Қазақ қоғамының бүгінгісі мен ертеңгісі
І КІРІСПЕ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Макс Вебер
2. Қоғам, дін және мәдениет
3. Вебер әлеуметтануы
4. Заңдылықтың идеологиялық негіздері
5. Дін әлеуметтануы
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Макс Вебер
2. Қоғам, дін және мәдениет
3. Вебер әлеуметтануы
4. Заңдылықтың идеологиялық негіздері
5. Дін әлеуметтануы
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазақ қоғамының бүгінгісі мен ертеңгісі не болмақ, жаһандану процесінде ұлттық болмысымызды сақтап қалу мақсатында жасаған жұмыстың мәресіне келгендіктен көкейдегі толғамды ойдың тобықтай түйінін көрсететінде кезкелген сияқты.
Мемлекеттің негізгі факторларын құрайтындар тіл, дін және діл мәселесі яғни бір мемлекеттің өзге мемлекеттен айырып тұратыны оның тілі, діні, ділі болмақ. Ал менің байқауымша ірі ұйымға енетіндердің МЕН-і болуы керек. Біздікі қайсы? Орыстың шырмауынан шыға алмай жүрген тілі ме, әлі күнге дейін ардақталмай жүрген ділі ме, болмаса миссионерлердің қолжаулығына айналған діні ме?
Иә Сонғы жылдары Азиядағы саяси және діни кикілжіндердің өршіп кетуіне, көп жағдайда, Батыс өркениетінің өктемдігін ен болып отырған жаһандану процессінің ықпалы тиді деп айтуға толық негізі бар. Сөйтіп қазіргі таңдағы әлемдік процестерді талдай отырып, жаһандану процесі тек кеңейе береді деген тұжырым жасай аламыз.
Халықаралық қатынаста барлық мемлекеттердің тең құқылығы туралы түсінік нығайды. Бұл сөз жоқ халықаралық қатынастағы әділдікке бетбұрыс болып отыр. Алайда қазіргі уақытта бұл жетістіктер қуаныш пен күдік сезімін де оятады.
Жаһандану процессінің ғылыми тұрғыдан зерттеуді бүгінгі күннің басты мұраттарының бірі ретінде қолға алып отыр. Қазіргі таңда адамзат кең қанат жайған жаһандану процессін өткеруде.
Діннің игілігіне жаһанданудың кейбір жақтары дінімізді еркін таратуға жол ашты. Тарихымызды, дінімізді еркін таратуға мүмкіндік туды. Біз жаһандануды қаласақ та, қалаасақ та жаһандану процессі жүріп жатқаны анық. Тек сол өз ұлттық мүддемізді ұмытпасақ тек сол ғана бізді жұтылып кетуден сақтайды. Сол мүдденің басты бір бөлшегі біздің - дініміз, тіліміз, діліміз арқылы біз көздеген мақсатымызға жете аламыз. А.И.Куприн айтқандай Тіл – халық тарихы. Тіл өркениет пен мәдениеттің даму жолы.
Сондықтан, қазақ мәдениеті мен тілін, дінін көтерумен қатар ұлттық болмысты сақтасақ, сонда ғана біздің Қазақстан әлемдік бірлікке лайықты ел болып кіре алады деп білемін. Бірақтан ұлт ретінде жоғалып кетпес үшін ұлттық дүниетанымын, ұлттық болмыс идеясын жаңғыртумыз керек. Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті жаңа үшінші мың жылдықта, яғни ХХІ ғасырда өмір сүріп отыр.
Мемлекеттің негізгі факторларын құрайтындар тіл, дін және діл мәселесі яғни бір мемлекеттің өзге мемлекеттен айырып тұратыны оның тілі, діні, ділі болмақ. Ал менің байқауымша ірі ұйымға енетіндердің МЕН-і болуы керек. Біздікі қайсы? Орыстың шырмауынан шыға алмай жүрген тілі ме, әлі күнге дейін ардақталмай жүрген ділі ме, болмаса миссионерлердің қолжаулығына айналған діні ме?
Иә Сонғы жылдары Азиядағы саяси және діни кикілжіндердің өршіп кетуіне, көп жағдайда, Батыс өркениетінің өктемдігін ен болып отырған жаһандану процессінің ықпалы тиді деп айтуға толық негізі бар. Сөйтіп қазіргі таңдағы әлемдік процестерді талдай отырып, жаһандану процесі тек кеңейе береді деген тұжырым жасай аламыз.
Халықаралық қатынаста барлық мемлекеттердің тең құқылығы туралы түсінік нығайды. Бұл сөз жоқ халықаралық қатынастағы әділдікке бетбұрыс болып отыр. Алайда қазіргі уақытта бұл жетістіктер қуаныш пен күдік сезімін де оятады.
Жаһандану процессінің ғылыми тұрғыдан зерттеуді бүгінгі күннің басты мұраттарының бірі ретінде қолға алып отыр. Қазіргі таңда адамзат кең қанат жайған жаһандану процессін өткеруде.
Діннің игілігіне жаһанданудың кейбір жақтары дінімізді еркін таратуға жол ашты. Тарихымызды, дінімізді еркін таратуға мүмкіндік туды. Біз жаһандануды қаласақ та, қалаасақ та жаһандану процессі жүріп жатқаны анық. Тек сол өз ұлттық мүддемізді ұмытпасақ тек сол ғана бізді жұтылып кетуден сақтайды. Сол мүдденің басты бір бөлшегі біздің - дініміз, тіліміз, діліміз арқылы біз көздеген мақсатымызға жете аламыз. А.И.Куприн айтқандай Тіл – халық тарихы. Тіл өркениет пен мәдениеттің даму жолы.
Сондықтан, қазақ мәдениеті мен тілін, дінін көтерумен қатар ұлттық болмысты сақтасақ, сонда ғана біздің Қазақстан әлемдік бірлікке лайықты ел болып кіре алады деп білемін. Бірақтан ұлт ретінде жоғалып кетпес үшін ұлттық дүниетанымын, ұлттық болмыс идеясын жаңғыртумыз керек. Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті жаңа үшінші мың жылдықта, яғни ХХІ ғасырда өмір сүріп отыр.
2. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы-2003.
3. Назарбаев Н.Ә. Бейбітшілік кіндігі. Алматы-2003.
4. Н.А. Назарбаев. На пороге ХХІ века. Алматы-2003.
5. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007
6. Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007
7. Вебер М. Протестанская этика и «дух капитализма» // Избр. Призв. – М. 1990.
8. Вебер М. Социология религии (типы религиозных сообщества) // Работы М.Вебера по социологии религии и идеологии. – Москва ИНИОН РАН 1985.
3. Назарбаев Н.Ә. Бейбітшілік кіндігі. Алматы-2003.
4. Н.А. Назарбаев. На пороге ХХІ века. Алматы-2003.
5. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007
6. Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007
7. Вебер М. Протестанская этика и «дух капитализма» // Избр. Призв. – М. 1990.
8. Вебер М. Социология религии (типы религиозных сообщества) // Работы М.Вебера по социологии религии и идеологии. – Москва ИНИОН РАН 1985.
Ж О С П А Р
І КІРІСПЕ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Макс Вебер
2. Қоғам, дін және мәдениет
3. Вебер әлеуметтануы
4. Заңдылықтың идеологиялық негіздері
5. Дін әлеуметтануы
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Қазақ қоғамының бүгінгісі мен ертеңгісі не болмақ, жаһандану
процесінде ұлттық болмысымызды сақтап қалу мақсатында жасаған жұмыстың
мәресіне келгендіктен көкейдегі толғамды ойдың тобықтай түйінін
көрсететінде кезкелген сияқты.
Мемлекеттің негізгі факторларын құрайтындар тіл, дін және діл мәселесі
яғни бір мемлекеттің өзге мемлекеттен айырып тұратыны оның тілі, діні,
ділі болмақ. Ал менің байқауымша ірі ұйымға енетіндердің МЕН-і болуы
керек. Біздікі қайсы? Орыстың шырмауынан шыға алмай жүрген тілі ме, әлі
күнге дейін ардақталмай жүрген ділі ме, болмаса миссионерлердің
қолжаулығына айналған діні ме?
Иә Сонғы жылдары Азиядағы саяси және діни кикілжіндердің өршіп
кетуіне, көп жағдайда, Батыс өркениетінің өктемдігін ен болып отырған
жаһандану процессінің ықпалы тиді деп айтуға толық негізі бар. Сөйтіп
қазіргі таңдағы әлемдік процестерді талдай отырып, жаһандану процесі тек
кеңейе береді деген тұжырым жасай аламыз.
Халықаралық қатынаста барлық мемлекеттердің тең құқылығы туралы түсінік
нығайды. Бұл сөз жоқ халықаралық қатынастағы әділдікке бетбұрыс болып отыр.
Алайда қазіргі уақытта бұл жетістіктер қуаныш пен күдік сезімін де оятады.
Жаһандану процессінің ғылыми тұрғыдан зерттеуді бүгінгі күннің
басты мұраттарының бірі ретінде қолға алып отыр. Қазіргі таңда
адамзат кең қанат жайған жаһандану процессін өткеруде.
Діннің игілігіне жаһанданудың кейбір жақтары дінімізді еркін
таратуға жол ашты. Тарихымызды, дінімізді еркін таратуға мүмкіндік
туды. Біз жаһандануды қаласақ та, қалаасақ та жаһандану процессі
жүріп жатқаны анық. Тек сол өз ұлттық мүддемізді ұмытпасақ тек сол
ғана бізді жұтылып кетуден сақтайды. Сол мүдденің басты бір бөлшегі
біздің - дініміз, тіліміз, діліміз арқылы біз көздеген мақсатымызға жете
аламыз. А.И.Куприн айтқандай Тіл – халық тарихы. Тіл өркениет пен
мәдениеттің даму жолы.
Сондықтан, қазақ мәдениеті мен тілін, дінін көтерумен қатар ұлттық
болмысты сақтасақ, сонда ғана біздің Қазақстан әлемдік бірлікке
лайықты ел болып кіре алады деп білемін. Бірақтан ұлт ретінде жоғалып
кетпес үшін ұлттық дүниетанымын, ұлттық болмыс идеясын жаңғыртумыз
керек. Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті жаңа үшінші мың жылдықта, яғни ХХІ
ғасырда өмір сүріп отыр.
Макс Вебер
Макс Вебер (Max Weber) (1864-1920) - аса көрнекті неміс әлеуметтанушысы,
тарихшы, экономист және заңгер.
Эрфурт қаласында заңгердің отбасында дүниеге келген. Протестантизм мен
саяси либерализм құндылықтарына негізделген тәрбие алған. Гейдельберг,
Геттинген және Берлин университет-терінде білім нәрінен сусындады. Оның
бастапқы ғылыми зерттеулерінің тақырыбы орта ғасырлар мен антика
дәуіріндегі қоғамдардың шаруашылық өмірі болды. 1891-1897 жылдары ол
Германияның бірқатар университеттерінде құқық және саяси экономия
профессоры болды. Онымен бір мезгілде белсенді ғылыми-зерттеу және
публицистикалық қызметпен айналысты. Алайда оның оқытушылық және зерттеу
жұмысы сырқаттану салдарынан үзіліп қалды.
1904 жылы М.Вебер Вернер Зомбартпен біріге отырып “Әлеуметтік ғылым және
әлеуметтік саясат мұрағаты” атты неміс әлеуметтану журналының редакторы
болады, онда оның ең маңызды шығармалары жарияланады. 1907 жылдан бастап
мұра алғаннан кейін толығымен ғылымға ден қояды. Бірнеше жыл бойы неміс
әлеуметтанушылар қоғамдастығымен белсенді қарым-қатынас жасап, біршама
маңызды позицияларға ие болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс басталысымен
мемлекеттік қызметке кіреді. 1919 жылдан бастап Вебер Мюнхен
университетінде жұмыс істеді. Ойлағанының бәрін жүзеге асырып үлгермей,
1920 жылы Вебер қайтыс болды. Өлгеннен кейін оның әлеуметтану зерттеулері
қорытындыланған іргелі еңбегі “Шаруашылық және қоғам” және сонымен бірге
әдіснама, мәдени-тарихи және әлеуметтанушылық зерттеулер логикасы, дін,
саясат, музыка әлеуметтануы және т.б. бойынша мақалалар жинағы жарық көрді.
Вебер пайымдауының айқындаушы әдіснамалық принципі жүйелі антинатурализм
болып табылады. Бұл бөлімдегі оның идеялары ХІХ-ХХ ғасырлар аралығында
бірнеше атақты философтар ұстанған гуманитарлық және жаратылыстану ғылымы
білімдерін “мәдениет туралы ғылым” және “табиғат туралы ғылым” деп ара
жігін ашатын тұжырымдамамен байланысты. Бұл тезистегі адам өмірінің
шындығын қарастыра отырып, материалдық объектілерді зерттеу барысында
қолданылатын ғылыми әдістерге сүйенуге болмайды деген пікірмен келіседі.
Адам - саналы тірі жан, сондықтан да мұның өзі, Вебердің пікірінше, оның
барлық істеген ісінің сапалы құрамына кірмеуі мүмкін емес, демек, қоғамдық
және мәдени шындықты сараптап зерттеушінің бұл жәйттен ауытқуға құқы жоқ.
Осыған байланысты неміс ғалымы, оның дәуірінде кең таралған көптеген
әлеуметтану тәсілдеріне қарама-қарсы түрде, оны жаратылыстану ғылымдарының
қисыны бойынша жасауға бейім болмады. Оның түсінігінде әлеуметтану
гуманитарлық білімнің бір бөлігі болып табылады. Алайда сонымен бірге
ғылымдағы мәдениет туралы ортақ мәні бар, объективті бастаудан бас тарту
Вебердің көңіліне қонбады. Мысалы, ол өзінің кейбір әріптестерінің
психологизмге бет бұруын сынап, субъективті мағына мен объективті қоғамдық
құрылымдардың өзара әсерін зерттеуге ерекше көңіл бөлді.
Әлеуметтік шындық пен әлеуметтанушылық танымның ерекшелігін сараптай
отырып, Вебер адам қоғамы туралы ғылымның маңызды белгілерінің бірі жете
ұғыну болуы тиіс деген қорытынды жасайды. Вебер адамдар өз әрекеттеріне
қандай мағына берсе, әлеуметтану соны танып ұғыну тиіс дегенге сүйенеді.
Сол үшін Verstehen термині енгізілді. Ол неміс тілінен сөзбе-сөз “ұғыну”
деп аударылады. Вебердің әлеуметтану әдісінде бұл кәдімгідей автономды
маңызға ие болып отыр.
Сонымен бірге әлеуметтану мейлінше тұжырымдалған түрдегі адамның мінез-
құлқын зерттейтін ғылым болғанымен, өзін әрбір жеке адамның дәлелін
анықтауға арнай алмайды. Бұл дәлелдердің әртүрлілігі және бір-біріне
ұқсамайтындығы соншалық, біз олардың қандай да бір қисынды бейнелеуін
немесе белгілі бір тұрпаттаманы жасауға шамамыз келмей қалады. Алайда,
Вебердің пікірінше, оның қажеті де жоқ: өйткені адамдардың барлығының ортақ
табиғи болмысы бар, адамдардың өзінің әлеуметтік ортасымен қарым-
қатынасындағы түрлі іс-әрекеттерінің типологиясын ғана жасау қажет.
Ұғыну тұжырымдамасының мәні мынада: адамдар өздерінің нанымдары бойынша
қандай мақсатқа қызмет ететіндігін және өздерінің іс-әрекеттеріне қандай
мән-мағына беретіндігін көру үшін өзін солардың орнына қою. Мысалы, егер
әлеуметтанушылар адамдардың қолдарын бір сілтеуінің әлеуметтік себебін
анықтағысы келсе, олар тап осындай жағдайда басқа адамдар неліктен қол
сілтемейтіндігін, біреудің қолдарының төмен және жоғары (солға-оңға)
сілтеуіне қандай дәлелдер түрткі болғандығын шешіп алуы тиіс. Осы тектес
мәндегі зерттеуге сіз қабілетсіз болсаңыз, онда бұл жәйт шындығында түрлі
санаттарға жататын әрекет етуші топтардың бір санатқа жатқызылатыны сияқты
үлкен адасу көзіне айналуы мүмкін. Адам қылықтарының мәнін зерттеу - бізді
қоршаған көптеген әр түрлі адамдардың әрекетін түсінуге тырысқан күнделікті
талпыныстарымыз болып шығады.
Вебер әлеуметтануының тағы бір әдіснамалық ерекшелігі өзі жасаған
идеальды типтер тұжырымдамасы болып табылады. Сан алуан деректік тарихи
материалдың зерттеушіге бағыт пен өзара байланыстылықты табуға көмек
беретіндей танымдық нысанын жасау қажеттігі Вебердің саналы түрде идеальды
типтер ұғымын өмірге әкелуіне себеп болды. Ғалым бұған балама ретінде
“шоғырланған” күйдегі материал құрамының қандай да бір сипаты бар идеальды-
типтік үлгіге бастапқы көрсеткіштер қандай деңгейде сәйкес келетіндігін
ұғыну деп есептеді.
Әлеуметтік танымдағы ортақ нәрсені логикалық бөлшектеумен және
объективизмді ұстанушылармен пікірталасқа түсе отырып, Вебер дәлме-дәл
ұғымдық пайымдау адамдардың іс-әрекетіне жауап бермейді және мәдениет
туралы ғылым ұғымдарының қажетінше идеальды-типтік табиғаты болады деп
тұжырымдады. Идеальды типтер ортақ, түр қасиетін білдіретін қарапайым
ұғымдардан, ең алдымен, өзінің құрылу әдісі бойынша ерекшеленеді: олар
өмірдегі бір нәрсені мадақтап, сол арқылы белгілі бір процестер мен
құбылыстардың керемет ой болжамына айналады.
Идеальды типтер бір жағынан шындықтың іс жүзіндегі сан алуандығын
жеңілдетеді. Мұның себебі – олар тікелей бақыланып отырған шындықтың
сараптауға құнды болып есептелінетін элементтерін ажырату және оларды
логикалық байланысты, идеальды ойша бейнеге біріктіру арқылы қалыптасады.
Вебердің өзі жазғандай, “бұл ойша бейне тарихи өмірдің белгілі бір
байланыстары мен процестерін қандай да бір ішкі қарама-қайшылықтан жұрдай
ойша байланыстар ғарышымен ұштастырады”.
Вебердің пікірінше, бірдей тарихи деректерді қарастыру барысында түрлі
идеальды типтер қалыптасуы мүмкін. Барлығы да зерттеушінің ғылыми
мақсатына, оның “көзқарасына”, ойша жобасын құруға қажетті байланыстар мен
элементтердің сұрыпталуына байланысты болады. Идеальды-типтік жобаның
дұрыстығының бірден-бір өлшемі оның ішкі логикалық қайшылықсыздығы болып
табылады.
Вебер тікелей бақыланатын оқиғалар мен процестер деңгейінде идеальды
типтер іс жүзінде ешқашан анықталмайтындығын бірнеше рет көрсетті. Бұл
жағынан олар жаратылыстануда қолданылатын идеальды үлгілерге ұқсас, сондай-
ақ көбінесе эмпирикадан тыс пайда болды. Вебер, идеалды типтердің тұрақты
танымдық, эвристикалық мәні болатынын баса көрсетті. Атап айтқанда, ол
әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдарға қажетті қоғамдық өмірдің зерттеліп
отырған қырларының көрнекі бейнесін алуға мүмкіндік береді. Мысалы, олардың
көмегінсіз христиандықтың тұтас идеясын келтіру қиынға соғар еді, өйткені
оның сан алуан түрленімдері бар.
Қоғам, дін және мәдениет
Қазіргі таңда адамзат тарихы кең қанат жайған жаһандану процесін
бастан өткеруде. Біз осы жаһандану прцесіне өте үлкен дайындықпен
келуіміз қажет. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтің халыққа жолдауында: Біз өз мүмкіндігіміз бен
қабілетімізді баршамызға ортақ мақсатқа, еліміздің одан әрі
өркендеуіне жұмсаумыз керек. Ғаламдану әлем елдерінің арасындағы
экономикалық бәсекелестікті күшейте түседі Ол бәсекелестіктен қашып
құтылмаймыз. Біз жаһандануды қаласақ та, қаламасақ та жаһандану
процесі жүріп жатқаны анық. Тек сол өз ұлттық мүддемізді ұмытпасақ
сол ғана бізідің жұтылып кетуден сақтайды. Сол мүдденің басты
болшегі біздің – дінімізбен, тіліміз, діліміз қалай болмақ. Жеке бір
қоғамболып қалыптасқансон өз дінімізді асқақтатып, тілімізді баршаға
танытып, тарихымызды ертенгі ұрпаққа мирас етіп қалдырытын дәрежеде
жеткізу қажет. Қазірден қолға алмасақ атам қазақ айтқандай, өзіңді
өзің сыйламасаң сені кім сыйлап қадір тұтар.
Жаһандану заманындағы қазақтың ұлттық рухы, руханилық пен ұлт мәдениеті,
транзиттік қоғамның тұрақтылығы мен тәуелсіз елдің қауіпсіздігін қамтамасыз
ету, тағы басқа мәселелерге арналған. Жыл санап өсіп келе жатқан,
өміріміздің барлық салаларына ене бастаған жаһандану процесі қазіргі өтпелі
кезеңнің барлық мазмұнын құрайды. Ол сонымен қатар адамдардың санасы мен іс-
қимылына әсер етіп, әлеуметтік өмірдің барлық жақтарын қамтыды.
Қазақ халқының қазіргі діни ахуалы күрделі әрі сан-салалы.
Қазақ халқының мәдениеті мен руханиаты ислам өркениеті мен дүниесінің
ажырамас бөлшегі. Елімізге ислам діні күшпен емес, бейбіт жолмен енді.
Ислам құндылықтары мен ислам философиясын, ислам мәдениеті мен өнерін
дамыту мен жаңарту ісіне қазақ халқы маңызды және зор үлес қосты.
Ортағасырлық мұсылмандық философиялық ойының қалыптасуы мен дамуына қуатты
серпіліс берген қазақ даласының түркі дүниесіне тән мәдени орта
қалыптастырғанын көреміз.
Бұл қалыптасқан мәдениет Қазақстан халқының барлық шаруашылық, тұрмыстық
жағдайларына лайық ыңғайластырылған болды.
Президент Н.Ә.Назарбаев Сындарлы он жыл атты өзінің кітабында
жазғанындай, Әлем біртіндеп жаһанданумен бірге, біртіндеп адамзат
қоғамдастығы дамуының біржақты әдістерінен алшақтауда. Жаһандану
біреулердің ойына сай және тиімді, бірақ бірқатар себептермен басқалардың
ойынан шықпайды
Діннің өзі ешқашан проблема болмаған. Бірақ дін қоғамда танымдық,
ғылыми, идеялық және практикалық тұрғыдан өзіндік функционалдық тепе
– теңдікті қамтамассыз ете алмаса, басқа қолайсыз жағдайларға себеп
болып, қоғамның ішкі бірлігін әлсіретіп, қақтығыстарға себеп болуы ықтимал.
Дін мәселесімен әртүрлі деңгейде шұғылданып жүргендер бірге, бірлікте
және қатар өмір сүру жолдарын таба алмайтын болса, дін әр деңгейде
проблема бола бастайды. Негізінен қоғамымызда дінге қатысты
мәселелердің дені психологиялық және танымдық себептерден туындап
отыр. Басты мәселе мұсылмандардың діни танымында жатыр.
Ислам жаһандағы барлық жанға тыныштық пен қайырым, әділдік, жақсылық пен
игілік тілейді, ислам мемлекеттік және қоғамдық өмірге орнына тек
мұсылмандар ғана қажет. Исламның қоғамдық өмірдегі орнына тек
мұсылмандар ғана емес, Қазақстанның барлық халқы да мұхият қарау
қажет. Исламдық білім біздің мемлекетіміздің дамуына мықты әсер
ету мүмкіндігі бар Егерде, қоғам мүшелері иманды болса, онда олар әр кезде
Отаны үшін әрқашан қызмет етуге дайын болады.
Ұтымдылықты, зайырлықты ешкім ойлап тапқан жоқ, олар қоғамдық дамуды
үйлестіріп отырды. Сондықтан оларды батыс өркениетінің өнертапқыштығы деп
айтудың өзі артық. Батыс тек басқалардан бұрын қазіргі кезеңге жетті,
қоғамдық дамудың қарқынды жолына түсе алды.
Демек, адам еркіндігі жайлы батыстық идея деп жүргеніміз тіпті де таза
батыстық нәрсе емес. Бұл құндылық әрбір мәдениеттің, әрбір өркениеттің түп
тамырында жатыр. Олай болса, қазіргі заманғы өркениеттер мен мәдениеттер
арасындағы келіспеушілік неден пайда болып отыр? Менің ойымша, бүгінгі
өркениеттердің бір-бірімен тиімді сұхбатының қиындықтары алдымен бөтен
мәдени үлгі өктемдігін жек көруге негізделген деген тұжырымды келтіру
қисынды. Батыстану мен қоғамды жетілдіру бір-біріне жақын терминдер
болғанымен, мағыналары әртүрлі. Олардың әртүрлілігі өктемдік көрсету
деңгейіне байланысты. Мысалы, қазір бүкіл Шығыс елдеріне өктем түрде ене
бастаған . Бұқаралық мәдениетті Батыстың өзінде мәселе туындатты және оның
мақсаты пайда табу, сатылу. Яғни оның дәстүрлі мәдениеттен айырмашылығы
тауар болғанында және бұл тұрғыдан алғанда оны шын мәніндегі мәдениет деуге
болмайды. Дәстүрлі қазақ қоғамы мәдениетті еш уақытта тауар деп
қабылдамайды, біздің дәстүрлі мәдениетіміз қоғамның шаңырағын ұстап тұрған
діңгектердің бірі.
Ал Батыстың бұқаралық мәдениеті тауар және сондықтан да ол белсенді,
барлық елге тез бойлап еніп, таратушыларға пайда әкелуге тиіс. Батыстық
бұқаралық мсәдениеттің басқа елдерге белсенді түрде енуінің басқа себебі –
адамдардың жаңалыққа қарай ұмтылысы, яғни модаға еліктеушілік сияқты өмірде
жиі кездесетін әуестікте жатыр. Сондықтан жаңадан дамушы елдерге ол өте
жылдам еніп отыр.
Дегенмен, бұқаралық мәдениеттің өзіне тән ерекше қасиеттері де бар. Олар
әмбебаптығы кең таралуға бейімдігі. Ол әлемдік жаһанданудың, қазіргі
кезеңдегі өркениеттер арасындағы тіл қатысудың негізгі тетіктерінің біріне
айналуда. Бұқаралық мәдениет әлем туралы ақпарат беріп отыр, басқалардың
өмірін, бізге түсініксіз адамдардың тіршілігін көрсетеді, әр түрлі
мәдениеттер өкілдерінің жақындығы мен бірлігін түсінуге мүмкіндіктер ашады.
Ол қарапайым және табиғи. Тек оның батыстық негізге арқа сүйенетіндігі
көпшілікке күман туғызады, бірақ жаһанданудың әрі қарай белең алуы
бұқаралық мәдениеттің бұл қасиетін әлсіретеді деген ойдамын. Тіпті, таяу
болашақтағы бұқаралық мәдениет туындыларында азиялық және шығыстық сипат
басым бола бастауы мүмкін.
Шығыстың рухани мәдениеті Батыстың мәдениетінен кем түспейді, тіпті әлем
туралы біртұтастанған көзқарас және діни-философиялық түсініктердің
әмбебаптығы жағынан одан асып түседі. Бұған қазіргі әлемдегі Шығыс, Азия
философиясына деген қызығушылықтың арта түскені дәлел бола алады.
Қазіргі кезеңде барлық әлем үшін дүниені біртұтастық ретінде қабылдау
және оны пайымдай білу маңызды болып отыр. Батыс өркениеті ықпалымен
қоршаған ортаға пайда табу көзі деп қарау, оны технологиялық тұрғыдан
бөлшектеу жер бетіндегі тіршілікті сақтап қалуға қауіп төндіріп отыр.
Шығыстың философиялық принциптері мұндай әрекетті қабылдамайды және мұндағы
әрбір өмірдің құндылығы идеясы, зорлық жасамау принципі жаңа экологиялық
сананың негізін қалауы тиіс.Шығыс өркениетіндегі ғылым батыстағыдан кем
дамыған жоқ, бірақ ол таным жүйесіне абстрактылы ойлауды тірек ете отырып,
басқа бағытта өрбіді. Ойлаудың бұл формасы қазіргі әлемге өзінің пайдасын
тигізу мүмкін. Мәселен, қазіргі үнділік ғылыми мектептің дамуына ежелгі
үнділік философиялық жүйенің ықпал еткенін ешкім жоққа шығара алмайды.Бұл
жерде айта кететін жәйт: кез келген өркениет оның қайнар бастаулары
тұрғысынан алып қарағанда, қоспасыз “таза” болып шықпайды. Ежелгі дәуірден
бастап, қазіргі заманға дейін өркениеттер мен мәдениеттер бір-бірімен өзара
ықпалдасып, байланысып, жаңа білімді, әлемді танудың жаңа үлгілерін алмасып
отырған. Ислам өркениеті, мысалға, батыстық ғылыми ой арқылы байи түсті,
үнді өркениетімен байланыста болды, Батыспен ықпалдасуын үзбеді. Одан өзіне
пайдалысын қабылдап, өз кезегінде оларға өзінің білімі мен тәжірибесін бере
білді. Ислам өркениеті мен оның тарихы туралы сөз қозғағанда орта
ғасырлардағы араб елдеріндегі ғылымның күрт дамуы жөнінде айтпай мүмкін
емес. Араб медицинасы, математикасы, философиясы өз дәуіріндегі ең алдынғы
қатарлы ойлау жүйесінің үлгісі болып табылатын.
Біз үшін жасанды, вертуалды әлемде жоғалып кетпеу, жаһандану заманында
өз төлтумалығымызды, қайталанбас ұлттық болмысымызды, ұлттық ойлауымыз бен
кейпімізді сақтап қалуымыз маңызды болып отыр. ХХІ ғасырда Батыс
мәдениетімен бәсекеге түсе алатындай рухы биік мәдениетімізді
қалыптастырған жөн. Рухы мен мәдениеті биік деңгейдегі халық пен
мемлекеттің болашағы жарқын. Оған ешқандай күмән болмас.
Вебер әлеуметтануы
Сонымен, идеальды-типтік ұғымдар мен құрылымдар, Вебердің ойынша,
мәдениет туралы ғылым әдіснамасының негізін құрайды. Идеальды типтерді
қолдану тарихи шындықтағы ерекшелікті көре білуге жол ашады. Бұл әдістің
тиімділігінің дұрыстығын Вебердің өзі жасаған “протестанттық этика”,
“капитализм рухы”, “рационализация”, т.б. ұғымдары мен тұжырымдамалары
растайтындығын атап өту қажет.
Вебер әлеуметтануының басты ұғымдарының бірі әлеуметтік іс-әрекет болып
табылады. Ғалымның өзі оған мынадай анықтама берген: “іс-әрекет” деп біз
адамның (ішкі және сыртқы сипатына, араласпауға немесе шыдай білуге
саятындығына қарамастан) әрекет етуші жеке адам немесе жеке адамдар онымен
субъективті мән-мағынаны байланыстыратын іс-әрекетін атаймыз. “Әлеуметтік”
деп біз әрекет етуші тұлғаның немесе тұлғалардың шамалауы бойынша өзге
адамдардың әрекетіне байланыстырылып, соған бағытталған іс-әрекетті
атаймыз.
Алайда адамдардың іс-әрекеті мен қылықтарын көптеген басқа ғылымдар,
атап айтқанда, тарих пен психология зерттейді. Таза әлеуметтанушылық
әдістердің сапалық ерекшелігі неде? Ең алдымен, әлеуметтану адамдардың
жалпы іс-әрекетінің қандай да бір жетілген жағдайдағы күйін зерттейді. Оған
қоса оның басқа адамдарға бағытталуымен қатар, бір мәнге ие болу мәселесі
де қызықтырады. Мән ұғымы мақсат пен құрал арақатынасынан келіп шығады.
Мұндай арақатынастың түрлі нұсқаларын зерттеу Вебердің әлеуметтік іс-
әрекеттердің жетілген типологиясын жасауына алып келді.
Мұнда адам баласы іске асыратын кез келген іс-әрекеттер мен қылықтар осы
өзіндік эталондар арқылы “өлшене” алатыны, яғни жақындаудың жоғарғы және
төмен деңгейінде төрт идеальды типтердің біріне жатқызылуы мүмкін екендігі
туралы сөз болып отыр.
Мақсатқа сай ұтымды іс-әрекет - іс-әрекеттің ең жоғарғы деңгейдегі
ұтымды түрі, алға қойылған мақсаттың айқындылығымен сипатталады, оның
үстіне дәл осы мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін ұтымды ойластырылған
құралдар да осыған кіреді. Меженің ұтымдылығына екі ұдайылық түрде көз
жеткізуге болады: біріншіден, оның жеке мән-мағынасы тұрғысынан, екіншіден,
таңдап алынған құралдардың ақылға сыйымдылығы тұрғысынан (яғни, мақсаттың
лайықтылығымен). Нақты іс-әрекет ретінде (яғни, басқа адамдар тарапынан
белгілі бір үмітке бағытталған) ол бір жағынан қоршаған адамдардың
әрекетіне сәйкес әрекет етуші субъектінің ұтымды есебін, ал екінші жағынан
олардың іс-әрекетін алға қойылған мақсатқа жету үшін қолдануды көрсетеді.
Бұл жерде мұндай үлгі ең алдымен адамдардың нақты қылықтарын бұл үлгіден
ауытқу деңгейін анықтау арқылы ғана түсінуге болатындығын атап өту қажет.
Кейбір жағдайларда мұндай ауытқулар онша пәрменді болмаса, онда біз шынайы
әрекет туралы “мақсатқа сай ұтымды дерлік” деп айта аламыз. Егер де
ауытқулар біршама үлкен болса, онда ол іс жүзінде бізді әлеуметтік іс-
әрекеттің мүлдем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І КІРІСПЕ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Макс Вебер
2. Қоғам, дін және мәдениет
3. Вебер әлеуметтануы
4. Заңдылықтың идеологиялық негіздері
5. Дін әлеуметтануы
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Қазақ қоғамының бүгінгісі мен ертеңгісі не болмақ, жаһандану
процесінде ұлттық болмысымызды сақтап қалу мақсатында жасаған жұмыстың
мәресіне келгендіктен көкейдегі толғамды ойдың тобықтай түйінін
көрсететінде кезкелген сияқты.
Мемлекеттің негізгі факторларын құрайтындар тіл, дін және діл мәселесі
яғни бір мемлекеттің өзге мемлекеттен айырып тұратыны оның тілі, діні,
ділі болмақ. Ал менің байқауымша ірі ұйымға енетіндердің МЕН-і болуы
керек. Біздікі қайсы? Орыстың шырмауынан шыға алмай жүрген тілі ме, әлі
күнге дейін ардақталмай жүрген ділі ме, болмаса миссионерлердің
қолжаулығына айналған діні ме?
Иә Сонғы жылдары Азиядағы саяси және діни кикілжіндердің өршіп
кетуіне, көп жағдайда, Батыс өркениетінің өктемдігін ен болып отырған
жаһандану процессінің ықпалы тиді деп айтуға толық негізі бар. Сөйтіп
қазіргі таңдағы әлемдік процестерді талдай отырып, жаһандану процесі тек
кеңейе береді деген тұжырым жасай аламыз.
Халықаралық қатынаста барлық мемлекеттердің тең құқылығы туралы түсінік
нығайды. Бұл сөз жоқ халықаралық қатынастағы әділдікке бетбұрыс болып отыр.
Алайда қазіргі уақытта бұл жетістіктер қуаныш пен күдік сезімін де оятады.
Жаһандану процессінің ғылыми тұрғыдан зерттеуді бүгінгі күннің
басты мұраттарының бірі ретінде қолға алып отыр. Қазіргі таңда
адамзат кең қанат жайған жаһандану процессін өткеруде.
Діннің игілігіне жаһанданудың кейбір жақтары дінімізді еркін
таратуға жол ашты. Тарихымызды, дінімізді еркін таратуға мүмкіндік
туды. Біз жаһандануды қаласақ та, қалаасақ та жаһандану процессі
жүріп жатқаны анық. Тек сол өз ұлттық мүддемізді ұмытпасақ тек сол
ғана бізді жұтылып кетуден сақтайды. Сол мүдденің басты бір бөлшегі
біздің - дініміз, тіліміз, діліміз арқылы біз көздеген мақсатымызға жете
аламыз. А.И.Куприн айтқандай Тіл – халық тарихы. Тіл өркениет пен
мәдениеттің даму жолы.
Сондықтан, қазақ мәдениеті мен тілін, дінін көтерумен қатар ұлттық
болмысты сақтасақ, сонда ғана біздің Қазақстан әлемдік бірлікке
лайықты ел болып кіре алады деп білемін. Бірақтан ұлт ретінде жоғалып
кетпес үшін ұлттық дүниетанымын, ұлттық болмыс идеясын жаңғыртумыз
керек. Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті жаңа үшінші мың жылдықта, яғни ХХІ
ғасырда өмір сүріп отыр.
Макс Вебер
Макс Вебер (Max Weber) (1864-1920) - аса көрнекті неміс әлеуметтанушысы,
тарихшы, экономист және заңгер.
Эрфурт қаласында заңгердің отбасында дүниеге келген. Протестантизм мен
саяси либерализм құндылықтарына негізделген тәрбие алған. Гейдельберг,
Геттинген және Берлин университет-терінде білім нәрінен сусындады. Оның
бастапқы ғылыми зерттеулерінің тақырыбы орта ғасырлар мен антика
дәуіріндегі қоғамдардың шаруашылық өмірі болды. 1891-1897 жылдары ол
Германияның бірқатар университеттерінде құқық және саяси экономия
профессоры болды. Онымен бір мезгілде белсенді ғылыми-зерттеу және
публицистикалық қызметпен айналысты. Алайда оның оқытушылық және зерттеу
жұмысы сырқаттану салдарынан үзіліп қалды.
1904 жылы М.Вебер Вернер Зомбартпен біріге отырып “Әлеуметтік ғылым және
әлеуметтік саясат мұрағаты” атты неміс әлеуметтану журналының редакторы
болады, онда оның ең маңызды шығармалары жарияланады. 1907 жылдан бастап
мұра алғаннан кейін толығымен ғылымға ден қояды. Бірнеше жыл бойы неміс
әлеуметтанушылар қоғамдастығымен белсенді қарым-қатынас жасап, біршама
маңызды позицияларға ие болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс басталысымен
мемлекеттік қызметке кіреді. 1919 жылдан бастап Вебер Мюнхен
университетінде жұмыс істеді. Ойлағанының бәрін жүзеге асырып үлгермей,
1920 жылы Вебер қайтыс болды. Өлгеннен кейін оның әлеуметтану зерттеулері
қорытындыланған іргелі еңбегі “Шаруашылық және қоғам” және сонымен бірге
әдіснама, мәдени-тарихи және әлеуметтанушылық зерттеулер логикасы, дін,
саясат, музыка әлеуметтануы және т.б. бойынша мақалалар жинағы жарық көрді.
Вебер пайымдауының айқындаушы әдіснамалық принципі жүйелі антинатурализм
болып табылады. Бұл бөлімдегі оның идеялары ХІХ-ХХ ғасырлар аралығында
бірнеше атақты философтар ұстанған гуманитарлық және жаратылыстану ғылымы
білімдерін “мәдениет туралы ғылым” және “табиғат туралы ғылым” деп ара
жігін ашатын тұжырымдамамен байланысты. Бұл тезистегі адам өмірінің
шындығын қарастыра отырып, материалдық объектілерді зерттеу барысында
қолданылатын ғылыми әдістерге сүйенуге болмайды деген пікірмен келіседі.
Адам - саналы тірі жан, сондықтан да мұның өзі, Вебердің пікірінше, оның
барлық істеген ісінің сапалы құрамына кірмеуі мүмкін емес, демек, қоғамдық
және мәдени шындықты сараптап зерттеушінің бұл жәйттен ауытқуға құқы жоқ.
Осыған байланысты неміс ғалымы, оның дәуірінде кең таралған көптеген
әлеуметтану тәсілдеріне қарама-қарсы түрде, оны жаратылыстану ғылымдарының
қисыны бойынша жасауға бейім болмады. Оның түсінігінде әлеуметтану
гуманитарлық білімнің бір бөлігі болып табылады. Алайда сонымен бірге
ғылымдағы мәдениет туралы ортақ мәні бар, объективті бастаудан бас тарту
Вебердің көңіліне қонбады. Мысалы, ол өзінің кейбір әріптестерінің
психологизмге бет бұруын сынап, субъективті мағына мен объективті қоғамдық
құрылымдардың өзара әсерін зерттеуге ерекше көңіл бөлді.
Әлеуметтік шындық пен әлеуметтанушылық танымның ерекшелігін сараптай
отырып, Вебер адам қоғамы туралы ғылымның маңызды белгілерінің бірі жете
ұғыну болуы тиіс деген қорытынды жасайды. Вебер адамдар өз әрекеттеріне
қандай мағына берсе, әлеуметтану соны танып ұғыну тиіс дегенге сүйенеді.
Сол үшін Verstehen термині енгізілді. Ол неміс тілінен сөзбе-сөз “ұғыну”
деп аударылады. Вебердің әлеуметтану әдісінде бұл кәдімгідей автономды
маңызға ие болып отыр.
Сонымен бірге әлеуметтану мейлінше тұжырымдалған түрдегі адамның мінез-
құлқын зерттейтін ғылым болғанымен, өзін әрбір жеке адамның дәлелін
анықтауға арнай алмайды. Бұл дәлелдердің әртүрлілігі және бір-біріне
ұқсамайтындығы соншалық, біз олардың қандай да бір қисынды бейнелеуін
немесе белгілі бір тұрпаттаманы жасауға шамамыз келмей қалады. Алайда,
Вебердің пікірінше, оның қажеті де жоқ: өйткені адамдардың барлығының ортақ
табиғи болмысы бар, адамдардың өзінің әлеуметтік ортасымен қарым-
қатынасындағы түрлі іс-әрекеттерінің типологиясын ғана жасау қажет.
Ұғыну тұжырымдамасының мәні мынада: адамдар өздерінің нанымдары бойынша
қандай мақсатқа қызмет ететіндігін және өздерінің іс-әрекеттеріне қандай
мән-мағына беретіндігін көру үшін өзін солардың орнына қою. Мысалы, егер
әлеуметтанушылар адамдардың қолдарын бір сілтеуінің әлеуметтік себебін
анықтағысы келсе, олар тап осындай жағдайда басқа адамдар неліктен қол
сілтемейтіндігін, біреудің қолдарының төмен және жоғары (солға-оңға)
сілтеуіне қандай дәлелдер түрткі болғандығын шешіп алуы тиіс. Осы тектес
мәндегі зерттеуге сіз қабілетсіз болсаңыз, онда бұл жәйт шындығында түрлі
санаттарға жататын әрекет етуші топтардың бір санатқа жатқызылатыны сияқты
үлкен адасу көзіне айналуы мүмкін. Адам қылықтарының мәнін зерттеу - бізді
қоршаған көптеген әр түрлі адамдардың әрекетін түсінуге тырысқан күнделікті
талпыныстарымыз болып шығады.
Вебер әлеуметтануының тағы бір әдіснамалық ерекшелігі өзі жасаған
идеальды типтер тұжырымдамасы болып табылады. Сан алуан деректік тарихи
материалдың зерттеушіге бағыт пен өзара байланыстылықты табуға көмек
беретіндей танымдық нысанын жасау қажеттігі Вебердің саналы түрде идеальды
типтер ұғымын өмірге әкелуіне себеп болды. Ғалым бұған балама ретінде
“шоғырланған” күйдегі материал құрамының қандай да бір сипаты бар идеальды-
типтік үлгіге бастапқы көрсеткіштер қандай деңгейде сәйкес келетіндігін
ұғыну деп есептеді.
Әлеуметтік танымдағы ортақ нәрсені логикалық бөлшектеумен және
объективизмді ұстанушылармен пікірталасқа түсе отырып, Вебер дәлме-дәл
ұғымдық пайымдау адамдардың іс-әрекетіне жауап бермейді және мәдениет
туралы ғылым ұғымдарының қажетінше идеальды-типтік табиғаты болады деп
тұжырымдады. Идеальды типтер ортақ, түр қасиетін білдіретін қарапайым
ұғымдардан, ең алдымен, өзінің құрылу әдісі бойынша ерекшеленеді: олар
өмірдегі бір нәрсені мадақтап, сол арқылы белгілі бір процестер мен
құбылыстардың керемет ой болжамына айналады.
Идеальды типтер бір жағынан шындықтың іс жүзіндегі сан алуандығын
жеңілдетеді. Мұның себебі – олар тікелей бақыланып отырған шындықтың
сараптауға құнды болып есептелінетін элементтерін ажырату және оларды
логикалық байланысты, идеальды ойша бейнеге біріктіру арқылы қалыптасады.
Вебердің өзі жазғандай, “бұл ойша бейне тарихи өмірдің белгілі бір
байланыстары мен процестерін қандай да бір ішкі қарама-қайшылықтан жұрдай
ойша байланыстар ғарышымен ұштастырады”.
Вебердің пікірінше, бірдей тарихи деректерді қарастыру барысында түрлі
идеальды типтер қалыптасуы мүмкін. Барлығы да зерттеушінің ғылыми
мақсатына, оның “көзқарасына”, ойша жобасын құруға қажетті байланыстар мен
элементтердің сұрыпталуына байланысты болады. Идеальды-типтік жобаның
дұрыстығының бірден-бір өлшемі оның ішкі логикалық қайшылықсыздығы болып
табылады.
Вебер тікелей бақыланатын оқиғалар мен процестер деңгейінде идеальды
типтер іс жүзінде ешқашан анықталмайтындығын бірнеше рет көрсетті. Бұл
жағынан олар жаратылыстануда қолданылатын идеальды үлгілерге ұқсас, сондай-
ақ көбінесе эмпирикадан тыс пайда болды. Вебер, идеалды типтердің тұрақты
танымдық, эвристикалық мәні болатынын баса көрсетті. Атап айтқанда, ол
әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдарға қажетті қоғамдық өмірдің зерттеліп
отырған қырларының көрнекі бейнесін алуға мүмкіндік береді. Мысалы, олардың
көмегінсіз христиандықтың тұтас идеясын келтіру қиынға соғар еді, өйткені
оның сан алуан түрленімдері бар.
Қоғам, дін және мәдениет
Қазіргі таңда адамзат тарихы кең қанат жайған жаһандану процесін
бастан өткеруде. Біз осы жаһандану прцесіне өте үлкен дайындықпен
келуіміз қажет. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтің халыққа жолдауында: Біз өз мүмкіндігіміз бен
қабілетімізді баршамызға ортақ мақсатқа, еліміздің одан әрі
өркендеуіне жұмсаумыз керек. Ғаламдану әлем елдерінің арасындағы
экономикалық бәсекелестікті күшейте түседі Ол бәсекелестіктен қашып
құтылмаймыз. Біз жаһандануды қаласақ та, қаламасақ та жаһандану
процесі жүріп жатқаны анық. Тек сол өз ұлттық мүддемізді ұмытпасақ
сол ғана бізідің жұтылып кетуден сақтайды. Сол мүдденің басты
болшегі біздің – дінімізбен, тіліміз, діліміз қалай болмақ. Жеке бір
қоғамболып қалыптасқансон өз дінімізді асқақтатып, тілімізді баршаға
танытып, тарихымызды ертенгі ұрпаққа мирас етіп қалдырытын дәрежеде
жеткізу қажет. Қазірден қолға алмасақ атам қазақ айтқандай, өзіңді
өзің сыйламасаң сені кім сыйлап қадір тұтар.
Жаһандану заманындағы қазақтың ұлттық рухы, руханилық пен ұлт мәдениеті,
транзиттік қоғамның тұрақтылығы мен тәуелсіз елдің қауіпсіздігін қамтамасыз
ету, тағы басқа мәселелерге арналған. Жыл санап өсіп келе жатқан,
өміріміздің барлық салаларына ене бастаған жаһандану процесі қазіргі өтпелі
кезеңнің барлық мазмұнын құрайды. Ол сонымен қатар адамдардың санасы мен іс-
қимылына әсер етіп, әлеуметтік өмірдің барлық жақтарын қамтыды.
Қазақ халқының қазіргі діни ахуалы күрделі әрі сан-салалы.
Қазақ халқының мәдениеті мен руханиаты ислам өркениеті мен дүниесінің
ажырамас бөлшегі. Елімізге ислам діні күшпен емес, бейбіт жолмен енді.
Ислам құндылықтары мен ислам философиясын, ислам мәдениеті мен өнерін
дамыту мен жаңарту ісіне қазақ халқы маңызды және зор үлес қосты.
Ортағасырлық мұсылмандық философиялық ойының қалыптасуы мен дамуына қуатты
серпіліс берген қазақ даласының түркі дүниесіне тән мәдени орта
қалыптастырғанын көреміз.
Бұл қалыптасқан мәдениет Қазақстан халқының барлық шаруашылық, тұрмыстық
жағдайларына лайық ыңғайластырылған болды.
Президент Н.Ә.Назарбаев Сындарлы он жыл атты өзінің кітабында
жазғанындай, Әлем біртіндеп жаһанданумен бірге, біртіндеп адамзат
қоғамдастығы дамуының біржақты әдістерінен алшақтауда. Жаһандану
біреулердің ойына сай және тиімді, бірақ бірқатар себептермен басқалардың
ойынан шықпайды
Діннің өзі ешқашан проблема болмаған. Бірақ дін қоғамда танымдық,
ғылыми, идеялық және практикалық тұрғыдан өзіндік функционалдық тепе
– теңдікті қамтамассыз ете алмаса, басқа қолайсыз жағдайларға себеп
болып, қоғамның ішкі бірлігін әлсіретіп, қақтығыстарға себеп болуы ықтимал.
Дін мәселесімен әртүрлі деңгейде шұғылданып жүргендер бірге, бірлікте
және қатар өмір сүру жолдарын таба алмайтын болса, дін әр деңгейде
проблема бола бастайды. Негізінен қоғамымызда дінге қатысты
мәселелердің дені психологиялық және танымдық себептерден туындап
отыр. Басты мәселе мұсылмандардың діни танымында жатыр.
Ислам жаһандағы барлық жанға тыныштық пен қайырым, әділдік, жақсылық пен
игілік тілейді, ислам мемлекеттік және қоғамдық өмірге орнына тек
мұсылмандар ғана қажет. Исламның қоғамдық өмірдегі орнына тек
мұсылмандар ғана емес, Қазақстанның барлық халқы да мұхият қарау
қажет. Исламдық білім біздің мемлекетіміздің дамуына мықты әсер
ету мүмкіндігі бар Егерде, қоғам мүшелері иманды болса, онда олар әр кезде
Отаны үшін әрқашан қызмет етуге дайын болады.
Ұтымдылықты, зайырлықты ешкім ойлап тапқан жоқ, олар қоғамдық дамуды
үйлестіріп отырды. Сондықтан оларды батыс өркениетінің өнертапқыштығы деп
айтудың өзі артық. Батыс тек басқалардан бұрын қазіргі кезеңге жетті,
қоғамдық дамудың қарқынды жолына түсе алды.
Демек, адам еркіндігі жайлы батыстық идея деп жүргеніміз тіпті де таза
батыстық нәрсе емес. Бұл құндылық әрбір мәдениеттің, әрбір өркениеттің түп
тамырында жатыр. Олай болса, қазіргі заманғы өркениеттер мен мәдениеттер
арасындағы келіспеушілік неден пайда болып отыр? Менің ойымша, бүгінгі
өркениеттердің бір-бірімен тиімді сұхбатының қиындықтары алдымен бөтен
мәдени үлгі өктемдігін жек көруге негізделген деген тұжырымды келтіру
қисынды. Батыстану мен қоғамды жетілдіру бір-біріне жақын терминдер
болғанымен, мағыналары әртүрлі. Олардың әртүрлілігі өктемдік көрсету
деңгейіне байланысты. Мысалы, қазір бүкіл Шығыс елдеріне өктем түрде ене
бастаған . Бұқаралық мәдениетті Батыстың өзінде мәселе туындатты және оның
мақсаты пайда табу, сатылу. Яғни оның дәстүрлі мәдениеттен айырмашылығы
тауар болғанында және бұл тұрғыдан алғанда оны шын мәніндегі мәдениет деуге
болмайды. Дәстүрлі қазақ қоғамы мәдениетті еш уақытта тауар деп
қабылдамайды, біздің дәстүрлі мәдениетіміз қоғамның шаңырағын ұстап тұрған
діңгектердің бірі.
Ал Батыстың бұқаралық мәдениеті тауар және сондықтан да ол белсенді,
барлық елге тез бойлап еніп, таратушыларға пайда әкелуге тиіс. Батыстық
бұқаралық мсәдениеттің басқа елдерге белсенді түрде енуінің басқа себебі –
адамдардың жаңалыққа қарай ұмтылысы, яғни модаға еліктеушілік сияқты өмірде
жиі кездесетін әуестікте жатыр. Сондықтан жаңадан дамушы елдерге ол өте
жылдам еніп отыр.
Дегенмен, бұқаралық мәдениеттің өзіне тән ерекше қасиеттері де бар. Олар
әмбебаптығы кең таралуға бейімдігі. Ол әлемдік жаһанданудың, қазіргі
кезеңдегі өркениеттер арасындағы тіл қатысудың негізгі тетіктерінің біріне
айналуда. Бұқаралық мәдениет әлем туралы ақпарат беріп отыр, басқалардың
өмірін, бізге түсініксіз адамдардың тіршілігін көрсетеді, әр түрлі
мәдениеттер өкілдерінің жақындығы мен бірлігін түсінуге мүмкіндіктер ашады.
Ол қарапайым және табиғи. Тек оның батыстық негізге арқа сүйенетіндігі
көпшілікке күман туғызады, бірақ жаһанданудың әрі қарай белең алуы
бұқаралық мәдениеттің бұл қасиетін әлсіретеді деген ойдамын. Тіпті, таяу
болашақтағы бұқаралық мәдениет туындыларында азиялық және шығыстық сипат
басым бола бастауы мүмкін.
Шығыстың рухани мәдениеті Батыстың мәдениетінен кем түспейді, тіпті әлем
туралы біртұтастанған көзқарас және діни-философиялық түсініктердің
әмбебаптығы жағынан одан асып түседі. Бұған қазіргі әлемдегі Шығыс, Азия
философиясына деген қызығушылықтың арта түскені дәлел бола алады.
Қазіргі кезеңде барлық әлем үшін дүниені біртұтастық ретінде қабылдау
және оны пайымдай білу маңызды болып отыр. Батыс өркениеті ықпалымен
қоршаған ортаға пайда табу көзі деп қарау, оны технологиялық тұрғыдан
бөлшектеу жер бетіндегі тіршілікті сақтап қалуға қауіп төндіріп отыр.
Шығыстың философиялық принциптері мұндай әрекетті қабылдамайды және мұндағы
әрбір өмірдің құндылығы идеясы, зорлық жасамау принципі жаңа экологиялық
сананың негізін қалауы тиіс.Шығыс өркениетіндегі ғылым батыстағыдан кем
дамыған жоқ, бірақ ол таным жүйесіне абстрактылы ойлауды тірек ете отырып,
басқа бағытта өрбіді. Ойлаудың бұл формасы қазіргі әлемге өзінің пайдасын
тигізу мүмкін. Мәселен, қазіргі үнділік ғылыми мектептің дамуына ежелгі
үнділік философиялық жүйенің ықпал еткенін ешкім жоққа шығара алмайды.Бұл
жерде айта кететін жәйт: кез келген өркениет оның қайнар бастаулары
тұрғысынан алып қарағанда, қоспасыз “таза” болып шықпайды. Ежелгі дәуірден
бастап, қазіргі заманға дейін өркениеттер мен мәдениеттер бір-бірімен өзара
ықпалдасып, байланысып, жаңа білімді, әлемді танудың жаңа үлгілерін алмасып
отырған. Ислам өркениеті, мысалға, батыстық ғылыми ой арқылы байи түсті,
үнді өркениетімен байланыста болды, Батыспен ықпалдасуын үзбеді. Одан өзіне
пайдалысын қабылдап, өз кезегінде оларға өзінің білімі мен тәжірибесін бере
білді. Ислам өркениеті мен оның тарихы туралы сөз қозғағанда орта
ғасырлардағы араб елдеріндегі ғылымның күрт дамуы жөнінде айтпай мүмкін
емес. Араб медицинасы, математикасы, философиясы өз дәуіріндегі ең алдынғы
қатарлы ойлау жүйесінің үлгісі болып табылатын.
Біз үшін жасанды, вертуалды әлемде жоғалып кетпеу, жаһандану заманында
өз төлтумалығымызды, қайталанбас ұлттық болмысымызды, ұлттық ойлауымыз бен
кейпімізді сақтап қалуымыз маңызды болып отыр. ХХІ ғасырда Батыс
мәдениетімен бәсекеге түсе алатындай рухы биік мәдениетімізді
қалыптастырған жөн. Рухы мен мәдениеті биік деңгейдегі халық пен
мемлекеттің болашағы жарқын. Оған ешқандай күмән болмас.
Вебер әлеуметтануы
Сонымен, идеальды-типтік ұғымдар мен құрылымдар, Вебердің ойынша,
мәдениет туралы ғылым әдіснамасының негізін құрайды. Идеальды типтерді
қолдану тарихи шындықтағы ерекшелікті көре білуге жол ашады. Бұл әдістің
тиімділігінің дұрыстығын Вебердің өзі жасаған “протестанттық этика”,
“капитализм рухы”, “рационализация”, т.б. ұғымдары мен тұжырымдамалары
растайтындығын атап өту қажет.
Вебер әлеуметтануының басты ұғымдарының бірі әлеуметтік іс-әрекет болып
табылады. Ғалымның өзі оған мынадай анықтама берген: “іс-әрекет” деп біз
адамның (ішкі және сыртқы сипатына, араласпауға немесе шыдай білуге
саятындығына қарамастан) әрекет етуші жеке адам немесе жеке адамдар онымен
субъективті мән-мағынаны байланыстыратын іс-әрекетін атаймыз. “Әлеуметтік”
деп біз әрекет етуші тұлғаның немесе тұлғалардың шамалауы бойынша өзге
адамдардың әрекетіне байланыстырылып, соған бағытталған іс-әрекетті
атаймыз.
Алайда адамдардың іс-әрекеті мен қылықтарын көптеген басқа ғылымдар,
атап айтқанда, тарих пен психология зерттейді. Таза әлеуметтанушылық
әдістердің сапалық ерекшелігі неде? Ең алдымен, әлеуметтану адамдардың
жалпы іс-әрекетінің қандай да бір жетілген жағдайдағы күйін зерттейді. Оған
қоса оның басқа адамдарға бағытталуымен қатар, бір мәнге ие болу мәселесі
де қызықтырады. Мән ұғымы мақсат пен құрал арақатынасынан келіп шығады.
Мұндай арақатынастың түрлі нұсқаларын зерттеу Вебердің әлеуметтік іс-
әрекеттердің жетілген типологиясын жасауына алып келді.
Мұнда адам баласы іске асыратын кез келген іс-әрекеттер мен қылықтар осы
өзіндік эталондар арқылы “өлшене” алатыны, яғни жақындаудың жоғарғы және
төмен деңгейінде төрт идеальды типтердің біріне жатқызылуы мүмкін екендігі
туралы сөз болып отыр.
Мақсатқа сай ұтымды іс-әрекет - іс-әрекеттің ең жоғарғы деңгейдегі
ұтымды түрі, алға қойылған мақсаттың айқындылығымен сипатталады, оның
үстіне дәл осы мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін ұтымды ойластырылған
құралдар да осыған кіреді. Меженің ұтымдылығына екі ұдайылық түрде көз
жеткізуге болады: біріншіден, оның жеке мән-мағынасы тұрғысынан, екіншіден,
таңдап алынған құралдардың ақылға сыйымдылығы тұрғысынан (яғни, мақсаттың
лайықтылығымен). Нақты іс-әрекет ретінде (яғни, басқа адамдар тарапынан
белгілі бір үмітке бағытталған) ол бір жағынан қоршаған адамдардың
әрекетіне сәйкес әрекет етуші субъектінің ұтымды есебін, ал екінші жағынан
олардың іс-әрекетін алға қойылған мақсатқа жету үшін қолдануды көрсетеді.
Бұл жерде мұндай үлгі ең алдымен адамдардың нақты қылықтарын бұл үлгіден
ауытқу деңгейін анықтау арқылы ғана түсінуге болатындығын атап өту қажет.
Кейбір жағдайларда мұндай ауытқулар онша пәрменді болмаса, онда біз шынайы
әрекет туралы “мақсатқа сай ұтымды дерлік” деп айта аламыз. Егер де
ауытқулар біршама үлкен болса, онда ол іс жүзінде бізді әлеуметтік іс-
әрекеттің мүлдем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz