Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.6
І Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық.психологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.16.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.29
II Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерін қолдану әдістемесі.
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерін пайдалану жолдары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30.42
2.2 Балалардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43.54
2.3 Сабақ үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54.56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57.58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59.60
Қосымша.
І Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық.психологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.16.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.29
II Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерін қолдану әдістемесі.
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерін пайдалану жолдары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30.42
2.2 Балалардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43.54
2.3 Сабақ үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54.56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57.58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59.60
Қосымша.
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның дүниеге келуі Қазақстанда педагогика ғылымының жаңа бағытта сипат алуына кең жол ашып берді. Елбасымыз Н.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» бағдарламасында, Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі саясатымен мақсатының бірі - жан-жақты, білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі жоғары жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарынды, білімді жастар ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлес қоса алады. [1.2]
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы және бала тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып табылады. Ендеше мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру оқу тәрбие үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып саналады.
Еліміздің психология және педагогика саласындағы ғалымдардың, мамандардың назарын аударып отырған мәселелердің бірі – балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыру болып отыр.
Қазіргі таңда ҚР-да білім берудің мемлекеттік стандартына сәйкес мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай балаларды пәндік білім, білік және дағдылардың белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, баланың оқу-танымдық белсенділігін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын қалыптастыру мақсаты алға қойылып отыр.[3]
Білім беру және оқыту теориясының балаларды тәрбиелеу ,оқыту мәселесіндегі талаптарының бірі - танымдық белсенділік пен саналылық. Бұл талаптың орындалуы балалардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға, алған білімдерін тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге ұмтылысынан көрінеді. Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік беретін ақыл-ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше іске аспайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың белсенді танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі – тәрбиенің білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету негізінде дамыту. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі балалардың алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады.
Даму дегеніміз, ең алдымен, адам организміндегі физиологиялық және психологиялық сапалық өзгерістер. Даму - жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық үрдісі, Ал жеке тұлғаның дамуына балалардың оқу-танымдық белсенділігін арттыру қазіргі заман талабына сай оны тәрбие оқу үрдісінде жетілдіру болып есептеледі.
Танымдық белсенділік – баланың оқуға, білімге, ғылымға деген ынта-ықыласы мен құштарлығының ерекше көрінісі. Белсенділік (интенсивтендіру) оқушының әрекеті және пәнімен «қосылғандағы» дәрежесін анықтайды. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі: баланың алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуінде.
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы және бала тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып табылады. Ендеше мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру оқу тәрбие үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып саналады.
Еліміздің психология және педагогика саласындағы ғалымдардың, мамандардың назарын аударып отырған мәселелердің бірі – балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыру болып отыр.
Қазіргі таңда ҚР-да білім берудің мемлекеттік стандартына сәйкес мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай балаларды пәндік білім, білік және дағдылардың белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, баланың оқу-танымдық белсенділігін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын қалыптастыру мақсаты алға қойылып отыр.[3]
Білім беру және оқыту теориясының балаларды тәрбиелеу ,оқыту мәселесіндегі талаптарының бірі - танымдық белсенділік пен саналылық. Бұл талаптың орындалуы балалардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға, алған білімдерін тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге ұмтылысынан көрінеді. Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік беретін ақыл-ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше іске аспайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың белсенді танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі – тәрбиенің білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету негізінде дамыту. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі балалардың алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады.
Даму дегеніміз, ең алдымен, адам организміндегі физиологиялық және психологиялық сапалық өзгерістер. Даму - жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық үрдісі, Ал жеке тұлғаның дамуына балалардың оқу-танымдық белсенділігін арттыру қазіргі заман талабына сай оны тәрбие оқу үрдісінде жетілдіру болып есептеледі.
Танымдық белсенділік – баланың оқуға, білімге, ғылымға деген ынта-ықыласы мен құштарлығының ерекше көрінісі. Белсенділік (интенсивтендіру) оқушының әрекеті және пәнімен «қосылғандағы» дәрежесін анықтайды. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі: баланың алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуінде.
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030».
2. «Білім туралы» Қ.Р заңы. 1999 ж, 7 маусым.
3. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты.Алматы 2002ж
4. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
5. Алтынсари Ы.Таңдамалы педагогикалық мұралары
6. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы 1998 ж
7. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы 1998 ж
8. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
9. Бабаев С. «Жалпы психология.2004ж
10. Әбілқасымова А.В. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру. – Білім, Алматы 1994
11. «Білім туралы» Қ.Р заңы. 1999 ж, 7 маусым.
12. Большая советская энциклопедия, т.25
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030».
14. Давыдов В.В. Проблемы развиваюшего обучения. Просвешения 1986
15. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
16. Тәжібаев Т.Т. «Жалпы психология» Қазақ университеті 1998 ж
17. Мұқанов М.М. «Жас және педагогикалық психология» «Мектеп» 1982
18. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. МГУ 1981
19. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Алматы 2005
20. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану негіздері» Алматы Қазақ университеті 1998
21. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
22. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
23. Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы 1998 ж
24. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану негіздері» Алматы Қазақ университеті 1998
25. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Алматы 2005 ж
26. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Алматы 2005 ж
27. Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы 1998 ж
28. Айдарова З. Бастауыш мектеп оқушысының танымдық белсенділігін дамыту. Бастауыш мектеп №3, 2002ж
29. Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы 1998 ж
30. . Бастауыш мектеп №4, 2000ж
31. Әбдікәрімова Т., Рахметова С., Қабатаева Б. Ана тілі оқулығы.
32. Жарықбаев Қ,Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі Алматы 1995ж
2. «Білім туралы» Қ.Р заңы. 1999 ж, 7 маусым.
3. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты.Алматы 2002ж
4. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
5. Алтынсари Ы.Таңдамалы педагогикалық мұралары
6. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы 1998 ж
7. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы 1998 ж
8. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
9. Бабаев С. «Жалпы психология.2004ж
10. Әбілқасымова А.В. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру. – Білім, Алматы 1994
11. «Білім туралы» Қ.Р заңы. 1999 ж, 7 маусым.
12. Большая советская энциклопедия, т.25
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030».
14. Давыдов В.В. Проблемы развиваюшего обучения. Просвешения 1986
15. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
16. Тәжібаев Т.Т. «Жалпы психология» Қазақ университеті 1998 ж
17. Мұқанов М.М. «Жас және педагогикалық психология» «Мектеп» 1982
18. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. МГУ 1981
19. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Алматы 2005
20. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану негіздері» Алматы Қазақ университеті 1998
21. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
22. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
23. Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы 1998 ж
24. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану негіздері» Алматы Қазақ университеті 1998
25. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Алматы 2005 ж
26. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Алматы 2005 ж
27. Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы 1998 ж
28. Айдарова З. Бастауыш мектеп оқушысының танымдық белсенділігін дамыту. Бастауыш мектеп №3, 2002ж
29. Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы 1998 ж
30. . Бастауыш мектеп №4, 2000ж
31. Әбдікәрімова Т., Рахметова С., Қабатаева Б. Ана тілі оқулығы.
32. Жарықбаев Қ,Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі Алматы 1995ж
Мазмұны
Міндеттері:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .3-6
І Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың
педагогикалық-психологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...7-16 .
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыруда халық ертегілерінің тәрбиелік мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 17-29
II Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыруда халық ертегілерін қолдану әдістемесі.
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыруда халық ертегілерін пайдалану жолдары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..30-42
2.2 Балалардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43-54
2.3 Сабақ
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
4-56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .57-58
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9-60
Қосымша.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
ретінде дүниежүзілік қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның
дүниеге келуі Қазақстанда педагогика ғылымының жаңа бағытта сипат алуына
кең жол ашып берді. Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан-2030
бағдарламасында, Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі саясатымен
мақсатының бірі - жан-жақты, білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық
белсенділігі жоғары жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарынды, білімді жастар ғана
егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық
дамуына үлес қоса алады. [1.2]
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы
және бала тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып
табылады. Ендеше мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру оқу тәрбие үрдісін жетілдірудің негізгі
шарты болып саналады.
Еліміздің психология және педагогика саласындағы ғалымдардың,
мамандардың назарын аударып отырған мәселелердің бірі – балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыру болып отыр.
Қазіргі таңда ҚР-да білім берудің мемлекеттік стандартына сәйкес
мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі
өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай балаларды пәндік білім, білік және
дағдылардың белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, баланың оқу-танымдық
белсенділігін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын
қалыптастыру мақсаты алға қойылып отыр.[3]
Білім беру және оқыту теориясының балаларды тәрбиелеу ,оқыту
мәселесіндегі талаптарының бірі - танымдық белсенділік пен саналылық. Бұл
талаптың орындалуы балалардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен
байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға, алған білімдерін
тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге ұмтылысынан
көрінеді. Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік
беретін ақыл-ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше іске аспайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың белсенді танымдық іс-әрекетінің
көздейтін мүддесі – тәрбиенің білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет
ету қарқынын үдету негізінде дамыту. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі
балалардың алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі
болып табылады.
Даму дегеніміз, ең алдымен, адам организміндегі физиологиялық және
психологиялық сапалық өзгерістер. Даму - жеке адамды жетілдірудің өте
күрделі және диалектикалық үрдісі, Ал жеке тұлғаның дамуына балалардың оқу-
танымдық белсенділігін арттыру қазіргі заман талабына сай оны тәрбие оқу
үрдісінде жетілдіру болып есептеледі.
Танымдық белсенділік – баланың оқуға, білімге, ғылымға деген ынта-
ықыласы мен құштарлығының ерекше көрінісі. Белсенділік (интенсивтендіру)
оқушының әрекеті және пәнімен қосылғандағы дәрежесін анықтайды.
Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі: баланың алған білімдерін өмірде,
тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуінде.
Белсенділікке байланысты әлеуметтік-педагогикалық көзқарас ежелгі
дәуірден бастау алады. Оның көрнекті өкілдеріне. ежелгі грек ойшылдары
Сократ, Платон, Аристотель жатады. Олар белсенді және өз бетімен білім
алуының маңыздылығын, жетістіктері мен өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды
екендігін негіздеген. Олардың пікірінше өзіндік іс-әрекет нәтижесінде
балада қанағаттану, қуаныш сезімі оянып, білімді игеруге белсенділігі
артады. Бұл пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтердің талдау нысанасы
болды.
Мұндай психологиялық-педагогикалық көзқарасты Ы.Алтынсаринның,
К.Ушинскийдің еңбектерінде көре аламыз. .[4]
Ы.Алтынсарин тәрбиелеу оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол
бастауда, ой-әрекетін жаттықтыруда тәрбиешінің оқу-тәрбие жүйесіндегі
рөліне айрықша орын берді. Алтынсаринның пікірінше, педагогтердің
жұмысындағы ең шешуші нәрсе: мұғалімнің ең жақсы оқыту әдістерін таба
білуінде. [5]
К.Ушинский танымдық белсенділік мәселесіне мән беріп, өз бетінше
жұмыс - оқытуды жетістікке жеткізудің бірден-бір жолы деп есептеді.
Ол тәрбиешінің жұмысын ескере отырып, баланың белсенділігін дамыту
мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе өткізу.
көрнекіліктер дайындау сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталды.
К.Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет балалардың өзіндік жұмысына
философиялық және психологиялық-педагогикалық талдау жасайды.
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде қоғамның барлық саласында күрделі
өзгерістер жүрді. Қоғамның оқу-ағарту, білім беру саласындағы өзгерістер
жеке тұлғаны қалыптастыруға, оқу тәрбие үрдісінде тиімді әдіс-тәсілдерді
іздестіруге, баланың шығармашылық, рухани, дене мүмкіндіктерін дамытуға,
адамгершілік пен салауатты өмір салтын берік ұстануға бағытталады.
Қазіргі кезеңде баланың танымдық белсенділігін дамытудың тиімді
жолдарының бірі - баланың өзіндік жұмысы. Т.Сабыров, М.Құдайқұлов,
А.Әбілқасымованың жастардың өздігінен білім алу әрекеті жайлы, С.Ұзақбаева,
Б.Мұқанова, А.Ильясова.О.Сыздықов, т.б. оқыту мәселесін жетілдіру жөнінде
жазған еңбектері т. б .[6]
Қазіргі кезде тәрбиелеу оқыту барысында балалардың танымдық
белсенділігін дамыту мен жетілдіру жолдары бүгінгі күннің өзекті
мәселесі болып отыр, сондықтан да диплом жұмысымыздың тақырыбын
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда
халық ертегілерінің тәрбиелік мәні деп алуымызға себеп
болды.
Зерттеу нысаны: Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерін пайдалану.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерін пайдалану.
Зерттеу міндеттері:
- Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыру жолдарының педагогикалық мәселелері.
- Балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерін
пайдалану жолдары.
- Мектеп жасыына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыруда ертегілердің тәрбиелңк мәні .
- Балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыру ерекшеліктері
Зерттеу пәні: тіл дамыту
Зерттеу әдістері: Оқу стандарты, білім тұжырымдамасы және теориялық
негізде жазылған еңбектердегі педагогикалық – психологиялық әдебиеттердің
мазмұнын ашу, озық педагогикалық еңбектерге талдау жасау.
Диплом жұмысы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
І Бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту
барысында дамыту жолдарының теориялық негіздері.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту
мен жетілдірудің педагогикалық мәселелері
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші
рөлін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің
қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім – таным
теориясы деп аталады.
Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі айырмашылығы: ол -
білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы ұстанымдарын, объективтік
қатынастарды қалыптастыру.
Танымдық белсенділік - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті .Танымдық белсенділік танымдық қажеттіліктен, мақсат, танымдық уәж
және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Танымдық белсенділіктің
негізінде оқушыларда танымдық қызығу, танымдық ізденімпаздық қалыптасады.
Танымдык, қызығу ұғымы және оны қалыптастыру мәселесіне педагогтер
психологтердің, әдіскерлердің көптеген ғылыми зерттеу еңбектері арналған
Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан
бастау алады. .[7]
Көне замандағы дәуірдің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтер оқушылардың
өзіндік ой тұжырымдарын жасау және оны дамыту үшін репродуктивті және
эвристикалық әдістер жайлы мәселелерге көңіл бөлген.
Балалардың ақыл-ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясында
айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып-білуін қамтамасыз етуі
мен қоғамға, адамға дұрыс қарым-қатынастың қалыптастырылуын қарастырды.
Ежелгі Греция мен Римде құл иеленушілік құрылыс кезінде басқа
мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейі жоғары болды. Антика
дәуірі мемлекеттерінде өскелең ұрпаққа тәрбие беру ісіне көп көңіл бөлінді.
Құл иеленуші қоғамына мемлекетті қорғай алатын, қажет кезінде басқыншылық
әрекеттерге икемді, күшті, жігерлі және білікті адамдар қажет болған.
Нәтижесінде ежелгі грек елінде тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар
Платон, Аристотель, сондай-ақ ежелгі рим философтері Плутарх, Пацит,
Квинтимин еңбектерінде одан әрі дами түсті.
Бұл теорияда ақыл-ой тәрбиесіне көп көңіл бөлінеді, әсіресе, баланың
өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән беріледі.
Сократтың өзі тәрбиелеу оқыту барысында балалардың танымдық
белсенділігі мен ізденімпаздығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап
көрсеткен еді. Ол шәкірттердің танымдық ізденімпаздығын арттыратын арнайы
оқыту әдісін -эвристикалық әңгімелесуді алғаш рет қолданды. Сократ
білімді жай ғана бере салмай, шәкірттеріне сұрақ қоя отырып олардың ойлау
қабілетін, қызығуын арттырып, өз ой тұжырымын жасай білуге үйретті.
Эвристикалық сұрақтарды алдын ала дайындай отырып танымдық белсенділікті
оқыту құралы ретінде қалыптастырады.
И.Гербарт танымдық белсенділікті дамыту - оқытудың негізгі
міндеттерінің бірі деген пікірде болды. Ол оқу материалы жеңіл болмауы
керек, баланың психикалық іс-әрекеті нәтижесіне сәйкес бірте-бірте
күрделендіру идеясын ұсынды. Өзінің оқыту теориясы негізінде Гербарт
адамның алуан салалы қызығуларын алады.
Адамдарға қызығулар айналасын қоршаған дүниесін танып білуге немесе
қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Біріншісіне жататын қызығу -
эмпирикалық, бұл айналасын қоршаған дүниенің кейбір оқиғаларын білуге
бағытталады, ойлауға негізделген ақыл-ой қызығуы эстетикалық қызығу -
оқиғаларды көркемдік жағынан бағалай білушілікті көрсетеді. Қызығудың
екінші тобына жататындар - симпатикалық қызығу, бұл жеке адамдар арасында
қатынас туғызады; әлеуметтік қызығу -әр түрлі қоғамдық ұйымдардың
арақатынасын анықтайды; дінге қызығу -діни ұғымды күшейтеді. Осы түрлі
қызығу балалардың меңгеретін тәрбие. білім мазмұнын анықтайды. [8]
Қызығу (латынша негізі - мәні бар, маңызды) - адам ерекше сезінетін
қимылдың нақты себебі. Қызығуды жеке тұлғаның өз әрекетіне бағалық қатынасы
деп анықтауға болады. Баланың танымдық қызығуы танымдық саласына
қатынасынан пайда болады. Оқуға, білуге деген қызығу танымдық
белсенділіктің қозғаушысы екені белгілі. Л.Выготский бұл жөнінде былай
деген: Ең алдымен, баланы бір әрекетке тарту үшін, сен оны қызықтыр, оның
бұл әрекетке дайын екенін білу үшін қамқорлық жаса, осыны іске асыру үшін
барлық күшін салатынын және бала өзі қимылдайтынын, ал тәрбиеші болса сол
әрекетті басқарып, бағыттап отыру керек. Балалардың танымдық белсенділігі
олардың білім сапасы мен даму деңгейіне байланысты ойлау әрекетінің
қалыптасуына тәуелді.[9]
Танымдық белсенділік оқу-тәрбие үрдісінің барлық саласында көрініс
табады. Қазіргі тәрбие, оқытудың ең көкейкесті мәселелерінің біріне
танымдық қызығуды жатқызамыз. Оның негізі ойын. еңбек .оқу үрдісін
белсендіру жолдары мен балалардың қызығуын дамытуды ұсынады, ойынның
.оқытудың белсенді әдістері танымдық қызығуды дамытуды көздейді. Ойынның
сабақтың қай түрі болсын қызығушылық уәждемеге бағытталады. Білім беруді
ізгілендіру баланың танымдық ой-өрісін кеңейтуді негізгі орынға қояды.
Педагогтер, ақыл- ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясы
айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып білуін қамтамасыз етуді
және қоғамға, адамдарға дұрыс қарым қатынасын қалыптастыруды қарастырады.
Танымдық белсенділік туралы анықтамаларға талдау жасай отырып
балалардың танымдық белсендік белгілері анықталады. Оған мына үш белгі
тән:
- Оқу танымдық белсенділіктің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
- Оқу танымдық белсенділіктің интелектуалдық сипаты;
- Оқу танымдық белсенділіктің реттеушілік сипаты;
Сондай ақ, танымдық белсенділігін дамыту тиімділігі мынадай жетекші
факторлармен анықталады:
- балалардың жас ерекшеліктерін есепке алу;
- оқу тәрбие үрдісіне мәселелік ойнауды . оқытуды кеңінен енгізу;
- материалдарды айтып түсіндіруде жүйелік ұстанымын қамтамасыз ету;
- бірте-бірте күрделене түсетін тапсырмалар кешенін шешудегі қол
жеткен табыстарды нығайтуды қамтамасыз ету, т.б.
Оқу тәрбие үрдісі балалардың танымдық белсенділігі нәтижесінде жүзеге
асады, ал танымдық дамыту негізінде балаларда танымдық белсенділік
қалыптасады. Демек, балалардың танымдык, белсенділігін дамытуды арнайы
ұйымдастыру – оқу тәрбие үрдісін жетілдірудің негізгі шарты.
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда
ойын. оқу материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын
анықтап, ойын ойнату сабақ беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы
зор.
Оқытудың мазмұнына фактілерден, әрекет тәсілдерінен басқа оқытудың шын
мазмұнымен бірге оқу үрдісіне қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын
құратын және оқушылардың осы мазмұнды игеруіне әрі оны өмірде қолдануына
қызмет ететін мәліметтер кіреді.
Зерттеуші ғалымдар оқу тәрбиеде танымдық белсенділікті дамыту
мәселелерін тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына
төмендегілер:
- оқу тәрбие үрдісіне қатысушыпардың екі жақты сипаты әсері
негізінде тәрбиеші мен баланың бірлескен әрекеті арқылы (Т.Сабыров,
Н.Хмель,
- танымдық іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмысты
ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы Т.Сабыров,
Б.Айтмамбетова, т.б.);
-танымдық белсенділікті дамыту арқылы ( А.Әбілқасымова, Р.Омарова, );
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы (И.Лернер,
М.Құдайқұлов);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы [10]
- оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы
(А.Қазмағамбетов).
Мектепке дейінгі мекеме - әлеуметтік мәселелердің ішіндегі ең өзекті
мәселелердің бірі. Мектепке дейінгі мекемедегі оқу-тәрбие жұмыстарына
жаңаша көзқараспен қарау қажеттілігі туындайды. Қазақстанның болашағын
ойласақ, егемен еліміздің білім беру жүйесі мен мектептері қазіргі жағдайда
шығармашыл жаңа адамды қалыптастыру бағытында жұмыс жүргізуі тиіс.
Балалардың танымдық белсенділігін, дарындылығын дамыту, тәрбиелеу —
бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Баланың қызығушылық қабілетін
арттыру арқылы танымдық белсенділігін, қабілетін де дамыту қажет. Қызығу -
бұл адамның саналы әрекеті.
Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы үшін – оның көңіл-күйі
көтеріңкі, көңілді болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығу үшін қызығатын
нәрселер адамға жағымды сезімдер тудыруы керек. Жалпы адамның қызығуы
бірнеше түрге бөлінеді. Қызығу туралы психологтар, педагогтар көптеген
еңбектерін жазып, дәлелдеген, зерттеген. Олар мыналар: Э.Парондайк, У.Мак
Дугал. Бұл ғалымдар қызығушылықты зерттеп, оның жемістерін де атап өтті.
Мысалы:
А) қызығушылық қабілетті арттыра отырып баланың белсенділігін оятуға;
Ә) бала бойында шығармашылық заңдылықтарды дамытып, тәрбиелеуге; т.б.
Шығармашылық - адамның өмір шыңдығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі.
Шығармашылық — адам бойындағы белсенділікті дамытып, олардың өшуіне
жол бермеу, адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі табуына жәрдемдеседі.
Адам әрдайым өзін жетілдіруге, ұмтылуға, өсуге қабілетті болады, сол арқылы
оған толыққанды өмір сүру үшін жаңа рухани куш беру білімнің ең негізгі
мақсаты болып табылады деп - Қазақстан орта білімді дамыту тұжырымдамасының
жобасында. Сонымен қатар қазақтың ұлы ойшылдары да өз еңбектерініде адамның
жеке басының қабілеттерінің дамуын қарастырып, тиімді жақтарын пайдаланған.
Кеңестік дәуірдегі психологтар мен көрнекті ғалым педагогтар В.В.Давыдов,
В.А.Крутецкий, Л.Р.Выготский, Л.В.Занков, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, И.Л.Лернер, А.Н.Луктын, В.И.Андреев, А.Л.Яковлев, және
қазақтың ағартушы ғалымдарынан А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.М.Әбділдин,
ҚБ.Жарықбаев, М.М.Мұқанов, Т.С.Сабыров, т.б. еңбектерін тұлғаны дамыту
мәселесінің теориясы мен практикасына қосқан еңбектерін білеміз. .[12]
Оқу тәрбие үрдісінде баланың танымдық белсенділігін дамыту үшін
білімдер мен әрекет тәсілдерін алуды қажеттендіруді қалыптастыратын
шарттарды, өзін-өзі бейімдеу шарттарын, мәселелерді шешудің түрлі
нысандарын ұйымдастыру дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етуі тиіс.
Балалардың танымдық белсенділігінің деңгейлеріне тоқталатын болсақ,
оның ең жоғары деңгейі танымдық міндеттерді өз бетінше қоюмен,
тапсырмалардың шешімін табуда неғұрлым тиімді жолдарын болжаумен және өз
бетінше айқындаумен, өздігінен бағалаумен сипатталады. Ал орташа деңгей
жоғары деңгейдің кейбір элементтерінің тәрбиншінің көмегімен
орындалатынымен сипатталады, мұнда тәрбиеші танымдық тапсырма беріп, оның
шешілуін бақылауы немесе оқушыға шешу тәсілдерін көрсетуі тиіс. Төменгі
деңгейде балаға белгілі бір әрекеттің үлгісі болғанда, оларды орындау
тәсілдері туралы көмек болғанда ғана танымдық белсенділікке ынталандыруға,
белгілі тәсілдерге бағдарлануда көрініс табады.
Танымдық ізденімпаздык, пен белсенділік жеке тұлғаның алуан қырлы
болмыс-бітімі болып табылады, ол - сезімталдық, танымдық және еріктік үрдіс
нәтижесі, танымдық уәж пен өз бетінше әрекет тәсілдерінің жиынтығы, танымға
деген тұрақты құлшыныс болып табылатын танымдық әрекетке бейімделуі.
Балалардың танымдық белсенділігін арттырудың негізі факторларына
олардың өз мүмкіндігін сезінуі, балалардың өз тандауымен жұмыс істеуі, оқу
тәрбие үрдісінде баланың өз әрекетінен қанағаттануы; оларға тәрбиеші
тарапынан қойылатын талап пен қабілеттерінін, сәйкес болуы; тәрбиешінің
өзіндік жұмысты ұйымдастыра алуы, т.б. жатады. Бұл факторлар оқу
мотивтерінің өрісін кеңейтіп шығармашылық әрекетіне негіз қалайды.
Қабілеттер балаға дайын түрінде берілмейді, ол оқыту барысында жүзеге
асатын дамудың нәтижесі. Оқу, білім алу қабілеттерінің өзі тәрбиелеу
баланың іс-әрекетінсіз пайда болуы мүмкін емес. Қабілеттердің деңгейі әр
балада әр түрлі болғандықтан, тәрбиеші танымдық тапсырманы беру кезінде оны
ескеруі тиіс.
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігі - баланың жеке
дамуын қамтамасыз ететін, танымдық тапсырмаларды шешу кезінде игерілген
білімдер мен біліктерді іс жүзінде қолданылатын, ең бастысы, саналылықпен
білімдеріне, дағдыларына және интеллектуалдық бейімділіктеріне сүйеніп, өз
бетімен кәсіптік бағдар мәселесін анықтайтын және өзіндік шығармашылық ой-
өрісін кеңейте білуімен сипатталатын жеке тұлғаға тән қасиет.
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін ойын барысында
дамыту үшін тәрбиеші тарапынан ұйымдастырушылық пен дұрыс басшылық және
оған балалардың өздері белсенділік танытпағы ләзім.
Ал балалардың жеке басынын, дамуына белсенді болуы үшін оны
қажетсінуі, ізденуі, бағдарлай білуі, зерттеу біліктері болуы қажет. Бұл
жерде балалардың қабілеттерін дамытып қана қоймай, олардың танымдық жан
қуаттарының оянуына ықпал етудің, сол жолда ізденісін, талабын ұштап, білім
деңгейін жетілдірудің маңызы ерекше.
Білім - үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес балаға
белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат,
қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Осы талап тұрғысынан
алғанда, оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі әдіс-тәсілдерін
іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше. Сонымен
балаларды тіл дамыту пәнін оқыту барысында танымдық белсенділігін дамыту
үшін қажетті жағдайлар жасау керек:
-тәрбиеші ең алдымен топта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың
назарын бір нәрсеге аудару керек. Мысалы балалардың назарын шығармашылық
белсенділігін дамыту үшін үнемі тапсырма, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған
жөн.
- шығармашылыкпен жеке-дара бала емес, топтың бүкіл
балалары ойласу үшін жағдай, мүмкіндік туғызу. Топта, ұжымда өзара
шығармашылық қарым-қатынас, шығармашылық ахуал орнату;
- тәрбиеші- бала үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет
құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, балалар ерекше елтиді.
Өздерінің күшіне деген сенім қалыптасады. Сондықтан тәрбиешініңің
шығармашылықпен айналысуы және өзінің жазған дүниелері жөнінде
балалармен пікір алмасуы баланың танымдық белсенділігін дамытады.
- танымдық белсенділік үшін психологиялық қауіпсіздік, еркіндік,
ашықтық, бостандықты қамтамасыз ету;
- шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі —сәтсіздікке
ұшыраймын, қолымнан ешнәрсе келмейді деген тыс қорқыныш сезімі, екінші -
өзіне-өзі тым риза болмаушылық сезімі (не жазса да өзі ұнатпайды, кейде
өзін-өзі жек көріп кетеді), үшіншісі — жалқаулық. Ондай жағдайда баланы
құтқарудың жолдарын табу:
- баланың белсенділікпен айналысуына топта, сабақ үстінде, үйде
қолайлы жағдай туғызу;
- белсенділік бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде
қалыптастырып отыру:
- тәрбиеші баланы белсенділіктің түрлеріне үйретіп, баулу үшін өзі де
қарулануы керек.
Тәрбиеші мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін ойын
оқыту барысында дамыту үшін бағыт-бағдар беруде мыналарды ескеруі керек деп
ойлаймын:
- шығармашылық тапсырмаларды балаға ұсынуда танымдық белсенділігін
дамыту жолдары көзделеді;
- білімді меңгертуде баланың танымдық белсенділігін ойын барысында
дамыту.
Ұлы неміс педагогы А. Дистерверг әйгілі Неміс мұғалімдерінің білім
беру ісіне басшылық атты еңбегінде Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып
береді, ал жақсы мұғалім баланың өзін ізденуге жетелейді, ойлауға үйретеді
деген.
Неміс педагогы И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызғушылықгы алған. Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені танып
білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты. Қызығу туралы психолог
мамандар мынадай өз ой-пікірлерін жетік түсіндірген.
1) Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды. 2) Адамның қызығуларын соқыр
сезімдерге теңейді. 3) Адамның қызығулары ерте кезден бастап нәсіл арқылы
соқыр сезімдер, инстинктер ретінде ата-анасынан баласына көшіп отырады.
4) Сыртқы дүниемен байланыспайды. т.б.
Қызығу мектепте оқу-тәрбие үрдісінде өте қажетті шарттар, яғни
мәселелер болып табылады.
Қызығудың мектеп жасындағы балалардың жақсы оқуына, оқығанын ары қарай
дамытуына, адамгершілігі мол, шығармашыл етіп тәрбиелеуіне ықпалы зор.
Мектеп жасына дейінгі балалар әр нәрсеге еліктегіш, қызығушылықтары
соншалықты көрген нәрсесін қолымен ұстап, көзбен көргенше асығады. Сол үшін
мектепке дейінгі мекемедегі әрбір тәрбиеші балалардың ойынын тартымды,
әсерлі, қызығушылығын артыру арқылы ұйымдастыру жұмысын жолға қойса, онда
біздің еңбегеміз жемісті болар еді.
Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағын дайындауда, олардың
дүниетанымын, өмірлік бағдарын кеңейтіп, жан-жақты жетілген азамат етіп
шығару талабы тұр. Көп уақыт орта білім беретін мектептің негізгі міндеті —
білім беру, дағды мен біліктерін қалыптастыру болып келсе, қазіргі мектепке
дейінгі мекеменің негізгі міндеті — біршама күрделі ойы ұшқыр, шығармашылық
қабілеті жоғары, өмірге икемді, жан-жакты дамыған жеке басты тұлға
тәрбиелеу. Әр заманның ұсынары бар және қалай болғанда да заман ағымынан
қалмай, ілгері жүру - ұлы мұрат. Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің
өзіндік ұлттық ерекшелігі қалыптасуды Елбасының халыққа арнаған Қазақстан
2030 жолдауындағы негізгі идеяларды іске асырудағы білімнің басты
миссиясын оқушылардың қазақстандық патриотизмге, шығармашылық жағынан
дамыған жеке тұлға, реформаға белсене қатысушы ретінде тәрбиелеу деп
есептейміз.
XXI ғасырда Қазақстанның Орта Азия барысына айналуын елестету үшін
бүгіннен бастап жас ұрпақтың бойына ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық,
тәкаппарлық, тектілік пен білімділік, шығармашылық қасиеттерін, танымдық
белсенділігін қалыптастыруымыз керек. .[13]
1.2. Оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында дамыту
жолдары.
Еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі
ұрпаққа ғылыми негізде білім беру шығармашылық белсенділігін дамыту
міндеттері туындайды. Білім мазмұнын жаңарту, үздіксіз білім беру жүйесін
дамыту өмірдің өзі талап еткен оның белсенділігі мен шығармашылық
қабілеті қазақ мектебінің алдында тұрған үлкен міндет екені мәлім. Уақыт
талабына сай баланың танымдық белсенділігін дамыту үшін тәрбиелеудің
оқытудың жаңа ақпараттық техникасын пайдаланған жөн.
Психологтар Д.Д.Эльконин мен В.В.Давыдовтың зерттеулерінде оқу іс-
әрекетінің негізгі құрылымы-оқу мақсаты мен оқу әрекеттерінен тұрады.
Тәрбиелеу оқыту арқылы баланың белсенділігін дамытудағы көзделетін басты
мақсаттарды саналы түрде меңгеруге баулу. Шығармашылық жұмыстың басты
мақсаты-оқыту мен тәрбиелеу арқылы ұлттық және әлемдік тәлім нәрімен
сусындаған, болашақ халық игілігін жасайтын білімді де білікті маман
тәрбиелейтін бағыт-бағдар беру.
Ал, балалардың танымдық белсенділігін тәрбиелеу оқыту барысында
дамыту, шығармашылық қабілетін дамытуға жағдай жасау, салауатты өмір салтын
насихаттау болып табылады. Сондықтан ұшқыр ойлы, жаны сұлу, шығармашыл,
белсенді ойлай білетін дара тұлғаны тәрбиелеу біздің міндетіміз. .[14]
Қоғамның дарынды адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабы оқыту,
білім беру, белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашыл тұлға қалыптастыру
міндетін қойып отыр.
Тәрбиеші баланың белсенділігін, қабілетін дамытуға ,баулуда еңбек
етеді. Көптеген психолог, педагог мамандар В.В. Давыдов, Л.В. Занков. И.Л.
Лернер, және қазақтың ағартушы ғалымдары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
Қ.Жарықбаев, Т.Сабыровтар да өз еңбектерінде осы мәселені, пікірінде айтып
өткен. Педагог-психолог ғалымдардың зерттеуі бойынша әрбір жаста
шығармашылыққа баулуда ерекше қабілет, бейімділік болады екен. Тәрбиеші
баланың бойында шығармашылық белсенділік қалыптастыру үшін мынандай бағыт-
бағдар беру керек: .[15
- бала шығармашылықпен айналысу үшін жағдай туғызу;
- топта, ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас орнату;
- Психологиялық қауіпсіздік, еркіндікпен қамтамасыз ету,
Баланың шығармашылықпен айналысуына үйде, топта қолайлы жағдай туғызу
өзінің жолын анықтауға ынтасы оянып, олардың осыған дағдылануы
қалыптасады. Бұл технологияның негізінде балалардың оқу мәдениетін, іс-
әрекеті барысында ынталылығын жүйелі ойлаудың дағдыларын қалыптастыруды
көздеген тәрбиешініңнің шеберлігі, шығармашылығы, қабілеті, тәжірибесі
қалыптасады. Оқу тәрбие үдерісінің тиімділігі ең алдымен балалардың
белсенділігі мен танымдық, ізденісіне қатысты десек, бұларды қамтамасыз
ететін іс-әрекет барысында баланың белсенділік қасиетін қалыптастыру болып
табылады. Білім беруді басқарудағы әр түрлі жүйелеуді жобалау мен жүзеге
асыруда баланың білімге деген танымдық іс-әрекеті шығармашылық
белсенділігі, ынталылығы қалыптасуы керек. Осы орайда көптеген ғалымдар
баланың шығармашылық белсенділігі барысында ынталылықты қалыптастыру
жолында өз пікірлерін, ойларын ортаға салды. Олар мыналар: В.Г.Афанасьев,
А,И.Котова, Ю.А.Копаржевский, Б.Ф.Ломов, Р.Х.Трешьяков.
Мектепке дейінгі мекемеде оқытылатын оқу сабағы баланың сөйлеу тілін
жетілдіруде және оның әрбір белсенділігін қалыптастыруда тиімділігі зор.
Баланың тілін, ойын, қиялын, іздену, салыстыру және зерттеу іс-әрекеті,
тікелей ықпал етеді. Бұл мектеп жасындағы балалардың тәртібін оқу
үлгерімін арттыруға жетілдіруге тікелей әсер етеді.
Ана тілі методикасының негізін салған К.Д.Ушинский Ана тілін толық
меңгермеген балада шығармашылық белсенділік өз деңгейінде болмайды. Ана
тілі басқа пәндердің бәріне қатысы бар және олардың нәтижелерін өзіне
жинастыратын басты, өзекті пән екені түсінікті емес пе? деген болатын.
Оқулықтағы әрбір мәтін бала санасын да із қалдыру, олардың белсенділігін,
танымдық іс-әрекет ынталылығын, ақыл-ой, эмоциясын дамытады. Тіл дамыту
пәнін оқыту барысында оқу материалдарын жүйелі түрде меңгеру, іздену,
салыстыру, зерттеу және әртүрлі шығармашыл жұмыстарды балалар оқу-танымдық
іс-әрекеті барысында белсенділігін дамыту арқылы, белсенді, қабілетті,
зейінді, ұқыпты, ынтымақты жұмыс істеуге үйретеді.
Мектеп жпсына дейінгі балаларға айналасын, қоршаған дүниені байқатып,
бақылату, оқығанын саналы түрде түсінуін талап ету керек. Әсірісе баланың
ойлану қабілетін, шығармашылығын арттыру үшін мәтіндегі негізгі ой-түйінін
табуға, танымдық белсенділігін қалыптастыру жұмысы жүргізіледі. Балалар ана
тілін оқу жылының екінші жартысында оқиды. Бұл кезде кіші мектеп жасындағы
балалардың сауаты ашылып, сөздерді тұтас оқуға, сөз бен сөздің арасындағы
тыныс белгілерін де орынды сақтап, сөйлемді де дұрыс, толық оқуға
белсенділігі артады.
Балалардың бұл кезде қате жібермей оқуы, тәрбиешінің бақылауды,
басшылықты талап етеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-танымдық іс-
әрекеті барысында белсенділігін қалыптастыруда көптеген ғалымдардың
пікірлері айтылып дәлелденген. Ал философияда оқу-танымдық іс-әрекетті
ұғымының бір-бірімен қарым-қатынастағы байланыстары түсіндіріледі. Мектепті
педагогикалық жүйе ретінде белсенділік, танымдық іс-әрекет арқылы қоршаған
ортаның дамуына бағытталған шығармашылығын қалыптастыруға Т.И.Шамованың
пікірін аса құнды деп бағалауға болады.
Педагогика ғылымында балалардың танымдық белсенділігін, қызығушылығын
қалыптастыруға Э.Г.Юдин, Ф.Ф.Коволев, Н.Д Хмель, Г.Д. Кориллова,
Ю.Б.Бабанский т.б. үлес қосты. Балалардың сабақтық - танымдық қызметін
шұғыл басқару және олардың өзін-өзі басқару белсенділігін дамытуда
байқалады. Бұлардың барлығын ортақ мақсат біріктіреді, ендеше олар жаңа
көзқарастар негізінде жоспарлау мен басқарудың жөне сабақ үстінде
оқушылардың өзін-өзі басқаруының, шығармашылық іс-әрекетінің қалыптасуының
негізі болады.
Балалар өзін-өзі бақылап бағалайды, шығармашылық жұмыстарымен
шұғылданады.
Мектеп жасына дейінгі балалар әр түрлі дидактикалық ойындармен
танысады. Балалардың ойынға білімге деген ынтасы ашылып құштарлығы артады.
Егеменді ел болған халқымызды бүгінгі таңда дүр сілкіндіріп жаңаша серпіліс
танытып отырған-білім беру жүйесіне көптеген талаптар, жүйелі мақсаттар
қойылып отыр. Әрбір тәрбиешінің нің басты міндеті баланың жеке басының,
қасиеттерінің, ізденіс, зерттеушілік және шығармашылық қабілеттерін
белсенділігін дамытып талантын ашу, танымдық іс-әрекетін қалыптастыру
көзделуде. Мектеп жасына дейінгі баланың белсенділігін ойын оқыту
барысында дамытуда тәрбиеешінің нің шеберлігіне, тәжірибесіне байланысты.
Бұл мәселенің маңыздылығы мен оның қажеттілігіне А.В.Усова, Г.Я.
Гальперин, Р.Г.Лемберг И.Я.Лернер, В.П. Паламарчук, Ж.Аймауытов М.Жұмабаев.
А.Байтұрсынов, Т. Сабыров, Ж. Қоянбаев т.б. ерекше мән береді.
Ақиқатқа жетудің, обьективті шындықты танудың диалектикалық жолы
Нақты пайымдаудан абстрактілі ойлауға одан тәжірибеге көшу — болып
табылады. Таным барысында ойлаудың түрлі тәсілдері пайдаланылады. (Анализ,
синтез, дедукция, индукция, абстракция) Танымның негізгі және білімінің
ақиқаттылығының шарты-тәжірибелік іс-әрекет.
Балалардың белсенділігі танымдық іс-әрекет барысында жүзеге асады.
Себебі оның ойын оқу іс-әрекетінің нәтижесі оны таным өрісінің жаңа
шеңберіне алып келеді, ол үшін жаңа білім, білік дағдылардың көзі ашылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін тәрбиелеу оқыту
барысында дамыту, таным қабілеттілігінің оянуына түрткі болады. Мектепке
дейінгі мекемеде оқытудың негізгі мәселелері — оқу барысында балалардың
белсенділігін дамыту, олардың өз бетінше ынта-ықыласын, шығармашылық
әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырылады. Баланың өзіндік сезімдік
(қалауы, ынтасы, құштарлығы, әсерленуі) негізінде қабылданған білім, дағды,
ептілік, әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады. Мектепке дейінгі мекемедегі
балалардың әсерленгіш, эмоционалды болып келетінін ескеріп отыру —
тәрбиешініңнің негізгі міндеті.
Шығармашылық психикалық үрдістердің (түйсік, қабылдау, зейін, ес,
ойлау, сөйлеу) дамуымен бірге баланың психикалық қасиеттері де қабілет,
бейімділік, мінез қалыптаса бастайды. Осыған байланысты оқытудың
қабылдағыштық, білімге құмарлық, тапқырлық, ізденімпаздық сияқты жақтары да
жетіле түседі — деді Р.Қоянбаев осы мәселе жайлы жазған еңбегінде.
Таным — обьективті шындықтың адам санасындағы белсенді және қайшылықты
бейнеленуі. Танымның мақсаты — зерттеліп отырған заттың терең мәнін
қайшылықтар жүйесін ашу. .[16]
Таным теориясы (гносеология) дүниетанудың жалпы заңдылықтарын
зерттейді. Дүниетану тікелей сезімдік процестер — түйсіну, қабылдау,
пайымдаудан басталып, одан әрі ойлауға қарай өрбиді. Белсенділік
процестерінің барлығы да сезімдік процестер — түйсіну, қабылдау,
елестетумен байланысты. Адамның сыртқы дүниені танып, білуі оның шындығы
тәжірибеде, және іс-әрекеттердің нәтижелерінде тексеріліп отырады.
Дегенмен адам тікелей сезім арқылы танып білген нәрселердің белгі
қасиеттері мен мән жайын жете танып біле алмайды. Мұндай ерекшеліктерді
білу тек ойлау арқылы жүзеге асырылады.
Қызығу дегеніміз — шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен
танып, білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір
көрінісі. Қызығуда бір нәрсені ерекше тандап, соған зейін қойылады, адамды
еліктіріп өзіне тартқан иәрсенің бәрі қызығудың обьектісі болып табылады.
Қызығудың физиологиялық негізі Бұл не? деген рефлекс адамның қызығуы бір
нәрсеге аса зейін қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойлаудан көрініп
тұрады. Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінен
басты біреуі ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар әсіресе оқу
әрекетінде аса қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті тұрақты, мазмұнды
болуы, баланың сабақ үлгеруіне, білімді терең алуына көп жәрдемін тигізеді.
Оқу қызығулары балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып
отырады. Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын
пәрменді еңбек ете алмайды. Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай
материалдық, қоғамдық, саяси, кәсіптік, эстетикалық, спорттық, танымдық
болып келеді. Танымдық қызығулар — оқуға, ғылымға қызығу. Қызығу балаларда
қарапайым тану қызығулары болып көрінуден басталады. Ол көбінесе балалардың
бейімділігіне қарай көрінеді. Қызығу пәрменді, белсенді болуы қажет, ол
үшін бала тікелей әрекетпен айналысуы тиіс. Мұғалім балалардың қызығуын
тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып,
соларды тұрақтандыру жағын ойластыруы қажет. Сонда ғана бала рухани өмірге
бай басқа, зерігуді білмейтін, еңбек сүйетін жан-жақты қабілетті тұлға
болып шығады. .[17]
Танымдық қызығушылық баланың құнды мотивтерінің бірі болып табылады.
Осы мәселеге байланысты А.Н.Н.Леонтьев, Л.И. Божовин, С.Л. Рубинштейн,
И.Гербарт, К.А. Лыгалова, Д.И.Прайтак, Б.Г. Ананьев, Г.С. Костюк т.б.
зерттеулер жүргізген. Қызығу ішкі факторлардың бірлігінің арқасында
қалыптасады. Алты жасар балалармен жүргізілген эксперименттерінде Ш.А.
Амоношвили оқу үдерісінде балалардың қызығушылығын эмоционалды
интеллектуалды шығармашылық сипатпен бірге қарастырды. Профессор
Т.Сабыровтың Оқытудың теориялық негіздері еңбегінде оқу әрекеті
өзіндік құрылымы бар жүйе, ол мынадай бөлімдерден тұрады деп көрсетті.
.[18]
1. Оқу — танымдық қажеттілік
2. Мотив (Себеп)
3. Оқу міндеті.
Оқу — танымдық іс-әрекет қажеттілік дәстүрлі оқытудағыдай сыртқы
түрткі арқылы емес, баланың іштей талпынуы арқылы білімге қажеттілік тууына
жағдай жасау қажет. Оқу материалы балаларда Бұл не? деген рефлексия
тудырып әрі қарай оны танып білуге түрткі болуы қажет. Осы танып білуге
құштарлық, мотив оқу міндетін шешуді мақсат етеді. Оқу міндеті
мотивті шешуге қалыптасады. Балаларға білім мен тәрбие берудің басты жолы
(формасы) — ойын. Онда тәрбиеші белгіленген уақытқа сай балалармен бірлесе
отырып, мақсаты бір оқу — тәрбие мәселесін шешеді. Ойын немесе сабақ алға
қойылған мақсатына қарай жаңа білімді меңгеру сабағы, біліктілік пен
дағдыны игеру және іс-әрекет қалыптастыру сабағы, білімді қорыту және
жүйелеу сабағы, қайталау және бекіту сабағы, тексеру және сынау сабағы,
аралас сабақ болып, оқыту әдістеріне қарай әңгіме сабақ, лекция сбақ,
практикалық сабақ, ал сабақтың сабақтар жүйесіндегі орнына білімнің
міндеті, дайындық жұмысы болып саналады.
Екіншіден, баланың білімге деген ықыласы мен қызығушылығын арттыру
үшін тақырыпқа сай сабақ типін, оның құрылымын, әдістерін, тәсілдерін
түрлендіріп отыру. Ойынды немесе сабақты үнемі қалыптасқан дәстүрлі
формада өткізу, әсіресе бала әрекетіне қозғау сала бермейді.
Балалардың белсенділігін арттыру оқу — таным әрекетін басқару арқылы
іздеу, зерттеу, дидактикалық ойындар, ой таласын туғызумен байланысты.
Үшіншіден, ойында немесе сабақта дидактикалық және техникалық
құралдарды мақсатқа сай, бала сезіміне әсер ететіндей тұрғыда пайдалану.
Төртіншіден, тәрбиешімен ынтымақтығын жасау яғни баланың өз ынта-
жігері мен ойынға немесе оқуға құлшынысын арттыру. Ол тәрбиешінің сабақта
ойында тәрбиешімен үзбей жүргізетін білім алудың қажеттілігін білдіру,
қолынан іс келетініне сендіру, оларды сүйетіндігін, құрметтейтіндігін
дәлелдеу және олармен санасатынын көрсету т.б. жұмыстарына яғни себебін
(мотивін) табуына байланысты.
Бесіншіден, ойынды немесе сабақты өмірмен байланыстырып отыру
материалының мазмұнын баланы қоршаған өмірдің өзгерісімен, қозғалысымен,
шындығымен байланыстырып отыру білімнің өмірде қажеттілігін түсінуге, оны
есте сақтауға, алған білімін тәжірибеде қолдануға жағдай жасайды. Бұл
мақсат әсіресе тәжірибелік сабақтарды өту кезінде кеңінен шешіледі.
Алтыншыдан, ойында немесе сабақта танымдық ойындарды пайдалану. Ойын
бала әрекетінде жетекші орын алады. Сондықтан ойынның немесе сабақтың
мазмұнына сай дидактикалық ойындарды пайдалану олардың оқуға танымдық
бесенділігін арттырудың себепшісі. Бірақ сабақтың барлық уақытын ойынмен
ауыстыруға болмайды.
Жетіншіден, ойыында немесе сабақта шешімін тапқан озық тәжірибені
қолданып отыру. Тәрбиешілердің барлығы ісі нәтижелі болу үшін ізденіс
жасайды. Бірақ өз ісіне талдау жасап, артықшылығы мен кемшілігін анықтай
бермейді. Өзгенің тәжірибесін жаппай қолдану орын алды. Бұл дұрыс. Бірақ
сол тәжірибе сабақта балалардың оқу еңбегіне қозғау салды ма, болмаса
баланы тек елең еткізе ме, әлде жалған әрекетке соқтырды ма, мұны тәрбиеші
анықтау тиіс. Сонда ғана озық тәжірибе өз мақсатына жетеді.
Сегізіншіден сабақтың нәтижелі өтуі, ондағы көңіл күйге педагогтік
шеберлікке байланысты. Балалардың ойындағы сабақтағы көңіл күйі
тәрбиешінің олармен қарым-қатынасына, үнемі, сөйлеу мәнеріне, келбетіне, ым
мен қимылды орынды қолдануына байланысты. Егер тәрбиеші орынсыз балаға
жекіп, орынсыз талап қойса, онда оқыту мақсатына жетпейді, қайта тәрбиешіге
қарсы әрекеттер дамиды.
Тоғызыншыдан, сабақта балалар әрекетін үйлестіріп отыру яғни әрекетін
жеке, ұжым болып шешуге үйрету.
Оныншыдан, нәтижелі ойын немесе сабақ өткізу үшін тәрбиешінің өз
білімін үздіксіз көтеріп отыруы.
Он біріншіден, өтілген ойынның немесе сабақтың тиімділігін анықтап
отыру т.б.
Балалар білім мен тәрбиені сабақта ғана емес, олармен жеке өз бетімен
жүргізілген жұмыстарда үйірмеде, серуендер өткізгенде және өз бетінше
ойында өзін-өзі тәрбиелеуі кезінде де алады.[19]
Жеке жұмыстар баланың білімін тереңдету білімдегі оқулықтың орнын
толтыру мақсатында сабақтан тыс уақытта жүргізіледі. Тәрбиеші баланың жеке
ерекшеліктерін, білім деңгейін ескеріп, алдын-ала қандай білім көлемін
беретінін, қалай үйрететінін белгілейді. Кейін мақсатқа сай баламен бірлесе
отырып жеке жұмыстар жүргізеді. Мұнда бала өз бетінше жұмыс жасауға
ізденуге тырысады, ал тәрбиеші жұмысын шешуге кеңес береді алдағы іске жөн
сілтейді. Жеке жұмыс ойынның немесе оқытудың міндетті формасы емес, ол
баланың қалауы, болмаса тәрбиешінің кейбір баланы шақыруы бойынша
ұйымдастырылады.
Танымдық белсенділікті баланың бойында дамыту тәрбиешінің ең үлкен
міндеті. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін дамытуға
бағыт -бағдар беріп отыру қажет. Танымдық белсенділікті жеке дара бала
емес бүкіл ұжымы болып қалыптастыру керек. Топта, ұжымда танымдық
белсенділік қалыптастыру үшін тәрбиешінің тәжірибесі, білімі аса қажет.
Оқу — оқыту үдерісінде логикасы оның құрылымын анықтайды. Ал құрылымына
оқыту үдерісіне – танымдық белсенділік кезеңдері кіреді. .[23]
- Таным міндеттеріне жете түсіну;
- Жаңа материалды қабылдау;
- Ұғыну — жаңа оқу материалдарының түсініп жинақтау үдерісі;
- Білімді, іскерлікті және дағдылы бекіту және жетілдіру:
- Білімді, іскерлікті және дағдылы практикада қолдана білу;
- Балалардың жетістіктерін талдау, іскерлігін және дағдысын
тексеру, бағалау;
Енді оқыту үдерісінің іс-әрекетіне тоқталайық. Таным міндеті түсінікті
болса, оны балалар өз бетімен ізденіп шешуге тырысады, оқыту үдерісіне жеке-
жеке дайындалады.
Бұл тұста оқыта отырып тәрбиелеу деп отырғанымыз оқытуға сәйкес
оқушының дүниеге көзқарасын, имандылығын және еңбек етуге бейімділігін т.б.
қалыптастыру. Мысалы: баланың дүниеге көзқарасын тәрбиелеу, өзін қоршаған
заттар туралы ғылыми негізде білім алуынак өмектеседі.Сонымен мектеп жасына
дейінгі балаларды сөз өнеріне баулып, үйрету үшін қажетті жағдайлардың
мазмұнына тоқталсақ: .[24]
- тәрбиеші ең алдымен, топта балалардың зейінін аудару үшін
баланың назарын бір нәрсеге бағыттауы керек. Яғни балалардың
танымдық белсенділігін ойын немесе оқыту барысында дамыту үшін үнемі
тапсырма — міндеттер, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған жөн.
- әрбір тапсырманы балаға ұсынудың жолын, әдіс — тәсілін білу керек;
- танымдық жаттығу ойын түрлерінің ң мазмұны
балалардың жас ерекшелігіне, белсенділігіне үйлесуі керек;
- тапсырма-міндетпен танысқаннан кейін бала жұмысқа кіріседі.
Тәрбиешінің ең үлкен міндеті: бала белгілі бір көркемдік шешім тауып,
өз туындысын ұтымды аяқтап шыққанға дейін оны назарынан тыс қалдырмау,
бағыт-бағдар беріп отыруы:
- танымдық белсенділікті қалыптастыруда тәрбиешінің білімі,тәжірибесі
және сабақты өтудегі әдіс-тәсілі қажет .
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін оқыту
барысында дамытуда пән сабақтарының маңызы зор.
- тәрбиеші — бала үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет
құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, балалар ерекше
елтиді. Өздерінің күшіне деген сенім қалыптасады. Сондықтан тәрбиешінің өз
білімін көтеруі және өзінің жазған дүниелері жөнінде балалармен пікір
алмасуы заңды.Оқу үрдісі оқу танымдық әрекеті негізінде жүзее асады,
ал оқу – танымдық әрекеті негізінде балалардың танымдық белсенділігі
қалыптасады.Танымдық белсенділіктің көздейтін мүддесі, білімнің
қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттілігі
неізінде дамиды.Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі балалардың алнған
білімдерін өмірде пайдалана білуі болып табылады.
Ойын немесе сабақ барысында баланың бойында танымдық белсенділік
пайда болса , сонда балаларда зеректік, зейінділік, байқағыштық,
ойлау және сөйлеу дербестігі қалыптасады.
Сонымен оқу- танымдық белсенділікті қалыптастыру ойын немесе оқыту
барыында оны дамыту бүгінгі күні тәрбиешілердің алдына қойған
негізгі мақсаты болып табылады.Сондықтанда мектеп жасына дейінгі
балалардың танымдық белсенділігін ойын немесе оқыту барысында дамытуда
ғалымдардың еңбектерінің тәрбиелік мәні зор[25]
II Бөлім. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін дамыту әдістемесі.
2.1. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың танымдық белсенділігін
дамыту жолдары.
Елімізде білім беру жүйесіндегі оң өзгерістер көптеп
саналады. Солардың танымдық белсенділігін талантын ұштаудағы оқу-тәрбие
үдерісін ұйымдастыруды, оқытудың озық технологияларын пайдалануды жатқызуға
болады. Оның себептерінің бірі қазіргі таңда ғылым мен техниканың дамуына,
технология ғылым саласының озық жетістіктерінің өндіріске көптеп өзгерістер
енгізуіне байланысты мектепте шығармашылық тұлғаға тән білім мен іскерлікті
беру қажеттігі туындайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыру үшін тәрбиеші тарапынан ұйымдастырушылықпен дұрыс басшылық
қажет.
Қазақ халқының жас ұрпаққа тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі
- ертегі. Ертегілердің мазмұнында халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғүрыптары
мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі, адамдардың өзара қарым-қатынастары
мен мінез-құлықтары, адамдардың еңбексүйгіштігі, өз халқына, Отанға, туып-
өскен табиғатқа деген сүйіспеншіліктері бейнеленген. Т.Барласұлы ертегінің
адам баласына тәлім-тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта келіп: "Ертегі -
рухани тәрбиенің мәні аса зор, көзіміз көріп, қүлағымыз ести алмайтын, тек
ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түйсіне алатын материалдық әлеммен бірге
шегі жоқ рухани әлем болмысының біртұтас түсінікті баян етілген көрінісі",
- деп анықтама береді.
А.Байтұрсынов ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керегіне
қарай жауап беріледі деп ой қорытады. Ертегі халықтың қиялынан
пайда болған. Сондықтан оның авторы халық. Бертін келе ауыздан –
ауызға тарап, келешек ұрпаққа жетіп отырған. Ертек айтушыларды –
ертекшілер деп атаған. Ертегі туралы анықтаманы М.Әуезов былай деген:
Ертегі деп баяғы замандағы елдің дүниеге көзқарасын білдіретін, я сол
көзқарастың белгілі ізін көрсететін, онан соң елдің белгілі салтын
білдіретін, арнаулы үлгі айтатын, жамандықты жерлеп, жақсылықты көтеріп
айтқан, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады. Бұл анықтамада
шыншыл ертегі жайында еш сөз айтылмаған. Ертедегі көзқарас деп
көрсеткен [23].
Ертегілердің негізгі тарихы адам баласының сөйлеу тілі, ойлау қабілеті
пайда болғаннан басталады. Алғашқы уақытта өте ақылға сыймайтын
ертегілер пайда болды. Онда көбінесе жан – жануарлар тіршіліктің
барлығында сөйлейді, ұғады деген адамдарда пікір қалыптасқан. Бұл
ертегінің қиал ғажайып түрі.
Ертегілер әрқашанда қазақ халқының өмірінде маңызды роль атқарып
келген. Себебі, ертегілердің мазмұнында халықтың тұрмыс тіршілігі салт-
дәстүрі, әдет- ғұрпы, бүкіл болмысы, адамдардың өзара қарым-қатынасы, мінез-
қүлқы т.б. бейнеленген. Ұрпақ тәрбиесінде ең тиімді тәрбие құралы ретінде
ертегілер тілі жеңіл, түсінуі оңай болғандықтан, ертегілердің балаларға
отансүйгіштік, еңбексүйгіштік, т.б. тәрбиелер беруде ғана емес, олардың
тілін дамытуда да атқарар қызметінің маңызы өте зор. Ертегілер бастауыш
мектеп оқушыларының ой-өрісін жетілдіріп, Отанын сүюге, елін қорғауға,
өнерді игеруге, жалпы адамгершіліктік құндылықтарды бойына сіңіруге
септігін тигізеді. Сонымен қатар баланың сөздік қорын да молайтуда қызметі
өте зор. Ал сөздік қоры мол, тілі дамыған бала - үздік оқушы, себебі
жоғарыда аталғандар - жақсы үлгілердің негізі. Ой өрісі дамып, сөздік қоры
молайған баланың айтар ойы да, істер ісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Міндеттері:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .3-6
І Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың
педагогикалық-психологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...7-16 .
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыруда халық ертегілерінің тәрбиелік мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 17-29
II Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыруда халық ертегілерін қолдану әдістемесі.
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыруда халық ертегілерін пайдалану жолдары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..30-42
2.2 Балалардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43-54
2.3 Сабақ
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
4-56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .57-58
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9-60
Қосымша.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
ретінде дүниежүзілік қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның
дүниеге келуі Қазақстанда педагогика ғылымының жаңа бағытта сипат алуына
кең жол ашып берді. Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан-2030
бағдарламасында, Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі саясатымен
мақсатының бірі - жан-жақты, білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық
белсенділігі жоғары жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарынды, білімді жастар ғана
егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық
дамуына үлес қоса алады. [1.2]
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы
және бала тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып
табылады. Ендеше мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру оқу тәрбие үрдісін жетілдірудің негізгі
шарты болып саналады.
Еліміздің психология және педагогика саласындағы ғалымдардың,
мамандардың назарын аударып отырған мәселелердің бірі – балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыру болып отыр.
Қазіргі таңда ҚР-да білім берудің мемлекеттік стандартына сәйкес
мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі
өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай балаларды пәндік білім, білік және
дағдылардың белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, баланың оқу-танымдық
белсенділігін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын
қалыптастыру мақсаты алға қойылып отыр.[3]
Білім беру және оқыту теориясының балаларды тәрбиелеу ,оқыту
мәселесіндегі талаптарының бірі - танымдық белсенділік пен саналылық. Бұл
талаптың орындалуы балалардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен
байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға, алған білімдерін
тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге ұмтылысынан
көрінеді. Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік
беретін ақыл-ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше іске аспайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың белсенді танымдық іс-әрекетінің
көздейтін мүддесі – тәрбиенің білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет
ету қарқынын үдету негізінде дамыту. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі
балалардың алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі
болып табылады.
Даму дегеніміз, ең алдымен, адам организміндегі физиологиялық және
психологиялық сапалық өзгерістер. Даму - жеке адамды жетілдірудің өте
күрделі және диалектикалық үрдісі, Ал жеке тұлғаның дамуына балалардың оқу-
танымдық белсенділігін арттыру қазіргі заман талабына сай оны тәрбие оқу
үрдісінде жетілдіру болып есептеледі.
Танымдық белсенділік – баланың оқуға, білімге, ғылымға деген ынта-
ықыласы мен құштарлығының ерекше көрінісі. Белсенділік (интенсивтендіру)
оқушының әрекеті және пәнімен қосылғандағы дәрежесін анықтайды.
Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі: баланың алған білімдерін өмірде,
тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуінде.
Белсенділікке байланысты әлеуметтік-педагогикалық көзқарас ежелгі
дәуірден бастау алады. Оның көрнекті өкілдеріне. ежелгі грек ойшылдары
Сократ, Платон, Аристотель жатады. Олар белсенді және өз бетімен білім
алуының маңыздылығын, жетістіктері мен өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды
екендігін негіздеген. Олардың пікірінше өзіндік іс-әрекет нәтижесінде
балада қанағаттану, қуаныш сезімі оянып, білімді игеруге белсенділігі
артады. Бұл пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтердің талдау нысанасы
болды.
Мұндай психологиялық-педагогикалық көзқарасты Ы.Алтынсаринның,
К.Ушинскийдің еңбектерінде көре аламыз. .[4]
Ы.Алтынсарин тәрбиелеу оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол
бастауда, ой-әрекетін жаттықтыруда тәрбиешінің оқу-тәрбие жүйесіндегі
рөліне айрықша орын берді. Алтынсаринның пікірінше, педагогтердің
жұмысындағы ең шешуші нәрсе: мұғалімнің ең жақсы оқыту әдістерін таба
білуінде. [5]
К.Ушинский танымдық белсенділік мәселесіне мән беріп, өз бетінше
жұмыс - оқытуды жетістікке жеткізудің бірден-бір жолы деп есептеді.
Ол тәрбиешінің жұмысын ескере отырып, баланың белсенділігін дамыту
мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе өткізу.
көрнекіліктер дайындау сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталды.
К.Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет балалардың өзіндік жұмысына
философиялық және психологиялық-педагогикалық талдау жасайды.
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде қоғамның барлық саласында күрделі
өзгерістер жүрді. Қоғамның оқу-ағарту, білім беру саласындағы өзгерістер
жеке тұлғаны қалыптастыруға, оқу тәрбие үрдісінде тиімді әдіс-тәсілдерді
іздестіруге, баланың шығармашылық, рухани, дене мүмкіндіктерін дамытуға,
адамгершілік пен салауатты өмір салтын берік ұстануға бағытталады.
Қазіргі кезеңде баланың танымдық белсенділігін дамытудың тиімді
жолдарының бірі - баланың өзіндік жұмысы. Т.Сабыров, М.Құдайқұлов,
А.Әбілқасымованың жастардың өздігінен білім алу әрекеті жайлы, С.Ұзақбаева,
Б.Мұқанова, А.Ильясова.О.Сыздықов, т.б. оқыту мәселесін жетілдіру жөнінде
жазған еңбектері т. б .[6]
Қазіргі кезде тәрбиелеу оқыту барысында балалардың танымдық
белсенділігін дамыту мен жетілдіру жолдары бүгінгі күннің өзекті
мәселесі болып отыр, сондықтан да диплом жұмысымыздың тақырыбын
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда
халық ертегілерінің тәрбиелік мәні деп алуымызға себеп
болды.
Зерттеу нысаны: Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерін пайдалану.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерін пайдалану.
Зерттеу міндеттері:
- Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыру жолдарының педагогикалық мәселелері.
- Балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерін
пайдалану жолдары.
- Мектеп жасыына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыруда ертегілердің тәрбиелңк мәні .
- Балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыру ерекшеліктері
Зерттеу пәні: тіл дамыту
Зерттеу әдістері: Оқу стандарты, білім тұжырымдамасы және теориялық
негізде жазылған еңбектердегі педагогикалық – психологиялық әдебиеттердің
мазмұнын ашу, озық педагогикалық еңбектерге талдау жасау.
Диплом жұмысы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
І Бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту
барысында дамыту жолдарының теориялық негіздері.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту
мен жетілдірудің педагогикалық мәселелері
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші
рөлін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің
қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім – таным
теориясы деп аталады.
Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі айырмашылығы: ол -
білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы ұстанымдарын, объективтік
қатынастарды қалыптастыру.
Танымдық белсенділік - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті .Танымдық белсенділік танымдық қажеттіліктен, мақсат, танымдық уәж
және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Танымдық белсенділіктің
негізінде оқушыларда танымдық қызығу, танымдық ізденімпаздық қалыптасады.
Танымдык, қызығу ұғымы және оны қалыптастыру мәселесіне педагогтер
психологтердің, әдіскерлердің көптеген ғылыми зерттеу еңбектері арналған
Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан
бастау алады. .[7]
Көне замандағы дәуірдің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтер оқушылардың
өзіндік ой тұжырымдарын жасау және оны дамыту үшін репродуктивті және
эвристикалық әдістер жайлы мәселелерге көңіл бөлген.
Балалардың ақыл-ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясында
айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып-білуін қамтамасыз етуі
мен қоғамға, адамға дұрыс қарым-қатынастың қалыптастырылуын қарастырды.
Ежелгі Греция мен Римде құл иеленушілік құрылыс кезінде басқа
мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейі жоғары болды. Антика
дәуірі мемлекеттерінде өскелең ұрпаққа тәрбие беру ісіне көп көңіл бөлінді.
Құл иеленуші қоғамына мемлекетті қорғай алатын, қажет кезінде басқыншылық
әрекеттерге икемді, күшті, жігерлі және білікті адамдар қажет болған.
Нәтижесінде ежелгі грек елінде тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар
Платон, Аристотель, сондай-ақ ежелгі рим философтері Плутарх, Пацит,
Квинтимин еңбектерінде одан әрі дами түсті.
Бұл теорияда ақыл-ой тәрбиесіне көп көңіл бөлінеді, әсіресе, баланың
өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән беріледі.
Сократтың өзі тәрбиелеу оқыту барысында балалардың танымдық
белсенділігі мен ізденімпаздығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап
көрсеткен еді. Ол шәкірттердің танымдық ізденімпаздығын арттыратын арнайы
оқыту әдісін -эвристикалық әңгімелесуді алғаш рет қолданды. Сократ
білімді жай ғана бере салмай, шәкірттеріне сұрақ қоя отырып олардың ойлау
қабілетін, қызығуын арттырып, өз ой тұжырымын жасай білуге үйретті.
Эвристикалық сұрақтарды алдын ала дайындай отырып танымдық белсенділікті
оқыту құралы ретінде қалыптастырады.
И.Гербарт танымдық белсенділікті дамыту - оқытудың негізгі
міндеттерінің бірі деген пікірде болды. Ол оқу материалы жеңіл болмауы
керек, баланың психикалық іс-әрекеті нәтижесіне сәйкес бірте-бірте
күрделендіру идеясын ұсынды. Өзінің оқыту теориясы негізінде Гербарт
адамның алуан салалы қызығуларын алады.
Адамдарға қызығулар айналасын қоршаған дүниесін танып білуге немесе
қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Біріншісіне жататын қызығу -
эмпирикалық, бұл айналасын қоршаған дүниенің кейбір оқиғаларын білуге
бағытталады, ойлауға негізделген ақыл-ой қызығуы эстетикалық қызығу -
оқиғаларды көркемдік жағынан бағалай білушілікті көрсетеді. Қызығудың
екінші тобына жататындар - симпатикалық қызығу, бұл жеке адамдар арасында
қатынас туғызады; әлеуметтік қызығу -әр түрлі қоғамдық ұйымдардың
арақатынасын анықтайды; дінге қызығу -діни ұғымды күшейтеді. Осы түрлі
қызығу балалардың меңгеретін тәрбие. білім мазмұнын анықтайды. [8]
Қызығу (латынша негізі - мәні бар, маңызды) - адам ерекше сезінетін
қимылдың нақты себебі. Қызығуды жеке тұлғаның өз әрекетіне бағалық қатынасы
деп анықтауға болады. Баланың танымдық қызығуы танымдық саласына
қатынасынан пайда болады. Оқуға, білуге деген қызығу танымдық
белсенділіктің қозғаушысы екені белгілі. Л.Выготский бұл жөнінде былай
деген: Ең алдымен, баланы бір әрекетке тарту үшін, сен оны қызықтыр, оның
бұл әрекетке дайын екенін білу үшін қамқорлық жаса, осыны іске асыру үшін
барлық күшін салатынын және бала өзі қимылдайтынын, ал тәрбиеші болса сол
әрекетті басқарып, бағыттап отыру керек. Балалардың танымдық белсенділігі
олардың білім сапасы мен даму деңгейіне байланысты ойлау әрекетінің
қалыптасуына тәуелді.[9]
Танымдық белсенділік оқу-тәрбие үрдісінің барлық саласында көрініс
табады. Қазіргі тәрбие, оқытудың ең көкейкесті мәселелерінің біріне
танымдық қызығуды жатқызамыз. Оның негізі ойын. еңбек .оқу үрдісін
белсендіру жолдары мен балалардың қызығуын дамытуды ұсынады, ойынның
.оқытудың белсенді әдістері танымдық қызығуды дамытуды көздейді. Ойынның
сабақтың қай түрі болсын қызығушылық уәждемеге бағытталады. Білім беруді
ізгілендіру баланың танымдық ой-өрісін кеңейтуді негізгі орынға қояды.
Педагогтер, ақыл- ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясы
айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып білуін қамтамасыз етуді
және қоғамға, адамдарға дұрыс қарым қатынасын қалыптастыруды қарастырады.
Танымдық белсенділік туралы анықтамаларға талдау жасай отырып
балалардың танымдық белсендік белгілері анықталады. Оған мына үш белгі
тән:
- Оқу танымдық белсенділіктің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
- Оқу танымдық белсенділіктің интелектуалдық сипаты;
- Оқу танымдық белсенділіктің реттеушілік сипаты;
Сондай ақ, танымдық белсенділігін дамыту тиімділігі мынадай жетекші
факторлармен анықталады:
- балалардың жас ерекшеліктерін есепке алу;
- оқу тәрбие үрдісіне мәселелік ойнауды . оқытуды кеңінен енгізу;
- материалдарды айтып түсіндіруде жүйелік ұстанымын қамтамасыз ету;
- бірте-бірте күрделене түсетін тапсырмалар кешенін шешудегі қол
жеткен табыстарды нығайтуды қамтамасыз ету, т.б.
Оқу тәрбие үрдісі балалардың танымдық белсенділігі нәтижесінде жүзеге
асады, ал танымдық дамыту негізінде балаларда танымдық белсенділік
қалыптасады. Демек, балалардың танымдык, белсенділігін дамытуды арнайы
ұйымдастыру – оқу тәрбие үрдісін жетілдірудің негізгі шарты.
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда
ойын. оқу материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын
анықтап, ойын ойнату сабақ беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы
зор.
Оқытудың мазмұнына фактілерден, әрекет тәсілдерінен басқа оқытудың шын
мазмұнымен бірге оқу үрдісіне қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын
құратын және оқушылардың осы мазмұнды игеруіне әрі оны өмірде қолдануына
қызмет ететін мәліметтер кіреді.
Зерттеуші ғалымдар оқу тәрбиеде танымдық белсенділікті дамыту
мәселелерін тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына
төмендегілер:
- оқу тәрбие үрдісіне қатысушыпардың екі жақты сипаты әсері
негізінде тәрбиеші мен баланың бірлескен әрекеті арқылы (Т.Сабыров,
Н.Хмель,
- танымдық іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмысты
ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы Т.Сабыров,
Б.Айтмамбетова, т.б.);
-танымдық белсенділікті дамыту арқылы ( А.Әбілқасымова, Р.Омарова, );
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы (И.Лернер,
М.Құдайқұлов);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы [10]
- оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы
(А.Қазмағамбетов).
Мектепке дейінгі мекеме - әлеуметтік мәселелердің ішіндегі ең өзекті
мәселелердің бірі. Мектепке дейінгі мекемедегі оқу-тәрбие жұмыстарына
жаңаша көзқараспен қарау қажеттілігі туындайды. Қазақстанның болашағын
ойласақ, егемен еліміздің білім беру жүйесі мен мектептері қазіргі жағдайда
шығармашыл жаңа адамды қалыптастыру бағытында жұмыс жүргізуі тиіс.
Балалардың танымдық белсенділігін, дарындылығын дамыту, тәрбиелеу —
бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Баланың қызығушылық қабілетін
арттыру арқылы танымдық белсенділігін, қабілетін де дамыту қажет. Қызығу -
бұл адамның саналы әрекеті.
Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы үшін – оның көңіл-күйі
көтеріңкі, көңілді болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығу үшін қызығатын
нәрселер адамға жағымды сезімдер тудыруы керек. Жалпы адамның қызығуы
бірнеше түрге бөлінеді. Қызығу туралы психологтар, педагогтар көптеген
еңбектерін жазып, дәлелдеген, зерттеген. Олар мыналар: Э.Парондайк, У.Мак
Дугал. Бұл ғалымдар қызығушылықты зерттеп, оның жемістерін де атап өтті.
Мысалы:
А) қызығушылық қабілетті арттыра отырып баланың белсенділігін оятуға;
Ә) бала бойында шығармашылық заңдылықтарды дамытып, тәрбиелеуге; т.б.
Шығармашылық - адамның өмір шыңдығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі.
Шығармашылық — адам бойындағы белсенділікті дамытып, олардың өшуіне
жол бермеу, адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі табуына жәрдемдеседі.
Адам әрдайым өзін жетілдіруге, ұмтылуға, өсуге қабілетті болады, сол арқылы
оған толыққанды өмір сүру үшін жаңа рухани куш беру білімнің ең негізгі
мақсаты болып табылады деп - Қазақстан орта білімді дамыту тұжырымдамасының
жобасында. Сонымен қатар қазақтың ұлы ойшылдары да өз еңбектерініде адамның
жеке басының қабілеттерінің дамуын қарастырып, тиімді жақтарын пайдаланған.
Кеңестік дәуірдегі психологтар мен көрнекті ғалым педагогтар В.В.Давыдов,
В.А.Крутецкий, Л.Р.Выготский, Л.В.Занков, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, И.Л.Лернер, А.Н.Луктын, В.И.Андреев, А.Л.Яковлев, және
қазақтың ағартушы ғалымдарынан А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.М.Әбділдин,
ҚБ.Жарықбаев, М.М.Мұқанов, Т.С.Сабыров, т.б. еңбектерін тұлғаны дамыту
мәселесінің теориясы мен практикасына қосқан еңбектерін білеміз. .[12]
Оқу тәрбие үрдісінде баланың танымдық белсенділігін дамыту үшін
білімдер мен әрекет тәсілдерін алуды қажеттендіруді қалыптастыратын
шарттарды, өзін-өзі бейімдеу шарттарын, мәселелерді шешудің түрлі
нысандарын ұйымдастыру дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етуі тиіс.
Балалардың танымдық белсенділігінің деңгейлеріне тоқталатын болсақ,
оның ең жоғары деңгейі танымдық міндеттерді өз бетінше қоюмен,
тапсырмалардың шешімін табуда неғұрлым тиімді жолдарын болжаумен және өз
бетінше айқындаумен, өздігінен бағалаумен сипатталады. Ал орташа деңгей
жоғары деңгейдің кейбір элементтерінің тәрбиншінің көмегімен
орындалатынымен сипатталады, мұнда тәрбиеші танымдық тапсырма беріп, оның
шешілуін бақылауы немесе оқушыға шешу тәсілдерін көрсетуі тиіс. Төменгі
деңгейде балаға белгілі бір әрекеттің үлгісі болғанда, оларды орындау
тәсілдері туралы көмек болғанда ғана танымдық белсенділікке ынталандыруға,
белгілі тәсілдерге бағдарлануда көрініс табады.
Танымдық ізденімпаздык, пен белсенділік жеке тұлғаның алуан қырлы
болмыс-бітімі болып табылады, ол - сезімталдық, танымдық және еріктік үрдіс
нәтижесі, танымдық уәж пен өз бетінше әрекет тәсілдерінің жиынтығы, танымға
деген тұрақты құлшыныс болып табылатын танымдық әрекетке бейімделуі.
Балалардың танымдық белсенділігін арттырудың негізі факторларына
олардың өз мүмкіндігін сезінуі, балалардың өз тандауымен жұмыс істеуі, оқу
тәрбие үрдісінде баланың өз әрекетінен қанағаттануы; оларға тәрбиеші
тарапынан қойылатын талап пен қабілеттерінін, сәйкес болуы; тәрбиешінің
өзіндік жұмысты ұйымдастыра алуы, т.б. жатады. Бұл факторлар оқу
мотивтерінің өрісін кеңейтіп шығармашылық әрекетіне негіз қалайды.
Қабілеттер балаға дайын түрінде берілмейді, ол оқыту барысында жүзеге
асатын дамудың нәтижесі. Оқу, білім алу қабілеттерінің өзі тәрбиелеу
баланың іс-әрекетінсіз пайда болуы мүмкін емес. Қабілеттердің деңгейі әр
балада әр түрлі болғандықтан, тәрбиеші танымдық тапсырманы беру кезінде оны
ескеруі тиіс.
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігі - баланың жеке
дамуын қамтамасыз ететін, танымдық тапсырмаларды шешу кезінде игерілген
білімдер мен біліктерді іс жүзінде қолданылатын, ең бастысы, саналылықпен
білімдеріне, дағдыларына және интеллектуалдық бейімділіктеріне сүйеніп, өз
бетімен кәсіптік бағдар мәселесін анықтайтын және өзіндік шығармашылық ой-
өрісін кеңейте білуімен сипатталатын жеке тұлғаға тән қасиет.
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін ойын барысында
дамыту үшін тәрбиеші тарапынан ұйымдастырушылық пен дұрыс басшылық және
оған балалардың өздері белсенділік танытпағы ләзім.
Ал балалардың жеке басынын, дамуына белсенді болуы үшін оны
қажетсінуі, ізденуі, бағдарлай білуі, зерттеу біліктері болуы қажет. Бұл
жерде балалардың қабілеттерін дамытып қана қоймай, олардың танымдық жан
қуаттарының оянуына ықпал етудің, сол жолда ізденісін, талабын ұштап, білім
деңгейін жетілдірудің маңызы ерекше.
Білім - үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес балаға
белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат,
қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Осы талап тұрғысынан
алғанда, оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі әдіс-тәсілдерін
іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше. Сонымен
балаларды тіл дамыту пәнін оқыту барысында танымдық белсенділігін дамыту
үшін қажетті жағдайлар жасау керек:
-тәрбиеші ең алдымен топта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың
назарын бір нәрсеге аудару керек. Мысалы балалардың назарын шығармашылық
белсенділігін дамыту үшін үнемі тапсырма, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған
жөн.
- шығармашылыкпен жеке-дара бала емес, топтың бүкіл
балалары ойласу үшін жағдай, мүмкіндік туғызу. Топта, ұжымда өзара
шығармашылық қарым-қатынас, шығармашылық ахуал орнату;
- тәрбиеші- бала үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет
құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, балалар ерекше елтиді.
Өздерінің күшіне деген сенім қалыптасады. Сондықтан тәрбиешініңің
шығармашылықпен айналысуы және өзінің жазған дүниелері жөнінде
балалармен пікір алмасуы баланың танымдық белсенділігін дамытады.
- танымдық белсенділік үшін психологиялық қауіпсіздік, еркіндік,
ашықтық, бостандықты қамтамасыз ету;
- шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі —сәтсіздікке
ұшыраймын, қолымнан ешнәрсе келмейді деген тыс қорқыныш сезімі, екінші -
өзіне-өзі тым риза болмаушылық сезімі (не жазса да өзі ұнатпайды, кейде
өзін-өзі жек көріп кетеді), үшіншісі — жалқаулық. Ондай жағдайда баланы
құтқарудың жолдарын табу:
- баланың белсенділікпен айналысуына топта, сабақ үстінде, үйде
қолайлы жағдай туғызу;
- белсенділік бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде
қалыптастырып отыру:
- тәрбиеші баланы белсенділіктің түрлеріне үйретіп, баулу үшін өзі де
қарулануы керек.
Тәрбиеші мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін ойын
оқыту барысында дамыту үшін бағыт-бағдар беруде мыналарды ескеруі керек деп
ойлаймын:
- шығармашылық тапсырмаларды балаға ұсынуда танымдық белсенділігін
дамыту жолдары көзделеді;
- білімді меңгертуде баланың танымдық белсенділігін ойын барысында
дамыту.
Ұлы неміс педагогы А. Дистерверг әйгілі Неміс мұғалімдерінің білім
беру ісіне басшылық атты еңбегінде Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып
береді, ал жақсы мұғалім баланың өзін ізденуге жетелейді, ойлауға үйретеді
деген.
Неміс педагогы И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызғушылықгы алған. Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені танып
білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты. Қызығу туралы психолог
мамандар мынадай өз ой-пікірлерін жетік түсіндірген.
1) Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды. 2) Адамның қызығуларын соқыр
сезімдерге теңейді. 3) Адамның қызығулары ерте кезден бастап нәсіл арқылы
соқыр сезімдер, инстинктер ретінде ата-анасынан баласына көшіп отырады.
4) Сыртқы дүниемен байланыспайды. т.б.
Қызығу мектепте оқу-тәрбие үрдісінде өте қажетті шарттар, яғни
мәселелер болып табылады.
Қызығудың мектеп жасындағы балалардың жақсы оқуына, оқығанын ары қарай
дамытуына, адамгершілігі мол, шығармашыл етіп тәрбиелеуіне ықпалы зор.
Мектеп жасына дейінгі балалар әр нәрсеге еліктегіш, қызығушылықтары
соншалықты көрген нәрсесін қолымен ұстап, көзбен көргенше асығады. Сол үшін
мектепке дейінгі мекемедегі әрбір тәрбиеші балалардың ойынын тартымды,
әсерлі, қызығушылығын артыру арқылы ұйымдастыру жұмысын жолға қойса, онда
біздің еңбегеміз жемісті болар еді.
Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағын дайындауда, олардың
дүниетанымын, өмірлік бағдарын кеңейтіп, жан-жақты жетілген азамат етіп
шығару талабы тұр. Көп уақыт орта білім беретін мектептің негізгі міндеті —
білім беру, дағды мен біліктерін қалыптастыру болып келсе, қазіргі мектепке
дейінгі мекеменің негізгі міндеті — біршама күрделі ойы ұшқыр, шығармашылық
қабілеті жоғары, өмірге икемді, жан-жакты дамыған жеке басты тұлға
тәрбиелеу. Әр заманның ұсынары бар және қалай болғанда да заман ағымынан
қалмай, ілгері жүру - ұлы мұрат. Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің
өзіндік ұлттық ерекшелігі қалыптасуды Елбасының халыққа арнаған Қазақстан
2030 жолдауындағы негізгі идеяларды іске асырудағы білімнің басты
миссиясын оқушылардың қазақстандық патриотизмге, шығармашылық жағынан
дамыған жеке тұлға, реформаға белсене қатысушы ретінде тәрбиелеу деп
есептейміз.
XXI ғасырда Қазақстанның Орта Азия барысына айналуын елестету үшін
бүгіннен бастап жас ұрпақтың бойына ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық,
тәкаппарлық, тектілік пен білімділік, шығармашылық қасиеттерін, танымдық
белсенділігін қалыптастыруымыз керек. .[13]
1.2. Оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында дамыту
жолдары.
Еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі
ұрпаққа ғылыми негізде білім беру шығармашылық белсенділігін дамыту
міндеттері туындайды. Білім мазмұнын жаңарту, үздіксіз білім беру жүйесін
дамыту өмірдің өзі талап еткен оның белсенділігі мен шығармашылық
қабілеті қазақ мектебінің алдында тұрған үлкен міндет екені мәлім. Уақыт
талабына сай баланың танымдық белсенділігін дамыту үшін тәрбиелеудің
оқытудың жаңа ақпараттық техникасын пайдаланған жөн.
Психологтар Д.Д.Эльконин мен В.В.Давыдовтың зерттеулерінде оқу іс-
әрекетінің негізгі құрылымы-оқу мақсаты мен оқу әрекеттерінен тұрады.
Тәрбиелеу оқыту арқылы баланың белсенділігін дамытудағы көзделетін басты
мақсаттарды саналы түрде меңгеруге баулу. Шығармашылық жұмыстың басты
мақсаты-оқыту мен тәрбиелеу арқылы ұлттық және әлемдік тәлім нәрімен
сусындаған, болашақ халық игілігін жасайтын білімді де білікті маман
тәрбиелейтін бағыт-бағдар беру.
Ал, балалардың танымдық белсенділігін тәрбиелеу оқыту барысында
дамыту, шығармашылық қабілетін дамытуға жағдай жасау, салауатты өмір салтын
насихаттау болып табылады. Сондықтан ұшқыр ойлы, жаны сұлу, шығармашыл,
белсенді ойлай білетін дара тұлғаны тәрбиелеу біздің міндетіміз. .[14]
Қоғамның дарынды адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабы оқыту,
білім беру, белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашыл тұлға қалыптастыру
міндетін қойып отыр.
Тәрбиеші баланың белсенділігін, қабілетін дамытуға ,баулуда еңбек
етеді. Көптеген психолог, педагог мамандар В.В. Давыдов, Л.В. Занков. И.Л.
Лернер, және қазақтың ағартушы ғалымдары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
Қ.Жарықбаев, Т.Сабыровтар да өз еңбектерінде осы мәселені, пікірінде айтып
өткен. Педагог-психолог ғалымдардың зерттеуі бойынша әрбір жаста
шығармашылыққа баулуда ерекше қабілет, бейімділік болады екен. Тәрбиеші
баланың бойында шығармашылық белсенділік қалыптастыру үшін мынандай бағыт-
бағдар беру керек: .[15
- бала шығармашылықпен айналысу үшін жағдай туғызу;
- топта, ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас орнату;
- Психологиялық қауіпсіздік, еркіндікпен қамтамасыз ету,
Баланың шығармашылықпен айналысуына үйде, топта қолайлы жағдай туғызу
өзінің жолын анықтауға ынтасы оянып, олардың осыған дағдылануы
қалыптасады. Бұл технологияның негізінде балалардың оқу мәдениетін, іс-
әрекеті барысында ынталылығын жүйелі ойлаудың дағдыларын қалыптастыруды
көздеген тәрбиешініңнің шеберлігі, шығармашылығы, қабілеті, тәжірибесі
қалыптасады. Оқу тәрбие үдерісінің тиімділігі ең алдымен балалардың
белсенділігі мен танымдық, ізденісіне қатысты десек, бұларды қамтамасыз
ететін іс-әрекет барысында баланың белсенділік қасиетін қалыптастыру болып
табылады. Білім беруді басқарудағы әр түрлі жүйелеуді жобалау мен жүзеге
асыруда баланың білімге деген танымдық іс-әрекеті шығармашылық
белсенділігі, ынталылығы қалыптасуы керек. Осы орайда көптеген ғалымдар
баланың шығармашылық белсенділігі барысында ынталылықты қалыптастыру
жолында өз пікірлерін, ойларын ортаға салды. Олар мыналар: В.Г.Афанасьев,
А,И.Котова, Ю.А.Копаржевский, Б.Ф.Ломов, Р.Х.Трешьяков.
Мектепке дейінгі мекемеде оқытылатын оқу сабағы баланың сөйлеу тілін
жетілдіруде және оның әрбір белсенділігін қалыптастыруда тиімділігі зор.
Баланың тілін, ойын, қиялын, іздену, салыстыру және зерттеу іс-әрекеті,
тікелей ықпал етеді. Бұл мектеп жасындағы балалардың тәртібін оқу
үлгерімін арттыруға жетілдіруге тікелей әсер етеді.
Ана тілі методикасының негізін салған К.Д.Ушинский Ана тілін толық
меңгермеген балада шығармашылық белсенділік өз деңгейінде болмайды. Ана
тілі басқа пәндердің бәріне қатысы бар және олардың нәтижелерін өзіне
жинастыратын басты, өзекті пән екені түсінікті емес пе? деген болатын.
Оқулықтағы әрбір мәтін бала санасын да із қалдыру, олардың белсенділігін,
танымдық іс-әрекет ынталылығын, ақыл-ой, эмоциясын дамытады. Тіл дамыту
пәнін оқыту барысында оқу материалдарын жүйелі түрде меңгеру, іздену,
салыстыру, зерттеу және әртүрлі шығармашыл жұмыстарды балалар оқу-танымдық
іс-әрекеті барысында белсенділігін дамыту арқылы, белсенді, қабілетті,
зейінді, ұқыпты, ынтымақты жұмыс істеуге үйретеді.
Мектеп жпсына дейінгі балаларға айналасын, қоршаған дүниені байқатып,
бақылату, оқығанын саналы түрде түсінуін талап ету керек. Әсірісе баланың
ойлану қабілетін, шығармашылығын арттыру үшін мәтіндегі негізгі ой-түйінін
табуға, танымдық белсенділігін қалыптастыру жұмысы жүргізіледі. Балалар ана
тілін оқу жылының екінші жартысында оқиды. Бұл кезде кіші мектеп жасындағы
балалардың сауаты ашылып, сөздерді тұтас оқуға, сөз бен сөздің арасындағы
тыныс белгілерін де орынды сақтап, сөйлемді де дұрыс, толық оқуға
белсенділігі артады.
Балалардың бұл кезде қате жібермей оқуы, тәрбиешінің бақылауды,
басшылықты талап етеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-танымдық іс-
әрекеті барысында белсенділігін қалыптастыруда көптеген ғалымдардың
пікірлері айтылып дәлелденген. Ал философияда оқу-танымдық іс-әрекетті
ұғымының бір-бірімен қарым-қатынастағы байланыстары түсіндіріледі. Мектепті
педагогикалық жүйе ретінде белсенділік, танымдық іс-әрекет арқылы қоршаған
ортаның дамуына бағытталған шығармашылығын қалыптастыруға Т.И.Шамованың
пікірін аса құнды деп бағалауға болады.
Педагогика ғылымында балалардың танымдық белсенділігін, қызығушылығын
қалыптастыруға Э.Г.Юдин, Ф.Ф.Коволев, Н.Д Хмель, Г.Д. Кориллова,
Ю.Б.Бабанский т.б. үлес қосты. Балалардың сабақтық - танымдық қызметін
шұғыл басқару және олардың өзін-өзі басқару белсенділігін дамытуда
байқалады. Бұлардың барлығын ортақ мақсат біріктіреді, ендеше олар жаңа
көзқарастар негізінде жоспарлау мен басқарудың жөне сабақ үстінде
оқушылардың өзін-өзі басқаруының, шығармашылық іс-әрекетінің қалыптасуының
негізі болады.
Балалар өзін-өзі бақылап бағалайды, шығармашылық жұмыстарымен
шұғылданады.
Мектеп жасына дейінгі балалар әр түрлі дидактикалық ойындармен
танысады. Балалардың ойынға білімге деген ынтасы ашылып құштарлығы артады.
Егеменді ел болған халқымызды бүгінгі таңда дүр сілкіндіріп жаңаша серпіліс
танытып отырған-білім беру жүйесіне көптеген талаптар, жүйелі мақсаттар
қойылып отыр. Әрбір тәрбиешінің нің басты міндеті баланың жеке басының,
қасиеттерінің, ізденіс, зерттеушілік және шығармашылық қабілеттерін
белсенділігін дамытып талантын ашу, танымдық іс-әрекетін қалыптастыру
көзделуде. Мектеп жасына дейінгі баланың белсенділігін ойын оқыту
барысында дамытуда тәрбиеешінің нің шеберлігіне, тәжірибесіне байланысты.
Бұл мәселенің маңыздылығы мен оның қажеттілігіне А.В.Усова, Г.Я.
Гальперин, Р.Г.Лемберг И.Я.Лернер, В.П. Паламарчук, Ж.Аймауытов М.Жұмабаев.
А.Байтұрсынов, Т. Сабыров, Ж. Қоянбаев т.б. ерекше мән береді.
Ақиқатқа жетудің, обьективті шындықты танудың диалектикалық жолы
Нақты пайымдаудан абстрактілі ойлауға одан тәжірибеге көшу — болып
табылады. Таным барысында ойлаудың түрлі тәсілдері пайдаланылады. (Анализ,
синтез, дедукция, индукция, абстракция) Танымның негізгі және білімінің
ақиқаттылығының шарты-тәжірибелік іс-әрекет.
Балалардың белсенділігі танымдық іс-әрекет барысында жүзеге асады.
Себебі оның ойын оқу іс-әрекетінің нәтижесі оны таным өрісінің жаңа
шеңберіне алып келеді, ол үшін жаңа білім, білік дағдылардың көзі ашылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін тәрбиелеу оқыту
барысында дамыту, таным қабілеттілігінің оянуына түрткі болады. Мектепке
дейінгі мекемеде оқытудың негізгі мәселелері — оқу барысында балалардың
белсенділігін дамыту, олардың өз бетінше ынта-ықыласын, шығармашылық
әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырылады. Баланың өзіндік сезімдік
(қалауы, ынтасы, құштарлығы, әсерленуі) негізінде қабылданған білім, дағды,
ептілік, әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады. Мектепке дейінгі мекемедегі
балалардың әсерленгіш, эмоционалды болып келетінін ескеріп отыру —
тәрбиешініңнің негізгі міндеті.
Шығармашылық психикалық үрдістердің (түйсік, қабылдау, зейін, ес,
ойлау, сөйлеу) дамуымен бірге баланың психикалық қасиеттері де қабілет,
бейімділік, мінез қалыптаса бастайды. Осыған байланысты оқытудың
қабылдағыштық, білімге құмарлық, тапқырлық, ізденімпаздық сияқты жақтары да
жетіле түседі — деді Р.Қоянбаев осы мәселе жайлы жазған еңбегінде.
Таным — обьективті шындықтың адам санасындағы белсенді және қайшылықты
бейнеленуі. Танымның мақсаты — зерттеліп отырған заттың терең мәнін
қайшылықтар жүйесін ашу. .[16]
Таным теориясы (гносеология) дүниетанудың жалпы заңдылықтарын
зерттейді. Дүниетану тікелей сезімдік процестер — түйсіну, қабылдау,
пайымдаудан басталып, одан әрі ойлауға қарай өрбиді. Белсенділік
процестерінің барлығы да сезімдік процестер — түйсіну, қабылдау,
елестетумен байланысты. Адамның сыртқы дүниені танып, білуі оның шындығы
тәжірибеде, және іс-әрекеттердің нәтижелерінде тексеріліп отырады.
Дегенмен адам тікелей сезім арқылы танып білген нәрселердің белгі
қасиеттері мен мән жайын жете танып біле алмайды. Мұндай ерекшеліктерді
білу тек ойлау арқылы жүзеге асырылады.
Қызығу дегеніміз — шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен
танып, білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір
көрінісі. Қызығуда бір нәрсені ерекше тандап, соған зейін қойылады, адамды
еліктіріп өзіне тартқан иәрсенің бәрі қызығудың обьектісі болып табылады.
Қызығудың физиологиялық негізі Бұл не? деген рефлекс адамның қызығуы бір
нәрсеге аса зейін қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойлаудан көрініп
тұрады. Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінен
басты біреуі ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар әсіресе оқу
әрекетінде аса қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті тұрақты, мазмұнды
болуы, баланың сабақ үлгеруіне, білімді терең алуына көп жәрдемін тигізеді.
Оқу қызығулары балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып
отырады. Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын
пәрменді еңбек ете алмайды. Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай
материалдық, қоғамдық, саяси, кәсіптік, эстетикалық, спорттық, танымдық
болып келеді. Танымдық қызығулар — оқуға, ғылымға қызығу. Қызығу балаларда
қарапайым тану қызығулары болып көрінуден басталады. Ол көбінесе балалардың
бейімділігіне қарай көрінеді. Қызығу пәрменді, белсенді болуы қажет, ол
үшін бала тікелей әрекетпен айналысуы тиіс. Мұғалім балалардың қызығуын
тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып,
соларды тұрақтандыру жағын ойластыруы қажет. Сонда ғана бала рухани өмірге
бай басқа, зерігуді білмейтін, еңбек сүйетін жан-жақты қабілетті тұлға
болып шығады. .[17]
Танымдық қызығушылық баланың құнды мотивтерінің бірі болып табылады.
Осы мәселеге байланысты А.Н.Н.Леонтьев, Л.И. Божовин, С.Л. Рубинштейн,
И.Гербарт, К.А. Лыгалова, Д.И.Прайтак, Б.Г. Ананьев, Г.С. Костюк т.б.
зерттеулер жүргізген. Қызығу ішкі факторлардың бірлігінің арқасында
қалыптасады. Алты жасар балалармен жүргізілген эксперименттерінде Ш.А.
Амоношвили оқу үдерісінде балалардың қызығушылығын эмоционалды
интеллектуалды шығармашылық сипатпен бірге қарастырды. Профессор
Т.Сабыровтың Оқытудың теориялық негіздері еңбегінде оқу әрекеті
өзіндік құрылымы бар жүйе, ол мынадай бөлімдерден тұрады деп көрсетті.
.[18]
1. Оқу — танымдық қажеттілік
2. Мотив (Себеп)
3. Оқу міндеті.
Оқу — танымдық іс-әрекет қажеттілік дәстүрлі оқытудағыдай сыртқы
түрткі арқылы емес, баланың іштей талпынуы арқылы білімге қажеттілік тууына
жағдай жасау қажет. Оқу материалы балаларда Бұл не? деген рефлексия
тудырып әрі қарай оны танып білуге түрткі болуы қажет. Осы танып білуге
құштарлық, мотив оқу міндетін шешуді мақсат етеді. Оқу міндеті
мотивті шешуге қалыптасады. Балаларға білім мен тәрбие берудің басты жолы
(формасы) — ойын. Онда тәрбиеші белгіленген уақытқа сай балалармен бірлесе
отырып, мақсаты бір оқу — тәрбие мәселесін шешеді. Ойын немесе сабақ алға
қойылған мақсатына қарай жаңа білімді меңгеру сабағы, біліктілік пен
дағдыны игеру және іс-әрекет қалыптастыру сабағы, білімді қорыту және
жүйелеу сабағы, қайталау және бекіту сабағы, тексеру және сынау сабағы,
аралас сабақ болып, оқыту әдістеріне қарай әңгіме сабақ, лекция сбақ,
практикалық сабақ, ал сабақтың сабақтар жүйесіндегі орнына білімнің
міндеті, дайындық жұмысы болып саналады.
Екіншіден, баланың білімге деген ықыласы мен қызығушылығын арттыру
үшін тақырыпқа сай сабақ типін, оның құрылымын, әдістерін, тәсілдерін
түрлендіріп отыру. Ойынды немесе сабақты үнемі қалыптасқан дәстүрлі
формада өткізу, әсіресе бала әрекетіне қозғау сала бермейді.
Балалардың белсенділігін арттыру оқу — таным әрекетін басқару арқылы
іздеу, зерттеу, дидактикалық ойындар, ой таласын туғызумен байланысты.
Үшіншіден, ойында немесе сабақта дидактикалық және техникалық
құралдарды мақсатқа сай, бала сезіміне әсер ететіндей тұрғыда пайдалану.
Төртіншіден, тәрбиешімен ынтымақтығын жасау яғни баланың өз ынта-
жігері мен ойынға немесе оқуға құлшынысын арттыру. Ол тәрбиешінің сабақта
ойында тәрбиешімен үзбей жүргізетін білім алудың қажеттілігін білдіру,
қолынан іс келетініне сендіру, оларды сүйетіндігін, құрметтейтіндігін
дәлелдеу және олармен санасатынын көрсету т.б. жұмыстарына яғни себебін
(мотивін) табуына байланысты.
Бесіншіден, ойынды немесе сабақты өмірмен байланыстырып отыру
материалының мазмұнын баланы қоршаған өмірдің өзгерісімен, қозғалысымен,
шындығымен байланыстырып отыру білімнің өмірде қажеттілігін түсінуге, оны
есте сақтауға, алған білімін тәжірибеде қолдануға жағдай жасайды. Бұл
мақсат әсіресе тәжірибелік сабақтарды өту кезінде кеңінен шешіледі.
Алтыншыдан, ойында немесе сабақта танымдық ойындарды пайдалану. Ойын
бала әрекетінде жетекші орын алады. Сондықтан ойынның немесе сабақтың
мазмұнына сай дидактикалық ойындарды пайдалану олардың оқуға танымдық
бесенділігін арттырудың себепшісі. Бірақ сабақтың барлық уақытын ойынмен
ауыстыруға болмайды.
Жетіншіден, ойыында немесе сабақта шешімін тапқан озық тәжірибені
қолданып отыру. Тәрбиешілердің барлығы ісі нәтижелі болу үшін ізденіс
жасайды. Бірақ өз ісіне талдау жасап, артықшылығы мен кемшілігін анықтай
бермейді. Өзгенің тәжірибесін жаппай қолдану орын алды. Бұл дұрыс. Бірақ
сол тәжірибе сабақта балалардың оқу еңбегіне қозғау салды ма, болмаса
баланы тек елең еткізе ме, әлде жалған әрекетке соқтырды ма, мұны тәрбиеші
анықтау тиіс. Сонда ғана озық тәжірибе өз мақсатына жетеді.
Сегізіншіден сабақтың нәтижелі өтуі, ондағы көңіл күйге педагогтік
шеберлікке байланысты. Балалардың ойындағы сабақтағы көңіл күйі
тәрбиешінің олармен қарым-қатынасына, үнемі, сөйлеу мәнеріне, келбетіне, ым
мен қимылды орынды қолдануына байланысты. Егер тәрбиеші орынсыз балаға
жекіп, орынсыз талап қойса, онда оқыту мақсатына жетпейді, қайта тәрбиешіге
қарсы әрекеттер дамиды.
Тоғызыншыдан, сабақта балалар әрекетін үйлестіріп отыру яғни әрекетін
жеке, ұжым болып шешуге үйрету.
Оныншыдан, нәтижелі ойын немесе сабақ өткізу үшін тәрбиешінің өз
білімін үздіксіз көтеріп отыруы.
Он біріншіден, өтілген ойынның немесе сабақтың тиімділігін анықтап
отыру т.б.
Балалар білім мен тәрбиені сабақта ғана емес, олармен жеке өз бетімен
жүргізілген жұмыстарда үйірмеде, серуендер өткізгенде және өз бетінше
ойында өзін-өзі тәрбиелеуі кезінде де алады.[19]
Жеке жұмыстар баланың білімін тереңдету білімдегі оқулықтың орнын
толтыру мақсатында сабақтан тыс уақытта жүргізіледі. Тәрбиеші баланың жеке
ерекшеліктерін, білім деңгейін ескеріп, алдын-ала қандай білім көлемін
беретінін, қалай үйрететінін белгілейді. Кейін мақсатқа сай баламен бірлесе
отырып жеке жұмыстар жүргізеді. Мұнда бала өз бетінше жұмыс жасауға
ізденуге тырысады, ал тәрбиеші жұмысын шешуге кеңес береді алдағы іске жөн
сілтейді. Жеке жұмыс ойынның немесе оқытудың міндетті формасы емес, ол
баланың қалауы, болмаса тәрбиешінің кейбір баланы шақыруы бойынша
ұйымдастырылады.
Танымдық белсенділікті баланың бойында дамыту тәрбиешінің ең үлкен
міндеті. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін дамытуға
бағыт -бағдар беріп отыру қажет. Танымдық белсенділікті жеке дара бала
емес бүкіл ұжымы болып қалыптастыру керек. Топта, ұжымда танымдық
белсенділік қалыптастыру үшін тәрбиешінің тәжірибесі, білімі аса қажет.
Оқу — оқыту үдерісінде логикасы оның құрылымын анықтайды. Ал құрылымына
оқыту үдерісіне – танымдық белсенділік кезеңдері кіреді. .[23]
- Таным міндеттеріне жете түсіну;
- Жаңа материалды қабылдау;
- Ұғыну — жаңа оқу материалдарының түсініп жинақтау үдерісі;
- Білімді, іскерлікті және дағдылы бекіту және жетілдіру:
- Білімді, іскерлікті және дағдылы практикада қолдана білу;
- Балалардың жетістіктерін талдау, іскерлігін және дағдысын
тексеру, бағалау;
Енді оқыту үдерісінің іс-әрекетіне тоқталайық. Таным міндеті түсінікті
болса, оны балалар өз бетімен ізденіп шешуге тырысады, оқыту үдерісіне жеке-
жеке дайындалады.
Бұл тұста оқыта отырып тәрбиелеу деп отырғанымыз оқытуға сәйкес
оқушының дүниеге көзқарасын, имандылығын және еңбек етуге бейімділігін т.б.
қалыптастыру. Мысалы: баланың дүниеге көзқарасын тәрбиелеу, өзін қоршаған
заттар туралы ғылыми негізде білім алуынак өмектеседі.Сонымен мектеп жасына
дейінгі балаларды сөз өнеріне баулып, үйрету үшін қажетті жағдайлардың
мазмұнына тоқталсақ: .[24]
- тәрбиеші ең алдымен, топта балалардың зейінін аудару үшін
баланың назарын бір нәрсеге бағыттауы керек. Яғни балалардың
танымдық белсенділігін ойын немесе оқыту барысында дамыту үшін үнемі
тапсырма — міндеттер, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған жөн.
- әрбір тапсырманы балаға ұсынудың жолын, әдіс — тәсілін білу керек;
- танымдық жаттығу ойын түрлерінің ң мазмұны
балалардың жас ерекшелігіне, белсенділігіне үйлесуі керек;
- тапсырма-міндетпен танысқаннан кейін бала жұмысқа кіріседі.
Тәрбиешінің ең үлкен міндеті: бала белгілі бір көркемдік шешім тауып,
өз туындысын ұтымды аяқтап шыққанға дейін оны назарынан тыс қалдырмау,
бағыт-бағдар беріп отыруы:
- танымдық белсенділікті қалыптастыруда тәрбиешінің білімі,тәжірибесі
және сабақты өтудегі әдіс-тәсілі қажет .
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін оқыту
барысында дамытуда пән сабақтарының маңызы зор.
- тәрбиеші — бала үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет
құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, балалар ерекше
елтиді. Өздерінің күшіне деген сенім қалыптасады. Сондықтан тәрбиешінің өз
білімін көтеруі және өзінің жазған дүниелері жөнінде балалармен пікір
алмасуы заңды.Оқу үрдісі оқу танымдық әрекеті негізінде жүзее асады,
ал оқу – танымдық әрекеті негізінде балалардың танымдық белсенділігі
қалыптасады.Танымдық белсенділіктің көздейтін мүддесі, білімнің
қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттілігі
неізінде дамиды.Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі балалардың алнған
білімдерін өмірде пайдалана білуі болып табылады.
Ойын немесе сабақ барысында баланың бойында танымдық белсенділік
пайда болса , сонда балаларда зеректік, зейінділік, байқағыштық,
ойлау және сөйлеу дербестігі қалыптасады.
Сонымен оқу- танымдық белсенділікті қалыптастыру ойын немесе оқыту
барыында оны дамыту бүгінгі күні тәрбиешілердің алдына қойған
негізгі мақсаты болып табылады.Сондықтанда мектеп жасына дейінгі
балалардың танымдық белсенділігін ойын немесе оқыту барысында дамытуда
ғалымдардың еңбектерінің тәрбиелік мәні зор[25]
II Бөлім. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін дамыту әдістемесі.
2.1. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың танымдық белсенділігін
дамыту жолдары.
Елімізде білім беру жүйесіндегі оң өзгерістер көптеп
саналады. Солардың танымдық белсенділігін талантын ұштаудағы оқу-тәрбие
үдерісін ұйымдастыруды, оқытудың озық технологияларын пайдалануды жатқызуға
болады. Оның себептерінің бірі қазіргі таңда ғылым мен техниканың дамуына,
технология ғылым саласының озық жетістіктерінің өндіріске көптеп өзгерістер
енгізуіне байланысты мектепте шығармашылық тұлғаға тән білім мен іскерлікті
беру қажеттігі туындайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыру үшін тәрбиеші тарапынан ұйымдастырушылықпен дұрыс басшылық
қажет.
Қазақ халқының жас ұрпаққа тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі
- ертегі. Ертегілердің мазмұнында халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғүрыптары
мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі, адамдардың өзара қарым-қатынастары
мен мінез-құлықтары, адамдардың еңбексүйгіштігі, өз халқына, Отанға, туып-
өскен табиғатқа деген сүйіспеншіліктері бейнеленген. Т.Барласұлы ертегінің
адам баласына тәлім-тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта келіп: "Ертегі -
рухани тәрбиенің мәні аса зор, көзіміз көріп, қүлағымыз ести алмайтын, тек
ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түйсіне алатын материалдық әлеммен бірге
шегі жоқ рухани әлем болмысының біртұтас түсінікті баян етілген көрінісі",
- деп анықтама береді.
А.Байтұрсынов ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керегіне
қарай жауап беріледі деп ой қорытады. Ертегі халықтың қиялынан
пайда болған. Сондықтан оның авторы халық. Бертін келе ауыздан –
ауызға тарап, келешек ұрпаққа жетіп отырған. Ертек айтушыларды –
ертекшілер деп атаған. Ертегі туралы анықтаманы М.Әуезов былай деген:
Ертегі деп баяғы замандағы елдің дүниеге көзқарасын білдіретін, я сол
көзқарастың белгілі ізін көрсететін, онан соң елдің белгілі салтын
білдіретін, арнаулы үлгі айтатын, жамандықты жерлеп, жақсылықты көтеріп
айтқан, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады. Бұл анықтамада
шыншыл ертегі жайында еш сөз айтылмаған. Ертедегі көзқарас деп
көрсеткен [23].
Ертегілердің негізгі тарихы адам баласының сөйлеу тілі, ойлау қабілеті
пайда болғаннан басталады. Алғашқы уақытта өте ақылға сыймайтын
ертегілер пайда болды. Онда көбінесе жан – жануарлар тіршіліктің
барлығында сөйлейді, ұғады деген адамдарда пікір қалыптасқан. Бұл
ертегінің қиал ғажайып түрі.
Ертегілер әрқашанда қазақ халқының өмірінде маңызды роль атқарып
келген. Себебі, ертегілердің мазмұнында халықтың тұрмыс тіршілігі салт-
дәстүрі, әдет- ғұрпы, бүкіл болмысы, адамдардың өзара қарым-қатынасы, мінез-
қүлқы т.б. бейнеленген. Ұрпақ тәрбиесінде ең тиімді тәрбие құралы ретінде
ертегілер тілі жеңіл, түсінуі оңай болғандықтан, ертегілердің балаларға
отансүйгіштік, еңбексүйгіштік, т.б. тәрбиелер беруде ғана емес, олардың
тілін дамытуда да атқарар қызметінің маңызы өте зор. Ертегілер бастауыш
мектеп оқушыларының ой-өрісін жетілдіріп, Отанын сүюге, елін қорғауға,
өнерді игеруге, жалпы адамгершіліктік құндылықтарды бойына сіңіруге
септігін тигізеді. Сонымен қатар баланың сөздік қорын да молайтуда қызметі
өте зор. Ал сөздік қоры мол, тілі дамыған бала - үздік оқушы, себебі
жоғарыда аталғандар - жақсы үлгілердің негізі. Ой өрісі дамып, сөздік қоры
молайған баланың айтар ойы да, істер ісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz