Халықаралық валюталық жүйе және валюталық бағам
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.Тарау. Халықаралық валюталық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... 4.20
1.1.Валюталық жүйелер және валюталық қатынастардың ұғымы ... ... ... .4.9
1.2.Валюталық нарықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.13
1.3.Валюталық бағам және валюталық “қоржын” ... ... ... ... ... ... ... ... ...14.20
ІІ .Тарау. Халықаралық валюта.несиелік институттары ... ... ..21.30
2.1.Халықаралық валюталық қор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21.23
2.2.Дүниежүзілік банк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24.25
2.3.Еуропа қайта құру және даму банкісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26.27
2.4.Азия және Ислам даму банкісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28.30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.Тарау. Халықаралық валюталық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... 4.20
1.1.Валюталық жүйелер және валюталық қатынастардың ұғымы ... ... ... .4.9
1.2.Валюталық нарықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.13
1.3.Валюталық бағам және валюталық “қоржын” ... ... ... ... ... ... ... ... ...14.20
ІІ .Тарау. Халықаралық валюта.несиелік институттары ... ... ..21.30
2.1.Халықаралық валюталық қор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21.23
2.2.Дүниежүзілік банк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24.25
2.3.Еуропа қайта құру және даму банкісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26.27
2.4.Азия және Ислам даму банкісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28.30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Кіріспе
Бұл тақырыпты алып отырған себебім, қазіргі дамып келе жатқан Қазақстан Республикасында халықаралық валюталық жүйе және валюталық бағам өте үлкен орын алады. Себебі, дүние жүзлік валюталық жүйеге қазіргі кезде ұлттық валюта және ұжымдық резервтік валюта мен оған алтын резерві де қоса енеді; өзара валюта қайтарымдылық шарты; валюта паритеті мен курсының механизмі, валюталық шектеудің көлемі; халықаралық есептеу түрлері; халықаралық валюта нарығы режимі мен дүниежүзілік алтын нарығы жатады.
Халықаралық валюталық қатынастар – бұл ұлттық шаруашылық қызметтерінің нәтижелері мен өзара алмасуына қызмет ететін және дүниежүзілік шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы.
Халықаралық валюталық қатынастар материалдық өндіріс саласына, сондай- ақ бөлу, айырбас және тұтыну салаларына қатысты халықаралық экономикалық қатынастарға делдал болады.
Валюталық жүйенің басты элементі – бұл валюталық бағам болып табылады. Валюталық бағамның қалыптасуына ықпал ететін факторлар қатары анықталған. Шетел валюталарының бағамдарының әр түрлі түрлері мен баға белгіленімдері берілген. Валюталық нарықтарды валюталық операцияларды жүргізудің негізіне халықаралық сауда, сонымен байланысты көрсетілген қызметтер және капиталдар мен несиелердің халықаралық қозғалысы жатады. Валюталық нарықтар валютаға деген сұраныс пен ұсыныс негізінде валюталарды сатып алу-сату операциялары жүргізілетін ресми орталықты білдіреді. Валюталық операциялардың көлеміне байланысты валюталық нарықтар халықаралық, аймақтық және ұлттық болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жылдық жолдауында Қазақстан Республикасының экономикасын дамына өзінің үлкен үлесін қосқанын айтқым келеді. Ол осы өзінің Жолдауында өте үлкен экономикалық, саяси және әлеуметтік даму стратегиясын халықына ұсынып отыр.
Бұл тақырыпты алып отырған себебім, қазіргі дамып келе жатқан Қазақстан Республикасында халықаралық валюталық жүйе және валюталық бағам өте үлкен орын алады. Себебі, дүние жүзлік валюталық жүйеге қазіргі кезде ұлттық валюта және ұжымдық резервтік валюта мен оған алтын резерві де қоса енеді; өзара валюта қайтарымдылық шарты; валюта паритеті мен курсының механизмі, валюталық шектеудің көлемі; халықаралық есептеу түрлері; халықаралық валюта нарығы режимі мен дүниежүзілік алтын нарығы жатады.
Халықаралық валюталық қатынастар – бұл ұлттық шаруашылық қызметтерінің нәтижелері мен өзара алмасуына қызмет ететін және дүниежүзілік шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы.
Халықаралық валюталық қатынастар материалдық өндіріс саласына, сондай- ақ бөлу, айырбас және тұтыну салаларына қатысты халықаралық экономикалық қатынастарға делдал болады.
Валюталық жүйенің басты элементі – бұл валюталық бағам болып табылады. Валюталық бағамның қалыптасуына ықпал ететін факторлар қатары анықталған. Шетел валюталарының бағамдарының әр түрлі түрлері мен баға белгіленімдері берілген. Валюталық нарықтарды валюталық операцияларды жүргізудің негізіне халықаралық сауда, сонымен байланысты көрсетілген қызметтер және капиталдар мен несиелердің халықаралық қозғалысы жатады. Валюталық нарықтар валютаға деген сұраныс пен ұсыныс негізінде валюталарды сатып алу-сату операциялары жүргізілетін ресми орталықты білдіреді. Валюталық операциялардың көлеміне байланысты валюталық нарықтар халықаралық, аймақтық және ұлттық болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жылдық жолдауында Қазақстан Республикасының экономикасын дамына өзінің үлкен үлесін қосқанын айтқым келеді. Ол осы өзінің Жолдауында өте үлкен экономикалық, саяси және әлеуметтік даму стратегиясын халықына ұсынып отыр.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан - 2030» - Алматы: «Юристь», 2001ж.
2. Президенттің Қазақстан халықына жылдық Жолдауы «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында», «Егемен Қазақстан» 1 наурыз 2006ж.
3. Шеденов Ө.К., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория», Ақтөбе 2004ж.
4. Жатқанбаев Е.Б. «Аралас экономика негіздері» - Алматы 1996ж.
5. Куликов А. «Экономикалық теория негіздері» - Шымкент 1994ж.
6. Қалдыбаев О., Теміров Е. «Нарықтың экономикалық анықтамалығы» - Алматы: «Бастау», 1993ж.
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан - 2030» - Алматы: «Юристь», 2001ж.
2. Президенттің Қазақстан халықына жылдық Жолдауы «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында», «Егемен Қазақстан» 1 наурыз 2006ж.
3. Шеденов Ө.К., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория», Ақтөбе 2004ж.
4. Жатқанбаев Е.Б. «Аралас экономика негіздері» - Алматы 1996ж.
5. Куликов А. «Экономикалық теория негіздері» - Шымкент 1994ж.
6. Қалдыбаев О., Теміров Е. «Нарықтың экономикалық анықтамалығы» - Алматы: «Бастау», 1993ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Халықаралық валюталық жүйе және валюталық бағам
Орындаған:
Тексерген:
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І-Тарау. Халықаралық валюталық
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ...4-20
1.1.Валюталық жүйелер және валюталық қатынастардың
ұғымы ... ... ... .4-9
1.2.Валюталық
нарықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 10-13
1.3.Валюталық бағам және валюталық
“қоржын” ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-20
ІІ -Тарау. Халықаралық валюта-несиелік институттары ... ... ..21-30
2.1.Халықаралық валюталық
қор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21-
23
2.2.Дүниежүзілік
банк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 24-25
2.3.Еуропа қайта құру және даму
банкісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-27
2.4.Азия және Ислам даму
банкісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
28-30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 32
Кіріспе
Бұл тақырыпты алып отырған себебім, қазіргі дамып келе жатқан
Қазақстан Республикасында халықаралық валюталық жүйе және валюталық бағам
өте үлкен орын алады. Себебі, дүние жүзлік валюталық жүйеге қазіргі кезде
ұлттық валюта және ұжымдық резервтік валюта мен оған алтын резерві де қоса
енеді; өзара валюта қайтарымдылық шарты; валюта паритеті мен курсының
механизмі, валюталық шектеудің көлемі; халықаралық есептеу түрлері;
халықаралық валюта нарығы режимі мен дүниежүзілік алтын нарығы жатады.
Халықаралық валюталық қатынастар – бұл ұлттық шаруашылық қызметтерінің
нәтижелері мен өзара алмасуына қызмет ететін және дүниежүзілік
шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық
қатынастар жиынтығы.
Халықаралық валюталық қатынастар материалдық өндіріс саласына, сондай-
ақ бөлу, айырбас және тұтыну салаларына қатысты халықаралық экономикалық
қатынастарға делдал болады.
Валюталық жүйенің басты элементі – бұл валюталық бағам болып
табылады. Валюталық бағамның қалыптасуына ықпал ететін факторлар қатары
анықталған. Шетел валюталарының бағамдарының әр түрлі түрлері мен баға
белгіленімдері берілген. Валюталық нарықтарды валюталық операцияларды
жүргізудің негізіне халықаралық сауда, сонымен байланысты көрсетілген
қызметтер және капиталдар мен несиелердің халықаралық қозғалысы жатады.
Валюталық нарықтар валютаға деген сұраныс пен ұсыныс негізінде валюталарды
сатып алу-сату операциялары жүргізілетін ресми орталықты білдіреді.
Валюталық операциялардың көлеміне байланысты валюталық нарықтар
халықаралық, аймақтық және ұлттық болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жылдық
жолдауында Қазақстан Республикасының экономикасын дамына өзінің үлкен
үлесін қосқанын айтқым келеді. Ол осы өзінің Жолдауында өте үлкен
экономикалық, саяси және әлеуметтік даму стратегиясын халықына ұсынып
отыр.
1.Тарау. Халықаралық валюталық қатынастар.
1. Валюталық жүйелер және валюталық қатынастардың ұғымы.
Халықаралық валюталық қатынастар – бұл ұлттық шаруашылық
қызметтерінің нәтижелері мен өзара алмасуына қызмет ететін және
дүниежүзілік шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын
қоғамдық қатынастар жиынтығы.
Халықаралық валюталық қатынастар материалдық өндіріс саласына, сондай-
ақ бөлу, айырбас және тұтыну салаларына қатысты халықаралық экономикалық
қатынастарға делдал болады.
Валюталық қатынастар жағдайы ұлттық және дүниежүзілік экономиканың
дамуына, саяси жағдайға, елдер арасындағы күштердің арақатынасына тәуелді.
Халықаралық шаруашылық байланыстардың дамуы шамасына байланысты
валюталық жүйе құрылды. Экономикалық тұрғыдан қарағанда- бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан
валюталық-экономикалық қатынастар жиынтығы; ұйымдық-заңдық тұрғысынан
қарағанда –белгілі бір қоғамдық- экономикалық формация шегіндегі валюталық
қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік-құқықтық формасы.
Тарихта мынадай валюталық жүйенің типтері қалыптасқан: ұлттық,
дүниежүзілік, аймақтық.
Басында елдегі ұдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурстарды
қалыптастыруға және пайдалануға,халықаралық айналымды жүзеге асыруға
көмектесетін валюталық-экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде ұлттық
жүйе пайда болды.Ұйымдық-заңдық тұрғысынан қарағанда- бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан және
халықаралық құқық нормаларын ескере отырып ұлттық заңдылықтармен
бекітілген,елдегі валюталық қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік-
құқықтық формасы.Ұлттық валюталық жүйе елдің ақша жүйесінің бір бөлігі бола
отырып,өзінше дербес және ұлттық шекарадан шыға алады. Ұлттық валюталық
жүйенің ерекшелігі ел экономикасындағы сыртқы экономикалық байланыстардың
даму дәрежесімен анықталады.
Ұлттық валюталық жүйе мен дүниежүзілік шаруашылықтың даму негізінде
қалыптасқан және мемлекетаралық келісім-шарттармен бекітілген халықаралық
валюталық қатынастарды ұйымдастыру формасы- дұниежүзілік валюталық жүйе
өзара ажырамастай байланысты.Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің
мұндай байланыстылығы олардың біртұтас екендігін білдірмейді, себебі
олардың міндеттері, қызмет етуі және реттеу шарттары, жекелеген елдер
экономикасын және дүниежүзілік шаруашылыққа ықпал етуі әр түрлі болып
келеді.Дүниежүзілік валюталық жүйені ұлттық жүйемен байланыстыратын, яғни
валюталық қатынастарға қызмет көрсететін және реттейтін, мемлекетаралық
валюталық реттеулерде және валюталық саясатты шоғырландыруда негіз болатын
ұлттық банктер болып табылады.
Дүниежүзілік валюталық жүйені мемлекеттік-құқықтық ұйымдастыру
формасы жетекші елдердің мүдделігімен және дүниежүзілік аренадағы күштердің
орналастырылуымен, өндірістің және дүниежүзілік сауданың дамуымен
анықталады.Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйе арасындағы байланыс пен
айырмашылықтар, олардың элеметтерінен байқалады. (1-кесте)
Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің
негізгі элементтері. (1-кесте)
Ұлттық валюталық жүйе Дүниежүзілік валюталық жүйе
1. Ұлттық валюта. Халықаралық есептесу бірлігі, резевтік
валюталар.
2. Ұлттық валютаның айналым Валюталардың өзара айналымдылығының
дәрежесі. шарты.
Валюталық паритеттердің біртұтас режимі.
3. Ұлттық валютанын паритеті. Валюталық бағамдардың режимдерінің
регламентациясы.
4. Ұлттық валюта бағамының Халықаралық валюталық өтімділікті
тәртібі. мемлекетаралық реттеу.
5. Халықаралық валюталық Валюталық шектеуді мемлекетаралық реттеу.
өтімділік. Халықаралық несиелік айналыс құралдарын
6. Валюталық шектеудің болуы пайдаланудың біртұтас ережесі.
немесе болмауы.
7. Халықаралық несиелік Халықаралық есеп айырысулардың негізгі
айналыс құралдары, оларды формаларының біртұтастығы.
пайдалану ережелерінің Дүниежүзілік валюталық нарықтар және
регламентациясы. алтын нарықтарының режимі.
8. Елдің халықаралық есеп Мемлекетаралық валюталық реттеуді жүзеге
айырысу регламентациясы. асырушы халықаралық ұйымдар.
9. Ұлттық валюталық нарық пен
алтын нарығының режимі.
10. Елдің валюталық
қатынастарын реттеуші және
қызмет көрсетуші ұлттық
органдар.
Егер ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға- елдің ақша бірлігіне
негізделген болса, ал дүниежүзілік валюталық жүйе – бір немесе бірнеше
резервтік валюталарға немесе халықаралық есептесу бірліктеріне негізделеді.
Резервтік валюта – халықаралық төлем және резерв құралы функциясын
орындайтын, басқа елдер үшін валюталық паритет пен валюталық бағамды реттеу
мақсатында валюталық интервенция жүргізуде пайдаланылатын алдыңғы қатарлы
елдердің айырбасталған ұлттық валюталарының ерекше категориясы.
Резервтік валюта мәртебесін алудағы алғышарттар:
- дүниежүзілік өндірісте, тауарлар мен капитал экспорттарында
елдердің
билік ету позициясы;
- жоғары тиімді байланыс жүйесі бар несиелік-банктік мекмелердің
дамыған
торабы;
- басқа елдерде оған деген сұранысты қамтамасыз ететін,
халықаралық
айналымдағы валютаның еркін айналымдығы және валюталық шектеудің
болмауы.
Резервтік валюта мәртебесі эмитент-елдің экономикасына белгілі бір
міндеттемелерді жүктейді: осы валютаның тұрақтылығын қолдап отыру
қажеттігі, сауда және валюталық шектеулердің болмауы, девальвация
жүргізбеу.
Сонымен қатар, ұлттық валютаны резервтік дәрежеге көтеру ұлттық шаруашылық
үшін төлем балансының тапшылығын ұлттық валютамен автоматты түрде пайызсыз
және мерзімсіз халықаралық несие алу жолымен жабу мүмкіндіктері түрінде
бірқатар артықшылықтар береді.
Халықаралық есептік ақша бірлігі – валюталық паритет пен валюталық
бағамды белгілеу, халықаралық талаптар мен міндеттемелерді өлшеу үшін
шартты бірлік ретінде пайдаланылатын валюталық бірлік. Қазіргі уақытта
халықаралық экономикалық қатынастарға қызмет ету үшін қажетті дүниежүзілік
несиелік ақша типтері ретінде СДР ( арнайы қарыз алу құқығы ) және ЭКЮ
(еуропа валюта бірлігі) қызмет етеді. Бұл халықаралық активтер қолма-
қолсыз халықаралық есеп афырысуларда елдердің арнайы шоттарына жазбаша жазу
жолымен: СДР – Халықаралық валюталық қорда, ЭКЮ – Еуропалық қауымдастыққа
ынтымақтастық валюталық Еуропалық қорында пайдаланылады. Олдардың шартты
құны валюталық “қоржынға” кіретін валюталардың орташа өлшемді құнын және
бағамдарын өлшеу негізінде есептеледі.
Валюталық “қоржын” 1973 жылы наурыз айынан бастап өзгермелі бағам
режимін енгізумен байланысты банктерді және халықаралық валюталы-несиелік
ұйымдарда қолданылады. Осы топтағы валюталар саны , олардың құрамы және
валюталық компоненттердің мөлшері орташа өлшемді бағам мақсатына байланысты
белгіленеді.
Валюталардың орташа өлшемді құны, топқа кіретін валюталардың АҚШ
долларына қатысты нарықтық құнының сомасында есептеледі.СДР халықаралық
есептесу бірлігінің негізін құрған валюталық “қоржын ” бес вадютадан тұрады
(1.01.1991 ж. Жағдай бойынша ): АҚШ доллары – 40%, неміс маркасы – 21%,
жапон йені – 17%, француз франкі – 11%, фунт стерлинг 11%.
Елдің экономикалық және валюталық жағдайларына байланысты
анықталатын валюталардың конверсиялау дәрежесі валюталық жүйенің келесі бір
элементін сипаттайды. Басқа да ұлттық валюталарға еркін айырбасталатын,
ақша бірліктері ретінде еркін конверсияланатын валюталар болады. 1978
жылдан бастап халықаралық валюталық қорлар мынадай ұғымдарды енгізген
болатын:
- “еркін пайдаланылатын валюта”, яғни халықаралық есеп айырысуларда
және валюталық нарықтардың негізгі операцияларында кеңінен
қолданылатын;
- валюталық шектеулері бар, жартылай конверсияланған елдердің
валюталары;
- валюталар айырбасына тыйым салынған, елдердің конверсияланбайтын
валюталары.
Валюталық паритет –бұл валюталық бағамның негізі болып табылатын және
заңды түрде бекітілетін екі валюта арасындағы шекті қатынасты білдіреді.
ХВҚ Жарғысы бойынша валюталық паритет СДР негізінде белгіленеді.
Ұлттық валюталық жүйенің шегінде ХВҚ арқылы мемлекетаралық реттеу
обьектісі болып саналатын валютамен жасалатын операцияларға шек қою, яғни
валюталық шектеу енгізілуде.
Халықаралық ақшалай талаптар мен міндеттемелерді мемлекеттік
реттеумен байланысты бейнелейтін және жекелеген елдің немесе барлық
елдердің төлем қабілетін сипаттайтын – халықаралық өтімділік валюталық
жүйенің элементі болып табылады. Халықаралық валюта өтімділігінің
құрылымына шетел валютасы, алтын, Халықаралық валюталық қатынастағы
резервтік позиция, СДР және ЭКЮ-дағы шоттар кіреді.
Халықаралық несиелік құралдарды пайдалану ережелерінің регламенттелуі
және халықаралық есеп айырысулар жүйелік халықаралық нормаларға (Женева
вексельдік және чектік конвенция, 1930 ж.) сәйкес жүзеге асырылады.
Валюталық жүйенің институтциональдық құрылымы ұлттық және
мемлекетаралық деңгейлерде реттеледі.
Аймақтық валюталық жүйелердің пайда болуының себептерінің біріне,
жаңа валюталық орталықты құру және оны дүниежүзілік валюталық жүйе аумағына
қосу жатады. Аймақтық валюталық жүйе - бұл валюталық бағамдардың ауытқуын
азайту және интеграциялық процессті ынталандыру мақсатында бірлестікке мүше
елдердің валюталық қатынастарын мемлекеттік-құқықтық ұйымдастыру формасының
және экономикалық интеграция шегінде валюталардың қызмет етуімен байланысты
қалыптасатын қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады (Еуропалық
валюталық жүе, 1979 ж. наурыз).
Валюталық жүйнің даму кезендері өндірістің, дүниежүзілік нарықтын,
халықаралық еңбек бөлінісінің, дүниежүзілік шаруашылықтың дамуымен
байланысты болып келеді.
Бірінші дүниежүзілік валюталық жүйе өнеркәсіптік революциядан кейін
алтын монометаллизмі базасында алтын монета стандарты формасында
қалыптасты. 1867 ж.Париж келісімі алтынды дүниежүзілік ақшалардың жалғыз
формасы ретінде мойындады. Ұлттық және дүниежүзілік валюта және ақша
жүйелері біріктірілген болатын, себебі ақша дүниежүзілік нарықта төлемге
массасы (салмағы) бойынша қабылданды. Алтын стандарты өндірісті, сыртқы
экономикалық байланыстарды, ақша айналыс, халықаралық есеп айырысуларды
реттеуші ретінде белгілі бір роль атқарады.
Кейіннен классикалық алтын монета стандарты өзін түсіріп алды,
себебі, ол дүниежүзілік шаруашылықтың шаруашылық байланыстарына сәйкес
келмеді. 1914 ж. валюталық шектеу енгізілді. Бірінші дүниежүзілік соғыс
тұсында пайда болған валюталық былықтан соң, алтын және жетекші валюталарға
негізделген мемлекетаралық алтын девиз стандарты құрылды.
Екінші дүниежүзілік валюталық жүйе 1922 ж. Генуэз конференциясындағы
мемлекетаралық келісіммен құрылды. 30 елдің ақша жүйесі алтын девиз
стандарты базасында қызмет етті. Ол кезендерде резервтік валюта мәртебесі
ресми түрде валютаға бекітілмеді, бірақ та фунт стерлинг пен АҚШ доллары
жетекшілік танытты.
Үшінші дүниежүзілік валюталық жүйе 1994 ж. Бреттон-Вудстағы (АҚШ )
валюта-қаржы конференциясында рәсімделді. Қатысушылары 44 ел болды, ХВҚ
Жарғысы бекітіліп, онда дүниежүзілік валюталық жүйенің мынадай қағидалары
анықталды:
- алтынға және екі резервтік валютаға (АҚШ доллары және фунт
стерлингке )
негізделген мемлекетаралық алтын девиздік стандарттың жүйесі
белгіленді.
Бұл жерде алтын девиз стандарты халықаралық қатынастарда сақталып,
ал
Ақша жүйесі айырбасталмайтын несиелік ақшаларға негізделді.
Бреттон-Вудс келісімі бойынша алтынды пайдаланудың төрт негізгі
формасы қарастырылды: валюталардың алтындық паритеті және олардың
Халықаралық валюталық қорда есепке алынуы, халықаралық есеп айырысулардың
қалдығын жабатын ақырғы құрал және халықаралық валюта өтімділігінің
компоненті. АҚШ долларын алтынға теңестіру және оны шетелдік орталық
банктерде 31,10352 г (1934 ж.) тең 1 тройцк унциясы үшін 35 доллар ресми
бағада айырбастау жүзеге асырылып, іс жүзінде долларлық стандарт орын алды;
- валюталық саясат және валюталық шектеу халықаралық келісім-
шарттарға
бағынды;
- валюталық паритеттер алтынмен немесе АҚШ долларымен бейнеленді,
паритетті өзгерту тек қана Халықаралық валюталық қордың рұқсаиымен
іске асты;
- валюталық бағамдардық режимі белгіленді (-0,75% немесе +0,75%
паритеттен ауытқуға болды).
60- жылдардың аяғынан бастап, үшінші дүниежүзілік валюталық жүйе
құлдырады.
Төртінші дүниежүзілік валюталық жүйенің қағидалары Кингстонда (Ямайка)
1976-1978 жж. ХВҚ-ға мүше елдердің келісімімен рәсімделді. Онда Халықаралық
валюталық қор Жарғысына түзетулер енгізілді. Ямайка валюталық жүйесінің
негізгі қағидасы мыналар:
- СДР стандарты енгізілді, бірақ іс жүзінде долларлық стандарт
сақталды, себебі доллар СДР жүйесіндегі есеп айырсуларды көбірек
пайдаланды (валюталық “қоржындағы” доллардың үлесі –40%, ресми
валюталық резервтерде - 60 %-ға жуық). Бірақ Халықаралық валюталық
қорға мүше елдерге валюталық паритеттерін кез келген валютада
белгілеуге құқық берілді, соның негізінде көп валюталы стандартқа
өту заңдастырылды;
- Алтынды демонетизациялауға заңды түрде тыйым салынды: ресми баға,
алтындық паритет алынып тасталып, доллардың алтынға айырбасталуы
тоқтатылды;
- валюталық бағамдар режимін тандауға құқық берілді (1973 ж. 6
наурыздан бастап өзгермелі бағамдар жүйесі енгізілді);
- ХВҚ арқылы мемлектаралық реттеу күшейді.
Сонымен айтқанда, дүниежүзілік валюталық жүйенің дағдарысқа ұшырауы
ескі жүйені құлатуға және оны жаңамен ауыстыруға әкелді. Жаңа валюталық
жүйені құруда үш кезеңді бөліп қарауға болады: 1) жаңа валюталық жүйені
құру, алғышарттарын қалыптастыру, қағидаларын анықтау; 2) құрылымдық
біртұтастығын қалыптастыру құруды аяқтау, жаңа жүйенің қағидаларын
біртіндеп іске қосу; 3) біртұтас және элементтері өзара байланысқан
толыққанды қызмет ететін дамыған дүниежүзілік валюталық жүйені құру.
Ямайка валюталық жүйесіне қарсы Еуропалық экономикалық қауымдастық
елдері 1979 жылы наурызда валюталар бағамын тұрақтандыру және инфляция
деңгейін қысқарту жолымен Еуропадағы экономиканың өсуін қолдау мақсатында
Еуропалық валюталық жүйесін құрды. Бұл жүйе ЕВЖ мүше елдердің валюталық
бағамдарының айырмасын бағалауға арналған ЭКЮ еуропа валюта бірлігіне
негізделді. ЭКЮ –дің нарықтық құнының есебі 2- кестеде берілген.
Еуропалық валюталық жүйе мүше елдердің ресми алтын-доллар
резервтерінің 20% біріктіре отырып, алтынды ЭКЮ-ді жартылай қамтамасыз ету
үшін пайдаланылады. Валюталық бағамдардың режимдері бойынша мүмкін болар
қатынастар валюталардың бірлесіп өзгеруі негізінде өзара ауытқу шегінде
бнлгіленген, жаңа мүшелер үшін –6% немесе +6% және басқа жағдайларда
–2,25% немесе +2,25%. Еуропаның орталық банктері белгіленген ауытқулар
шнгінде интервенция жүргізеді. 1987 жылдан бастап маргинальды және
интермаргинальды интервенциялық стратегия жүргізілуде, маргинальдық
интервенцияның шектері диаграммада көрсетілген.
Еуропаның экономикалық жүйелері мен монетарлы саясатының жақындасуы,
экономикалық билікті көпұлтты институттарға беруі, ЕВО шеңберінде келісім-
шарттарды реттеу және жүйелендіру барысы 1988 жылы Еуропалық валюталық
жүйесін құрудың алғышарттары болып табылады.
ЭКЮ-дің нарықтық құны. (2-кесте)
Валюталар Валюталар қоржын- АҚШ долларының бағамы USDЭКЮ бағамы
Ындағы валюталардың
үлес салмағы
DEM-DM 0,6242 1,6798 0,371592
GBP 0,08784 1,6798 0,371592
FRF-FF 1,332 5,6450 0,235961
ITL-Lit 151,8 1234,0000 0,123015
NLG-hfl 0,2198 1,8915 0,116204
BEF-bfr 3,301 34,7750 0,094925
LUX-lfr 0,130 34,7750 0,003738
DKK-Ir 0,008552 1,5961 0,013650
GRD-Dr 1,440 163,30 0,008818
ESB-Pta 6,885 106,52 0,064636
PTS-Esc 1,393 148,974 0,009351
1,216364
Одақты құрудың мақсаты – ЕО шегінде тауаллар, көрсетілген қызметтер
мен капиталдардың еркін қозғалысы; ақша саясатына, интервенцияның шекарасын
қалпына келтіруге, валюталар арасында тұрақты өзара қатынас белгілеу,
капиталдар нарығын ырықтандыруға қатысты бірігіп шешімдер қабылдау.
ЕВО 12 елінің мемлекеттерінің басшылары Еуропалық одақ жөнінде жоба
дайындап, оған 1992 жылы 7 ақпанда қол қойылды және оны Маастрихт келісім-
шарты деп атады. Келісім-шартта болашақ экономикалық және ақшалай одаққа
қатысты ережелер жинағы жасалып және бұрынғы ЕО келісім-шарттарына
толықтырулар мен түзетулер енгізілді.
Келісім-шартта мемлекеттердің Еуропалық валюта одағына кіру
критерийлері анықталды:
- инфляция деңгейі үш тұрақты қатысушы елдің орташа инфляция деңгейінің
1,5%- нан аспауы тиіс;
- бюджет тапшылығы да өте өлшеусіз болмауы керек;
- ЕВО – ға мүше болған екі жыл ішінде валюта қысымға және
девальвациялануға ұшырамауы тиіс,
- ұзақ мерзімді пайыз мөлшерлемесі үш тұрақты елдің орташа деңгейіні
2%нан
аспауға тиіс.
Сонымен қысқаша айтқанда, қатысушы елдердің ақша саясатын анықтайтын,
оның шарттарын жасайтын, валюталық операцияларды жүзеге асыратын және
валюталық резервтерді қолдап отыратын, Еуропалық Орталық банк пен қатысушы
елдердің орталық банктерін қамтитын орталық банктердің жүйесі құрылды.
Қазақстан Республикасы Халықаралық валюталық қорға мүше бола отырып,
дүниежүзілік валюталық жүйелердің бірден-бір қатысушысы болып саналады.
2. Валюталық нарықтар
Валюталық нарықтар уақытылы есеп айырысуларды жүзеге асыруды,
валюталық қаражаттарды біршама тиімді пайдалануын, валюталық операцияларға
қатысушылардың валюталық бағамдар айырмасы түрінде пайда алуын, валюталық
тәуеклдерді сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеуді, валюталық саясатты
жүргізуді қамтамасыз ете отырып, ішкі және халықаралық төлем айналымына
қызмет етеді.
Халықаралық есеп айырысудың өзіндік ерекшелігі барлық елдер үшін
жалпыға бірдей қабылданған төлем құралының болмауында. Сондықтан да сыртқы
сауда, көрсетілген қызметтер, несиелер, инвестициялар, мемлекетаралық
төлемдер бойынша есеп айырысудың қажетті шарты сатып алу-сату формасында
бір валютаны екінші біріне айырбастау болып табылады.
Валюталық нарықтарда шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныс ең
алдымен сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін валюталық түсім
алған экспортерлардан; сатып алынған тауарлары мен көлік және кеме
компанияларынан алынған қызметтері үшін төлемдерді төлеуде импортерден;
сондай-ақ көрсеткен қызметтері үшін фрахты, сақтандыру сыйақысы, брокерлік
және банктік комиссия түрінде валюталар алатын сақтандыру қоғамдары мен
банктерден; дивидент төлеуге, займды, несиені және оған есептелген пайызды
және т.б. қайтаруға міндеттемесі бар заңды және жеке тұлғалардан туындайды.
Сонымен, валюталық нарықтарда валюталық операцияларды жүргізуге
халықаралық сауда мен оған байланысты көрсетілген қызметтер және
халықаралық капиталдар мен несиелер қозғалысы негіз болып табылады.
Валюталық нарықтар – сұраныс пен ұсыныс негізінде ондағы айналатын
валюталарға сауда-саттық жүргізілетін ресми орталықты сипаттайды. Қазіргі
валюталық нарықтарда мынадай ағымдарды бөліп қарауға болады:
- шаруашылық байланыстардың интернационалдануы негізінде валюталық
нарықтардың интернационалдануының күшеюі;
- байланыстың жаңа жүйелерін пайдалану;
- әлемнің барлық бөліктеріне тәулік ішінде үздіксіз операцияларды
жасау;
- банктердің корреспонденттік шоттары бойынша жазбаша түрде
негізделетін
валюталық операцияларды жүргізу техникасын біртұтастандыру;
- коммерциялық валюталық мәмілелермен салыстырғанда алыпсатарлық және
арбитраждық валюталық мәмілелер көлемін ұлғайту.
Валюталық операциялардың көлеміне, сипатына және пайдаланылатын
валюталар тобына қарай қазіргі валюталық нарықтар халықаралық, аймақтық
және ұлттық (жергілікті) болып бөлінеді.
Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында
шоғырланған. Олардың ішінде: Лондондағы, Нью-Йорктегі, Франкфурт-на-
Майнедегі, Париждегі, Цюрихе, Токио, Сингапурдегі, Гонконгтағы валюталық
нарықтарды бөліп айтуға болады. Бұл нарықтарды халықаралық төлем
айналымында кеңінен қолданылатын валюталар мен операциялар жүзеге
асырылады.
Аймақтық және жергілікті нарықтарда белгілі бір конвертирленетін
валюталармен операциялар жүргізіледі. Оның қатарында Сингапур доллары, Сауд
риалы, Кувейт динары және т.б. бар.
Ұлттық валюталық нарықтар деп, ережеге сәйкес, халықаралық
операцияларды жүргізуге маманданбаған, өз клиенттеріне (олардың қатарында
компаниялар, жеке тұлғалар және банктер болуы мүмкін) валюта бойынша қызмет
көрсететін сол елдің аумағында орналасқан банктердің жүзеге асыратын
операцияларының жиынтығын айтады. Сонымен қатар, ішкі ұлттық нарықтағы
операцияларға жекелеген компаниялар арасында жасалатын операцияларды, жеке
тұлғалар арасындағы операцияларды, сондай-ақ валюта биржасында жүргізілетін
операцияларды да жатқызады. Жоғарыда көрсетілген сипаттамаға қарап,
Қазақстанда ұлттық нарықтың жұмыс жасайтынын айтуға болады. 1997 ж.
операциялар көлемі USD-1124735 мың, DEM –11165 мыңды құрайды.
Сол немесе басқа елдің ішкі валюталық заңдылықтарының
ырықтандырылуына байланысты ресми валюталық нарық “қара нарықпен”
толықтырылуы мүмкін. “Қара нарықтың ” болуы барлық ТМД елдеріне тән сипат.
Қазақстанда Қазақстан Ұлттық банкінің жүргізетін саясаты, айырбас
орындарының көптеп ашылуы пайда массасын өсіру үшін банктер арасында
бәсекені ұлғайта отырып, “көше” нарықтарында валютамен сауданы азайтуға
және соның нәтижесінде “қара нарықтың” әрекет ету аясының қысқаруына
әкелді.
Институтциональдық көзқараспен қарағанда, валюталық нарық банктер,
банкирлер үйін, брокерлік фирма және ірі корпорациялардың жиынтығын
білдіреді.
Қалған банктер мен брокерлік фирмалар өздерінің валюталық
операцияларын ірі коммерциялық банктердің жетекшілік етуімен, ережеге
сәйкес олардың қарамағында жүзеге асырады. Валюталық нарықтардағы валюталық
мәмілелердің 95%-ға дейіні банктер мен брокерлік фирмалардың үлесіне
келеді. Мұндай сызба, валюталық нарықты банкаралық нарық тәрізді сипаттауға
мүмкіндік береді.
Валюталық операцияларды жүргізуге құқылы банктер өкілетті немесе
девиздік банктер деп аталады.
Девиздік банктердің валюталық нарықтағы операцияларға қатысу дәрежесі
көп факторларға: банк шамасына, оның беделіне, шетелдік бөлімдер және
филиалдар тораптарының даму дәрежесіне, жүргізілетін халықаралық есеп
айырысулар көлеміне, телекс, телефон және т.б. байланыс жүйелерінің
жағдайына, банк саясатына байланысты.
Әдетте, валюталық операциялар банктер арасында тікелей жүргізіледі
(телекс немесе телефон бойынша), бірақ кейбір елдерде (Скандинавия елінде)
Орталық банк өкілдерінің нарыққа қатысушылармен кездесетін валюталық
биржалар сақталған. Мұндай жағдай Қазақстан Республикасында да әрекет
етеді, яғни Қазақстан қор биржасында аптасына 2 рет валютамен сауда
жүргізіледі.
Нарықтың қатысушысы барлық мүшелерін екі негізгі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа пассивті қатысушылар, яғни оларда валюталық операциялар
жүргізу қажеттілігі әр кездерде туындайды да, баға белгіленімін білу үшін
олар басқа банктерге өтініш жасайды (маркет-юзерлер). Активті қатысушылар
(екінші топ) өздеріне баға белгіленімін білуге өтініш жасайтын банктер үшін
бағаны белгілейді (маркет-мэйкерлер). Осы қатысушылар арасында әлемнің
барлық жерлеріне таралған бөлімше тораптары және үлкен дилерлер штаты бар
20-ға жуық банктер ерекше бөлінеді. Бұл банктер 100 млн. АҚШ долларындағы
(мәміленің стандартты соммасы – 5 немесе 10 млн.) ірі сомаға мәміле жасай
отырып, валюталық нарыққа маңызды ықпал етеді.
Дүниежүзінің тек өте ірі банктерінде валюталық департаменттер және
валюталық операциялармен айналысатын білікті дилерлер бар. Өз клиенттерінің
тапсырмаларын ғана орындайтын және валюталық операцияларды өз қаражаттары
есебінен жүргізбейтін, халықаралық валюталық нарықта жұмыс жасайтын
банктерге, өзднрінің клиенттері мен банк арасындағы делдалдық ролді
жетістіктермен атқару үшін, валюталық операциялар туралы жалпы түсінігі бар
банктік қызметкер болса жеткілікті. Мысалға, 2000-ға жуық бөлімшелері мен
кеңсесі бар, бірақ та үш бөлімінде ғана (Франкфурт-на-Майнеде, Дюсельдорфта
және Гамбургте) халықаралық банкаралық валюталық нарықта операциялар
жүргізетін валюталық департаменті бар Германияның ірі коммерциялық банкі –
Дойче Банкті алуға болады. Қалған бөлімшелері валюталық операцияларды
шектеулі сомалар бойынша, Дойче Банктің үш бөлімшесінің бірінің “Сименс”
каналы арқылы берілетін бағамдар бойынша жүргізе алады.
Банктердің басқа да топтары ірі, бірақ азырақ диверсификацияланған
банктер болып табылады. Әдетте, олар бір, екі-үш валюталармен операциялар
жүргізуге маманданады және стандартты сомаларға баға қояды. Күнделікті
жұмыстарында бұл банктер брокерлік фирмалардың қызметтерін пайдаланады.
Брокерлік фирмалар 30%-ға жуық валюталық операцияларға қызмет етеді
және сол банкпен жұмыс жасайтын нақты брокер тұлғасында, екі банкінің
арасында – валюталарды сатушы және сатып алушы банктер арасында делдал
ролінде де жүреді.
Брокерлер делдал ретінде бола отырып, клиенттерден брокерлік
комиссиялық ақы алады (брокер арқылы сатылған немесе сатып алынған әрбір
миллион доллар үшін 20 АҚШ доллары), ол төлемді халықаралық тәжірибедегідей
сатып алушы мен сатушы тең бөледі және онда котировка қосылмайды, әр ай
сайын тікелей брокерге төленіп отырады.
Брокер мәміле жасайтын және баға белгілейтін өзінің банк-клиенттеріне
толық тәуелді. Брокер арқылы жұмыс істеудің айтарлықтай артықшылығы
мыналар: котировка процесінің үздіксіздігі және брокер белгілейтін кез
келген бағамен мәміле жасау мүмкіндіі, мәміле жасғандағы құпиялық өз
бағасын ұсыну мүмкіндігі.
Дилер мен брокердің арасындағы іскерлік ынтымақтастық тек өзара түсіністік,
сенім және сыйластық болғанда ғана мүмкін және ол тығыз өзара қатынас
негізінде қалыптасады.
Банктердің валютамен жасалатын операциялары клиенттердің есебінен де,
сондай-ақ өздерінің есебінен де жүзеге асырылады.
Шетел валютасы халықаралық төлем айналымында әдетте ақшалай белгілер
түрінде болмайды, ол банктік және несиелік айналыс құралдары формасында –
шетел валютасына сәйкес телеграфтық және пошталық аударым, чек, тратта
түрінде болады.
Аударым – бұл басқа елдегі банк-корреспондентіне өзінің клиентінің
өтініші бойынша және оның есебінен телеграфтық немесе пошталық аударым
(бұйрық) негізінде белгілі бір ақша сомасын шетелдік алушыға (бенефициарға)
төлеу туралы банктің бұйрығы. Аударым барысында банк екі операцияны бір
уақытта жүзеге асырады: өз клиентіне ұлттық валютаға шетел валютасын сатады
және шетел валютасын шетелге аударады. Бұл жерде телеграфтық аударым жасау
барысында есеп айырысуды жеделдетеді және арнайы код қолдану арқылы
қорғауға кепіл береді.
Банктік чек – шетелдік банк-корреспондентке чекті ұстаушының ағымдық
шотынан белгілі бір ақша сомасын төлеу туралы банктің жазбаша бұйрығы.
Экспортер, ондай чекті ала отырып, оны өзінің банкіне сатады.
Банктік вексель – осы елдің банкінің шетелдік банк-корреспондентке
берген тарттасы (аудармалы вексель). Импортерлер өздерінің банктерінен бұл
вексельді сатып алады және оны олардың экспортерлеріне (несие берушілеріне)
жіберу арқылы өздерінің борштық міндеттемесін өтейді. Ал осы елдің банкінің
міндеттемесі мерзімі жеткенде вексельді төлеуді өзінің корреспондентінің
шотын қажетті валюталық қаражаттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл жерде чектер мен тартталарды тек қана банктер емес, сондай-ақ
сауда және өнеркәсіптік фирмалардың, жеке тұлғалардың бере алатынын да есте
сақтау қажет.
Несиелік айналыс құралдары халықаралық төлем айналымынан алтын мен
шетел валюталарын ығыстырып, әр түрлі елдердің банктері арасында
корреспонденттік қатынастардың дамуына және шетел валютасында ағымдағы
корреспонденттік шоттарды жүргізу тәжірибелерінің таралуына қатты ықпал
етті. Бұл өз кезегінде операцияларды қолма-қолсыз түрде жүргізуге, есеп
айырысуларды жеделдетуге және айналыс шығынын азайтуға мүмкіндік жасайды.
Халықаралық есеп айырысулардың сызбалы механизмін былай беруге
болады: тауарды (қызметті) экспорттаушы сатқан тауары (қызметі) үшін
импорттаушыдан алған шетел валютасына жататын чек, аударым және басқа да
төлем құжаттарын өз елінде коммерциялық банкіге сата отырып, оның орнына
экспорттық өндіріс үшін қажетті ұлттық валютаны алады. Коммерциялық банк
өзінің шетелдегі банк-корреспондентіне бұл төлем құжаттарды жібереді де
төлеушілер мен борышқорлардан, жіберілген құжаттар бойынша валюталық
қаражаттарды төлеуін талап етеді.Алынған шетел валютасындағы соманы шетел
банкі экспортер банкінің корреспонденттік шотына түсіреді. Халықаралық есеп
айырысулардың осындай механизмі қолма-қол ақшаны пайдаланусыз, қарама-қарсы
талаптарды өзара есепке алу жолымен банк-корреспонденттер арқылы сыртқы
экономикалық операциялары бойынша барлық есеп айырысуларды жүзеге асыруға
мүмкіндік береді.
3. Валюталық бағам және валюталық “қоржын”.
Валюталық жүйенің маңызды элементі – валюталық бағам болып табылады.
Оның пайда болуы: тауарлар мен көрсетілген қызметтердің халықаралық саудасы
барысында, капитал және несиенің қозғалысында валюталармен өзара айырбастын
қажеттігінен; дүниежүзілік және ұлттық нарықтардағы бағаларды, сондай-ақ
ұлттық немесе шетелдік валюталарда бейнеленген әр түрлі елдердің құндық
көрсеткіштерін салыстыруға; банктер мен фирмалардың шетел валютасындағы
шоттарын уақытылы қайта бағалап отыруға байланысты негізделеді.
Валюталық бағам – бұл бір елдің ақша бірлігінің басқа бір елдердің
ақша бірліктеріне бейнеленген бағасы. Әрбір елдің ұлттық валюталарын
салыстыру олардың өндіріс және айырбас процессінде пайда болатын обьективті
құндық қатынастарына негізделеді. Валюталық бағам валюталарға сұраныс пен
ұсынысқа ықпал етуші көптеген факторларға байланысты өзгереді.
Бағамның қалыптасуына ықпал ететін үш факторлар тобын бөліп қарауға
болады:
Саяси –саяси тұрақтылық, валюталық заңдылықтардың ырықтандырылуы,
валюталық саясат және т.б.
Экономикалық, халықаралық тәжірибеде анықталатын экономикалық
тікбұрыштың шыңы сияқты: экономикалық өсу, валюта тұрақтылығы және
инфляцияның төменгі қарқыны (жылына 10%-ға дейін), жұмыссыздықтың төменгі
деңгейі (жылына 8%-ға дейін), дүниежүзілік нарықтағы тепе-теңдік;
Психологиялық: жаппай сұраныс, негізгі капиталды – тәуекелден
қорғануға ұмтылыс және т.б.
Валюталық бағамның дамуы жай тауар өндірісінен қазіргі дүниежүзілік
шаруашылыққа қозғалыстың тарихи процесін көрсетеді.
Монометаллизм тұсында – алтын немесе күміс – валюталық бағамның
базасы монеталық (алтындық) паритет болып табылды, яғни ол, әр түрлі
елдердің ақша бірліктерінің олардың металдық құрамына байланысты
арақатынасын сипаттайды. Ол валюталық паритет ұғымымен сәйкес келкді. Алтын
монометаллизмі тұсында валютаның бағамы алтын паритетіне сүйенеді
(валюталардың шекті қатынасы олардың ресми алтындық құрамына байланысты)
және стихиялық түрде алтын нүктелерінің шегінде оның айналасында ауытқып
отырды. Алтын нүктелерінің классикалық механизмі тек екі жағдайда жүзеге
асты: алтынды еркін түрде сатып алу-сату және сыртқа шығару. Валюталық
бағамның ауытқу шектері паритеттің 1%-нан асқан жоқ және қажетті валютада
ауыстыру мақсатында алтынды шетелге тасымалдау шығындарымен анықталды.
1930-1933 жж. Фунт стерлингтің алтындық құрамы 7,32 г болса, ал АҚШ
долларыныкі – 15 г. Бір фунт стерлингтің монеталық паритеті былай
анықталды: 1ф.ст.= 7,320001,50416= 4,86 доллар. Фунт стерлингтің ең
төменгі бағамы (Англия мен АҚШ-тың пассивті төлем балансы тұсында)
монеталық паритеттен оның аударым құны – 0,05 долл. шегергендегі сомаға
теңесті. Фунт стерлингтің төменгі алтындық нүктесі 1ф.ст. = 4,86+0,5 = 4,91
(долл.). Валюталық бағамның осы нүктесіне жеткен кезде АҚШ- қа алтынның
кетуі басталды. Жоғары алтындық нүктеге жеткен кезде (1ф.ст.= 4,86 долл. +
0,5 долл.= 4,91 долл.) АҚШ- тан алтынның келуі байқалды.
Валюталық бағам алтын нүктелерінің шнгінен шығып кете алмады, себебі
осы нүктелерге жеткенде борышқорлар үшін, тауарларды ұлттық валютаға сатып
алып, ал алтынды сыртқа шығарған тиімдірек болды. Алтын стандартын алып
тастағаннан кейін, алтын нүктелерінің механизмі істен шықты.
1971 жылы долларды алтынға ресми бағасы бойынша ауыстыру
тоқтатылғаннан кейін, валюталардың алтындық құрамы және алтын паритеттері
сандық түсінікке айналды. ХВҚ оларды 1975 жылдан жариялауды тоқтатты.
Валюталық бағамның негізі ретінде алтын паритетінен заңды түрде бас тарту
Ямайка валюталық конференциясымен рәсімделді.
Бүл жағдайда валюталық бағамның қалыптасу ерекшелігі мынада:
валюталар өзінің құндық көрінісін алтында емес, яғни алтын нарығында
стихиялы түрде болатын нақты баға ауқымы, несиелік ақшалардың салыстырмалы
құны арқылы болуында.
Валюталық бағам валюталық паритет шеңберінде ауытқиды. ХВҚ –ның
Жарғысы бойынша 1978 жылдан бастап, валюталық паритет СДР немесе ЭКЮ –да
валюталық “қоржын” базасында бекітілді.
Валюта бағамдарының динамикасы ақша бірліктерінің сатып алу
қабілеттеріне, инфляция қарқынына, сұраныс пен ұсынысқа ықпал ететін төлем
балансының жағдайы, пайыздық мөлшерлеме деңгейіндегі айырма; валюталық
нарық қызметтері мен алыпсатарлық валюталық операциялар, валюталық бағамды
мемлекеттік реттеу, дүниежүзілік нарықтағы валютаға деген сенімділік
дәрежесіне байланысты.
Жалпы алғанда валюталық бағамның қозғалысының бағыттарын анықтайтын
факторларды үш топқа бөлуге болады: фундаментальды, техникалық, қысқа
мерзімді күтпеген факторлар.
Фундаментальды факторлар орта мерзімде әрекет ететін ұлттық
экономиканың жағдайының негізгі макроэкономикалық көрсеткіштері болып
табылады. Әдетте олар, ұлттық статистикалық органдармен жарияланатын
макроэкономикалық статистиканың мәліметтерін білдіреді. Мынадай негізгі
факторлар бар: сатып алу қабілетінің паритеті бойынша валюталық бағам,
жалпы ұлттық өнім, нақты пайыз мөлшерлемесінің деңгейі, жұмыссыздық
деңгейі, инфляция, төлем балансы, өнеркәсіптік өндіріс индексі, іскерлік
оптимизм инлексі.
Техникалық талдау – бұл бағамды жүргізу графигін (чарт) талдауын
сипаттайды. График-чарттардың келесідей типтерін ажырата білу керек:
сызықты, кесінді графиктері, жапон шамдарының “крестиктер-ноликтер”
графигі. Валюталық бағамның қозғалысы толқынға ұқсас болып келеді және онда
бір жерде жоғарласа, екінші бір жерде төмендеу байқалады.
Қысқа мерзімді күтпеген факторлар валюталық бағам динамикасына
маңызды түзетулер енгізуі мүмкін. Оларға мыналар жатады: төтенше оқиғалар
(форс-мажор) оқиғалар, саяси оқиғалар, саяси лидерлердің сөздері, валюталық
инвестиция.
Валюталық нарыққа қатысушылардың арасындағы валюталық операциялар
валюталары айырбастаусыз және олардың пропорцияларын анықтаусыз жүзеге
аспайды. Бір валютаны басқа валютаға айырбастау деп шетел валютасын ұлттық
валютаға немесе басқа валюталарға сату немесе сатып алу, ал оларды
айырбастау пропорциялары валюталық котировка арқылы анықталады. Валюталар
котировкасы айырбасқа ұсынған екі ақша бірлігінің қатынасын анықтауға
мүмкіндік береді. Көптеген елдерде валюталық бағамды бекіткенде жанама баға
белгіленімі қолданылады. Ол мынадай мағынаны береді: шетел валютасының
белгісінің бір сомасы (мысалы, 1, 10, 100, 1000 бірлік), ұлттық валюталық
сәйкес сомасының өзгерісін көрсету үшін қолданылады (мысалы, 1 USD = 76,212
KzT). Жаңа баға белгіленімін көп қолданбайды. Бұл жағдайда негіз ретінде
ұлттық валютаның бірлігі болады. Бұл баға белгіленімі көбінесе
Ұлыбританияда қолданылады (мысалы, 1 GBP = 1,5860 USD).
АҚШ-тың ішкі айналысында жанама баға белгіленімі неміс маркасына
қатысты қолданылады.
Валюталық баға делгіленімінің түрі валютаның жағдайына, оның курстық
деңгейіне әсер етпейді, өйткені валюталық бағамның мәні өзгермей тек
формасы ғана өзгереді.
Әр валюта бойынша сұраныс пен ұсынысты салыстыру жолымен банкаралық
бағамды анықтаудан және тіркеуден тұратын баға белгілеу процедурасы фиксинг
деп аталады. Фиксинг негізінде егер банк валютаны сатса, сатушының бағамы
бекітіледі, ал егер валютаны сатып алса, сатып алушының бағамы бекітіледі.
Мысалы, 1,943050 неміс маркасы АҚШ-тың 1 доллары үшін баға
белгіленімі - банк клиенттен 1 долл. 1,9430 неміс маркасына сатып алуға
және 1 долл. 1,9450 неміс маркасына сатуға мүмкіндігі бар.
Сатушы және сатып алушы курстарының арасындағы айырма банктің
шығындарын жабу үшін қолданылады және банк табысын құрайды. Бұл айырма
маржа немесе сперд деп аталады да, валюталық нарықта болатын нақты жағдайы
және валюта статусына, мәміле көлеміне, компанияның немесе банктің
статусына байланысты өзгереді.
Банкаралық валюталық нарықтардағы операциялар халықаралық төлем және
резерв құралы болып табылатын АҚШ долларына қатысты жасалынады.
Сауда-өнеркәсіп клиентурасы үшін валюталар котировкасы банкімен кросс-
курс негізінде бекітіледі. Кросс-бағам бұр екі валютаның, олардың үшінші
валютаға қатысты есептелінетін бағамнан шығатын қатынасын білдіреді
(көбінесе АҚШ долларына).
Франция банкінің клиенті үшін неміс маркасының сатып алу бағамын
анықтау қажет. Бұл үшін банк сату бағамы бойынша неміс банкісінен АҚШ
долларына неміс маркасын сатып алады: АҚШ-тың 1 долл. = 1,6600 неміс
маркасымен, бірақ ол сатып алушының бағамы бойынша алдын ала француз
франктерін АҚШ долларына сатады: АҚШ-тың бағамы бойынща 1 долл.=5,6110
француз франкі. Осылайша, 1 неміс маркасы =3,380 француз франкі – сатушы
бағамы (Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің валюталық бағамы
5,61101,66 = 3,380).
Сатушылар және сатып алушылар бағамдары ресми бюллетеньдерде
жарияланады. Көбінесе баға белгілеу кестелерінде соңғы бағамдар жарияланады
(соңғы валюталық мәмілелер бойынша).
1997 жылдағы Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің теңгесіне шетел
валюталарының бағамдары. (3-кесте)
Валюта атауы Валюта Бағам
Австрия шиллингі (Shilling) ATS 6,00
Бельгия франкі (Belgian franc) BEF 2,06
Швецария франкі (Swiss franc) CHF 51,77
Қытай юаны (Yuan remindi) CNY 9,12
Кипр фунты (Cyrus pound) CYP 22,62
Неміс маркасы (Deutshe mark) DEM 43,67
Еуропа экюі ECU 83,36
Француз франкі (French franc) FRF 12,65
Ағылшын фунт стерлингі (Pound sterling) GBR 121,44
Жапон йенасы (Yena) YPU 0,62
Қырғыз сомы (Som) KGS 4,36
Кореяның воны KRW 1,00
Қазақ теңгесі (Tenge) KZT 1,00
Мальтияның лирі MTH 176,92
Голландия гульдені NHG 37,75
Ресей рублі (Russian rouble) RUR 12,98
Украина гривнасы UAN 40,44
АҚШ доллары (United States dollar) USD 75,55
Өзбек сумы (Uzbekistan sum) UZS 1,46
Баға белгілеу кестесінде көрсетілген бағамдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Халықаралық валюталық жүйе және валюталық бағам
Орындаған:
Тексерген:
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І-Тарау. Халықаралық валюталық
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ...4-20
1.1.Валюталық жүйелер және валюталық қатынастардың
ұғымы ... ... ... .4-9
1.2.Валюталық
нарықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 10-13
1.3.Валюталық бағам және валюталық
“қоржын” ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-20
ІІ -Тарау. Халықаралық валюта-несиелік институттары ... ... ..21-30
2.1.Халықаралық валюталық
қор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21-
23
2.2.Дүниежүзілік
банк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 24-25
2.3.Еуропа қайта құру және даму
банкісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-27
2.4.Азия және Ислам даму
банкісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
28-30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 32
Кіріспе
Бұл тақырыпты алып отырған себебім, қазіргі дамып келе жатқан
Қазақстан Республикасында халықаралық валюталық жүйе және валюталық бағам
өте үлкен орын алады. Себебі, дүние жүзлік валюталық жүйеге қазіргі кезде
ұлттық валюта және ұжымдық резервтік валюта мен оған алтын резерві де қоса
енеді; өзара валюта қайтарымдылық шарты; валюта паритеті мен курсының
механизмі, валюталық шектеудің көлемі; халықаралық есептеу түрлері;
халықаралық валюта нарығы режимі мен дүниежүзілік алтын нарығы жатады.
Халықаралық валюталық қатынастар – бұл ұлттық шаруашылық қызметтерінің
нәтижелері мен өзара алмасуына қызмет ететін және дүниежүзілік
шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық
қатынастар жиынтығы.
Халықаралық валюталық қатынастар материалдық өндіріс саласына, сондай-
ақ бөлу, айырбас және тұтыну салаларына қатысты халықаралық экономикалық
қатынастарға делдал болады.
Валюталық жүйенің басты элементі – бұл валюталық бағам болып
табылады. Валюталық бағамның қалыптасуына ықпал ететін факторлар қатары
анықталған. Шетел валюталарының бағамдарының әр түрлі түрлері мен баға
белгіленімдері берілген. Валюталық нарықтарды валюталық операцияларды
жүргізудің негізіне халықаралық сауда, сонымен байланысты көрсетілген
қызметтер және капиталдар мен несиелердің халықаралық қозғалысы жатады.
Валюталық нарықтар валютаға деген сұраныс пен ұсыныс негізінде валюталарды
сатып алу-сату операциялары жүргізілетін ресми орталықты білдіреді.
Валюталық операциялардың көлеміне байланысты валюталық нарықтар
халықаралық, аймақтық және ұлттық болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жылдық
жолдауында Қазақстан Республикасының экономикасын дамына өзінің үлкен
үлесін қосқанын айтқым келеді. Ол осы өзінің Жолдауында өте үлкен
экономикалық, саяси және әлеуметтік даму стратегиясын халықына ұсынып
отыр.
1.Тарау. Халықаралық валюталық қатынастар.
1. Валюталық жүйелер және валюталық қатынастардың ұғымы.
Халықаралық валюталық қатынастар – бұл ұлттық шаруашылық
қызметтерінің нәтижелері мен өзара алмасуына қызмет ететін және
дүниежүзілік шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын
қоғамдық қатынастар жиынтығы.
Халықаралық валюталық қатынастар материалдық өндіріс саласына, сондай-
ақ бөлу, айырбас және тұтыну салаларына қатысты халықаралық экономикалық
қатынастарға делдал болады.
Валюталық қатынастар жағдайы ұлттық және дүниежүзілік экономиканың
дамуына, саяси жағдайға, елдер арасындағы күштердің арақатынасына тәуелді.
Халықаралық шаруашылық байланыстардың дамуы шамасына байланысты
валюталық жүйе құрылды. Экономикалық тұрғыдан қарағанда- бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан
валюталық-экономикалық қатынастар жиынтығы; ұйымдық-заңдық тұрғысынан
қарағанда –белгілі бір қоғамдық- экономикалық формация шегіндегі валюталық
қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік-құқықтық формасы.
Тарихта мынадай валюталық жүйенің типтері қалыптасқан: ұлттық,
дүниежүзілік, аймақтық.
Басында елдегі ұдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурстарды
қалыптастыруға және пайдалануға,халықаралық айналымды жүзеге асыруға
көмектесетін валюталық-экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде ұлттық
жүйе пайда болды.Ұйымдық-заңдық тұрғысынан қарағанда- бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан және
халықаралық құқық нормаларын ескере отырып ұлттық заңдылықтармен
бекітілген,елдегі валюталық қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік-
құқықтық формасы.Ұлттық валюталық жүйе елдің ақша жүйесінің бір бөлігі бола
отырып,өзінше дербес және ұлттық шекарадан шыға алады. Ұлттық валюталық
жүйенің ерекшелігі ел экономикасындағы сыртқы экономикалық байланыстардың
даму дәрежесімен анықталады.
Ұлттық валюталық жүйе мен дүниежүзілік шаруашылықтың даму негізінде
қалыптасқан және мемлекетаралық келісім-шарттармен бекітілген халықаралық
валюталық қатынастарды ұйымдастыру формасы- дұниежүзілік валюталық жүйе
өзара ажырамастай байланысты.Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің
мұндай байланыстылығы олардың біртұтас екендігін білдірмейді, себебі
олардың міндеттері, қызмет етуі және реттеу шарттары, жекелеген елдер
экономикасын және дүниежүзілік шаруашылыққа ықпал етуі әр түрлі болып
келеді.Дүниежүзілік валюталық жүйені ұлттық жүйемен байланыстыратын, яғни
валюталық қатынастарға қызмет көрсететін және реттейтін, мемлекетаралық
валюталық реттеулерде және валюталық саясатты шоғырландыруда негіз болатын
ұлттық банктер болып табылады.
Дүниежүзілік валюталық жүйені мемлекеттік-құқықтық ұйымдастыру
формасы жетекші елдердің мүдделігімен және дүниежүзілік аренадағы күштердің
орналастырылуымен, өндірістің және дүниежүзілік сауданың дамуымен
анықталады.Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйе арасындағы байланыс пен
айырмашылықтар, олардың элеметтерінен байқалады. (1-кесте)
Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің
негізгі элементтері. (1-кесте)
Ұлттық валюталық жүйе Дүниежүзілік валюталық жүйе
1. Ұлттық валюта. Халықаралық есептесу бірлігі, резевтік
валюталар.
2. Ұлттық валютаның айналым Валюталардың өзара айналымдылығының
дәрежесі. шарты.
Валюталық паритеттердің біртұтас режимі.
3. Ұлттық валютанын паритеті. Валюталық бағамдардың режимдерінің
регламентациясы.
4. Ұлттық валюта бағамының Халықаралық валюталық өтімділікті
тәртібі. мемлекетаралық реттеу.
5. Халықаралық валюталық Валюталық шектеуді мемлекетаралық реттеу.
өтімділік. Халықаралық несиелік айналыс құралдарын
6. Валюталық шектеудің болуы пайдаланудың біртұтас ережесі.
немесе болмауы.
7. Халықаралық несиелік Халықаралық есеп айырысулардың негізгі
айналыс құралдары, оларды формаларының біртұтастығы.
пайдалану ережелерінің Дүниежүзілік валюталық нарықтар және
регламентациясы. алтын нарықтарының режимі.
8. Елдің халықаралық есеп Мемлекетаралық валюталық реттеуді жүзеге
айырысу регламентациясы. асырушы халықаралық ұйымдар.
9. Ұлттық валюталық нарық пен
алтын нарығының режимі.
10. Елдің валюталық
қатынастарын реттеуші және
қызмет көрсетуші ұлттық
органдар.
Егер ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға- елдің ақша бірлігіне
негізделген болса, ал дүниежүзілік валюталық жүйе – бір немесе бірнеше
резервтік валюталарға немесе халықаралық есептесу бірліктеріне негізделеді.
Резервтік валюта – халықаралық төлем және резерв құралы функциясын
орындайтын, басқа елдер үшін валюталық паритет пен валюталық бағамды реттеу
мақсатында валюталық интервенция жүргізуде пайдаланылатын алдыңғы қатарлы
елдердің айырбасталған ұлттық валюталарының ерекше категориясы.
Резервтік валюта мәртебесін алудағы алғышарттар:
- дүниежүзілік өндірісте, тауарлар мен капитал экспорттарында
елдердің
билік ету позициясы;
- жоғары тиімді байланыс жүйесі бар несиелік-банктік мекмелердің
дамыған
торабы;
- басқа елдерде оған деген сұранысты қамтамасыз ететін,
халықаралық
айналымдағы валютаның еркін айналымдығы және валюталық шектеудің
болмауы.
Резервтік валюта мәртебесі эмитент-елдің экономикасына белгілі бір
міндеттемелерді жүктейді: осы валютаның тұрақтылығын қолдап отыру
қажеттігі, сауда және валюталық шектеулердің болмауы, девальвация
жүргізбеу.
Сонымен қатар, ұлттық валютаны резервтік дәрежеге көтеру ұлттық шаруашылық
үшін төлем балансының тапшылығын ұлттық валютамен автоматты түрде пайызсыз
және мерзімсіз халықаралық несие алу жолымен жабу мүмкіндіктері түрінде
бірқатар артықшылықтар береді.
Халықаралық есептік ақша бірлігі – валюталық паритет пен валюталық
бағамды белгілеу, халықаралық талаптар мен міндеттемелерді өлшеу үшін
шартты бірлік ретінде пайдаланылатын валюталық бірлік. Қазіргі уақытта
халықаралық экономикалық қатынастарға қызмет ету үшін қажетті дүниежүзілік
несиелік ақша типтері ретінде СДР ( арнайы қарыз алу құқығы ) және ЭКЮ
(еуропа валюта бірлігі) қызмет етеді. Бұл халықаралық активтер қолма-
қолсыз халықаралық есеп афырысуларда елдердің арнайы шоттарына жазбаша жазу
жолымен: СДР – Халықаралық валюталық қорда, ЭКЮ – Еуропалық қауымдастыққа
ынтымақтастық валюталық Еуропалық қорында пайдаланылады. Олдардың шартты
құны валюталық “қоржынға” кіретін валюталардың орташа өлшемді құнын және
бағамдарын өлшеу негізінде есептеледі.
Валюталық “қоржын” 1973 жылы наурыз айынан бастап өзгермелі бағам
режимін енгізумен байланысты банктерді және халықаралық валюталы-несиелік
ұйымдарда қолданылады. Осы топтағы валюталар саны , олардың құрамы және
валюталық компоненттердің мөлшері орташа өлшемді бағам мақсатына байланысты
белгіленеді.
Валюталардың орташа өлшемді құны, топқа кіретін валюталардың АҚШ
долларына қатысты нарықтық құнының сомасында есептеледі.СДР халықаралық
есептесу бірлігінің негізін құрған валюталық “қоржын ” бес вадютадан тұрады
(1.01.1991 ж. Жағдай бойынша ): АҚШ доллары – 40%, неміс маркасы – 21%,
жапон йені – 17%, француз франкі – 11%, фунт стерлинг 11%.
Елдің экономикалық және валюталық жағдайларына байланысты
анықталатын валюталардың конверсиялау дәрежесі валюталық жүйенің келесі бір
элементін сипаттайды. Басқа да ұлттық валюталарға еркін айырбасталатын,
ақша бірліктері ретінде еркін конверсияланатын валюталар болады. 1978
жылдан бастап халықаралық валюталық қорлар мынадай ұғымдарды енгізген
болатын:
- “еркін пайдаланылатын валюта”, яғни халықаралық есеп айырысуларда
және валюталық нарықтардың негізгі операцияларында кеңінен
қолданылатын;
- валюталық шектеулері бар, жартылай конверсияланған елдердің
валюталары;
- валюталар айырбасына тыйым салынған, елдердің конверсияланбайтын
валюталары.
Валюталық паритет –бұл валюталық бағамның негізі болып табылатын және
заңды түрде бекітілетін екі валюта арасындағы шекті қатынасты білдіреді.
ХВҚ Жарғысы бойынша валюталық паритет СДР негізінде белгіленеді.
Ұлттық валюталық жүйенің шегінде ХВҚ арқылы мемлекетаралық реттеу
обьектісі болып саналатын валютамен жасалатын операцияларға шек қою, яғни
валюталық шектеу енгізілуде.
Халықаралық ақшалай талаптар мен міндеттемелерді мемлекеттік
реттеумен байланысты бейнелейтін және жекелеген елдің немесе барлық
елдердің төлем қабілетін сипаттайтын – халықаралық өтімділік валюталық
жүйенің элементі болып табылады. Халықаралық валюта өтімділігінің
құрылымына шетел валютасы, алтын, Халықаралық валюталық қатынастағы
резервтік позиция, СДР және ЭКЮ-дағы шоттар кіреді.
Халықаралық несиелік құралдарды пайдалану ережелерінің регламенттелуі
және халықаралық есеп айырысулар жүйелік халықаралық нормаларға (Женева
вексельдік және чектік конвенция, 1930 ж.) сәйкес жүзеге асырылады.
Валюталық жүйенің институтциональдық құрылымы ұлттық және
мемлекетаралық деңгейлерде реттеледі.
Аймақтық валюталық жүйелердің пайда болуының себептерінің біріне,
жаңа валюталық орталықты құру және оны дүниежүзілік валюталық жүйе аумағына
қосу жатады. Аймақтық валюталық жүйе - бұл валюталық бағамдардың ауытқуын
азайту және интеграциялық процессті ынталандыру мақсатында бірлестікке мүше
елдердің валюталық қатынастарын мемлекеттік-құқықтық ұйымдастыру формасының
және экономикалық интеграция шегінде валюталардың қызмет етуімен байланысты
қалыптасатын қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады (Еуропалық
валюталық жүе, 1979 ж. наурыз).
Валюталық жүйнің даму кезендері өндірістің, дүниежүзілік нарықтын,
халықаралық еңбек бөлінісінің, дүниежүзілік шаруашылықтың дамуымен
байланысты болып келеді.
Бірінші дүниежүзілік валюталық жүйе өнеркәсіптік революциядан кейін
алтын монометаллизмі базасында алтын монета стандарты формасында
қалыптасты. 1867 ж.Париж келісімі алтынды дүниежүзілік ақшалардың жалғыз
формасы ретінде мойындады. Ұлттық және дүниежүзілік валюта және ақша
жүйелері біріктірілген болатын, себебі ақша дүниежүзілік нарықта төлемге
массасы (салмағы) бойынша қабылданды. Алтын стандарты өндірісті, сыртқы
экономикалық байланыстарды, ақша айналыс, халықаралық есеп айырысуларды
реттеуші ретінде белгілі бір роль атқарады.
Кейіннен классикалық алтын монета стандарты өзін түсіріп алды,
себебі, ол дүниежүзілік шаруашылықтың шаруашылық байланыстарына сәйкес
келмеді. 1914 ж. валюталық шектеу енгізілді. Бірінші дүниежүзілік соғыс
тұсында пайда болған валюталық былықтан соң, алтын және жетекші валюталарға
негізделген мемлекетаралық алтын девиз стандарты құрылды.
Екінші дүниежүзілік валюталық жүйе 1922 ж. Генуэз конференциясындағы
мемлекетаралық келісіммен құрылды. 30 елдің ақша жүйесі алтын девиз
стандарты базасында қызмет етті. Ол кезендерде резервтік валюта мәртебесі
ресми түрде валютаға бекітілмеді, бірақ та фунт стерлинг пен АҚШ доллары
жетекшілік танытты.
Үшінші дүниежүзілік валюталық жүйе 1994 ж. Бреттон-Вудстағы (АҚШ )
валюта-қаржы конференциясында рәсімделді. Қатысушылары 44 ел болды, ХВҚ
Жарғысы бекітіліп, онда дүниежүзілік валюталық жүйенің мынадай қағидалары
анықталды:
- алтынға және екі резервтік валютаға (АҚШ доллары және фунт
стерлингке )
негізделген мемлекетаралық алтын девиздік стандарттың жүйесі
белгіленді.
Бұл жерде алтын девиз стандарты халықаралық қатынастарда сақталып,
ал
Ақша жүйесі айырбасталмайтын несиелік ақшаларға негізделді.
Бреттон-Вудс келісімі бойынша алтынды пайдаланудың төрт негізгі
формасы қарастырылды: валюталардың алтындық паритеті және олардың
Халықаралық валюталық қорда есепке алынуы, халықаралық есеп айырысулардың
қалдығын жабатын ақырғы құрал және халықаралық валюта өтімділігінің
компоненті. АҚШ долларын алтынға теңестіру және оны шетелдік орталық
банктерде 31,10352 г (1934 ж.) тең 1 тройцк унциясы үшін 35 доллар ресми
бағада айырбастау жүзеге асырылып, іс жүзінде долларлық стандарт орын алды;
- валюталық саясат және валюталық шектеу халықаралық келісім-
шарттарға
бағынды;
- валюталық паритеттер алтынмен немесе АҚШ долларымен бейнеленді,
паритетті өзгерту тек қана Халықаралық валюталық қордың рұқсаиымен
іске асты;
- валюталық бағамдардық режимі белгіленді (-0,75% немесе +0,75%
паритеттен ауытқуға болды).
60- жылдардың аяғынан бастап, үшінші дүниежүзілік валюталық жүйе
құлдырады.
Төртінші дүниежүзілік валюталық жүйенің қағидалары Кингстонда (Ямайка)
1976-1978 жж. ХВҚ-ға мүше елдердің келісімімен рәсімделді. Онда Халықаралық
валюталық қор Жарғысына түзетулер енгізілді. Ямайка валюталық жүйесінің
негізгі қағидасы мыналар:
- СДР стандарты енгізілді, бірақ іс жүзінде долларлық стандарт
сақталды, себебі доллар СДР жүйесіндегі есеп айырсуларды көбірек
пайдаланды (валюталық “қоржындағы” доллардың үлесі –40%, ресми
валюталық резервтерде - 60 %-ға жуық). Бірақ Халықаралық валюталық
қорға мүше елдерге валюталық паритеттерін кез келген валютада
белгілеуге құқық берілді, соның негізінде көп валюталы стандартқа
өту заңдастырылды;
- Алтынды демонетизациялауға заңды түрде тыйым салынды: ресми баға,
алтындық паритет алынып тасталып, доллардың алтынға айырбасталуы
тоқтатылды;
- валюталық бағамдар режимін тандауға құқық берілді (1973 ж. 6
наурыздан бастап өзгермелі бағамдар жүйесі енгізілді);
- ХВҚ арқылы мемлектаралық реттеу күшейді.
Сонымен айтқанда, дүниежүзілік валюталық жүйенің дағдарысқа ұшырауы
ескі жүйені құлатуға және оны жаңамен ауыстыруға әкелді. Жаңа валюталық
жүйені құруда үш кезеңді бөліп қарауға болады: 1) жаңа валюталық жүйені
құру, алғышарттарын қалыптастыру, қағидаларын анықтау; 2) құрылымдық
біртұтастығын қалыптастыру құруды аяқтау, жаңа жүйенің қағидаларын
біртіндеп іске қосу; 3) біртұтас және элементтері өзара байланысқан
толыққанды қызмет ететін дамыған дүниежүзілік валюталық жүйені құру.
Ямайка валюталық жүйесіне қарсы Еуропалық экономикалық қауымдастық
елдері 1979 жылы наурызда валюталар бағамын тұрақтандыру және инфляция
деңгейін қысқарту жолымен Еуропадағы экономиканың өсуін қолдау мақсатында
Еуропалық валюталық жүйесін құрды. Бұл жүйе ЕВЖ мүше елдердің валюталық
бағамдарының айырмасын бағалауға арналған ЭКЮ еуропа валюта бірлігіне
негізделді. ЭКЮ –дің нарықтық құнының есебі 2- кестеде берілген.
Еуропалық валюталық жүйе мүше елдердің ресми алтын-доллар
резервтерінің 20% біріктіре отырып, алтынды ЭКЮ-ді жартылай қамтамасыз ету
үшін пайдаланылады. Валюталық бағамдардың режимдері бойынша мүмкін болар
қатынастар валюталардың бірлесіп өзгеруі негізінде өзара ауытқу шегінде
бнлгіленген, жаңа мүшелер үшін –6% немесе +6% және басқа жағдайларда
–2,25% немесе +2,25%. Еуропаның орталық банктері белгіленген ауытқулар
шнгінде интервенция жүргізеді. 1987 жылдан бастап маргинальды және
интермаргинальды интервенциялық стратегия жүргізілуде, маргинальдық
интервенцияның шектері диаграммада көрсетілген.
Еуропаның экономикалық жүйелері мен монетарлы саясатының жақындасуы,
экономикалық билікті көпұлтты институттарға беруі, ЕВО шеңберінде келісім-
шарттарды реттеу және жүйелендіру барысы 1988 жылы Еуропалық валюталық
жүйесін құрудың алғышарттары болып табылады.
ЭКЮ-дің нарықтық құны. (2-кесте)
Валюталар Валюталар қоржын- АҚШ долларының бағамы USDЭКЮ бағамы
Ындағы валюталардың
үлес салмағы
DEM-DM 0,6242 1,6798 0,371592
GBP 0,08784 1,6798 0,371592
FRF-FF 1,332 5,6450 0,235961
ITL-Lit 151,8 1234,0000 0,123015
NLG-hfl 0,2198 1,8915 0,116204
BEF-bfr 3,301 34,7750 0,094925
LUX-lfr 0,130 34,7750 0,003738
DKK-Ir 0,008552 1,5961 0,013650
GRD-Dr 1,440 163,30 0,008818
ESB-Pta 6,885 106,52 0,064636
PTS-Esc 1,393 148,974 0,009351
1,216364
Одақты құрудың мақсаты – ЕО шегінде тауаллар, көрсетілген қызметтер
мен капиталдардың еркін қозғалысы; ақша саясатына, интервенцияның шекарасын
қалпына келтіруге, валюталар арасында тұрақты өзара қатынас белгілеу,
капиталдар нарығын ырықтандыруға қатысты бірігіп шешімдер қабылдау.
ЕВО 12 елінің мемлекеттерінің басшылары Еуропалық одақ жөнінде жоба
дайындап, оған 1992 жылы 7 ақпанда қол қойылды және оны Маастрихт келісім-
шарты деп атады. Келісім-шартта болашақ экономикалық және ақшалай одаққа
қатысты ережелер жинағы жасалып және бұрынғы ЕО келісім-шарттарына
толықтырулар мен түзетулер енгізілді.
Келісім-шартта мемлекеттердің Еуропалық валюта одағына кіру
критерийлері анықталды:
- инфляция деңгейі үш тұрақты қатысушы елдің орташа инфляция деңгейінің
1,5%- нан аспауы тиіс;
- бюджет тапшылығы да өте өлшеусіз болмауы керек;
- ЕВО – ға мүше болған екі жыл ішінде валюта қысымға және
девальвациялануға ұшырамауы тиіс,
- ұзақ мерзімді пайыз мөлшерлемесі үш тұрақты елдің орташа деңгейіні
2%нан
аспауға тиіс.
Сонымен қысқаша айтқанда, қатысушы елдердің ақша саясатын анықтайтын,
оның шарттарын жасайтын, валюталық операцияларды жүзеге асыратын және
валюталық резервтерді қолдап отыратын, Еуропалық Орталық банк пен қатысушы
елдердің орталық банктерін қамтитын орталық банктердің жүйесі құрылды.
Қазақстан Республикасы Халықаралық валюталық қорға мүше бола отырып,
дүниежүзілік валюталық жүйелердің бірден-бір қатысушысы болып саналады.
2. Валюталық нарықтар
Валюталық нарықтар уақытылы есеп айырысуларды жүзеге асыруды,
валюталық қаражаттарды біршама тиімді пайдалануын, валюталық операцияларға
қатысушылардың валюталық бағамдар айырмасы түрінде пайда алуын, валюталық
тәуеклдерді сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеуді, валюталық саясатты
жүргізуді қамтамасыз ете отырып, ішкі және халықаралық төлем айналымына
қызмет етеді.
Халықаралық есеп айырысудың өзіндік ерекшелігі барлық елдер үшін
жалпыға бірдей қабылданған төлем құралының болмауында. Сондықтан да сыртқы
сауда, көрсетілген қызметтер, несиелер, инвестициялар, мемлекетаралық
төлемдер бойынша есеп айырысудың қажетті шарты сатып алу-сату формасында
бір валютаны екінші біріне айырбастау болып табылады.
Валюталық нарықтарда шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныс ең
алдымен сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін валюталық түсім
алған экспортерлардан; сатып алынған тауарлары мен көлік және кеме
компанияларынан алынған қызметтері үшін төлемдерді төлеуде импортерден;
сондай-ақ көрсеткен қызметтері үшін фрахты, сақтандыру сыйақысы, брокерлік
және банктік комиссия түрінде валюталар алатын сақтандыру қоғамдары мен
банктерден; дивидент төлеуге, займды, несиені және оған есептелген пайызды
және т.б. қайтаруға міндеттемесі бар заңды және жеке тұлғалардан туындайды.
Сонымен, валюталық нарықтарда валюталық операцияларды жүргізуге
халықаралық сауда мен оған байланысты көрсетілген қызметтер және
халықаралық капиталдар мен несиелер қозғалысы негіз болып табылады.
Валюталық нарықтар – сұраныс пен ұсыныс негізінде ондағы айналатын
валюталарға сауда-саттық жүргізілетін ресми орталықты сипаттайды. Қазіргі
валюталық нарықтарда мынадай ағымдарды бөліп қарауға болады:
- шаруашылық байланыстардың интернационалдануы негізінде валюталық
нарықтардың интернационалдануының күшеюі;
- байланыстың жаңа жүйелерін пайдалану;
- әлемнің барлық бөліктеріне тәулік ішінде үздіксіз операцияларды
жасау;
- банктердің корреспонденттік шоттары бойынша жазбаша түрде
негізделетін
валюталық операцияларды жүргізу техникасын біртұтастандыру;
- коммерциялық валюталық мәмілелермен салыстырғанда алыпсатарлық және
арбитраждық валюталық мәмілелер көлемін ұлғайту.
Валюталық операциялардың көлеміне, сипатына және пайдаланылатын
валюталар тобына қарай қазіргі валюталық нарықтар халықаралық, аймақтық
және ұлттық (жергілікті) болып бөлінеді.
Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында
шоғырланған. Олардың ішінде: Лондондағы, Нью-Йорктегі, Франкфурт-на-
Майнедегі, Париждегі, Цюрихе, Токио, Сингапурдегі, Гонконгтағы валюталық
нарықтарды бөліп айтуға болады. Бұл нарықтарды халықаралық төлем
айналымында кеңінен қолданылатын валюталар мен операциялар жүзеге
асырылады.
Аймақтық және жергілікті нарықтарда белгілі бір конвертирленетін
валюталармен операциялар жүргізіледі. Оның қатарында Сингапур доллары, Сауд
риалы, Кувейт динары және т.б. бар.
Ұлттық валюталық нарықтар деп, ережеге сәйкес, халықаралық
операцияларды жүргізуге маманданбаған, өз клиенттеріне (олардың қатарында
компаниялар, жеке тұлғалар және банктер болуы мүмкін) валюта бойынша қызмет
көрсететін сол елдің аумағында орналасқан банктердің жүзеге асыратын
операцияларының жиынтығын айтады. Сонымен қатар, ішкі ұлттық нарықтағы
операцияларға жекелеген компаниялар арасында жасалатын операцияларды, жеке
тұлғалар арасындағы операцияларды, сондай-ақ валюта биржасында жүргізілетін
операцияларды да жатқызады. Жоғарыда көрсетілген сипаттамаға қарап,
Қазақстанда ұлттық нарықтың жұмыс жасайтынын айтуға болады. 1997 ж.
операциялар көлемі USD-1124735 мың, DEM –11165 мыңды құрайды.
Сол немесе басқа елдің ішкі валюталық заңдылықтарының
ырықтандырылуына байланысты ресми валюталық нарық “қара нарықпен”
толықтырылуы мүмкін. “Қара нарықтың ” болуы барлық ТМД елдеріне тән сипат.
Қазақстанда Қазақстан Ұлттық банкінің жүргізетін саясаты, айырбас
орындарының көптеп ашылуы пайда массасын өсіру үшін банктер арасында
бәсекені ұлғайта отырып, “көше” нарықтарында валютамен сауданы азайтуға
және соның нәтижесінде “қара нарықтың” әрекет ету аясының қысқаруына
әкелді.
Институтциональдық көзқараспен қарағанда, валюталық нарық банктер,
банкирлер үйін, брокерлік фирма және ірі корпорациялардың жиынтығын
білдіреді.
Қалған банктер мен брокерлік фирмалар өздерінің валюталық
операцияларын ірі коммерциялық банктердің жетекшілік етуімен, ережеге
сәйкес олардың қарамағында жүзеге асырады. Валюталық нарықтардағы валюталық
мәмілелердің 95%-ға дейіні банктер мен брокерлік фирмалардың үлесіне
келеді. Мұндай сызба, валюталық нарықты банкаралық нарық тәрізді сипаттауға
мүмкіндік береді.
Валюталық операцияларды жүргізуге құқылы банктер өкілетті немесе
девиздік банктер деп аталады.
Девиздік банктердің валюталық нарықтағы операцияларға қатысу дәрежесі
көп факторларға: банк шамасына, оның беделіне, шетелдік бөлімдер және
филиалдар тораптарының даму дәрежесіне, жүргізілетін халықаралық есеп
айырысулар көлеміне, телекс, телефон және т.б. байланыс жүйелерінің
жағдайына, банк саясатына байланысты.
Әдетте, валюталық операциялар банктер арасында тікелей жүргізіледі
(телекс немесе телефон бойынша), бірақ кейбір елдерде (Скандинавия елінде)
Орталық банк өкілдерінің нарыққа қатысушылармен кездесетін валюталық
биржалар сақталған. Мұндай жағдай Қазақстан Республикасында да әрекет
етеді, яғни Қазақстан қор биржасында аптасына 2 рет валютамен сауда
жүргізіледі.
Нарықтың қатысушысы барлық мүшелерін екі негізгі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа пассивті қатысушылар, яғни оларда валюталық операциялар
жүргізу қажеттілігі әр кездерде туындайды да, баға белгіленімін білу үшін
олар басқа банктерге өтініш жасайды (маркет-юзерлер). Активті қатысушылар
(екінші топ) өздеріне баға белгіленімін білуге өтініш жасайтын банктер үшін
бағаны белгілейді (маркет-мэйкерлер). Осы қатысушылар арасында әлемнің
барлық жерлеріне таралған бөлімше тораптары және үлкен дилерлер штаты бар
20-ға жуық банктер ерекше бөлінеді. Бұл банктер 100 млн. АҚШ долларындағы
(мәміленің стандартты соммасы – 5 немесе 10 млн.) ірі сомаға мәміле жасай
отырып, валюталық нарыққа маңызды ықпал етеді.
Дүниежүзінің тек өте ірі банктерінде валюталық департаменттер және
валюталық операциялармен айналысатын білікті дилерлер бар. Өз клиенттерінің
тапсырмаларын ғана орындайтын және валюталық операцияларды өз қаражаттары
есебінен жүргізбейтін, халықаралық валюталық нарықта жұмыс жасайтын
банктерге, өзднрінің клиенттері мен банк арасындағы делдалдық ролді
жетістіктермен атқару үшін, валюталық операциялар туралы жалпы түсінігі бар
банктік қызметкер болса жеткілікті. Мысалға, 2000-ға жуық бөлімшелері мен
кеңсесі бар, бірақ та үш бөлімінде ғана (Франкфурт-на-Майнеде, Дюсельдорфта
және Гамбургте) халықаралық банкаралық валюталық нарықта операциялар
жүргізетін валюталық департаменті бар Германияның ірі коммерциялық банкі –
Дойче Банкті алуға болады. Қалған бөлімшелері валюталық операцияларды
шектеулі сомалар бойынша, Дойче Банктің үш бөлімшесінің бірінің “Сименс”
каналы арқылы берілетін бағамдар бойынша жүргізе алады.
Банктердің басқа да топтары ірі, бірақ азырақ диверсификацияланған
банктер болып табылады. Әдетте, олар бір, екі-үш валюталармен операциялар
жүргізуге маманданады және стандартты сомаларға баға қояды. Күнделікті
жұмыстарында бұл банктер брокерлік фирмалардың қызметтерін пайдаланады.
Брокерлік фирмалар 30%-ға жуық валюталық операцияларға қызмет етеді
және сол банкпен жұмыс жасайтын нақты брокер тұлғасында, екі банкінің
арасында – валюталарды сатушы және сатып алушы банктер арасында делдал
ролінде де жүреді.
Брокерлер делдал ретінде бола отырып, клиенттерден брокерлік
комиссиялық ақы алады (брокер арқылы сатылған немесе сатып алынған әрбір
миллион доллар үшін 20 АҚШ доллары), ол төлемді халықаралық тәжірибедегідей
сатып алушы мен сатушы тең бөледі және онда котировка қосылмайды, әр ай
сайын тікелей брокерге төленіп отырады.
Брокер мәміле жасайтын және баға белгілейтін өзінің банк-клиенттеріне
толық тәуелді. Брокер арқылы жұмыс істеудің айтарлықтай артықшылығы
мыналар: котировка процесінің үздіксіздігі және брокер белгілейтін кез
келген бағамен мәміле жасау мүмкіндіі, мәміле жасғандағы құпиялық өз
бағасын ұсыну мүмкіндігі.
Дилер мен брокердің арасындағы іскерлік ынтымақтастық тек өзара түсіністік,
сенім және сыйластық болғанда ғана мүмкін және ол тығыз өзара қатынас
негізінде қалыптасады.
Банктердің валютамен жасалатын операциялары клиенттердің есебінен де,
сондай-ақ өздерінің есебінен де жүзеге асырылады.
Шетел валютасы халықаралық төлем айналымында әдетте ақшалай белгілер
түрінде болмайды, ол банктік және несиелік айналыс құралдары формасында –
шетел валютасына сәйкес телеграфтық және пошталық аударым, чек, тратта
түрінде болады.
Аударым – бұл басқа елдегі банк-корреспондентіне өзінің клиентінің
өтініші бойынша және оның есебінен телеграфтық немесе пошталық аударым
(бұйрық) негізінде белгілі бір ақша сомасын шетелдік алушыға (бенефициарға)
төлеу туралы банктің бұйрығы. Аударым барысында банк екі операцияны бір
уақытта жүзеге асырады: өз клиентіне ұлттық валютаға шетел валютасын сатады
және шетел валютасын шетелге аударады. Бұл жерде телеграфтық аударым жасау
барысында есеп айырысуды жеделдетеді және арнайы код қолдану арқылы
қорғауға кепіл береді.
Банктік чек – шетелдік банк-корреспондентке чекті ұстаушының ағымдық
шотынан белгілі бір ақша сомасын төлеу туралы банктің жазбаша бұйрығы.
Экспортер, ондай чекті ала отырып, оны өзінің банкіне сатады.
Банктік вексель – осы елдің банкінің шетелдік банк-корреспондентке
берген тарттасы (аудармалы вексель). Импортерлер өздерінің банктерінен бұл
вексельді сатып алады және оны олардың экспортерлеріне (несие берушілеріне)
жіберу арқылы өздерінің борштық міндеттемесін өтейді. Ал осы елдің банкінің
міндеттемесі мерзімі жеткенде вексельді төлеуді өзінің корреспондентінің
шотын қажетті валюталық қаражаттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл жерде чектер мен тартталарды тек қана банктер емес, сондай-ақ
сауда және өнеркәсіптік фирмалардың, жеке тұлғалардың бере алатынын да есте
сақтау қажет.
Несиелік айналыс құралдары халықаралық төлем айналымынан алтын мен
шетел валюталарын ығыстырып, әр түрлі елдердің банктері арасында
корреспонденттік қатынастардың дамуына және шетел валютасында ағымдағы
корреспонденттік шоттарды жүргізу тәжірибелерінің таралуына қатты ықпал
етті. Бұл өз кезегінде операцияларды қолма-қолсыз түрде жүргізуге, есеп
айырысуларды жеделдетуге және айналыс шығынын азайтуға мүмкіндік жасайды.
Халықаралық есеп айырысулардың сызбалы механизмін былай беруге
болады: тауарды (қызметті) экспорттаушы сатқан тауары (қызметі) үшін
импорттаушыдан алған шетел валютасына жататын чек, аударым және басқа да
төлем құжаттарын өз елінде коммерциялық банкіге сата отырып, оның орнына
экспорттық өндіріс үшін қажетті ұлттық валютаны алады. Коммерциялық банк
өзінің шетелдегі банк-корреспондентіне бұл төлем құжаттарды жібереді де
төлеушілер мен борышқорлардан, жіберілген құжаттар бойынша валюталық
қаражаттарды төлеуін талап етеді.Алынған шетел валютасындағы соманы шетел
банкі экспортер банкінің корреспонденттік шотына түсіреді. Халықаралық есеп
айырысулардың осындай механизмі қолма-қол ақшаны пайдаланусыз, қарама-қарсы
талаптарды өзара есепке алу жолымен банк-корреспонденттер арқылы сыртқы
экономикалық операциялары бойынша барлық есеп айырысуларды жүзеге асыруға
мүмкіндік береді.
3. Валюталық бағам және валюталық “қоржын”.
Валюталық жүйенің маңызды элементі – валюталық бағам болып табылады.
Оның пайда болуы: тауарлар мен көрсетілген қызметтердің халықаралық саудасы
барысында, капитал және несиенің қозғалысында валюталармен өзара айырбастын
қажеттігінен; дүниежүзілік және ұлттық нарықтардағы бағаларды, сондай-ақ
ұлттық немесе шетелдік валюталарда бейнеленген әр түрлі елдердің құндық
көрсеткіштерін салыстыруға; банктер мен фирмалардың шетел валютасындағы
шоттарын уақытылы қайта бағалап отыруға байланысты негізделеді.
Валюталық бағам – бұл бір елдің ақша бірлігінің басқа бір елдердің
ақша бірліктеріне бейнеленген бағасы. Әрбір елдің ұлттық валюталарын
салыстыру олардың өндіріс және айырбас процессінде пайда болатын обьективті
құндық қатынастарына негізделеді. Валюталық бағам валюталарға сұраныс пен
ұсынысқа ықпал етуші көптеген факторларға байланысты өзгереді.
Бағамның қалыптасуына ықпал ететін үш факторлар тобын бөліп қарауға
болады:
Саяси –саяси тұрақтылық, валюталық заңдылықтардың ырықтандырылуы,
валюталық саясат және т.б.
Экономикалық, халықаралық тәжірибеде анықталатын экономикалық
тікбұрыштың шыңы сияқты: экономикалық өсу, валюта тұрақтылығы және
инфляцияның төменгі қарқыны (жылына 10%-ға дейін), жұмыссыздықтың төменгі
деңгейі (жылына 8%-ға дейін), дүниежүзілік нарықтағы тепе-теңдік;
Психологиялық: жаппай сұраныс, негізгі капиталды – тәуекелден
қорғануға ұмтылыс және т.б.
Валюталық бағамның дамуы жай тауар өндірісінен қазіргі дүниежүзілік
шаруашылыққа қозғалыстың тарихи процесін көрсетеді.
Монометаллизм тұсында – алтын немесе күміс – валюталық бағамның
базасы монеталық (алтындық) паритет болып табылды, яғни ол, әр түрлі
елдердің ақша бірліктерінің олардың металдық құрамына байланысты
арақатынасын сипаттайды. Ол валюталық паритет ұғымымен сәйкес келкді. Алтын
монометаллизмі тұсында валютаның бағамы алтын паритетіне сүйенеді
(валюталардың шекті қатынасы олардың ресми алтындық құрамына байланысты)
және стихиялық түрде алтын нүктелерінің шегінде оның айналасында ауытқып
отырды. Алтын нүктелерінің классикалық механизмі тек екі жағдайда жүзеге
асты: алтынды еркін түрде сатып алу-сату және сыртқа шығару. Валюталық
бағамның ауытқу шектері паритеттің 1%-нан асқан жоқ және қажетті валютада
ауыстыру мақсатында алтынды шетелге тасымалдау шығындарымен анықталды.
1930-1933 жж. Фунт стерлингтің алтындық құрамы 7,32 г болса, ал АҚШ
долларыныкі – 15 г. Бір фунт стерлингтің монеталық паритеті былай
анықталды: 1ф.ст.= 7,320001,50416= 4,86 доллар. Фунт стерлингтің ең
төменгі бағамы (Англия мен АҚШ-тың пассивті төлем балансы тұсында)
монеталық паритеттен оның аударым құны – 0,05 долл. шегергендегі сомаға
теңесті. Фунт стерлингтің төменгі алтындық нүктесі 1ф.ст. = 4,86+0,5 = 4,91
(долл.). Валюталық бағамның осы нүктесіне жеткен кезде АҚШ- қа алтынның
кетуі басталды. Жоғары алтындық нүктеге жеткен кезде (1ф.ст.= 4,86 долл. +
0,5 долл.= 4,91 долл.) АҚШ- тан алтынның келуі байқалды.
Валюталық бағам алтын нүктелерінің шнгінен шығып кете алмады, себебі
осы нүктелерге жеткенде борышқорлар үшін, тауарларды ұлттық валютаға сатып
алып, ал алтынды сыртқа шығарған тиімдірек болды. Алтын стандартын алып
тастағаннан кейін, алтын нүктелерінің механизмі істен шықты.
1971 жылы долларды алтынға ресми бағасы бойынша ауыстыру
тоқтатылғаннан кейін, валюталардың алтындық құрамы және алтын паритеттері
сандық түсінікке айналды. ХВҚ оларды 1975 жылдан жариялауды тоқтатты.
Валюталық бағамның негізі ретінде алтын паритетінен заңды түрде бас тарту
Ямайка валюталық конференциясымен рәсімделді.
Бүл жағдайда валюталық бағамның қалыптасу ерекшелігі мынада:
валюталар өзінің құндық көрінісін алтында емес, яғни алтын нарығында
стихиялы түрде болатын нақты баға ауқымы, несиелік ақшалардың салыстырмалы
құны арқылы болуында.
Валюталық бағам валюталық паритет шеңберінде ауытқиды. ХВҚ –ның
Жарғысы бойынша 1978 жылдан бастап, валюталық паритет СДР немесе ЭКЮ –да
валюталық “қоржын” базасында бекітілді.
Валюта бағамдарының динамикасы ақша бірліктерінің сатып алу
қабілеттеріне, инфляция қарқынына, сұраныс пен ұсынысқа ықпал ететін төлем
балансының жағдайы, пайыздық мөлшерлеме деңгейіндегі айырма; валюталық
нарық қызметтері мен алыпсатарлық валюталық операциялар, валюталық бағамды
мемлекеттік реттеу, дүниежүзілік нарықтағы валютаға деген сенімділік
дәрежесіне байланысты.
Жалпы алғанда валюталық бағамның қозғалысының бағыттарын анықтайтын
факторларды үш топқа бөлуге болады: фундаментальды, техникалық, қысқа
мерзімді күтпеген факторлар.
Фундаментальды факторлар орта мерзімде әрекет ететін ұлттық
экономиканың жағдайының негізгі макроэкономикалық көрсеткіштері болып
табылады. Әдетте олар, ұлттық статистикалық органдармен жарияланатын
макроэкономикалық статистиканың мәліметтерін білдіреді. Мынадай негізгі
факторлар бар: сатып алу қабілетінің паритеті бойынша валюталық бағам,
жалпы ұлттық өнім, нақты пайыз мөлшерлемесінің деңгейі, жұмыссыздық
деңгейі, инфляция, төлем балансы, өнеркәсіптік өндіріс индексі, іскерлік
оптимизм инлексі.
Техникалық талдау – бұл бағамды жүргізу графигін (чарт) талдауын
сипаттайды. График-чарттардың келесідей типтерін ажырата білу керек:
сызықты, кесінді графиктері, жапон шамдарының “крестиктер-ноликтер”
графигі. Валюталық бағамның қозғалысы толқынға ұқсас болып келеді және онда
бір жерде жоғарласа, екінші бір жерде төмендеу байқалады.
Қысқа мерзімді күтпеген факторлар валюталық бағам динамикасына
маңызды түзетулер енгізуі мүмкін. Оларға мыналар жатады: төтенше оқиғалар
(форс-мажор) оқиғалар, саяси оқиғалар, саяси лидерлердің сөздері, валюталық
инвестиция.
Валюталық нарыққа қатысушылардың арасындағы валюталық операциялар
валюталары айырбастаусыз және олардың пропорцияларын анықтаусыз жүзеге
аспайды. Бір валютаны басқа валютаға айырбастау деп шетел валютасын ұлттық
валютаға немесе басқа валюталарға сату немесе сатып алу, ал оларды
айырбастау пропорциялары валюталық котировка арқылы анықталады. Валюталар
котировкасы айырбасқа ұсынған екі ақша бірлігінің қатынасын анықтауға
мүмкіндік береді. Көптеген елдерде валюталық бағамды бекіткенде жанама баға
белгіленімі қолданылады. Ол мынадай мағынаны береді: шетел валютасының
белгісінің бір сомасы (мысалы, 1, 10, 100, 1000 бірлік), ұлттық валюталық
сәйкес сомасының өзгерісін көрсету үшін қолданылады (мысалы, 1 USD = 76,212
KzT). Жаңа баға белгіленімін көп қолданбайды. Бұл жағдайда негіз ретінде
ұлттық валютаның бірлігі болады. Бұл баға белгіленімі көбінесе
Ұлыбританияда қолданылады (мысалы, 1 GBP = 1,5860 USD).
АҚШ-тың ішкі айналысында жанама баға белгіленімі неміс маркасына
қатысты қолданылады.
Валюталық баға делгіленімінің түрі валютаның жағдайына, оның курстық
деңгейіне әсер етпейді, өйткені валюталық бағамның мәні өзгермей тек
формасы ғана өзгереді.
Әр валюта бойынша сұраныс пен ұсынысты салыстыру жолымен банкаралық
бағамды анықтаудан және тіркеуден тұратын баға белгілеу процедурасы фиксинг
деп аталады. Фиксинг негізінде егер банк валютаны сатса, сатушының бағамы
бекітіледі, ал егер валютаны сатып алса, сатып алушының бағамы бекітіледі.
Мысалы, 1,943050 неміс маркасы АҚШ-тың 1 доллары үшін баға
белгіленімі - банк клиенттен 1 долл. 1,9430 неміс маркасына сатып алуға
және 1 долл. 1,9450 неміс маркасына сатуға мүмкіндігі бар.
Сатушы және сатып алушы курстарының арасындағы айырма банктің
шығындарын жабу үшін қолданылады және банк табысын құрайды. Бұл айырма
маржа немесе сперд деп аталады да, валюталық нарықта болатын нақты жағдайы
және валюта статусына, мәміле көлеміне, компанияның немесе банктің
статусына байланысты өзгереді.
Банкаралық валюталық нарықтардағы операциялар халықаралық төлем және
резерв құралы болып табылатын АҚШ долларына қатысты жасалынады.
Сауда-өнеркәсіп клиентурасы үшін валюталар котировкасы банкімен кросс-
курс негізінде бекітіледі. Кросс-бағам бұр екі валютаның, олардың үшінші
валютаға қатысты есептелінетін бағамнан шығатын қатынасын білдіреді
(көбінесе АҚШ долларына).
Франция банкінің клиенті үшін неміс маркасының сатып алу бағамын
анықтау қажет. Бұл үшін банк сату бағамы бойынша неміс банкісінен АҚШ
долларына неміс маркасын сатып алады: АҚШ-тың 1 долл. = 1,6600 неміс
маркасымен, бірақ ол сатып алушының бағамы бойынша алдын ала француз
франктерін АҚШ долларына сатады: АҚШ-тың бағамы бойынща 1 долл.=5,6110
француз франкі. Осылайша, 1 неміс маркасы =3,380 француз франкі – сатушы
бағамы (Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің валюталық бағамы
5,61101,66 = 3,380).
Сатушылар және сатып алушылар бағамдары ресми бюллетеньдерде
жарияланады. Көбінесе баға белгілеу кестелерінде соңғы бағамдар жарияланады
(соңғы валюталық мәмілелер бойынша).
1997 жылдағы Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің теңгесіне шетел
валюталарының бағамдары. (3-кесте)
Валюта атауы Валюта Бағам
Австрия шиллингі (Shilling) ATS 6,00
Бельгия франкі (Belgian franc) BEF 2,06
Швецария франкі (Swiss franc) CHF 51,77
Қытай юаны (Yuan remindi) CNY 9,12
Кипр фунты (Cyrus pound) CYP 22,62
Неміс маркасы (Deutshe mark) DEM 43,67
Еуропа экюі ECU 83,36
Француз франкі (French franc) FRF 12,65
Ағылшын фунт стерлингі (Pound sterling) GBR 121,44
Жапон йенасы (Yena) YPU 0,62
Қырғыз сомы (Som) KGS 4,36
Кореяның воны KRW 1,00
Қазақ теңгесі (Tenge) KZT 1,00
Мальтияның лирі MTH 176,92
Голландия гульдені NHG 37,75
Ресей рублі (Russian rouble) RUR 12,98
Украина гривнасы UAN 40,44
АҚШ доллары (United States dollar) USD 75,55
Өзбек сумы (Uzbekistan sum) UZS 1,46
Баға белгілеу кестесінде көрсетілген бағамдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz