Қазақ халқының рухани мәдениеті пәнінен дәрістер кешені
Бірінші лекция тақырыбы: Кіріспе
Екінші лекция тақырыбы: Этникалық мәдениет теориясы
Үшінші лекция тақырыбы: Ауызша сакральды мәліметтер
Төртінші лекция тақырыбы: Ауызша этикалық мәлімет
Бесінші лекция тақырыбы: Далалық ауызша тарихнама
Алтыншы лекция тақырыбы: Жазба тарихи деректер
Жетінші лекция тақырыбы: Дәстүрлі музыкалық мәдениет
Сегізінші лекция тақырыбы: Салт дәстүрге қатысты музыкалық мәдениет
Тоғызыншы лекция тақырыбы: Сәндік қолданбалы және Бейнелеу өнері
Оныншы лекция тақырыбы: Халық күнтізбесі және астрономия
Он бірінші лекция тақырыбы: Халық медицинасы
Он екінші лекция тақырыбы: Исламға дейінгі наным сенімдер
Он үшінші лекция тақырыбы: Ислам діні және оның таралуы
Он төртінші лекция тақырыбы: Қазақ даласындағы қожалар
Он бесінші лекция тақырыбы: Мәдени дамудың үздіксіздігі
Екінші лекция тақырыбы: Этникалық мәдениет теориясы
Үшінші лекция тақырыбы: Ауызша сакральды мәліметтер
Төртінші лекция тақырыбы: Ауызша этикалық мәлімет
Бесінші лекция тақырыбы: Далалық ауызша тарихнама
Алтыншы лекция тақырыбы: Жазба тарихи деректер
Жетінші лекция тақырыбы: Дәстүрлі музыкалық мәдениет
Сегізінші лекция тақырыбы: Салт дәстүрге қатысты музыкалық мәдениет
Тоғызыншы лекция тақырыбы: Сәндік қолданбалы және Бейнелеу өнері
Оныншы лекция тақырыбы: Халық күнтізбесі және астрономия
Он бірінші лекция тақырыбы: Халық медицинасы
Он екінші лекция тақырыбы: Исламға дейінгі наным сенімдер
Он үшінші лекция тақырыбы: Ислам діні және оның таралуы
Он төртінші лекция тақырыбы: Қазақ даласындағы қожалар
Он бесінші лекция тақырыбы: Мәдени дамудың үздіксіздігі
Қоғам өмірінің әр түрлі құрылымдық бөлігін анықтай отырып, кейбір салаларына ғана рухани құбылыс ретінде ден қоямыз. Сонан соң әрбір әлеуметтік құбылыстың қызмет ету мәнін саралау арқылы мәдениеттің анықтамасын береді. Мәселен, Э.Тайлор тұжырымы бойынша: «адам қабілеті игерген білімнің жиынтығы, діни сенім, өнер, парасаттылық, заң, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, т.б. мәдениеттің аясына жатады». (Э.Тайлор. Первобытная культура. М., 1989.). Ал ағылшын ғалымы А.Редклифф Браун «тілді, діни сенімді, эстетикалық талғамды, кәсіби шеберлікті , салт-дәстүрді» мәдениет типтеріне жатқызады.
60-шы жылдары «мәдениет» ұғымын жинақтап тұжырымдаушылар ішінде Г.Г.Карпов, А.А.Зворыкин, Г.П.Францев сияқты авторлар болды. Бұл тұжырымға ден қоюшылар - әр түрлі идеяларды, жаңалық атаулыны, қолөнер мен көркем өһнерді, нысандар мен бағалы зататрды, наным-сенімдерді, өнер туындыларын, ауыз әдебиетін, барлық экономикалық жүйелерді, әлеуметтік құрылымдар мен салт-дәстүрлерді, кісілік пен парасат үлгілерін, идеологияны, далалық нормалар мен этикетті, қысқасы адамның ақыл ойы мен қолынан шыққан туындының бәрін мәдениеттің жемісі деп таныды.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарында мәдениетке, соның ішінде этникалық мәдениетке қатысты мәдениеттанушылар мен этнографтар (Ю.В.Бромлей, Н.Н.Чебоксаров, С.А.Токарев, Э.С.Маркарян, С.А.Арутюнов, Ю.М.Мкрутумян, В.И.Козлов сияқты ғалымдар зерттеулер жүргізді. Бұлардың зерттеулері мәдениеттің әр түрлі аспектісін қарастырып, өзіндік тұжырымдар жасады. Сондай-ақ олардың теориялық мәселелері бір-бірінен алшақ емес. Осы орайда мәдениет туралы адамның биологиялық жолмен жасалмаған, ұрпақтан қрпаққа ауысып отырған өзіндік ерекшелігі бар қызмет тәсілі мен сол қызметтің нәтижесі деген тұжырымында Э.С.Маркарян «қоғам» мен «мәдениет», «этнос мәдениеті» мен «этникалық мәдениет» ұғымдарының өзіндік мән мағынасын саарлайды.
Этнос мәдениеті деп әлеуметтік организм ретінде этностың дамуын қамтамасыз ететін институттанған адам қызметі мен адам қызметінің тәсілін атаса, этникалық мәдениет барша этнос атаулыға немесе кейбір этностарға ортақ мәдениет айғақтарын пайымдайды.
Қазақтың мәдениет туралы дәстүрлі түсініктерінде көне негіздермен қоса мұсылмандық қағидалар қатарлана келеді. Дәстүрлі дүниетанымда қиял ғажайып кейіпкерлерді, алғашқы тотемдік бейнелерді ислам өркениетіне жалпы тән Ғайып Ерен Қырық Шілтен, Жеті кәміл пірлер, Арыстанбаб, Қыдыр, мұсылмандырылған Түкті Баба Шашты Әзіз тәрізді қуатты әулиелер ауыстырған. Бұл мәселені А.Байтұрсынов өзінің «Қобыланды жырындағы әйел бейнесі» атты мақаласында жақсы көрсеткен. Қалмақтармен күрескен қазақтардың салт дәстүрлері әлі де ескі сенім наымдардан исламға өту дәуірін бейнелейді. Мысалы, Қобыландының әйелі Құртқа бойына мұсылмандық әдет ғұрып жүйесін жинақтаса, оның шешесі Көктен кемпір мифологиялық жан.
60-шы жылдары «мәдениет» ұғымын жинақтап тұжырымдаушылар ішінде Г.Г.Карпов, А.А.Зворыкин, Г.П.Францев сияқты авторлар болды. Бұл тұжырымға ден қоюшылар - әр түрлі идеяларды, жаңалық атаулыны, қолөнер мен көркем өһнерді, нысандар мен бағалы зататрды, наным-сенімдерді, өнер туындыларын, ауыз әдебиетін, барлық экономикалық жүйелерді, әлеуметтік құрылымдар мен салт-дәстүрлерді, кісілік пен парасат үлгілерін, идеологияны, далалық нормалар мен этикетті, қысқасы адамның ақыл ойы мен қолынан шыққан туындының бәрін мәдениеттің жемісі деп таныды.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарында мәдениетке, соның ішінде этникалық мәдениетке қатысты мәдениеттанушылар мен этнографтар (Ю.В.Бромлей, Н.Н.Чебоксаров, С.А.Токарев, Э.С.Маркарян, С.А.Арутюнов, Ю.М.Мкрутумян, В.И.Козлов сияқты ғалымдар зерттеулер жүргізді. Бұлардың зерттеулері мәдениеттің әр түрлі аспектісін қарастырып, өзіндік тұжырымдар жасады. Сондай-ақ олардың теориялық мәселелері бір-бірінен алшақ емес. Осы орайда мәдениет туралы адамның биологиялық жолмен жасалмаған, ұрпақтан қрпаққа ауысып отырған өзіндік ерекшелігі бар қызмет тәсілі мен сол қызметтің нәтижесі деген тұжырымында Э.С.Маркарян «қоғам» мен «мәдениет», «этнос мәдениеті» мен «этникалық мәдениет» ұғымдарының өзіндік мән мағынасын саарлайды.
Этнос мәдениеті деп әлеуметтік организм ретінде этностың дамуын қамтамасыз ететін институттанған адам қызметі мен адам қызметінің тәсілін атаса, этникалық мәдениет барша этнос атаулыға немесе кейбір этностарға ортақ мәдениет айғақтарын пайымдайды.
Қазақтың мәдениет туралы дәстүрлі түсініктерінде көне негіздермен қоса мұсылмандық қағидалар қатарлана келеді. Дәстүрлі дүниетанымда қиял ғажайып кейіпкерлерді, алғашқы тотемдік бейнелерді ислам өркениетіне жалпы тән Ғайып Ерен Қырық Шілтен, Жеті кәміл пірлер, Арыстанбаб, Қыдыр, мұсылмандырылған Түкті Баба Шашты Әзіз тәрізді қуатты әулиелер ауыстырған. Бұл мәселені А.Байтұрсынов өзінің «Қобыланды жырындағы әйел бейнесі» атты мақаласында жақсы көрсеткен. Қалмақтармен күрескен қазақтардың салт дәстүрлері әлі де ескі сенім наымдардан исламға өту дәуірін бейнелейді. Мысалы, Қобыландының әйелі Құртқа бойына мұсылмандық әдет ғұрып жүйесін жинақтаса, оның шешесі Көктен кемпір мифологиялық жан.
14. ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Бірінші лекция тақырыбы: Кіріспе
Жоспары:
1. Пәннің зерттеу обьектісі
2. Рухани мәдениет функциялары
3. Қазақ халқының рухани мәдениетін зерттеудегі деректер
Лекция мәтіні:
"Қазақ халқының рухани мәдениеті" - қазақ этносының біртұтас бірлігі
негізінде мәдениетін зерттеу, "Археология және этнология" мамандығы
студенттерінің қазақ халқы рухани мәдениетінің құрамдас элементтері арқылы
берілген рухани мәдениетін дәстүрлі құндылықтар жүйесі ретінде қабылдауы
болып табылады.
Пән міндеттеріне қазақ халқының рухани мәдениетінің салалас пәндері
(фольклористика, этномузыка, мәдениеттану, философия, тарих, дінтану,
өнертану, археология және т.б.) материалдарын пайдалана отырып, комплексті,
ғылыми-интегративтік түрде зерттеулер кіреді.
Аталған пәнді оқыту мамандарды даярлауда маңызы зор, өйткені қазақ
халқының рухани мәдениетінің даму жолдарын, негізгі кезеңдерін, мәдениеттің
этникалық нақыштарын айқындауға рухани мәдениеттің алатын орны зор.
Қазақ халқының рухани мәдениеті пәнінің зерттеу объектісі: этникалық
мәдениетті "материалдық", және "рухани" мәдениетке дәстүрлі бөлудің
шарттылығы. Рухани мәдениетті білімдер және қоғамдық нормалар системасы
ретінде дәстурлі түсіну.
Мәдениетті материалдық және рухани негіздеріне классификациялаудың
функционалдық негіздеу (Маркарян Э.С. и др. Культура жизнеобеспечения и
этнос. М., 1983).
Рухани мәдениет функциялары - адамдардың рухани әлеміне, олардың ақыл-
ойы мен психикасына бағытталады. Адамдардың және қоғамның материалдық және
рухани қажеттіліктерін қамтамассыз ету - интеграциалдық процесс.
Қазақ халқының рухани мәдениетін зерттеудегі деректер: Ауызша
сакральдық мәліметтер (мифология, дін, әдет-ғұрып). Ауызша этикалық
мәліметтер (батырлар және лирикалық эпос, жыраулар поэзиасы). Далалық
ауызша тарихнама (аңыздар, шежірелер). Тарихи жазба деректер (жылнамалар
жинағы). Заттай деректер (музей коллекциялары). Көркемөнер деректері.
Орнамент.
Зерттеу әдістері. Салыстырмалы-тарихи әдіс. Рухани мәдениетті
зерттеудің синхронды және диахронды әдістері. Рухани мәдениеттің
түсініктері және терминдері.
Бақылау сұрақтары:
1. Рухани мәдениет түсінігі
2. Рухани мәдениет пәнінің зерттеу тәсілдері мен әдістері
3. Рухани мәдениетті зерттеудегі деректер
Екінші лекция тақырыбы: Этникалық мәдениет теориясы
Жоспары:
1. Мәдениет және оның этникалық функциясы
2. Архаикалық мәдениет
3. Дәстүрлі мәдениеттегі ерекшеліктер
Лекция мәтіні:
Қоғам өмірінің әр түрлі құрылымдық бөлігін анықтай отырып, кейбір
салаларына ғана рухани құбылыс ретінде ден қоямыз. Сонан соң әрбір
әлеуметтік құбылыстың қызмет ету мәнін саралау арқылы мәдениеттің
анықтамасын береді. Мәселен, Э.Тайлор тұжырымы бойынша: адам қабілеті
игерген білімнің жиынтығы, діни сенім, өнер, парасаттылық, заң, салт-
дәстүр, әдет-ғұрып, т.б. мәдениеттің аясына жатады. (Э.Тайлор.
Первобытная культура. М., 1989.). Ал ағылшын ғалымы А.Редклифф Браун
тілді, діни сенімді, эстетикалық талғамды, кәсіби шеберлікті , салт-
дәстүрді мәдениет типтеріне жатқызады.
60-шы жылдары мәдениет ұғымын жинақтап тұжырымдаушылар ішінде
Г.Г.Карпов, А.А.Зворыкин, Г.П.Францев сияқты авторлар болды. Бұл тұжырымға
ден қоюшылар - әр түрлі идеяларды, жаңалық атаулыны, қолөнер мен көркем
өһнерді, нысандар мен бағалы зататрды, наным-сенімдерді, өнер туындыларын,
ауыз әдебиетін, барлық экономикалық жүйелерді, әлеуметтік құрылымдар мен
салт-дәстүрлерді, кісілік пен парасат үлгілерін, идеологияны, далалық
нормалар мен этикетті, қысқасы адамның ақыл ойы мен қолынан шыққан
туындының бәрін мәдениеттің жемісі деп таныды.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарында мәдениетке, соның ішінде этникалық
мәдениетке қатысты мәдениеттанушылар мен этнографтар (Ю.В.Бромлей,
Н.Н.Чебоксаров, С.А.Токарев, Э.С.Маркарян, С.А.Арутюнов, Ю.М.Мкрутумян,
В.И.Козлов сияқты ғалымдар зерттеулер жүргізді. Бұлардың зерттеулері
мәдениеттің әр түрлі аспектісін қарастырып, өзіндік тұжырымдар жасады.
Сондай-ақ олардың теориялық мәселелері бір-бірінен алшақ емес. Осы орайда
мәдениет туралы адамның биологиялық жолмен жасалмаған, ұрпақтан қрпаққа
ауысып отырған өзіндік ерекшелігі бар қызмет тәсілі мен сол қызметтің
нәтижесі деген тұжырымында Э.С.Маркарян қоғам мен мәдениет, этнос
мәдениеті мен этникалық мәдениет ұғымдарының өзіндік мән мағынасын
саарлайды.
Этнос мәдениеті деп әлеуметтік организм ретінде этностың дамуын
қамтамасыз ететін институттанған адам қызметі мен адам қызметінің тәсілін
атаса, этникалық мәдениет барша этнос атаулыға немесе кейбір этностарға
ортақ мәдениет айғақтарын пайымдайды.
Қазақтың мәдениет туралы дәстүрлі түсініктерінде көне негіздермен
қоса мұсылмандық қағидалар қатарлана келеді. Дәстүрлі дүниетанымда қиял
ғажайып кейіпкерлерді, алғашқы тотемдік бейнелерді ислам өркениетіне жалпы
тән Ғайып Ерен Қырық Шілтен, Жеті кәміл пірлер, Арыстанбаб, Қыдыр,
мұсылмандырылған Түкті Баба Шашты Әзіз тәрізді қуатты әулиелер ауыстырған.
Бұл мәселені А.Байтұрсынов өзінің Қобыланды жырындағы әйел бейнесі атты
мақаласында жақсы көрсеткен. Қалмақтармен күрескен қазақтардың салт
дәстүрлері әлі де ескі сенім наымдардан исламға өту дәуірін бейнелейді.
Мысалы, Қобыландының әйелі Құртқа бойына мұсылмандық әдет ғұрып жүйесін
жинақтаса, оның шешесі Көктен кемпір мифологиялық жан.
Бақылау сұрақтары:
1. Мәдениеттің этникалық функциясын қалай түсіндіресіз?
2. Дәстүрлі мәдениет деген не?
3. Дәстүрлі мәдениеттің компоненттеріне не жатады?
Үшінші лекция тақырыбы: Ауызша сакральды мәліметтер
Жоспары:
1. Мифологиялық түсініктер
2. Тотемизм, фетишизм түсініктері
3. Этникалық ерекшеліктердегі фольклордың орны
Лекция мәтіні:
Қазақстанның оңтүстігіндегі және оңтүстік-шығысындағы (Жетісу)
қалаларға жүргізілген зерттеу жұмыстарының археологиялық деректеріне
қарағанда, қала тұрғындарының арасында әр түрлі діни наным-сенімдердің
болғандығы байқалады. Мысалы, Сырдария бойындағы орта ғасыр қалаларын
қазғанда қақпақ тұтқасы қошқармүйізіне, құс айдарына ұқсас жасалған қыш
құмыралар табылды. Осы тектес қыш ыдыс қақпақтары Отырар, Құйрықтөбе
калаларынан жиі кездеседі.
Жазба деректерге карағанда, Сырдария аймағында койға табыну салты өріс
алғандығы аңғарылады. Мұндай бейнелер зооастралық фарнға байланысты туған.
Фарн түрлі халықтарда соңғы кезге дейін береке-байлық, бақыт, денсаулық,
қаскөй күштерден үй ішін қорғаушы және қолдаушы рөлін атқарып келгені
мәлім. Ал оғыздар мен түрікмендерде қойға табыну кең тараған. Оғыздар
өздерінің шыққан тегін қоймен байланыстырып, қорғаушысы ретінде оған
табынатын болған.
Тәңірге жалбарынудың белгісі ретінде қабір үстіне қойтастар орнатқан.
Сондай-ақ діни нанымдардан шығу тегін белгілі бір аңмен байланыстыратын
тотемге табыну белгілерін де кезіктіруге болады.
Ортағасырлык қалаларда отқа табыну әдеті де кең таралды. Мысалы,
Құйрықтөбе және Отырар қалаларын қазған кезде ХІ-ХІІ ғасырлардағы үйлердің
ошақтары ерекше безендірілгені байқалған. Ғалымдар бұл көріністі отқа
табынудың белгісі деп тұжырым жасайды. Отқа табыну түрік тілдес халықтарда
кең тарағанын біз ерте орта ғасырлардан білеміз. Қырғыз халқында отқа
табынуды "қасиетті Ұмай анамен" байланыстыру бар. Ал қазақ халкында отқа
касиетті дүние ретінде табынады. Оған байланысты "отқа түкірмеу", "от
жанған жерді баспау", "отты аттамау", "түнде от жарқылдатпау" сиякты әр
түрлі ырымдар бар. Жас келін түскенде отқа май тамызу рәсімі жасалған.
Мұның бәрі сол бұрыннан калыптасып келе жатқан әдет-ғұрыптар.
Ғылыми зерттеулерге қарағанда, ертедегі діни наным дәстүрлері Жетісу
аймағында кең тараған. Бүл жерде исламның таралуына қарамастан,
зороастризм, несториандык түсініктегі христиан діні, буддизм сияқты
діндердің салт-дәстүрлері де сақталған. Мысалы,Ақтөбе қала жұртын қазғанда
шарап ашытатын орыннан табылған кірпіштерде христиандық крестің таңбасы
салынған.
Тотемдік сенімдер тас ғасырындағы құралдарды пайдалану кезеңінде–ақ
қалыптасқан. Тотемдік мифтер төңірегінде ертегі, өлең, эпостық жырлар,
жұмбақтар, мақал-мәтелдер пайда болған. Археологиялық қазбалар кезінде
тастан жасалған құралдардың өзендер мен көлдердің жағасындағы от жағылған
жер ошақтардың айналасынан табылған 1. С.Жолдасбайұлы. Оның өзі от
төңірегінде отырып ертеңгі болар аңшылықтың сәтті аяқталуы үшін оның
иелеріне сыйынып, аңдардың қимылдарына салып би билеген. Сондықтан аңға
шығар алдында тотем иелері өздерін танып қойса жамандық жібереді деген
қорқыныштан, беттерін басқа аңдардың келбетіне келтіріп тас қыналарымен
бояған. Мұндай көрініс сақтар мен ғұндар және массагеттерде де болған. Сол
кезден қалған мұраның бірі балбал тастар түркі дәуірінен белгілі. Оған
сыйыну ата-баба аруақтарына сыйыну түсінігінде болды. Әдетте, тас тотем
ретінде танылған. Мәселен, Орталық Австралияда да бұл сенімнің
сақталғандығын мынадай рәсіммен білдіреді. Нәресте өмірге келісімен жаны
осында деп ағаштан немесе тастан бейнесін жасап, жәшікке салып үйлерінде
сақтаған, бір үйде қанша аадм болса сонша жәшік болған. Мұның адам
жерленген зираттан ешқандай да айырмашылығы жоқ. Себебі, жас балаларға
зиратқа қарап қолыңды шошайтпа, зират маңына ойнама секілді тыйымдар Онда
бабаң отыр, - деген сияқты теңеумен бір жағынан үлкенді сыйлауға да
тәрбиеледі. Әруақтар үйіндегі адамдар өздерін силамай, саусақ шошайтып
көрсеткенін сезсе, онда жамандық жібереді деп сақтанған.
Тас дәуірінде-ақ өздері мекен еткен үңгірлердің аузын таспен жауып
бекітіп, өмірлерін сақтаған. Онда магиялық күш бар деп сенген. Содан болса
керек, жас нәрестенің киіміне, бойына тіл-көзден сақтау үшін жеті қара
тасты тұмар ретінде іліп қоятынымыз.
Қиындыққа төзімді адамдарды жаны тастан жаралған екен дейміз.
Тотемдік түсінікте аққу киелі құс деп саналған. Дегенмен де аққу
шамандық діннің ықпалынан бақсылар пайдаланған. Мысалы, Сібірдегі түркі
тектес халықтардың шамандары, қказақтардың бақсылары тәрізді зікір салып,
қобызбен ойнау кезінде, бастарына аққудың терісін киіп, көрермендерін
қимылсыз сиқырлап тастаймыз деген. Сол арқылы өздерінің неден болса
қорықпайтындықтарын, сол арқылы бақсылықты әулиелік деп түсіндірген.
Моңғолия қазақтарының арасындағы бақсылардың аққу терісінен кеудеше киіп,
ойын көрсететіні, бір жағынан аққу киімді бақсыны диуана деп атаған.
Сондай-ақ аққу терісінен үшкір төбелі тымағы бар адамдарға бала емдедетін
де болған 94.
Атақты қобызшылар да қобызының басына аққудың терісін қаптап, болмаса
қобыз ойнау кезінде үстіне жамылып отыру сырлары осыдан болса керек, бақсы
сарыны айтылып, қобыз ойналған кезде, қобыз үні науқастың жанына жиналған
қара күш иелерін жан-жаққа қуалап тастайды деген түсініктерді
қалыптастырған. Жалпы, ұлттық ұғымда аққу терісінен киім киюге болмайды.
Десек те, Ш.Уәлихановтың қарындасының аққудың терісінен тігілген ішігінің
бүгінде Мемлекеттік музейде сақталғандығы бізге мәлім. Оның себебі,
уәлихановтар әулетіне қастандық жасаушылардың көп болғандығымен, сондай-ақ
жалғыз қарындасына аққу тонын кидіру арқылы жамандық жасау сияқты қара
ниеттен туындаған.
Қазақтар арасында бүркіт киелі тотемдік қызмет атқарған. Қазақтар
бүркітті қасиетті құс, көк тәңірісі, қанаттылар ханы деп құрметтеген.
Көк бөріге қатысты тотемдік сенім киелілік мәнге ие болған. Сондықтан
қасқырдың жүнінде кие бар деп сеніп, жаңа туған нәрестені емізбес бұрын,
қайнатылған таза суға қасқырдың жүнін салып ауыздандырған. Бұл тотемдік
сенімге сиқырлау магиясының араласып келуі қасқырдың жүнін жас нәрестенің
аузына тигізу арқылы бөрідей айбатты, жауына алдырмас күшті, әрі айлакер
болсын деп ырымдаған. Екінші жағынан қасқырдың жүнін жадылау магиясында да
қолданған. Ол бойынша қасқырдың жүнін қыздар мен жігіттердің қалтасына
салса, болмаса бір біріне жақындатса, онда бір-біріне деген сезімі оянады
деп сенген. Балалар сүзекпен ауырмас үшін қасқырдың баласын ұстап әкеліп
үстінен аттаттырған. Терісін тіл-көзден сақтау үшін үйдің төріне іліп
қоятын болған, укейде оның терісінен ішік те тіккен. Ал тісін балалардың
мойнына іліп, сұқ көзден сақтайды деп сендірген.
XIV-XV ғасырларда Қазақстанда мекендеген ру-тайпалардың әдеби туындылары
ауызша таралды, ғылыми тілмен айтқанда, фольклор түрінде дамыды.
Фольклорға ел ішінде айтылып жүрген ертегілер, аңыз-әңгімелер, мақал-
мәтелдер, жұмбақтар, эпостық жырлар жатады. Фольклорлық шығармалардың
тақырыптары алуан түрлі болып келеді.
Ауыз әдебиеті сонау түрік дәуірінен бастау алған. Мәселен, түріктер
кезіндегі "өгіздің аяғы болғанша, бұзаудың басы болған жақсы" деген мәтелді
қазақтар "ортақ өгізден, оңаша бұзау артық" дейді.
Фольклордың ертедегі үлгілері түрлі мифологиялық сюжеттерден тұрады.
Мәселен, Ғарыш пен Жердің ғайыптан пайда болуы немесе Күн мен Айдың және
жұлдыздардың қайдан шыққандығы туралы түрлі аңыздар сақталған.
Мысалы,"Күннің баяны", "Темірқазық пен Жетіқарақшы" жұлдыздары, т.б. туралы
аңыздар. Алғашқы адамдар мен жануарлардың, таулар мен өзен, көлдердің қалай
жаралғандығы туралы аңыздар да бар.
Ауыз әдебиетіндегі кең тараған жанрлардың бірі - ертегілер.
"Құламерген", "Жоямерген", "Жерден шыққан Желім батыр", "Ертөстік",
"Керқұла атты Кендебай" сияқты батырлық, өнегелік мазмұндағы ертегілердің
әлі күнге дейін тәрбиелік мәні өте зор.
Ауыз әдебиетінің ертеден ел аузында айтылып келе жатқан ірі саласының
бірі - эпостық жырлар. VI-VIII ғасырлардан бастау алған батырлық жырлары
көптеген көріністермен толықтырылып, XIV—XV ғасырларда эпостық жырға айнала
бастады. Мәселен, қыпшақтар мен қияттардың қызылбастар мен қалмақтарға
қарсы соғысын суреттейтін "Қобыланды батыр" жыры. Кеңейтіліп, жаңару
барысында бұл жырда Алтын Орда дәуіріндегі Алшағыр, Қазан, Қараман, Айбақ
сияқты тарихи адамдардың есімдері де орын алды. Ал Алтын Орда ыдыраған
кезде Ер Тарғын, Орақ-Мамай, Ер Қосай сияқты тарихи батырлар жырлары
пайда болған. Жырлардағы елін, жерін жаудан қорғаған батырлар бейнесі
халықтың ерекше құрмет тұтатын тұлғаларына айналған.
XIII-XV ғасырларда авторы белгілі ауызша поэзияның үлгілері де дами
бастайды. Оның өкілдері: аттары бізге аңыз болып жеткен Кетбұға, Қотан,
Сыпыра жырау, Асан Қайғы. Олардың өмірбаяндары белгісіз болғанымен ауызша
сақталып, бізге жеткен шығармалары, халықтың бірлігі мен тірлігі туралы
айтқандары бүгінгі ұрпақ үшін тәрбиелік мәні жағынан өте құнды еңбектер
болып табылады. Бұлар тек жыраулық өнермен ғана шектелмеген. Олар ел
арасындағы жер, жесір дауы сияқты даулы мәселелерге әділ төрелік айта
білген шешен, білгір адамдар болған. Сол себептен де олардың аты аңызға
айналып, ұрпақтан ұрпақка жеткен. Мәселен, Кетбұғаның Шыңғысханмен жыр
арқылы сұхбаты немесе Қотан ақынның баласы Ақжол би қаза болғандағы жоқтау
өлеңі–мағынасы мен сюжеті, көркемдік шеберлігі жағынан қайталанбас
туындылар.
XIV-XV ғасырлар аралығында ауызша әдебиетпен қатар жазбаша әдебиет те
дами бастаған. Олардың көпшілігі қыпшақ тілінде жазылған. Мәселен, "Кодекс
куманикус", "Оғызнама" сондай туындыларға жатады. Бұл ғасырларда өзбек
ақыны Хорезмидің "Мухаббатнамасы", қыпшақтар арасынан шыққан Кутбтың
"Хұсрау мен Шырын", Дүрбектің "Жүсіп-Зылиха" сияқты әдеби шығармалары
белгілі болған.
Бақылау сұрақтары:
1. Сакральды мәліметтер дегеніміз не?
2. Тотемизм түсінігін түсіндіріңіз
3. Анимизм мағынасы және оның мәні
4. Аталған діни наным сенімдердің бүгінгі өмірлік тәжірибиеде
қолданылуы
Төртінші лекция тақырыбы: Ауызша этикалық мәлімет
Жоспары:
1. Батырлар эпосы
2. Лирикалық эпостар
3. Жыраулар поэзиясы
Лекция мәтіні:
Ауыз әдебиетінің ертеден ел аузында айтылып келе жатқан ірі саласының бірі
- эпостық жырлар. VI-VIII ғасырлардан бастау алған батырлық жырлары
көптеген көріністермен толықтырылып, XIV—XV ғасырларда эпостық жырға айнала
бастады. Мәселен, қыпшақтар мен қияттардың қызылбастар мен қалмақтарға
қарсы соғысын суреттейтін "Қобыланды батыр" жыры. Кеңейтіліп, жаңару
барысында бұл жырда Алтын Орда дәуіріндегі Алшағыр, Қазан, Қараман, Айбақ
сияқты тарихи адамдардың есімдері де орын алды. Ал Алтын Орда ыдыраған
кезде Ер Тарғын, Орақ-Мамай, Ер Қосай сияқты тарихи батырлар жырлары
пайда болған. Жырлардағы елін, жерін жаудан қорғаған батырлар бейнесі
халықтың ерекше құрмет тұтатын тұлғаларына айналған.
Халқымыздың ауыз әдебиеті оның рухани дүниесінің аса бір мол саласы.
Халықтың ой санасының дамуын оның ауыз әдебиетінен байқауға болады. Ғылыми
зерттеулерге қарағанда дүние жүзінде қазақ халқындай ауыз әдебиеті дамыған
бірде бір ел жоқ екен. Оның аңыз-әңгімелері, батырлық жырлары, ғашықтық
жырлары, мақал-мәтелдері, жұмбақтары т.б. халықтың жан дүниесін білдіретін
бірден бір рухани байлығы болған. Қазақ халқы өздерінің ауыз әдебиетінде
келешекке деген ой арманын дүниеге деген көзқарасын, оз басына деген
жақсылық сезімін тілегін халқымыз өздерінің өмірдегі қуанышын да, ренішін
де өлең жырларында білдірген. Мәселен дүниеге сәби келсе де, қыз ұзатып, не
келін түсіріп, той жасаса, жар-жар, беташар, сыңсу, қоштасу, айтыс сияқты
өлеңдер айтса, ал адам қайтыс болса жоқтау айтылған. Сонымен қатар, төрт
түлік мал туралы да, жарапазан, шариғат туралы, бақсы балгерлік те қиссалар
айтылатын. Мұндай өлеңдерде халық қуаныштарын да, реніштерін де, жан
дүниесіндегі сезімдерін сыртқа шығаратын. Қазақ халқының рухани
мәдениетіндегі басты бір саласы тіл және жазудың дамуы. Қазақ тілі
Қазақстан жерін мекен еткен, тегі жағынан бір-біріне жақын қаңлы, үйсін,
қыпшақ, арғын, найман, керей, алшын т.б. тайпалардың тілдері негізінде
қалыптасқан. Бұл кездегі тайпалардың ауызекі сөйлеу тілімен қатар әдеби
жазба тілі де болған. Қазақтың тілі қоғамдық өмірге байланысты туған жаңа
сөздердің есебінен байи түсті. XV ғасырда қазақ тілі өзіне тән ерекше
белгілері бар, дербес тілге айналды. Тіл ғылымын зерттеушілердің айтуына
қарағанда, "Едіге", "Ер Сайын" жырлары қазақ халқының арасына алшындар
арқылы, "Ер Көкше", "Базар батыр" поэмалары керейлер тілінде тараса, "Талас
ескерткіштері" дулат-үйсін тілінде, ал "Наһжи әл Фара-дис" кердері тілінде,
"Кодекс куманикус" қыпшақ тілінде жазылып, тарапты. Осылардың ішінде басты
рөл атқарғаны "көне қыпшақ тілі" (көне қазақ тілі) болды. ХV-ХVІІ
ғасырларда -Алтын Орда, Ақ Орда дәуірінде көне қыпшақ тілі ресми әдеби тіл
ретінде қолданылды.
XIII-XV ғасырларда авторы белгілі ауызша поэзияның үлгілері де дами
бастайды. Оның өкілдері: аттары бізге аңыз болып жеткен Кетбұға, Қотан,
Сыпыра жырау, Асан Қайғы. Олардың өмірбаяндары белгісіз болғанымен ауызша
сақталып, бізге жеткен шығармалары, халықтың бірлігі мен тірлігі туралы
айтқандары бүгінгі ұрпақ үшін тәрбиелік мәні жағынан өте құнды еңбектер
болып табылады. Бұлар тек жыраулық өнермен ғана шектелмеген. Олар ел
арасындағы жер, жесір дауы сияқты даулы мәселелерге әділ төрелік айта
білген шешен, білгір адамдар болған. Сол себептен де олардың аты аңызға
айналып, ұрпақтан ұрпақка жеткен. Мәселен, Кетбұғаның Шыңғысханмен жыр
арқылы сұхбаты немесе Қотан ақынның баласы Ақжол би қаза болғандағы жоқтау
өлеңі–мағынасы мен сюжеті, көркемдік шеберлігі жағынан қайталанбас
туындылар.
Бақылау сұрақтары:
1. Этикалық мәліметтер дегеніміз не?
2. Эпостық және лиро эпостық жырлардың қазақ фольклорындағы орны
3. Этикалық мәліметтердің қазақ этнографиясындағы орнын түсіндіріңіз
Бесінші лекция тақырыбы: Далалық ауызша тарихнама
Жоспары:
1. Тарихи әндер
2. Тарихи күйлер
3. Генеалогиялық аңыздар
ХVІ-ХVІІ ғасырларда қазақ тілінде тарихи шығармалар жазыла бастады.
Жазба әдебиет мұрасы - "Жами ат-тауарих" (шежірелер жинағы) атты кітаптың
авторы Қадырғали Жалаири еді. Бұл кітап - ХVІ-ХVІІ ғасырлардың тарихи
шежіресі, әдебиет пен тіл ескерткіші, әрі Ораз Мұхаммедтің даңқын жырлаған
туынды. Кітап араб әліпбиімен жазылған.
"Тарих-и Рашиди". Мухаммед Хайдар Дулати 1499 жылы Ташкентте туып, 1551
жылы Кашмир қаласында қаза болған. Ғалымның шыққан тегі дулат тайпасы. Бұл
тайпа Шағатай ханның кезінде оның қол астында болған. Хайдар Дулатидің
бабалары ханға жақсы қызмет істегендері үшін Маңғылай Сүбе деген осы күнгі
Қашқар жерін сыйға берген (икта).
1508 жылы Мұхаммед Хайдардың әкесі Мұхаммед Хұсайын Мұхаммед Шайбани
адамдарының қолынан қаза болады. Сөйтіп екі жасында шешесінен, 9 жасында
әкесінен айырылып, әпкесі екеуі мүлде жетім қалган. Бұл хабарды естіген
Кабулдағы Бабыр Хайдарды өзіне алдырады. Бабыр Хайдарды өте жақсы қарсы
алған. Хайдар өзінің жазған күнделігінде қаладан қалаға қашып жүріп көрген
қорлығын, есектен жығылып қолын шығарып алып, оны салуға мүмкіндік болмай
бір ай бойы қиналғанын жазады. Бабыр сияқты атақты адамның оны жақсы қарсы
алғандығы соншалықты, әке-шешесінің өлуі, жол бойы көрген қорлығының бәрі
бірден ұмыт болғанын ризашылықпен жазған. Бабыр мен М.Хайдардың екеуінің
шешелері Моғол ханы Жүністің қыздары болған. М.Хайдардың шешесі Хуб Нигар
ханым кіші қызы болса, ал Бабырдың шешесі Құтлық Нигар ханым ортаншы қызы
болатын. Сонда Бабыр мен Хайдар бір-біріне бөле болып келеді. Бабыр
Хайдарға арнап жеке бөлме, тәрбиеші, дәріс беретін ұстаздар бөлген.
Серуенге шыққанда өзімен бірге алып жүреді. Алайда, Хайдар мұнда да
тұрақтамайды. Моғол ханы Сайид М.Хайдарды өте жақсы көрген. Хайдар өзінің
жас кезінде-ақ ханмен таныс болған. Сондықтан да, Сайид хан Бабырдан оны
сұрап хаттар жазған, М.Хайдардың өзі де Бабырдан Мұхамед Хайдар Дулати
Моғол хандығына жіберуін бірнеше рет сұраған. Бабыр рұқсатын беріп,
Хайдарды Сайид ханға жібереді.
Хан Хайдарға түрлі мемлекеттік жұмыстар тапсырып, олардың орындалуы
туралы атақты адамдардың алдында есеп беруді үйретеді. Егер оның жіберген
қателігі болса немесе айтайын деген ойын жеткізе алмай тұрса хан өзі
көмектесіп отырған. Сөйтіп, хан Хайдарды мемлекет басқару дәрежесіне дейін
көтереді. Ол 25 жасқа толғанда мемлекеттік жұмыстар атқара бастайды, ал 30
жасқа толғанда хан оған әскер басқаруды тапсырған. Ханның Хайдарға деген
сенімі сонша, өзінің қызына үйлендіріп, оған гурган (күйеу) деген атақ
береді.
М.Хайдар өмірінің соңғы он жылында 1540-1551 жылдар арасында Кашмир
уәлиатында билік жүргізіп, әділ ел басқарушы болған. Ол өзіне қараған
қалалар мен қоныстардың әл-ауқатын көтеріп, жолдарын жақсартқан.
Мәдениеттің өркендеуіне жағдай жасаған. 1551 жылы жансыздардың қолынан қаза
болған М.Хайдар өзінің артына "Тарих-и Рашиди" атты тарихи еңбегі мен
"Жаһаннама" поэмасын қалдырған. 1544-1546 жылдары Кашмирде билік құрып
тұрған кезінде жазылған "Тарих-и Рашиди" тарихи еңбегінің мынандай
мәселелер бойынша құндылығын атап өтуге болады:
1) Қазақ хандығының құрылуы туралы мәліметтер;
2) ХV-ХVІ ғасырларда Қазақ-Моғол хандықтарының арасындағы қарым-қатынас
туралы;
3) Қазақ хандығы мен қырғыздар арасындағы қарым-қатынас туралы;
4) Қазақ-Өзбек хандықтарының арасындағы қарым-қатынас туралы;
5) Қазақ-Қалмақ және Моғол-Қалмақ арасындағы қарым-қатынас туралы;
6) Қазақ халқының этностық құрамы жайлы;
7) Жетісу аймағындағы қазақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы;
8) Сол кездегі географиялық атаулар, халқымыздың тарихы жайлы деректер
көптеп кездеседі. Ал, өзі қазақ халқының тұңғыш тарихшысы болып
есептелетін М.Х.Дулатидің еңбегі халқымыздың тарихынан мәңгілік өшпес
орын алады.
"Жылнамалар жинағы". Қадырғали би Қосымұлы Жалайыри (1555-1607 жж.) —
кейінгі орта ғасырларда шыққан ғұлама тарихшы, мемлекет қайраткері. Шыққан
тегі жалайыр тайпасы. Жазба деректерге қарағанда, Отырар-Түркістан
аймағында дүниеге келген.
Қалмақ шапқыншылығы кезінде Қадырғали Жалайыридің ауылы шапқыншылыққа
ұшырап, Тәуекел ханның інісі Ондан сұлтан жау қолынан қаза болады. Ғалым
сұлтанның 13 жасар баласы Оразмұхаммедті ауыл-аймағымен көшіріп, Сібір ханы
Көшімнің қол астына барады. Қадырғали мұнда да төбе би болып сайланған.
Жетім қалған Оразмұхаммедті өзінің тәрбиесіне алады.
1588 жылы Қадырғали Оразмұхаммедпен Ертіс өзені бойында қаршыға салып
жүргенде патша өкіметінің әскер басшысы Д.Чулков қолға түсіріп, үй-іші,
туған-туыстарымен Мәскеуге аманат ретінде аттандырады. Сөйтіп, Қадырғали
Жалайыри 1599 жылға дейін патша сарайында тұрады. Патша Борис Годунов 1600
жылы Оразмұхаммедті Қасым каласының ханы етіп тағайындайды. Қадырғали оның
төрт уәзірінің бірі болып бекітіледі. Міне, осы кезден бастап ол ғылыми
іспен шұғылдана бастаған.
Қадырғали өзінің ана тілімен қоса араб, парсы тілдерін де жетік
білген. Ол өзінің "Жылнамалар жинағында": "Мен дүние жүзіндегі неше түрлі
мемлекеттерді аралаған, әділ үкім, нақыл сөзге қанық көптеген кітаптар
оқыған адаммын" деп жазады. Бұл сөзінен ғалымның шығыстың классикалық озық
әдебиеті мен мәдениетін, ғылымын терең білгенін байқауға болады.
"Жылнамалар жинағын" мазмұны мен құрылымы жағынан негізінен үш бөлімге
бөліп қарауға болады:
1-бөлімі Борис Годунов патшаға арнаудан тұрады, Ғалым патшаны асыра
мадақтаған. Оны жер-көкке сыйғызбай, ойға да, тауға да, көк теңізге де,
аспандағы ақ бұлтқа да теңей келіп, "Сенің шапағатыңа ұшыраған жан өлсе де
өкінбес" деп кіріспе сөзін аяқтаған.
2-бөлімі "Жамиғат-тауарих" атты Рашид ад-Диннің еңбегінің негізі
бойынша жазылған. Мұнда ертедегі түркі-монғол тайпаларының тарихы жан-жакты
және қысқа көлемде баяндалған. Одан ары қарай Шыңғыс ханның аталары мен
ұрпақтарын, Ғазан ханға дейін мың үш жүз жылға жіктеген.
3-бөлімі Қазақ хандығының тарихына арналған аса маңызды белігі болып
табылады. Мұндай тың деректер бұрын-соңды болып көрмеген. Ол тоғыз
дастаннан тұрады. Бұл дастандардың сегізі Шыңғыс хан ұрпақтарының ішінде
Қазақ хандығына қатысы бар —Орыс хан, Тоқтамыс, Темір-Құтлық, Орыс хан ұлы
Қажы-Керей, Қажы-Мұхаммед, Әбілхайыр, Жәдігер, Оразмұхаммед, тағы
басқаларға арналған. Ал бір дастан Алтын Орда тарихындағы аса ірі тұлғаның
бірі Едіге биге арналған.
Ғалым еңбегінің соңында "Алаш мыңы үш сан" болса, "Қатаған қауымы екі
сан" деп көрсетеді. Мұндағы үш сан деп отырғаны — Қазақ хандығының құрамына
Ташкент уәлаяты, қарақалпақ пен қырғыздар кірген. Бұл жердегі басты мәселе
— Қадырғали алаш деп қазақ атауының орнына пайдаланып отыр. Ғалымның еңбегі
тек қазақ халқының ғана тарихына қажетті құнды дерек емес, ол бүкіл түрік
тілдес халықтардың тарихын зерттеуде аса бағалы еңбек.
"Шыңғыснама". Өтеміс қажы бек Маулан Мухаммед Дос (ХУІ ғ.) Хиуа ханы
Ильбарстың (1512—1525 жж.) құзырында қызмет істеген Мұхаммед Достың
отбасынан шыққан адам. Ата-бабалары XV ғасырдың 80-жылдарында Сырдарияның
төменгі ағысына иелік еткен шайбанид Жәдігер ханның қарамағындағы ең жақын,
берілген адамдары болған. Ал Өтеміс қажының өзі Ильбарс ханның сарайында
көшіруші хатшы қызметін атқарған.
Өтеміс қажылыққа барып келгеннен кейін Хорезм бойын, Алтын Орданың
оңтүстік аймағын, Каспий теңізінің төңірегін және Еділдің төменгі ағысы
сияқты тарихи жерлерді аралап, саяхат жасаған. Сөйтіп, "Шыңғыснаманы"
жазудан бұрын оқиғалардың куәсі болған аңыз-әңгімелер жинаған.
Сондықтан да бұл еңбек Қазақстан тарихының XIV ғасырдағы этносаяси,
саяси, әлеуметтік-мәдени, шаруашылық мәселелерін шешуде маңызы өте зор.
Еңбек Шыңғыс ханнан бастап оның ұрпақтарының XIV ғасырдың аяғына дейінгі
аралықта көмескі болып жүрген тарихи оқиғалардың ашылуына көмектеседі.
Еңбектегі кездесетін аса бір құнды хабар — осы уақытқа дейін өлімі
аңыз болып жүрген Жошы хан туралы дерек. Онда Жошы әкесі Шыңғыстың қанша
жерді жаулап, босқа қырғын жасап отырғанына қарсы болып, өзіне қыпіпақ
жерінің ұнағандығын, мұндай жерді гүлдендіріп отырудың қажеттігін айтса
керек. Сөйтіп, әкесін бір аңға шыққанда өлтіріп, жаулаушылықты тоқтату
туралы ойын айтады. Жошы ханның бұл сөзін Шағатай әкесіне жеткізеді.
Қаһарына мінген Шыңғыс хан Шағатай мен Үгедейді Жошыны жазалауға
аттандырған. Алайда олар Жошыға жетпей, оның қаза болғандығы туралы хабар
естиді. Шамасы, әкесі алдын ала Жошыны жазалайтын өзінің ең сенімді
адамдарын жіберген тәрізді.
XIV ғасырдағы Алтын Орданың ішіндегі осындай талас-тартыстан халықтың
экономикасы, мәдениеті азьш-тоза бастайды. Сондықтан да ел ішінде халық
қозғалыстары туады. Соның салдарынан Бердібек ханнан кейін Алтын Орданың оң
қанатын Мамай Қырымға қарай бөліп әкетсе, ал сол қанатын Теңіз-Бұға
Сырдарияға қарай бөліп әкеткен. Мұндай бөлінушілік Қазақ хандығының
құрылуына себеп болған Орыс ханның ұрпақтарының кезінде де болған.
"Шыңғыснамада" Дешті-Қыпшақ халқының мал өсіруге байланысты мерзімді
көші-қон мәселесіне ерекше назар аударылған. Онда қыстау, жайлауға көшу,
оның малдың басын, коңьш көтеруге, көбейтуге қанша пайдалы екендігі
жазылса, жазда жылқы малының семіріп, қымыз ішкен адамдардың сән-салтанат
құрып қуанышқа бөленетіндігін жазады. Дәл қазақ халқының жаз жайлаудағы
жағдайларын суреттеп жазғандай. Еңбектегі бұл көріністер қазақтардың халық
болып қалыптасуының соңғы кезі екендігін толық көрсетіп тұрғандай.
Әбілғазы шежірелері. Әбілғазы Бахадур ханның (1603-1664 жж.) әкесі
Арабмұхаммед Жошы ханның ұрпағы, Хорезм ханы болған. Әбілғазы Хорезм
хандығының орталығы Үргеніште туған. ІІІешесі Мехрибану да Жошы әулетінен
шыққан, Арал бойындағы қазақ руларының ханы Жаңғазы сұлтанның қызы.
Әбілғазы 6 жасында шешеден айырылып, өгей шешенің қолында өскен.
Әбілғазы әкесі салдырған Арысхан медресесінде оқып, Шығыстың ғұлама
ғалымдарынан білім алған. Жасында зерек бала болған ол медреседе оқып
жүрген кезінің өзінде әдебиет пен тарихқа бейімділігін көрсеткен. Әсіресе
тарихи еңбектерді көп оқып, оларды зерделеп отырған. Сонымен қатар,
Әбілғазы әскери өнерді де жақсы меңгерген.
Әбілғазы өзінің еңбегінің алғы сөзінде үш түрлі өнерді жақсы
меңгергендігін жазады. Біріншісі — әскери өнер, әскери басқару, оның
ішіндегі тәртіп мәселесін қалыпқа келтіру. Екіншісі — ақындық өнер, үшінші
— тарихшы ретінде Арабстан, Иран, Тұран, Монғолия сияқты елдерді билеген
патшаларды, олардың өмірі мен мемлекеттік қызметтері, оларда болған ірі
оқиғаларды білген. Ғалымның тарихшы ретінде 1661 жылы жазған "Шежіре-и
тарақиа" (Түрікмен шежіресі) және 1665 жылы жазған "Шежіре-и Түрік" (Түрік
шежіресі) еңбектері түркітануда және қазақтануда танымы жағынан өте құнды
еңбектер болды.
Әбілғазы әкесі өлгеннен кейін аға-інілерінің арасындағы билікке таласу
кезінде жарадар болып, қашып құтылады. Ол Маңғыстау түрікмендерінің
арасында біраз тұрьш, одан кейін қазақ хандары Есім мен Тұрсын хандардың
қолдарында екі жылдай тұрып, Есім хан Тұрсын ханды жазалаған кезде Орта
Азияға кетеді. Қайтадан ағаларының қолына түсіп, Иранға жер аударылады.
Исфахан қаласында он жылдай тұрып, одан 1638 жылы қашып шығып, Арал
өңіріндегі қазақтардың арасына барады. Бұл жердегі қазақтар оның ағасы Хиуа
ханы Аспандиярдың қол астында болған. Олардың өзінің бауырына қарсы
көтерілісін басқарады. 1643 жылы Арал өңірінің қазақтары Әбілғазыны
өздерінің ханы деп жариялайды. Ол қазақтардың көмегімен Хиуаға бірнеше рет
шабуыл жасап, ақыры 1645 жылы билікті тартып алған. 1663 жылы билікті
өзінің ұлы Ануш-Мұхаммедке беріп, өзінің еңбектерін жазуға кіріскен. Алайда
"Түрік шежіресін" бітіре алмай, 1664 жылы қаза болады. Ал шежірені баласы
1665 жылы аяқтап шығады.
Әбілғазының еңбектері шежірелік сипатта сонау түркі дәуірінен бастап,
Шыңғыстың тұқым-ұрпақтарын, одан кейінгі дөуірлерде Орта Азия, Қазақстан,
Таяу Шығыс елдерінде болған ірі тарихи оқиғалар мен сол кездегі ел
басқарған хандардың жүргізген саясаттары жайлы қысқаша жазылған жылнамалар
жинағы. Одан қазақ халқының тарихы, оның құрамына кірген ру-тайпалар,
олардың ертедегі тарихы, тіршіліктері мен мәдениеттері туралы құнды
деректер алуға болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Далалық ауызша тарихнаманы қалай түсіндіресіз?
2. Тарихи әндер және олардың шығу тегі
3. Тарихи шежірелер және оның этномәдениеттегі орнын түсіндіріңіз
Алтыншы лекция тақырыбы: Жазба тарихи деректер
Жоспары:
1. Жүсіп Баласағұн
2. Қадырғали Жалайри
3. Мұхаммед Хайдар Дулати
Лекция мәтіні:
1. X ғасырдан бастап Оңтүстік Қазақстанда ислам діні кең түрде дами
бастайды. Сайрам, Отырар, Түркістан, тағы басқа қалаларда діни медреселер
салынып, ғылым-білімге кең жол ашылады. Әдеби және ғылыми шығармалар араб
тілінде жазылады. Шығыстың аса көрнекті ғалымы Әбу Наср әл-Фараби де
шығармаларын араб тілінде жазды.
Әбу Наср әл-Фараби (870-950) Фараб аймағына қарайтын Отырар қаласында
туған. Осы қалада қыпшақ тілінде білім алған. Араб тілін Исфахан, Бағдат,
Дамаск (Шам) қалаларында игерген. Философ, музыкант, математик ғалым
дүниеге көзқарасы жағынан өз заманының озық ойлы адамы болды. Дүние жүзінде
Аристотель сынды ғұлама ғалымдардың бірі ретінде танылды. Өз еңбектерінде
адам дүниені және оның мәнін өзінің сезім мүшелері мен ақыл-ойы арқылы
таниды деп түсіндірді. әл-Фарабидің логика мен медицина, ғарышнама мен
анатомия, философия, заң ғылымы сияқты ғылым салаларына қосқан жаңалықтары
әлемге әйгілі.
Ғұлама дүниеге келген Фараб өлкесінен ондаған Фарабилердің еңбектері мен
есімдері белгілі болып отыр. Олардың ішінде XII ғасырда өмір сүрген Исхақ
әл-Фараби, Жауһари әл-Фараби, Ахмад әл-Фараби сияқты ғалымдар бар. Бұлар да
ғылым мен білімнің дамуына белгілі үлес қосқан ғұламалар.
Тіл білімінің дамуы. Түрік тілдес халықтар X ғасырға дейін бірнеше коғамдык
немесе мемлекеттік құрылыстарды бастарынан өткізді. Мұның өзі тілдің
дамуына қолайлы жағдай туғызбады. Жалпы көптеген түрік тілдес тайпалар
негізінен түрік тілінде сөйлегендерімен олардың ішінде жергілікті тіл
ерекшеліктері де болған. Оғыз, қарлұқ, қып-шақ сияқты тайпалардың халықтық
дәрежеге көтерілуі кезінде түбі бір түрік тілдес тайпалар қосылып, бірігіп
кетіп те отырған. Түрік тілдес тайпалардың бір-біріне жақындығын белгілі
ғұлама Махмуд Қашғари зерттеген.
Махмуд Қашғаридің (1030-1090) шын аты Махмуд Хусейн ибн Мухаммед
Қашғари. Әкесі Қашғар қаласында туған. Махмуд алғаш Қашғар қаласында,
кейіннен Орта Азия мен Иранның ірі қалаларында білім алады. Араб тілін
жетік білген ғұлама ғалым саналы ғұмырын өзінің туған халқының тілін
зерттеуге арнаған.
Махмуд Қашғари үш кітаптан түратын "Түрік тілдерінің сөздігі" ("Диуани
лұғат ат-түрк") атты мәңгі өшпес мұра қалдырды. Бұл кітап - түрік дәуірінде
өмір сүрген түрік тайпалары сөздерінің жиынтығы. Оның айтуы бойынша, бұл
еңбекті жазудан бұрын ол бүкіл түріктердің елі мен жерін түгел аралап
шыққан. Атақты орыс ғалымы А. Н. Кононов Махмуд Қашғаридің бұл кітапты
жазудағы басты мақсаты түрік тілінің мәртебесін көтеріп, оның араб тілінен
ешбір кем түспейтіндігін дәлелдеу болды дейді. Ал екінші бір түрік тілінің
маманы Н. А. Баскаков Махмуд Қашғари өзінің бүл атақты еңбегін жазуда түрік
тілдерін өзара салыстыра зерттеушілердің көшбасшысы болды деген пікірді
айтады.
Ғұлама өз еңбегінде түрік тілдес тайпалардың тілін ғана зерттеп қойған
жоқ. Бұл кітаптан бүгінгі ғалымдар сол кездегі түріктердің мекен-жайларының
аты-жөні, олардың тарихы, этнографиясы, ауыз әдебиеті жайлы көптеген
мағлұматтар алады. Сондықтан өзінің деректілігі жағынан бұл ешбір баға
жетпес еңбек болып табылады.
Жүсіп Баласағұни (1021-1075). Ғұлама Шу өзені бойындағы Баласағұн
қаласында туған. Толық аты Жүсіп Хас Хажип Баласағүни. Ол өзінің атақты
"Құт негізі - білік"("Құтадғу білік") атты еңбегімен белгілі. Бұл еңбек
алғаш рет түрік тілінде жазылған. Ғұлама өзінің еңбегінде: "Арабша, тәжікше
кітаптар көп. Ал бұл -біздің тіліміздегі тұңғыш даналық жинақ" деп, түрік
тіліндегі жазылған кітаптардың мүлде жоқ екендігін аңғартады. Ол өз тілін
қорсынып, араб, парсы сияқты жат елдің тілінде сөйлеу, шығарма жазу сияқты
әрекеттерге карсы болған. Сондықтан да ана тілінде жазылған бүл еңбектің
тарихи маңызы зор. "Құтадғу білікте" түрік тілдес халықтардың тарихы мен
қоғамдық саяси өмірі, әдет-ғұрып, наным-сенімдері туралы мағлұматтар көптеп
кездеседі.
Жүсіп Баласағұнидің бүл еңбегінде ғылымның философия, астрономия,
алгебра, тағы басқа салаларына да тоқталуы оның жан-жақты, білікті адам
болғандығын көрсетеді. Кітапта халық ауыз әдебиетінің үлгілері мол
пайдаланылған. Аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдер, шешендік сөздер көп
кездеседі. Мысалы, қазақтардың "Сөздің көркі - мақал", "Жастығымда бейнет
бер, қартайғанда дәулет бер" деген мақал-мәтелдерінің арғы төркіні тым
тереңде жатқандығынан дерек береді.
"Құтадғу білік" - XI ғасырға дейінгі түрік тілді халықтардың қоғамдық ой-
санасында орын алған, терең мазмұнды ғылыми еңбек. Баласағұни еңбегін
Баласағүнда бастап, Қашғарда аяқтап, Сүлеймен Арслан ханға сыйға тартқан.
Хан ғұламаның бұл сыйлығы үшін оған Ұлы хас- хажип деген лауазым берген.
Бұл еңбек бүгінгі таңда да түрік тілдес халықтардың бәріне ортақ. Олар
өздерінің тілін, әдебиетін, тарихын, тағы басқа ғылым салаларын зерттеуде
"Құтадғу білікке" жүгінеді.
2. Әдебиет. VII-IX ғасырларда өркендеген ауыз әдебиеті X ғасырда
қалыптаса бас-таған жазба әдебиетінің негізін қалады. Бүл кездегі ислам
дінінің кеңінен таралуы да жазба әдебиетінің жандануына әсерін тигізеді.
Жазба әдебиеттің көрнекті өкілдерінің бірі Қарахан мемлекетінің кезінде
даңқы шыккан ақын Ахмет Иүгнеки болды.
Ахмет Иүгнекидің туған-өлген жылдары белгісіз. Шын аты Әдіб Ахмет
Махмудұлы. Иүгнекидің туған қаласының да орны белгісіз. Археологтардың
пікірі бойынша, Түркістан қаласының аймағында. Иүгнекиге халық көзінің тірі
кезінде-ақ "ақындардың ақыны, даналардың көшбасы" деп баға берген. Оның
бізге жеткен еңбегі - "Ақиқат сыйы".
Дастан қарахан халқына түсінікті түрік тілінде жазылған. "Ақиқат сыйы"
халықты инабатты болуга, адал өмір сүруге, арамдықтан аулақ болуға
шақырады. Мәселен:
"Білікті білім жинап,
кәсіп етер,
Білімнің дәмін татып, өсіп өтер.
Білдірер білім елге білім сырын
Білімсіз білімді аттап, бөсіп өтер" -
деп, білімді адамдар мен білімсіз адамдар арасындағы айырмашылықты
сипаттайды. Ал шешен сөйлеуге, орынсыз сөйлемеуге ақыл-кеңес бергенде былай
дейді:
"Сөз есепсіз - тіліңді тый, тарта ұста,
Тыймаған тіл басыңа сор әр тұста
. Есепті сөз - ер сөзінің асылы,
Мылжың тілді "жау" деп ұғын тартыста" -
деп, көп сөзді, мылжың болмауға шақырады. Қазақ халқындағы "Аңдамай
сөйлеген ауырмай өледі" деген мақалдың түп-тамыры Ахмет Иүгнекидің "Ақиқат
сыйы" дастанында жатқанын байкау қиын емес. Дастанда мұндай ақыл-кеңес,
тәрбиелік мәндегі нақыл сөздер мол-ақ.
Қожа Ахмет Йасауи (1103-1167) Сайрам қаласында туган. Әкесі Ибраһим атақты
ғүлама адам болган. Шешесі - Мұса шайқының қызы Айша (бір деректерде -
Қарашаш). Ахмет жастай шешесінен, жеті жаста әкесінен жетім қалган. Ол
өзінің әпкесі Гауһар-Шаһназдың қолында өседі. Алғаш әкесінен оқып, сауатын
ашып, кейінірек ислам дінінің шариғат-қағидаларын үйренген. Бала кезінен
Йасы (қазіргі Түркістан) қаласын мекен етеді. Кейін осы қаланың атымен
Ахмет Йасауи (йасылық Ахмет) атанады. Бұхара қаласында Юсуф Хамаданидан
діни білім алып, Йасыға оралады. Мұнда ол сопылық ілімнің насихатшысына
айналады. Арыстан бабты nip тұтады.
Қожа Ахмет Йасауиден қалған мұра оның "Даналық кітабы" -"Диуан-и хикмет"
болып табылады. Кітап түрік тілінде араб әліпбиімен жазылған. Бұл еңбек те
адамды даналыққа, адалдыққа, кішіпейілділікке, имандылыққа шақырады. Аллаға
адал болуға баулиды, дін жолында таза болуға үгіттейді. Ақын өз заманының
әділетсіз билік иелерін қатты сынға алады.
Ахмет Йасауидің жолын қуған шәкірттерінің бірі - ғұлама ақын, ел ішінде
Хакім ата аталған Сулеймен Бақырғани. Ақын халықты имандылыққа шақырады.
XIII ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстанда мұсылман дінінің кең түрде
етек жая бастауына байланысты Әли ақынның "Жүсіп-Зылиқа" атты поэмасы жарық
көрген. Махаббаттағы адалдықты жырлаған бүл поэма діни сарында жазылған.
Х-ХІІ ғасырларда Қазақстан жерін мекендеген түрік тілдес халықтар
арасында ғылыми, әдеби шығармалар жазылып, рухани мәдениеттің дамуы бір
қадам болса да алға басқан.
Бапқылау сұрақтары:
1. Жазба деректердің қазақ этногарфиясындағы орны
2. Орта ғасырлық жазба деректер, оларды атаңыз
3. Ж.Баласағұн, А.Ясауи еңбектерінің мәні неде?
4. М.Қашқари еңбегінің тарихи маңызыдлығы неде?
Жетінші лекция тақырыбы: Дәстүрлі музыкалық мәдениет
3.7.1. Жоспары:
1. Халық аспаптары, олардың шығу тегі
2. Атақты халық композиторлары
3. Сал-серілер шығармашылығы
3.7.2. Лекция мәтіні:
Қазақтың аспаптану саласы және оның құрылымы материалдық мәдениеттің
белгісі ретінде орын алады. Музыкалық аспаптардың шығу тегін, дамуын,
құрылыс-құрылымын, жасалуын, дыбыстық ерекшелігін, әуендік және әуездік
мүмкіндігін, қызметін, мақсатын, мән-маңызын зерттейтін ғылым саласы
аспаптану. Ол халықтың талғам-танымының даму динамикасын, ауқымын, бағыт-
бағдарын саралайды. Бір халықтың музыкалық аспаптарының басқа халықтар
музыкалық аспаптарымен байланысын, олардың даму жолдарын, тарихын да
зерттейді.
Бүгінде белгілі болып отырған көне түрік жазба ескерткіштерінен сол
кезде пайдаланылған аспаптар жайлы мәліметтер алуға болады. Жүсіп
Баласағұнның (ХІ ғ.) Қалай бақытты болу жөніндегі ғылым атты дастанында
соқпалы-сілкімелі және үрмелі аспаптар жөнінде жолдарды кездестіреміз.
Диуани лұғат ат-түрік жазба ескерткішінен де осы сияқты аспаптар
атаулары кездеседі.
Әл-Фарабидің философиялық ой-көзқарастары ішінде қазақ
музыкатанушылары үшін аса құнды еңбегі – музыканың ұлы кітабы деп
аталатын еңбегі. Бұл кітабында Әл-Фараби музыкатану, соның ішінде аспаптану
ғылымының да негізін қалайды.
Қаазқтың музыкалық аспаптану ғылымы А.Затаевич, А.Жұбанов, В.М.Беляев
есімдерімен байланысты.
Домбыраға қатысты ел аузында мынадай аңыз бар. Ертеде қылышынан қан
тамған қаһарлы жанның атастырған жалғыз қызы бойжеткенде бір кедей жігітке
ғашық болып, көңіл қосып жүреді. Мұны біліп қойған хан жігітті дарға
астырады. Жігіт өлгеннен кейін қыз мезгіліне жетпей бір ұл, бір ыз
табады. Көп көзінен, ел сөзінен сескенген хан жаман атқа қалмаудың
амалын іздеп қос бүлдіршіннің көзін жоюды астыртын Мыстан кемпірге
тапсырады. Сөйтіп биік өскен жап жасыл ағаштың басына қызды шығысқа, ұлды
батысқа қаратып іліп кетеді. Нәрестелердің көз жасы тамған ағаш
бұтақтары суалып қуара бастайды. Қос жүрек соғуын тоқтатқанда бәйтерек
те өсуін доғарады. Ел ішіндегі өсек сөз, өтірік өкпеге шыдамаған қыз
егізі баласын іздеп жолға шығады. Қатты шаршап, діңкесі құрып қурап
қабығы түсіп, шіруге айналған биік ағаштың түбіне келіп қисаяды. Ұйықтап
кеткен соң оны бір сүйкімді саз, сиқырлы әуен оятады. Құлақ түріп, тың
тыңдаса ән салып тұрған қасындағы биік ағаштан күмбірлеген үн
естіледі. Қыз күндіз егізін тауып, көңіл жұбатып, түнде осы әнші ағаштың
түбіне келіп, неше түрлі әуез естіп, көңіл жұбатып, тынығып жүреді.
Ол ағаш түбінен басына дейін қуыс екен. Жіңішке басының екі жағында
бұтақтан бұтаққа керлііп қалған ішектерді көреді. Бұл қыздың екі
баласынан қалған жұрнақ еді. Батыс жағындағы ішек бостау, ал шығыс
жағындағы ішеку қатты тартылыпты. Егізінің өлімінен хабары жоқ қыз енді
ағаш неге ән салатынын түсініп өзі де қуыс ағаш жасап алып, манағы екі
ішекті соған тағады. Шертіп көрсе, керемет үн шығады. Құлақ тұндырады.
Қыз бостау тартылған ішекті үні мұңды шығатындықтан - Мұңлық, ал ащы тым
зарлы шығатындықтан қатты тартылған ішекті қызым – Зарлық деп ат қойып,
күндіз түні қолынан тастамай, күй шығарып, ел кезіп, егізін іздеп кеткен
екен.
Ерте заманда ер етігімен су кешкен келте заманда тарихтың тоғыз тарауы
қарт жыраудың толғауымен қосылып домбыраның шанағы құйылған екен. Сонда
осынша байлық оның қуыс мойнынан шығып кетпесін, һәм оғыз тараудың белгісі
болсын деп бүкіл ел болып жиналып, домбыраға тоғыз тоқсау - перне таққан
екен. Ел осыдан оның шанағы кейейіп, мойыны жіңішкерген екен.
50-ші жылдары Соғда, Қой қырылған (ежелгі Хорезм) қалаларының орнын
қазғанда табылған мүсіндердің бірінде екі ішекті аспап домбыра ұстаған
музыкант бейнеленген. Ғалым зерттеушілер оның қолындағы аспапты қазақтың
домбырасы деп шешті. Мүсінге 2400 жыл. Қазіргі ұстап жүрген
домбырамыздың түп тұрпаты б.д.д. Ү-ІҮ ғғ. – ақ ел ішіне кең тараған.
А.Жұбанов: Кейбір деректерде домбыра сөзі арабтың дунбаххи бурра
сөз тіркесінен, яғни қозы құйрық деген сөзінен қалыптасқан деген долбар
айтылған - дейді.
Домбыра атауы Дембира деген қыз атынан шыққан болуы керек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бірінші лекция тақырыбы: Кіріспе
Жоспары:
1. Пәннің зерттеу обьектісі
2. Рухани мәдениет функциялары
3. Қазақ халқының рухани мәдениетін зерттеудегі деректер
Лекция мәтіні:
"Қазақ халқының рухани мәдениеті" - қазақ этносының біртұтас бірлігі
негізінде мәдениетін зерттеу, "Археология және этнология" мамандығы
студенттерінің қазақ халқы рухани мәдениетінің құрамдас элементтері арқылы
берілген рухани мәдениетін дәстүрлі құндылықтар жүйесі ретінде қабылдауы
болып табылады.
Пән міндеттеріне қазақ халқының рухани мәдениетінің салалас пәндері
(фольклористика, этномузыка, мәдениеттану, философия, тарих, дінтану,
өнертану, археология және т.б.) материалдарын пайдалана отырып, комплексті,
ғылыми-интегративтік түрде зерттеулер кіреді.
Аталған пәнді оқыту мамандарды даярлауда маңызы зор, өйткені қазақ
халқының рухани мәдениетінің даму жолдарын, негізгі кезеңдерін, мәдениеттің
этникалық нақыштарын айқындауға рухани мәдениеттің алатын орны зор.
Қазақ халқының рухани мәдениеті пәнінің зерттеу объектісі: этникалық
мәдениетті "материалдық", және "рухани" мәдениетке дәстүрлі бөлудің
шарттылығы. Рухани мәдениетті білімдер және қоғамдық нормалар системасы
ретінде дәстурлі түсіну.
Мәдениетті материалдық және рухани негіздеріне классификациялаудың
функционалдық негіздеу (Маркарян Э.С. и др. Культура жизнеобеспечения и
этнос. М., 1983).
Рухани мәдениет функциялары - адамдардың рухани әлеміне, олардың ақыл-
ойы мен психикасына бағытталады. Адамдардың және қоғамның материалдық және
рухани қажеттіліктерін қамтамассыз ету - интеграциалдық процесс.
Қазақ халқының рухани мәдениетін зерттеудегі деректер: Ауызша
сакральдық мәліметтер (мифология, дін, әдет-ғұрып). Ауызша этикалық
мәліметтер (батырлар және лирикалық эпос, жыраулар поэзиасы). Далалық
ауызша тарихнама (аңыздар, шежірелер). Тарихи жазба деректер (жылнамалар
жинағы). Заттай деректер (музей коллекциялары). Көркемөнер деректері.
Орнамент.
Зерттеу әдістері. Салыстырмалы-тарихи әдіс. Рухани мәдениетті
зерттеудің синхронды және диахронды әдістері. Рухани мәдениеттің
түсініктері және терминдері.
Бақылау сұрақтары:
1. Рухани мәдениет түсінігі
2. Рухани мәдениет пәнінің зерттеу тәсілдері мен әдістері
3. Рухани мәдениетті зерттеудегі деректер
Екінші лекция тақырыбы: Этникалық мәдениет теориясы
Жоспары:
1. Мәдениет және оның этникалық функциясы
2. Архаикалық мәдениет
3. Дәстүрлі мәдениеттегі ерекшеліктер
Лекция мәтіні:
Қоғам өмірінің әр түрлі құрылымдық бөлігін анықтай отырып, кейбір
салаларына ғана рухани құбылыс ретінде ден қоямыз. Сонан соң әрбір
әлеуметтік құбылыстың қызмет ету мәнін саралау арқылы мәдениеттің
анықтамасын береді. Мәселен, Э.Тайлор тұжырымы бойынша: адам қабілеті
игерген білімнің жиынтығы, діни сенім, өнер, парасаттылық, заң, салт-
дәстүр, әдет-ғұрып, т.б. мәдениеттің аясына жатады. (Э.Тайлор.
Первобытная культура. М., 1989.). Ал ағылшын ғалымы А.Редклифф Браун
тілді, діни сенімді, эстетикалық талғамды, кәсіби шеберлікті , салт-
дәстүрді мәдениет типтеріне жатқызады.
60-шы жылдары мәдениет ұғымын жинақтап тұжырымдаушылар ішінде
Г.Г.Карпов, А.А.Зворыкин, Г.П.Францев сияқты авторлар болды. Бұл тұжырымға
ден қоюшылар - әр түрлі идеяларды, жаңалық атаулыны, қолөнер мен көркем
өһнерді, нысандар мен бағалы зататрды, наным-сенімдерді, өнер туындыларын,
ауыз әдебиетін, барлық экономикалық жүйелерді, әлеуметтік құрылымдар мен
салт-дәстүрлерді, кісілік пен парасат үлгілерін, идеологияны, далалық
нормалар мен этикетті, қысқасы адамның ақыл ойы мен қолынан шыққан
туындының бәрін мәдениеттің жемісі деп таныды.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарында мәдениетке, соның ішінде этникалық
мәдениетке қатысты мәдениеттанушылар мен этнографтар (Ю.В.Бромлей,
Н.Н.Чебоксаров, С.А.Токарев, Э.С.Маркарян, С.А.Арутюнов, Ю.М.Мкрутумян,
В.И.Козлов сияқты ғалымдар зерттеулер жүргізді. Бұлардың зерттеулері
мәдениеттің әр түрлі аспектісін қарастырып, өзіндік тұжырымдар жасады.
Сондай-ақ олардың теориялық мәселелері бір-бірінен алшақ емес. Осы орайда
мәдениет туралы адамның биологиялық жолмен жасалмаған, ұрпақтан қрпаққа
ауысып отырған өзіндік ерекшелігі бар қызмет тәсілі мен сол қызметтің
нәтижесі деген тұжырымында Э.С.Маркарян қоғам мен мәдениет, этнос
мәдениеті мен этникалық мәдениет ұғымдарының өзіндік мән мағынасын
саарлайды.
Этнос мәдениеті деп әлеуметтік организм ретінде этностың дамуын
қамтамасыз ететін институттанған адам қызметі мен адам қызметінің тәсілін
атаса, этникалық мәдениет барша этнос атаулыға немесе кейбір этностарға
ортақ мәдениет айғақтарын пайымдайды.
Қазақтың мәдениет туралы дәстүрлі түсініктерінде көне негіздермен
қоса мұсылмандық қағидалар қатарлана келеді. Дәстүрлі дүниетанымда қиял
ғажайып кейіпкерлерді, алғашқы тотемдік бейнелерді ислам өркениетіне жалпы
тән Ғайып Ерен Қырық Шілтен, Жеті кәміл пірлер, Арыстанбаб, Қыдыр,
мұсылмандырылған Түкті Баба Шашты Әзіз тәрізді қуатты әулиелер ауыстырған.
Бұл мәселені А.Байтұрсынов өзінің Қобыланды жырындағы әйел бейнесі атты
мақаласында жақсы көрсеткен. Қалмақтармен күрескен қазақтардың салт
дәстүрлері әлі де ескі сенім наымдардан исламға өту дәуірін бейнелейді.
Мысалы, Қобыландының әйелі Құртқа бойына мұсылмандық әдет ғұрып жүйесін
жинақтаса, оның шешесі Көктен кемпір мифологиялық жан.
Бақылау сұрақтары:
1. Мәдениеттің этникалық функциясын қалай түсіндіресіз?
2. Дәстүрлі мәдениет деген не?
3. Дәстүрлі мәдениеттің компоненттеріне не жатады?
Үшінші лекция тақырыбы: Ауызша сакральды мәліметтер
Жоспары:
1. Мифологиялық түсініктер
2. Тотемизм, фетишизм түсініктері
3. Этникалық ерекшеліктердегі фольклордың орны
Лекция мәтіні:
Қазақстанның оңтүстігіндегі және оңтүстік-шығысындағы (Жетісу)
қалаларға жүргізілген зерттеу жұмыстарының археологиялық деректеріне
қарағанда, қала тұрғындарының арасында әр түрлі діни наным-сенімдердің
болғандығы байқалады. Мысалы, Сырдария бойындағы орта ғасыр қалаларын
қазғанда қақпақ тұтқасы қошқармүйізіне, құс айдарына ұқсас жасалған қыш
құмыралар табылды. Осы тектес қыш ыдыс қақпақтары Отырар, Құйрықтөбе
калаларынан жиі кездеседі.
Жазба деректерге карағанда, Сырдария аймағында койға табыну салты өріс
алғандығы аңғарылады. Мұндай бейнелер зооастралық фарнға байланысты туған.
Фарн түрлі халықтарда соңғы кезге дейін береке-байлық, бақыт, денсаулық,
қаскөй күштерден үй ішін қорғаушы және қолдаушы рөлін атқарып келгені
мәлім. Ал оғыздар мен түрікмендерде қойға табыну кең тараған. Оғыздар
өздерінің шыққан тегін қоймен байланыстырып, қорғаушысы ретінде оған
табынатын болған.
Тәңірге жалбарынудың белгісі ретінде қабір үстіне қойтастар орнатқан.
Сондай-ақ діни нанымдардан шығу тегін белгілі бір аңмен байланыстыратын
тотемге табыну белгілерін де кезіктіруге болады.
Ортағасырлык қалаларда отқа табыну әдеті де кең таралды. Мысалы,
Құйрықтөбе және Отырар қалаларын қазған кезде ХІ-ХІІ ғасырлардағы үйлердің
ошақтары ерекше безендірілгені байқалған. Ғалымдар бұл көріністі отқа
табынудың белгісі деп тұжырым жасайды. Отқа табыну түрік тілдес халықтарда
кең тарағанын біз ерте орта ғасырлардан білеміз. Қырғыз халқында отқа
табынуды "қасиетті Ұмай анамен" байланыстыру бар. Ал қазақ халкында отқа
касиетті дүние ретінде табынады. Оған байланысты "отқа түкірмеу", "от
жанған жерді баспау", "отты аттамау", "түнде от жарқылдатпау" сиякты әр
түрлі ырымдар бар. Жас келін түскенде отқа май тамызу рәсімі жасалған.
Мұның бәрі сол бұрыннан калыптасып келе жатқан әдет-ғұрыптар.
Ғылыми зерттеулерге қарағанда, ертедегі діни наным дәстүрлері Жетісу
аймағында кең тараған. Бүл жерде исламның таралуына қарамастан,
зороастризм, несториандык түсініктегі христиан діні, буддизм сияқты
діндердің салт-дәстүрлері де сақталған. Мысалы,Ақтөбе қала жұртын қазғанда
шарап ашытатын орыннан табылған кірпіштерде христиандық крестің таңбасы
салынған.
Тотемдік сенімдер тас ғасырындағы құралдарды пайдалану кезеңінде–ақ
қалыптасқан. Тотемдік мифтер төңірегінде ертегі, өлең, эпостық жырлар,
жұмбақтар, мақал-мәтелдер пайда болған. Археологиялық қазбалар кезінде
тастан жасалған құралдардың өзендер мен көлдердің жағасындағы от жағылған
жер ошақтардың айналасынан табылған 1. С.Жолдасбайұлы. Оның өзі от
төңірегінде отырып ертеңгі болар аңшылықтың сәтті аяқталуы үшін оның
иелеріне сыйынып, аңдардың қимылдарына салып би билеген. Сондықтан аңға
шығар алдында тотем иелері өздерін танып қойса жамандық жібереді деген
қорқыныштан, беттерін басқа аңдардың келбетіне келтіріп тас қыналарымен
бояған. Мұндай көрініс сақтар мен ғұндар және массагеттерде де болған. Сол
кезден қалған мұраның бірі балбал тастар түркі дәуірінен белгілі. Оған
сыйыну ата-баба аруақтарына сыйыну түсінігінде болды. Әдетте, тас тотем
ретінде танылған. Мәселен, Орталық Австралияда да бұл сенімнің
сақталғандығын мынадай рәсіммен білдіреді. Нәресте өмірге келісімен жаны
осында деп ағаштан немесе тастан бейнесін жасап, жәшікке салып үйлерінде
сақтаған, бір үйде қанша аадм болса сонша жәшік болған. Мұның адам
жерленген зираттан ешқандай да айырмашылығы жоқ. Себебі, жас балаларға
зиратқа қарап қолыңды шошайтпа, зират маңына ойнама секілді тыйымдар Онда
бабаң отыр, - деген сияқты теңеумен бір жағынан үлкенді сыйлауға да
тәрбиеледі. Әруақтар үйіндегі адамдар өздерін силамай, саусақ шошайтып
көрсеткенін сезсе, онда жамандық жібереді деп сақтанған.
Тас дәуірінде-ақ өздері мекен еткен үңгірлердің аузын таспен жауып
бекітіп, өмірлерін сақтаған. Онда магиялық күш бар деп сенген. Содан болса
керек, жас нәрестенің киіміне, бойына тіл-көзден сақтау үшін жеті қара
тасты тұмар ретінде іліп қоятынымыз.
Қиындыққа төзімді адамдарды жаны тастан жаралған екен дейміз.
Тотемдік түсінікте аққу киелі құс деп саналған. Дегенмен де аққу
шамандық діннің ықпалынан бақсылар пайдаланған. Мысалы, Сібірдегі түркі
тектес халықтардың шамандары, қказақтардың бақсылары тәрізді зікір салып,
қобызбен ойнау кезінде, бастарына аққудың терісін киіп, көрермендерін
қимылсыз сиқырлап тастаймыз деген. Сол арқылы өздерінің неден болса
қорықпайтындықтарын, сол арқылы бақсылықты әулиелік деп түсіндірген.
Моңғолия қазақтарының арасындағы бақсылардың аққу терісінен кеудеше киіп,
ойын көрсететіні, бір жағынан аққу киімді бақсыны диуана деп атаған.
Сондай-ақ аққу терісінен үшкір төбелі тымағы бар адамдарға бала емдедетін
де болған 94.
Атақты қобызшылар да қобызының басына аққудың терісін қаптап, болмаса
қобыз ойнау кезінде үстіне жамылып отыру сырлары осыдан болса керек, бақсы
сарыны айтылып, қобыз ойналған кезде, қобыз үні науқастың жанына жиналған
қара күш иелерін жан-жаққа қуалап тастайды деген түсініктерді
қалыптастырған. Жалпы, ұлттық ұғымда аққу терісінен киім киюге болмайды.
Десек те, Ш.Уәлихановтың қарындасының аққудың терісінен тігілген ішігінің
бүгінде Мемлекеттік музейде сақталғандығы бізге мәлім. Оның себебі,
уәлихановтар әулетіне қастандық жасаушылардың көп болғандығымен, сондай-ақ
жалғыз қарындасына аққу тонын кидіру арқылы жамандық жасау сияқты қара
ниеттен туындаған.
Қазақтар арасында бүркіт киелі тотемдік қызмет атқарған. Қазақтар
бүркітті қасиетті құс, көк тәңірісі, қанаттылар ханы деп құрметтеген.
Көк бөріге қатысты тотемдік сенім киелілік мәнге ие болған. Сондықтан
қасқырдың жүнінде кие бар деп сеніп, жаңа туған нәрестені емізбес бұрын,
қайнатылған таза суға қасқырдың жүнін салып ауыздандырған. Бұл тотемдік
сенімге сиқырлау магиясының араласып келуі қасқырдың жүнін жас нәрестенің
аузына тигізу арқылы бөрідей айбатты, жауына алдырмас күшті, әрі айлакер
болсын деп ырымдаған. Екінші жағынан қасқырдың жүнін жадылау магиясында да
қолданған. Ол бойынша қасқырдың жүнін қыздар мен жігіттердің қалтасына
салса, болмаса бір біріне жақындатса, онда бір-біріне деген сезімі оянады
деп сенген. Балалар сүзекпен ауырмас үшін қасқырдың баласын ұстап әкеліп
үстінен аттаттырған. Терісін тіл-көзден сақтау үшін үйдің төріне іліп
қоятын болған, укейде оның терісінен ішік те тіккен. Ал тісін балалардың
мойнына іліп, сұқ көзден сақтайды деп сендірген.
XIV-XV ғасырларда Қазақстанда мекендеген ру-тайпалардың әдеби туындылары
ауызша таралды, ғылыми тілмен айтқанда, фольклор түрінде дамыды.
Фольклорға ел ішінде айтылып жүрген ертегілер, аңыз-әңгімелер, мақал-
мәтелдер, жұмбақтар, эпостық жырлар жатады. Фольклорлық шығармалардың
тақырыптары алуан түрлі болып келеді.
Ауыз әдебиеті сонау түрік дәуірінен бастау алған. Мәселен, түріктер
кезіндегі "өгіздің аяғы болғанша, бұзаудың басы болған жақсы" деген мәтелді
қазақтар "ортақ өгізден, оңаша бұзау артық" дейді.
Фольклордың ертедегі үлгілері түрлі мифологиялық сюжеттерден тұрады.
Мәселен, Ғарыш пен Жердің ғайыптан пайда болуы немесе Күн мен Айдың және
жұлдыздардың қайдан шыққандығы туралы түрлі аңыздар сақталған.
Мысалы,"Күннің баяны", "Темірқазық пен Жетіқарақшы" жұлдыздары, т.б. туралы
аңыздар. Алғашқы адамдар мен жануарлардың, таулар мен өзен, көлдердің қалай
жаралғандығы туралы аңыздар да бар.
Ауыз әдебиетіндегі кең тараған жанрлардың бірі - ертегілер.
"Құламерген", "Жоямерген", "Жерден шыққан Желім батыр", "Ертөстік",
"Керқұла атты Кендебай" сияқты батырлық, өнегелік мазмұндағы ертегілердің
әлі күнге дейін тәрбиелік мәні өте зор.
Ауыз әдебиетінің ертеден ел аузында айтылып келе жатқан ірі саласының
бірі - эпостық жырлар. VI-VIII ғасырлардан бастау алған батырлық жырлары
көптеген көріністермен толықтырылып, XIV—XV ғасырларда эпостық жырға айнала
бастады. Мәселен, қыпшақтар мен қияттардың қызылбастар мен қалмақтарға
қарсы соғысын суреттейтін "Қобыланды батыр" жыры. Кеңейтіліп, жаңару
барысында бұл жырда Алтын Орда дәуіріндегі Алшағыр, Қазан, Қараман, Айбақ
сияқты тарихи адамдардың есімдері де орын алды. Ал Алтын Орда ыдыраған
кезде Ер Тарғын, Орақ-Мамай, Ер Қосай сияқты тарихи батырлар жырлары
пайда болған. Жырлардағы елін, жерін жаудан қорғаған батырлар бейнесі
халықтың ерекше құрмет тұтатын тұлғаларына айналған.
XIII-XV ғасырларда авторы белгілі ауызша поэзияның үлгілері де дами
бастайды. Оның өкілдері: аттары бізге аңыз болып жеткен Кетбұға, Қотан,
Сыпыра жырау, Асан Қайғы. Олардың өмірбаяндары белгісіз болғанымен ауызша
сақталып, бізге жеткен шығармалары, халықтың бірлігі мен тірлігі туралы
айтқандары бүгінгі ұрпақ үшін тәрбиелік мәні жағынан өте құнды еңбектер
болып табылады. Бұлар тек жыраулық өнермен ғана шектелмеген. Олар ел
арасындағы жер, жесір дауы сияқты даулы мәселелерге әділ төрелік айта
білген шешен, білгір адамдар болған. Сол себептен де олардың аты аңызға
айналып, ұрпақтан ұрпақка жеткен. Мәселен, Кетбұғаның Шыңғысханмен жыр
арқылы сұхбаты немесе Қотан ақынның баласы Ақжол би қаза болғандағы жоқтау
өлеңі–мағынасы мен сюжеті, көркемдік шеберлігі жағынан қайталанбас
туындылар.
XIV-XV ғасырлар аралығында ауызша әдебиетпен қатар жазбаша әдебиет те
дами бастаған. Олардың көпшілігі қыпшақ тілінде жазылған. Мәселен, "Кодекс
куманикус", "Оғызнама" сондай туындыларға жатады. Бұл ғасырларда өзбек
ақыны Хорезмидің "Мухаббатнамасы", қыпшақтар арасынан шыққан Кутбтың
"Хұсрау мен Шырын", Дүрбектің "Жүсіп-Зылиха" сияқты әдеби шығармалары
белгілі болған.
Бақылау сұрақтары:
1. Сакральды мәліметтер дегеніміз не?
2. Тотемизм түсінігін түсіндіріңіз
3. Анимизм мағынасы және оның мәні
4. Аталған діни наным сенімдердің бүгінгі өмірлік тәжірибиеде
қолданылуы
Төртінші лекция тақырыбы: Ауызша этикалық мәлімет
Жоспары:
1. Батырлар эпосы
2. Лирикалық эпостар
3. Жыраулар поэзиясы
Лекция мәтіні:
Ауыз әдебиетінің ертеден ел аузында айтылып келе жатқан ірі саласының бірі
- эпостық жырлар. VI-VIII ғасырлардан бастау алған батырлық жырлары
көптеген көріністермен толықтырылып, XIV—XV ғасырларда эпостық жырға айнала
бастады. Мәселен, қыпшақтар мен қияттардың қызылбастар мен қалмақтарға
қарсы соғысын суреттейтін "Қобыланды батыр" жыры. Кеңейтіліп, жаңару
барысында бұл жырда Алтын Орда дәуіріндегі Алшағыр, Қазан, Қараман, Айбақ
сияқты тарихи адамдардың есімдері де орын алды. Ал Алтын Орда ыдыраған
кезде Ер Тарғын, Орақ-Мамай, Ер Қосай сияқты тарихи батырлар жырлары
пайда болған. Жырлардағы елін, жерін жаудан қорғаған батырлар бейнесі
халықтың ерекше құрмет тұтатын тұлғаларына айналған.
Халқымыздың ауыз әдебиеті оның рухани дүниесінің аса бір мол саласы.
Халықтың ой санасының дамуын оның ауыз әдебиетінен байқауға болады. Ғылыми
зерттеулерге қарағанда дүние жүзінде қазақ халқындай ауыз әдебиеті дамыған
бірде бір ел жоқ екен. Оның аңыз-әңгімелері, батырлық жырлары, ғашықтық
жырлары, мақал-мәтелдері, жұмбақтары т.б. халықтың жан дүниесін білдіретін
бірден бір рухани байлығы болған. Қазақ халқы өздерінің ауыз әдебиетінде
келешекке деген ой арманын дүниеге деген көзқарасын, оз басына деген
жақсылық сезімін тілегін халқымыз өздерінің өмірдегі қуанышын да, ренішін
де өлең жырларында білдірген. Мәселен дүниеге сәби келсе де, қыз ұзатып, не
келін түсіріп, той жасаса, жар-жар, беташар, сыңсу, қоштасу, айтыс сияқты
өлеңдер айтса, ал адам қайтыс болса жоқтау айтылған. Сонымен қатар, төрт
түлік мал туралы да, жарапазан, шариғат туралы, бақсы балгерлік те қиссалар
айтылатын. Мұндай өлеңдерде халық қуаныштарын да, реніштерін де, жан
дүниесіндегі сезімдерін сыртқа шығаратын. Қазақ халқының рухани
мәдениетіндегі басты бір саласы тіл және жазудың дамуы. Қазақ тілі
Қазақстан жерін мекен еткен, тегі жағынан бір-біріне жақын қаңлы, үйсін,
қыпшақ, арғын, найман, керей, алшын т.б. тайпалардың тілдері негізінде
қалыптасқан. Бұл кездегі тайпалардың ауызекі сөйлеу тілімен қатар әдеби
жазба тілі де болған. Қазақтың тілі қоғамдық өмірге байланысты туған жаңа
сөздердің есебінен байи түсті. XV ғасырда қазақ тілі өзіне тән ерекше
белгілері бар, дербес тілге айналды. Тіл ғылымын зерттеушілердің айтуына
қарағанда, "Едіге", "Ер Сайын" жырлары қазақ халқының арасына алшындар
арқылы, "Ер Көкше", "Базар батыр" поэмалары керейлер тілінде тараса, "Талас
ескерткіштері" дулат-үйсін тілінде, ал "Наһжи әл Фара-дис" кердері тілінде,
"Кодекс куманикус" қыпшақ тілінде жазылып, тарапты. Осылардың ішінде басты
рөл атқарғаны "көне қыпшақ тілі" (көне қазақ тілі) болды. ХV-ХVІІ
ғасырларда -Алтын Орда, Ақ Орда дәуірінде көне қыпшақ тілі ресми әдеби тіл
ретінде қолданылды.
XIII-XV ғасырларда авторы белгілі ауызша поэзияның үлгілері де дами
бастайды. Оның өкілдері: аттары бізге аңыз болып жеткен Кетбұға, Қотан,
Сыпыра жырау, Асан Қайғы. Олардың өмірбаяндары белгісіз болғанымен ауызша
сақталып, бізге жеткен шығармалары, халықтың бірлігі мен тірлігі туралы
айтқандары бүгінгі ұрпақ үшін тәрбиелік мәні жағынан өте құнды еңбектер
болып табылады. Бұлар тек жыраулық өнермен ғана шектелмеген. Олар ел
арасындағы жер, жесір дауы сияқты даулы мәселелерге әділ төрелік айта
білген шешен, білгір адамдар болған. Сол себептен де олардың аты аңызға
айналып, ұрпақтан ұрпақка жеткен. Мәселен, Кетбұғаның Шыңғысханмен жыр
арқылы сұхбаты немесе Қотан ақынның баласы Ақжол би қаза болғандағы жоқтау
өлеңі–мағынасы мен сюжеті, көркемдік шеберлігі жағынан қайталанбас
туындылар.
Бақылау сұрақтары:
1. Этикалық мәліметтер дегеніміз не?
2. Эпостық және лиро эпостық жырлардың қазақ фольклорындағы орны
3. Этикалық мәліметтердің қазақ этнографиясындағы орнын түсіндіріңіз
Бесінші лекция тақырыбы: Далалық ауызша тарихнама
Жоспары:
1. Тарихи әндер
2. Тарихи күйлер
3. Генеалогиялық аңыздар
ХVІ-ХVІІ ғасырларда қазақ тілінде тарихи шығармалар жазыла бастады.
Жазба әдебиет мұрасы - "Жами ат-тауарих" (шежірелер жинағы) атты кітаптың
авторы Қадырғали Жалаири еді. Бұл кітап - ХVІ-ХVІІ ғасырлардың тарихи
шежіресі, әдебиет пен тіл ескерткіші, әрі Ораз Мұхаммедтің даңқын жырлаған
туынды. Кітап араб әліпбиімен жазылған.
"Тарих-и Рашиди". Мухаммед Хайдар Дулати 1499 жылы Ташкентте туып, 1551
жылы Кашмир қаласында қаза болған. Ғалымның шыққан тегі дулат тайпасы. Бұл
тайпа Шағатай ханның кезінде оның қол астында болған. Хайдар Дулатидің
бабалары ханға жақсы қызмет істегендері үшін Маңғылай Сүбе деген осы күнгі
Қашқар жерін сыйға берген (икта).
1508 жылы Мұхаммед Хайдардың әкесі Мұхаммед Хұсайын Мұхаммед Шайбани
адамдарының қолынан қаза болады. Сөйтіп екі жасында шешесінен, 9 жасында
әкесінен айырылып, әпкесі екеуі мүлде жетім қалган. Бұл хабарды естіген
Кабулдағы Бабыр Хайдарды өзіне алдырады. Бабыр Хайдарды өте жақсы қарсы
алған. Хайдар өзінің жазған күнделігінде қаладан қалаға қашып жүріп көрген
қорлығын, есектен жығылып қолын шығарып алып, оны салуға мүмкіндік болмай
бір ай бойы қиналғанын жазады. Бабыр сияқты атақты адамның оны жақсы қарсы
алғандығы соншалықты, әке-шешесінің өлуі, жол бойы көрген қорлығының бәрі
бірден ұмыт болғанын ризашылықпен жазған. Бабыр мен М.Хайдардың екеуінің
шешелері Моғол ханы Жүністің қыздары болған. М.Хайдардың шешесі Хуб Нигар
ханым кіші қызы болса, ал Бабырдың шешесі Құтлық Нигар ханым ортаншы қызы
болатын. Сонда Бабыр мен Хайдар бір-біріне бөле болып келеді. Бабыр
Хайдарға арнап жеке бөлме, тәрбиеші, дәріс беретін ұстаздар бөлген.
Серуенге шыққанда өзімен бірге алып жүреді. Алайда, Хайдар мұнда да
тұрақтамайды. Моғол ханы Сайид М.Хайдарды өте жақсы көрген. Хайдар өзінің
жас кезінде-ақ ханмен таныс болған. Сондықтан да, Сайид хан Бабырдан оны
сұрап хаттар жазған, М.Хайдардың өзі де Бабырдан Мұхамед Хайдар Дулати
Моғол хандығына жіберуін бірнеше рет сұраған. Бабыр рұқсатын беріп,
Хайдарды Сайид ханға жібереді.
Хан Хайдарға түрлі мемлекеттік жұмыстар тапсырып, олардың орындалуы
туралы атақты адамдардың алдында есеп беруді үйретеді. Егер оның жіберген
қателігі болса немесе айтайын деген ойын жеткізе алмай тұрса хан өзі
көмектесіп отырған. Сөйтіп, хан Хайдарды мемлекет басқару дәрежесіне дейін
көтереді. Ол 25 жасқа толғанда мемлекеттік жұмыстар атқара бастайды, ал 30
жасқа толғанда хан оған әскер басқаруды тапсырған. Ханның Хайдарға деген
сенімі сонша, өзінің қызына үйлендіріп, оған гурган (күйеу) деген атақ
береді.
М.Хайдар өмірінің соңғы он жылында 1540-1551 жылдар арасында Кашмир
уәлиатында билік жүргізіп, әділ ел басқарушы болған. Ол өзіне қараған
қалалар мен қоныстардың әл-ауқатын көтеріп, жолдарын жақсартқан.
Мәдениеттің өркендеуіне жағдай жасаған. 1551 жылы жансыздардың қолынан қаза
болған М.Хайдар өзінің артына "Тарих-и Рашиди" атты тарихи еңбегі мен
"Жаһаннама" поэмасын қалдырған. 1544-1546 жылдары Кашмирде билік құрып
тұрған кезінде жазылған "Тарих-и Рашиди" тарихи еңбегінің мынандай
мәселелер бойынша құндылығын атап өтуге болады:
1) Қазақ хандығының құрылуы туралы мәліметтер;
2) ХV-ХVІ ғасырларда Қазақ-Моғол хандықтарының арасындағы қарым-қатынас
туралы;
3) Қазақ хандығы мен қырғыздар арасындағы қарым-қатынас туралы;
4) Қазақ-Өзбек хандықтарының арасындағы қарым-қатынас туралы;
5) Қазақ-Қалмақ және Моғол-Қалмақ арасындағы қарым-қатынас туралы;
6) Қазақ халқының этностық құрамы жайлы;
7) Жетісу аймағындағы қазақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы;
8) Сол кездегі географиялық атаулар, халқымыздың тарихы жайлы деректер
көптеп кездеседі. Ал, өзі қазақ халқының тұңғыш тарихшысы болып
есептелетін М.Х.Дулатидің еңбегі халқымыздың тарихынан мәңгілік өшпес
орын алады.
"Жылнамалар жинағы". Қадырғали би Қосымұлы Жалайыри (1555-1607 жж.) —
кейінгі орта ғасырларда шыққан ғұлама тарихшы, мемлекет қайраткері. Шыққан
тегі жалайыр тайпасы. Жазба деректерге қарағанда, Отырар-Түркістан
аймағында дүниеге келген.
Қалмақ шапқыншылығы кезінде Қадырғали Жалайыридің ауылы шапқыншылыққа
ұшырап, Тәуекел ханның інісі Ондан сұлтан жау қолынан қаза болады. Ғалым
сұлтанның 13 жасар баласы Оразмұхаммедті ауыл-аймағымен көшіріп, Сібір ханы
Көшімнің қол астына барады. Қадырғали мұнда да төбе би болып сайланған.
Жетім қалған Оразмұхаммедті өзінің тәрбиесіне алады.
1588 жылы Қадырғали Оразмұхаммедпен Ертіс өзені бойында қаршыға салып
жүргенде патша өкіметінің әскер басшысы Д.Чулков қолға түсіріп, үй-іші,
туған-туыстарымен Мәскеуге аманат ретінде аттандырады. Сөйтіп, Қадырғали
Жалайыри 1599 жылға дейін патша сарайында тұрады. Патша Борис Годунов 1600
жылы Оразмұхаммедті Қасым каласының ханы етіп тағайындайды. Қадырғали оның
төрт уәзірінің бірі болып бекітіледі. Міне, осы кезден бастап ол ғылыми
іспен шұғылдана бастаған.
Қадырғали өзінің ана тілімен қоса араб, парсы тілдерін де жетік
білген. Ол өзінің "Жылнамалар жинағында": "Мен дүние жүзіндегі неше түрлі
мемлекеттерді аралаған, әділ үкім, нақыл сөзге қанық көптеген кітаптар
оқыған адаммын" деп жазады. Бұл сөзінен ғалымның шығыстың классикалық озық
әдебиеті мен мәдениетін, ғылымын терең білгенін байқауға болады.
"Жылнамалар жинағын" мазмұны мен құрылымы жағынан негізінен үш бөлімге
бөліп қарауға болады:
1-бөлімі Борис Годунов патшаға арнаудан тұрады, Ғалым патшаны асыра
мадақтаған. Оны жер-көкке сыйғызбай, ойға да, тауға да, көк теңізге де,
аспандағы ақ бұлтқа да теңей келіп, "Сенің шапағатыңа ұшыраған жан өлсе де
өкінбес" деп кіріспе сөзін аяқтаған.
2-бөлімі "Жамиғат-тауарих" атты Рашид ад-Диннің еңбегінің негізі
бойынша жазылған. Мұнда ертедегі түркі-монғол тайпаларының тарихы жан-жакты
және қысқа көлемде баяндалған. Одан ары қарай Шыңғыс ханның аталары мен
ұрпақтарын, Ғазан ханға дейін мың үш жүз жылға жіктеген.
3-бөлімі Қазақ хандығының тарихына арналған аса маңызды белігі болып
табылады. Мұндай тың деректер бұрын-соңды болып көрмеген. Ол тоғыз
дастаннан тұрады. Бұл дастандардың сегізі Шыңғыс хан ұрпақтарының ішінде
Қазақ хандығына қатысы бар —Орыс хан, Тоқтамыс, Темір-Құтлық, Орыс хан ұлы
Қажы-Керей, Қажы-Мұхаммед, Әбілхайыр, Жәдігер, Оразмұхаммед, тағы
басқаларға арналған. Ал бір дастан Алтын Орда тарихындағы аса ірі тұлғаның
бірі Едіге биге арналған.
Ғалым еңбегінің соңында "Алаш мыңы үш сан" болса, "Қатаған қауымы екі
сан" деп көрсетеді. Мұндағы үш сан деп отырғаны — Қазақ хандығының құрамына
Ташкент уәлаяты, қарақалпақ пен қырғыздар кірген. Бұл жердегі басты мәселе
— Қадырғали алаш деп қазақ атауының орнына пайдаланып отыр. Ғалымның еңбегі
тек қазақ халқының ғана тарихына қажетті құнды дерек емес, ол бүкіл түрік
тілдес халықтардың тарихын зерттеуде аса бағалы еңбек.
"Шыңғыснама". Өтеміс қажы бек Маулан Мухаммед Дос (ХУІ ғ.) Хиуа ханы
Ильбарстың (1512—1525 жж.) құзырында қызмет істеген Мұхаммед Достың
отбасынан шыққан адам. Ата-бабалары XV ғасырдың 80-жылдарында Сырдарияның
төменгі ағысына иелік еткен шайбанид Жәдігер ханның қарамағындағы ең жақын,
берілген адамдары болған. Ал Өтеміс қажының өзі Ильбарс ханның сарайында
көшіруші хатшы қызметін атқарған.
Өтеміс қажылыққа барып келгеннен кейін Хорезм бойын, Алтын Орданың
оңтүстік аймағын, Каспий теңізінің төңірегін және Еділдің төменгі ағысы
сияқты тарихи жерлерді аралап, саяхат жасаған. Сөйтіп, "Шыңғыснаманы"
жазудан бұрын оқиғалардың куәсі болған аңыз-әңгімелер жинаған.
Сондықтан да бұл еңбек Қазақстан тарихының XIV ғасырдағы этносаяси,
саяси, әлеуметтік-мәдени, шаруашылық мәселелерін шешуде маңызы өте зор.
Еңбек Шыңғыс ханнан бастап оның ұрпақтарының XIV ғасырдың аяғына дейінгі
аралықта көмескі болып жүрген тарихи оқиғалардың ашылуына көмектеседі.
Еңбектегі кездесетін аса бір құнды хабар — осы уақытқа дейін өлімі
аңыз болып жүрген Жошы хан туралы дерек. Онда Жошы әкесі Шыңғыстың қанша
жерді жаулап, босқа қырғын жасап отырғанына қарсы болып, өзіне қыпіпақ
жерінің ұнағандығын, мұндай жерді гүлдендіріп отырудың қажеттігін айтса
керек. Сөйтіп, әкесін бір аңға шыққанда өлтіріп, жаулаушылықты тоқтату
туралы ойын айтады. Жошы ханның бұл сөзін Шағатай әкесіне жеткізеді.
Қаһарына мінген Шыңғыс хан Шағатай мен Үгедейді Жошыны жазалауға
аттандырған. Алайда олар Жошыға жетпей, оның қаза болғандығы туралы хабар
естиді. Шамасы, әкесі алдын ала Жошыны жазалайтын өзінің ең сенімді
адамдарын жіберген тәрізді.
XIV ғасырдағы Алтын Орданың ішіндегі осындай талас-тартыстан халықтың
экономикасы, мәдениеті азьш-тоза бастайды. Сондықтан да ел ішінде халық
қозғалыстары туады. Соның салдарынан Бердібек ханнан кейін Алтын Орданың оң
қанатын Мамай Қырымға қарай бөліп әкетсе, ал сол қанатын Теңіз-Бұға
Сырдарияға қарай бөліп әкеткен. Мұндай бөлінушілік Қазақ хандығының
құрылуына себеп болған Орыс ханның ұрпақтарының кезінде де болған.
"Шыңғыснамада" Дешті-Қыпшақ халқының мал өсіруге байланысты мерзімді
көші-қон мәселесіне ерекше назар аударылған. Онда қыстау, жайлауға көшу,
оның малдың басын, коңьш көтеруге, көбейтуге қанша пайдалы екендігі
жазылса, жазда жылқы малының семіріп, қымыз ішкен адамдардың сән-салтанат
құрып қуанышқа бөленетіндігін жазады. Дәл қазақ халқының жаз жайлаудағы
жағдайларын суреттеп жазғандай. Еңбектегі бұл көріністер қазақтардың халық
болып қалыптасуының соңғы кезі екендігін толық көрсетіп тұрғандай.
Әбілғазы шежірелері. Әбілғазы Бахадур ханның (1603-1664 жж.) әкесі
Арабмұхаммед Жошы ханның ұрпағы, Хорезм ханы болған. Әбілғазы Хорезм
хандығының орталығы Үргеніште туған. ІІІешесі Мехрибану да Жошы әулетінен
шыққан, Арал бойындағы қазақ руларының ханы Жаңғазы сұлтанның қызы.
Әбілғазы 6 жасында шешеден айырылып, өгей шешенің қолында өскен.
Әбілғазы әкесі салдырған Арысхан медресесінде оқып, Шығыстың ғұлама
ғалымдарынан білім алған. Жасында зерек бала болған ол медреседе оқып
жүрген кезінің өзінде әдебиет пен тарихқа бейімділігін көрсеткен. Әсіресе
тарихи еңбектерді көп оқып, оларды зерделеп отырған. Сонымен қатар,
Әбілғазы әскери өнерді де жақсы меңгерген.
Әбілғазы өзінің еңбегінің алғы сөзінде үш түрлі өнерді жақсы
меңгергендігін жазады. Біріншісі — әскери өнер, әскери басқару, оның
ішіндегі тәртіп мәселесін қалыпқа келтіру. Екіншісі — ақындық өнер, үшінші
— тарихшы ретінде Арабстан, Иран, Тұран, Монғолия сияқты елдерді билеген
патшаларды, олардың өмірі мен мемлекеттік қызметтері, оларда болған ірі
оқиғаларды білген. Ғалымның тарихшы ретінде 1661 жылы жазған "Шежіре-и
тарақиа" (Түрікмен шежіресі) және 1665 жылы жазған "Шежіре-и Түрік" (Түрік
шежіресі) еңбектері түркітануда және қазақтануда танымы жағынан өте құнды
еңбектер болды.
Әбілғазы әкесі өлгеннен кейін аға-інілерінің арасындағы билікке таласу
кезінде жарадар болып, қашып құтылады. Ол Маңғыстау түрікмендерінің
арасында біраз тұрьш, одан кейін қазақ хандары Есім мен Тұрсын хандардың
қолдарында екі жылдай тұрып, Есім хан Тұрсын ханды жазалаған кезде Орта
Азияға кетеді. Қайтадан ағаларының қолына түсіп, Иранға жер аударылады.
Исфахан қаласында он жылдай тұрып, одан 1638 жылы қашып шығып, Арал
өңіріндегі қазақтардың арасына барады. Бұл жердегі қазақтар оның ағасы Хиуа
ханы Аспандиярдың қол астында болған. Олардың өзінің бауырына қарсы
көтерілісін басқарады. 1643 жылы Арал өңірінің қазақтары Әбілғазыны
өздерінің ханы деп жариялайды. Ол қазақтардың көмегімен Хиуаға бірнеше рет
шабуыл жасап, ақыры 1645 жылы билікті тартып алған. 1663 жылы билікті
өзінің ұлы Ануш-Мұхаммедке беріп, өзінің еңбектерін жазуға кіріскен. Алайда
"Түрік шежіресін" бітіре алмай, 1664 жылы қаза болады. Ал шежірені баласы
1665 жылы аяқтап шығады.
Әбілғазының еңбектері шежірелік сипатта сонау түркі дәуірінен бастап,
Шыңғыстың тұқым-ұрпақтарын, одан кейінгі дөуірлерде Орта Азия, Қазақстан,
Таяу Шығыс елдерінде болған ірі тарихи оқиғалар мен сол кездегі ел
басқарған хандардың жүргізген саясаттары жайлы қысқаша жазылған жылнамалар
жинағы. Одан қазақ халқының тарихы, оның құрамына кірген ру-тайпалар,
олардың ертедегі тарихы, тіршіліктері мен мәдениеттері туралы құнды
деректер алуға болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Далалық ауызша тарихнаманы қалай түсіндіресіз?
2. Тарихи әндер және олардың шығу тегі
3. Тарихи шежірелер және оның этномәдениеттегі орнын түсіндіріңіз
Алтыншы лекция тақырыбы: Жазба тарихи деректер
Жоспары:
1. Жүсіп Баласағұн
2. Қадырғали Жалайри
3. Мұхаммед Хайдар Дулати
Лекция мәтіні:
1. X ғасырдан бастап Оңтүстік Қазақстанда ислам діні кең түрде дами
бастайды. Сайрам, Отырар, Түркістан, тағы басқа қалаларда діни медреселер
салынып, ғылым-білімге кең жол ашылады. Әдеби және ғылыми шығармалар араб
тілінде жазылады. Шығыстың аса көрнекті ғалымы Әбу Наср әл-Фараби де
шығармаларын араб тілінде жазды.
Әбу Наср әл-Фараби (870-950) Фараб аймағына қарайтын Отырар қаласында
туған. Осы қалада қыпшақ тілінде білім алған. Араб тілін Исфахан, Бағдат,
Дамаск (Шам) қалаларында игерген. Философ, музыкант, математик ғалым
дүниеге көзқарасы жағынан өз заманының озық ойлы адамы болды. Дүние жүзінде
Аристотель сынды ғұлама ғалымдардың бірі ретінде танылды. Өз еңбектерінде
адам дүниені және оның мәнін өзінің сезім мүшелері мен ақыл-ойы арқылы
таниды деп түсіндірді. әл-Фарабидің логика мен медицина, ғарышнама мен
анатомия, философия, заң ғылымы сияқты ғылым салаларына қосқан жаңалықтары
әлемге әйгілі.
Ғұлама дүниеге келген Фараб өлкесінен ондаған Фарабилердің еңбектері мен
есімдері белгілі болып отыр. Олардың ішінде XII ғасырда өмір сүрген Исхақ
әл-Фараби, Жауһари әл-Фараби, Ахмад әл-Фараби сияқты ғалымдар бар. Бұлар да
ғылым мен білімнің дамуына белгілі үлес қосқан ғұламалар.
Тіл білімінің дамуы. Түрік тілдес халықтар X ғасырға дейін бірнеше коғамдык
немесе мемлекеттік құрылыстарды бастарынан өткізді. Мұның өзі тілдің
дамуына қолайлы жағдай туғызбады. Жалпы көптеген түрік тілдес тайпалар
негізінен түрік тілінде сөйлегендерімен олардың ішінде жергілікті тіл
ерекшеліктері де болған. Оғыз, қарлұқ, қып-шақ сияқты тайпалардың халықтық
дәрежеге көтерілуі кезінде түбі бір түрік тілдес тайпалар қосылып, бірігіп
кетіп те отырған. Түрік тілдес тайпалардың бір-біріне жақындығын белгілі
ғұлама Махмуд Қашғари зерттеген.
Махмуд Қашғаридің (1030-1090) шын аты Махмуд Хусейн ибн Мухаммед
Қашғари. Әкесі Қашғар қаласында туған. Махмуд алғаш Қашғар қаласында,
кейіннен Орта Азия мен Иранның ірі қалаларында білім алады. Араб тілін
жетік білген ғұлама ғалым саналы ғұмырын өзінің туған халқының тілін
зерттеуге арнаған.
Махмуд Қашғари үш кітаптан түратын "Түрік тілдерінің сөздігі" ("Диуани
лұғат ат-түрк") атты мәңгі өшпес мұра қалдырды. Бұл кітап - түрік дәуірінде
өмір сүрген түрік тайпалары сөздерінің жиынтығы. Оның айтуы бойынша, бұл
еңбекті жазудан бұрын ол бүкіл түріктердің елі мен жерін түгел аралап
шыққан. Атақты орыс ғалымы А. Н. Кононов Махмуд Қашғаридің бұл кітапты
жазудағы басты мақсаты түрік тілінің мәртебесін көтеріп, оның араб тілінен
ешбір кем түспейтіндігін дәлелдеу болды дейді. Ал екінші бір түрік тілінің
маманы Н. А. Баскаков Махмуд Қашғари өзінің бүл атақты еңбегін жазуда түрік
тілдерін өзара салыстыра зерттеушілердің көшбасшысы болды деген пікірді
айтады.
Ғұлама өз еңбегінде түрік тілдес тайпалардың тілін ғана зерттеп қойған
жоқ. Бұл кітаптан бүгінгі ғалымдар сол кездегі түріктердің мекен-жайларының
аты-жөні, олардың тарихы, этнографиясы, ауыз әдебиеті жайлы көптеген
мағлұматтар алады. Сондықтан өзінің деректілігі жағынан бұл ешбір баға
жетпес еңбек болып табылады.
Жүсіп Баласағұни (1021-1075). Ғұлама Шу өзені бойындағы Баласағұн
қаласында туған. Толық аты Жүсіп Хас Хажип Баласағүни. Ол өзінің атақты
"Құт негізі - білік"("Құтадғу білік") атты еңбегімен белгілі. Бұл еңбек
алғаш рет түрік тілінде жазылған. Ғұлама өзінің еңбегінде: "Арабша, тәжікше
кітаптар көп. Ал бұл -біздің тіліміздегі тұңғыш даналық жинақ" деп, түрік
тіліндегі жазылған кітаптардың мүлде жоқ екендігін аңғартады. Ол өз тілін
қорсынып, араб, парсы сияқты жат елдің тілінде сөйлеу, шығарма жазу сияқты
әрекеттерге карсы болған. Сондықтан да ана тілінде жазылған бүл еңбектің
тарихи маңызы зор. "Құтадғу білікте" түрік тілдес халықтардың тарихы мен
қоғамдық саяси өмірі, әдет-ғұрып, наным-сенімдері туралы мағлұматтар көптеп
кездеседі.
Жүсіп Баласағұнидің бүл еңбегінде ғылымның философия, астрономия,
алгебра, тағы басқа салаларына да тоқталуы оның жан-жақты, білікті адам
болғандығын көрсетеді. Кітапта халық ауыз әдебиетінің үлгілері мол
пайдаланылған. Аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдер, шешендік сөздер көп
кездеседі. Мысалы, қазақтардың "Сөздің көркі - мақал", "Жастығымда бейнет
бер, қартайғанда дәулет бер" деген мақал-мәтелдерінің арғы төркіні тым
тереңде жатқандығынан дерек береді.
"Құтадғу білік" - XI ғасырға дейінгі түрік тілді халықтардың қоғамдық ой-
санасында орын алған, терең мазмұнды ғылыми еңбек. Баласағұни еңбегін
Баласағүнда бастап, Қашғарда аяқтап, Сүлеймен Арслан ханға сыйға тартқан.
Хан ғұламаның бұл сыйлығы үшін оған Ұлы хас- хажип деген лауазым берген.
Бұл еңбек бүгінгі таңда да түрік тілдес халықтардың бәріне ортақ. Олар
өздерінің тілін, әдебиетін, тарихын, тағы басқа ғылым салаларын зерттеуде
"Құтадғу білікке" жүгінеді.
2. Әдебиет. VII-IX ғасырларда өркендеген ауыз әдебиеті X ғасырда
қалыптаса бас-таған жазба әдебиетінің негізін қалады. Бүл кездегі ислам
дінінің кеңінен таралуы да жазба әдебиетінің жандануына әсерін тигізеді.
Жазба әдебиеттің көрнекті өкілдерінің бірі Қарахан мемлекетінің кезінде
даңқы шыккан ақын Ахмет Иүгнеки болды.
Ахмет Иүгнекидің туған-өлген жылдары белгісіз. Шын аты Әдіб Ахмет
Махмудұлы. Иүгнекидің туған қаласының да орны белгісіз. Археологтардың
пікірі бойынша, Түркістан қаласының аймағында. Иүгнекиге халық көзінің тірі
кезінде-ақ "ақындардың ақыны, даналардың көшбасы" деп баға берген. Оның
бізге жеткен еңбегі - "Ақиқат сыйы".
Дастан қарахан халқына түсінікті түрік тілінде жазылған. "Ақиқат сыйы"
халықты инабатты болуга, адал өмір сүруге, арамдықтан аулақ болуға
шақырады. Мәселен:
"Білікті білім жинап,
кәсіп етер,
Білімнің дәмін татып, өсіп өтер.
Білдірер білім елге білім сырын
Білімсіз білімді аттап, бөсіп өтер" -
деп, білімді адамдар мен білімсіз адамдар арасындағы айырмашылықты
сипаттайды. Ал шешен сөйлеуге, орынсыз сөйлемеуге ақыл-кеңес бергенде былай
дейді:
"Сөз есепсіз - тіліңді тый, тарта ұста,
Тыймаған тіл басыңа сор әр тұста
. Есепті сөз - ер сөзінің асылы,
Мылжың тілді "жау" деп ұғын тартыста" -
деп, көп сөзді, мылжың болмауға шақырады. Қазақ халқындағы "Аңдамай
сөйлеген ауырмай өледі" деген мақалдың түп-тамыры Ахмет Иүгнекидің "Ақиқат
сыйы" дастанында жатқанын байкау қиын емес. Дастанда мұндай ақыл-кеңес,
тәрбиелік мәндегі нақыл сөздер мол-ақ.
Қожа Ахмет Йасауи (1103-1167) Сайрам қаласында туган. Әкесі Ибраһим атақты
ғүлама адам болган. Шешесі - Мұса шайқының қызы Айша (бір деректерде -
Қарашаш). Ахмет жастай шешесінен, жеті жаста әкесінен жетім қалган. Ол
өзінің әпкесі Гауһар-Шаһназдың қолында өседі. Алғаш әкесінен оқып, сауатын
ашып, кейінірек ислам дінінің шариғат-қағидаларын үйренген. Бала кезінен
Йасы (қазіргі Түркістан) қаласын мекен етеді. Кейін осы қаланың атымен
Ахмет Йасауи (йасылық Ахмет) атанады. Бұхара қаласында Юсуф Хамаданидан
діни білім алып, Йасыға оралады. Мұнда ол сопылық ілімнің насихатшысына
айналады. Арыстан бабты nip тұтады.
Қожа Ахмет Йасауиден қалған мұра оның "Даналық кітабы" -"Диуан-и хикмет"
болып табылады. Кітап түрік тілінде араб әліпбиімен жазылған. Бұл еңбек те
адамды даналыққа, адалдыққа, кішіпейілділікке, имандылыққа шақырады. Аллаға
адал болуға баулиды, дін жолында таза болуға үгіттейді. Ақын өз заманының
әділетсіз билік иелерін қатты сынға алады.
Ахмет Йасауидің жолын қуған шәкірттерінің бірі - ғұлама ақын, ел ішінде
Хакім ата аталған Сулеймен Бақырғани. Ақын халықты имандылыққа шақырады.
XIII ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстанда мұсылман дінінің кең түрде
етек жая бастауына байланысты Әли ақынның "Жүсіп-Зылиқа" атты поэмасы жарық
көрген. Махаббаттағы адалдықты жырлаған бүл поэма діни сарында жазылған.
Х-ХІІ ғасырларда Қазақстан жерін мекендеген түрік тілдес халықтар
арасында ғылыми, әдеби шығармалар жазылып, рухани мәдениеттің дамуы бір
қадам болса да алға басқан.
Бапқылау сұрақтары:
1. Жазба деректердің қазақ этногарфиясындағы орны
2. Орта ғасырлық жазба деректер, оларды атаңыз
3. Ж.Баласағұн, А.Ясауи еңбектерінің мәні неде?
4. М.Қашқари еңбегінің тарихи маңызыдлығы неде?
Жетінші лекция тақырыбы: Дәстүрлі музыкалық мәдениет
3.7.1. Жоспары:
1. Халық аспаптары, олардың шығу тегі
2. Атақты халық композиторлары
3. Сал-серілер шығармашылығы
3.7.2. Лекция мәтіні:
Қазақтың аспаптану саласы және оның құрылымы материалдық мәдениеттің
белгісі ретінде орын алады. Музыкалық аспаптардың шығу тегін, дамуын,
құрылыс-құрылымын, жасалуын, дыбыстық ерекшелігін, әуендік және әуездік
мүмкіндігін, қызметін, мақсатын, мән-маңызын зерттейтін ғылым саласы
аспаптану. Ол халықтың талғам-танымының даму динамикасын, ауқымын, бағыт-
бағдарын саралайды. Бір халықтың музыкалық аспаптарының басқа халықтар
музыкалық аспаптарымен байланысын, олардың даму жолдарын, тарихын да
зерттейді.
Бүгінде белгілі болып отырған көне түрік жазба ескерткіштерінен сол
кезде пайдаланылған аспаптар жайлы мәліметтер алуға болады. Жүсіп
Баласағұнның (ХІ ғ.) Қалай бақытты болу жөніндегі ғылым атты дастанында
соқпалы-сілкімелі және үрмелі аспаптар жөнінде жолдарды кездестіреміз.
Диуани лұғат ат-түрік жазба ескерткішінен де осы сияқты аспаптар
атаулары кездеседі.
Әл-Фарабидің философиялық ой-көзқарастары ішінде қазақ
музыкатанушылары үшін аса құнды еңбегі – музыканың ұлы кітабы деп
аталатын еңбегі. Бұл кітабында Әл-Фараби музыкатану, соның ішінде аспаптану
ғылымының да негізін қалайды.
Қаазқтың музыкалық аспаптану ғылымы А.Затаевич, А.Жұбанов, В.М.Беляев
есімдерімен байланысты.
Домбыраға қатысты ел аузында мынадай аңыз бар. Ертеде қылышынан қан
тамған қаһарлы жанның атастырған жалғыз қызы бойжеткенде бір кедей жігітке
ғашық болып, көңіл қосып жүреді. Мұны біліп қойған хан жігітті дарға
астырады. Жігіт өлгеннен кейін қыз мезгіліне жетпей бір ұл, бір ыз
табады. Көп көзінен, ел сөзінен сескенген хан жаман атқа қалмаудың
амалын іздеп қос бүлдіршіннің көзін жоюды астыртын Мыстан кемпірге
тапсырады. Сөйтіп биік өскен жап жасыл ағаштың басына қызды шығысқа, ұлды
батысқа қаратып іліп кетеді. Нәрестелердің көз жасы тамған ағаш
бұтақтары суалып қуара бастайды. Қос жүрек соғуын тоқтатқанда бәйтерек
те өсуін доғарады. Ел ішіндегі өсек сөз, өтірік өкпеге шыдамаған қыз
егізі баласын іздеп жолға шығады. Қатты шаршап, діңкесі құрып қурап
қабығы түсіп, шіруге айналған биік ағаштың түбіне келіп қисаяды. Ұйықтап
кеткен соң оны бір сүйкімді саз, сиқырлы әуен оятады. Құлақ түріп, тың
тыңдаса ән салып тұрған қасындағы биік ағаштан күмбірлеген үн
естіледі. Қыз күндіз егізін тауып, көңіл жұбатып, түнде осы әнші ағаштың
түбіне келіп, неше түрлі әуез естіп, көңіл жұбатып, тынығып жүреді.
Ол ағаш түбінен басына дейін қуыс екен. Жіңішке басының екі жағында
бұтақтан бұтаққа керлііп қалған ішектерді көреді. Бұл қыздың екі
баласынан қалған жұрнақ еді. Батыс жағындағы ішек бостау, ал шығыс
жағындағы ішеку қатты тартылыпты. Егізінің өлімінен хабары жоқ қыз енді
ағаш неге ән салатынын түсініп өзі де қуыс ағаш жасап алып, манағы екі
ішекті соған тағады. Шертіп көрсе, керемет үн шығады. Құлақ тұндырады.
Қыз бостау тартылған ішекті үні мұңды шығатындықтан - Мұңлық, ал ащы тым
зарлы шығатындықтан қатты тартылған ішекті қызым – Зарлық деп ат қойып,
күндіз түні қолынан тастамай, күй шығарып, ел кезіп, егізін іздеп кеткен
екен.
Ерте заманда ер етігімен су кешкен келте заманда тарихтың тоғыз тарауы
қарт жыраудың толғауымен қосылып домбыраның шанағы құйылған екен. Сонда
осынша байлық оның қуыс мойнынан шығып кетпесін, һәм оғыз тараудың белгісі
болсын деп бүкіл ел болып жиналып, домбыраға тоғыз тоқсау - перне таққан
екен. Ел осыдан оның шанағы кейейіп, мойыны жіңішкерген екен.
50-ші жылдары Соғда, Қой қырылған (ежелгі Хорезм) қалаларының орнын
қазғанда табылған мүсіндердің бірінде екі ішекті аспап домбыра ұстаған
музыкант бейнеленген. Ғалым зерттеушілер оның қолындағы аспапты қазақтың
домбырасы деп шешті. Мүсінге 2400 жыл. Қазіргі ұстап жүрген
домбырамыздың түп тұрпаты б.д.д. Ү-ІҮ ғғ. – ақ ел ішіне кең тараған.
А.Жұбанов: Кейбір деректерде домбыра сөзі арабтың дунбаххи бурра
сөз тіркесінен, яғни қозы құйрық деген сөзінен қалыптасқан деген долбар
айтылған - дейді.
Домбыра атауы Дембира деген қыз атынан шыққан болуы керек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz