Несие ақшалар және олардың экономикалық маңызы

КІРІСПЕ

Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол тауар өндiрiсi мен тауар айналысының болуына негiзделедi. Кез келген тауар айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бiр – бiрiнен бөлiнбейдi. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды. Егер ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайтын едi. Ақша түрiнде көрiнетiн тауарлардың құны , оның бағасы болып табылады.
Шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп атайды. Егер айналымдағы ақша көлемi шаруашылық қызмет етуiне қажеттi ақша массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз кезегiнде экономикалық активтiлiктi төмендетiп, экономиканы дағдарысқа алып келедi.
Осы ақша айналысының тұрақтылығын, бірқалыпты айналысын реттеуге мүмкіндік беретін ақща түрі және экономикалық шаруашылықтардың үздіксіздігін қамтамасыз ету мақсатында пайда болатын қызметтер мен өнімдердің ақысын кешіктіріп төлеуге мүмкіндік беретін айналыс құралдары несиелік ақшалардың маңызы зор балып табылады. Несиелiк ақшалар – тауар өндiрiсiнiң дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын кешiктiрiп төлеуге берiлуiмен байланысты пайда болған ақшалар. Несиелiк ақшалардың шығуы банктердiң несиелеу операцияларымен байланысты. Мұндай ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын икемдi ету; нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша айналымының дамуына мүмкiндiк жасау. Несиелiк ақшалардың мынадай түрлерi бар: вексель, банкнота және чек.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын «Несие ақшалар және олардың сипаттамасы» деп алдым. Өз кезегінде несиелік ақшалардың негізгі түрлеріне вексель, чектер және банкноталар жатады. Бұл несиелік ақшалардың дамуы еліміз үшін маңызды болып отыр және олар осы жұмысты орындаудың өзектілін көрсетеді.
Осы ақша айналысының тұрақтылығын, бірқалыпты айналысын реттеуге мүмкіндік беретін ақща түрі және экономикалық шаруашылықтардың үздіксіздігін қамтамасыз ету мақсатында пайда болатын қызметтер мен өнімдердің ақысын кешіктіріп төлеуге мүмкіндік беретін айналыс құралдары несиелік ақшалардың маңызы зор балып табылады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдiгi экономика дамуы үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы ақша, ақша айналымын тиімді ұйымдастыру арқылы ақша нарығының қызмет етуiн жақсарту өз егемендiгiн ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңызды атқарып отыратын шаралардың бірі болып табылады. Ал осындай ақша айналысындағы тепе-теңдікті сақтау үшін несиелік ақшалардың маңызы ерекше болып табылады.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001ж. - 466 б.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж. – 248 бет.
3. Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
4. Баян Көшенова , Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
5. Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие – Москва, 2000– 173 с.
6. Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы 2001 ж.
28 сәуiрдегі N 97-1 Қазақстан Республикасының Заңы.
7. А.К.Омарбаева “Ұлттық ақша өлшемiнiң валюталық бағамын реттеу жөнiндегi валюталық саясат” // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы №1, 2005ж.
8. Баймуратов У.Б. «Электронные деньги: проблемы и перспективы» // Банки Казахстана, №9, - 2005 г. 18-21 стр.
9. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,
№ 10, 7- 2005 г. 2-3 стр.
10. Сайденов А. Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Казахстана, №10, - 2005 г. 2-4 стр.
11. «О международных резервах и денежной базе» // (Национальный Банк РК Пресс-релиз №33 от 17 октября 2005 года) Банки Казахстан, 2005 г. №10. 65стр
12. «Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2006 г. №5. 89стр.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ

I НЕСИЕ АҚШАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ .

1.1 Несие ақшалардың пайда болуы және оның ақша формасы ретінде
маңызы мен мәні

1.2 Несие ақшалардың түрлері және олардың сипаттамасы

II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕСИЕЛІК АҚШАЛАРДЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ
2.1 Вексельдің несие ақшасы ретінде қолданысы мен айналысы
2.2 Қазақстан Республикасында несие ақшалардың дамуы және олардың ақша
айналысындағы үлес салмағы

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ

КІРІСПЕ

Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол тауар өндiрiсi
мен тауар айналысының болуына негiзделедi. Кез келген тауар айналысында
ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бiр – бiрiнен
бөлiнбейдi. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.
Егер ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайтын едi. Ақша
түрiнде көрiнетiн тауарлардың құны , оның бағасы болып табылады.
Шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi
және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол және қолма-
қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп
атайды. Егер айналымдағы ақша көлемi шаруашылық қызмет етуiне қажеттi ақша
массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз
кезегiнде экономикалық активтiлiктi төмендетiп, экономиканы дағдарысқа алып
келедi.
Осы ақша айналысының тұрақтылығын, бірқалыпты айналысын реттеуге
мүмкіндік беретін ақща түрі және экономикалық шаруашылықтардың
үздіксіздігін қамтамасыз ету мақсатында пайда болатын қызметтер мен
өнімдердің ақысын кешіктіріп төлеуге мүмкіндік беретін айналыс құралдары
несиелік ақшалардың маңызы зор балып табылады. Несиелiк ақшалар – тауар
өндiрiсiнiң дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын
кешiктiрiп төлеуге берiлуiмен байланысты пайда болған ақшалар. Несиелiк
ақшалардың шығуы банктердiң несиелеу операцияларымен байланысты. Мұндай
ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын икемдi ету; нағыз ақшаларды
үнемдеу; қолма-қолсыз ақша айналымының дамуына мүмкiндiк жасау. Несиелiк
ақшалардың мынадай түрлерi бар: вексель, банкнота және чек.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын Несие ақшалар және олардың
сипаттамасы деп алдым. Өз кезегінде несиелік ақшалардың негізгі түрлеріне
вексель, чектер және банкноталар жатады. Бұл несиелік ақшалардың дамуы
еліміз үшін маңызды болып отыр және олар осы жұмысты орындаудың өзектілін
көрсетеді.
Осы ақша айналысының тұрақтылығын, бірқалыпты айналысын реттеуге
мүмкіндік беретін ақща түрі және экономикалық шаруашылықтардың
үздіксіздігін қамтамасыз ету мақсатында пайда болатын қызметтер мен
өнімдердің ақысын кешіктіріп төлеуге мүмкіндік беретін айналыс құралдары
несиелік ақшалардың маңызы зор балып табылады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында да
ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдiгi экономика
дамуы үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы ақша, ақша айналымын тиімді
ұйымдастыру арқылы ақша нарығының қызмет етуiн жақсарту өз егемендiгiн ендi
ғана алған елiмiз үшiн ең маңызды атқарып отыратын шаралардың бірі болып
табылады. Ал осындай ақша айналысындағы тепе-теңдікті сақтау үшін несиелік
ақшалардың маңызы ерекше болып табылады.

I НЕСИЕ АҚШАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ

1.1 Несие ақшалардың пайда болуы және оның ақша формасы ретінде маңызы
мен мәні

Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi, бiрақ
тауар ерекше жалпылама эквивалент.
Ақша - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық
басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде
қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы
үздiксiз жасала бередi .
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік несиелік
қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың
уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде
жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға білдіретін
ссудалық капиталға айналады.
Несие ақшаның төлем құралы функциясындағы ақшаның дамуы болып
табылады. Ал эквивалент қайтарылуының кейінге қалдырылуы құн қоғлысының
сатып алу-сатудан дербес сапалық жағынан ерекше қозғалыс формасын жасайды.
Сондықтан қазір мәмілесін сатып алу-ату бір түрі деп ойлауға болмайды.
Құнның қозғалысы бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады. Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір
жағынан қарағанда бұған негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашыылқта
қарыз көбіне ақшалай түрінде берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр
түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі қатынастарды түсіндіретінің естен шығаруға
болмайды.
Несие ақшаның маңызы айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша
алмастыру. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орын алмастыруға толық
мүмкіндік бар. Бұл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар айналысын
емес, сондай-ақ нақты нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып, ақша
айналысында жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар: чектер,
вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асады.
Ақша өзiнiң дамуы барысында екi түрге бөлiнедi: толық құнды ақшалар
және толық құнсыз ақшалар 1 .
Толық құнды ақшалар – номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты
құнымен сәйкес келетiн ақшалар. Мұндай ақшаларға металл ақшалар жатады.
Металл ақшалар әр түрлi формада болады. Монета түрiндегi формасы – бұл
олардың соңғы формасы. Монетаның бет жағы – “аверс”, артқы жағы – “реверс”
және жаны “грунт” деп аталады.

“Монета” сөзiнiң шығуын римдiктердiң жүрегi саналатын шiркеу құдайы
Юнона-Монета есiмiмен байланыстырады, яғни сол шiркеуден берiлген ақшалай
қаражаттардың көмегiмен Римнiң эпир ханы пиррмен соғыста жеңiске жеткендiгi
туралы аңыз бар.
Алғашқы монеталар VII ғ. б.э.б Ертедегi Қытайда және ертедегi Лидия
мемлекетiнде пайда болды. Бастапқы кезде айналысты алтын монеталармен қатар
күмiс монеталар да қоса жүрдi. 2, 7-8 б.
Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгiлерiнiң пайда болуының
мынадай объективтi қажеттiлiктерi болған:
• алтын өндiрiсi тауар өндiрiсiнiң артынан iлесе алмай, нәтижесiнде
айналыстағы ақшаға деген қажеттiлiктi толық өтей алмады;
• жоғары құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет көрсете алмады;
• алтын стандарты, жалпы алғанда өндiрiстi және тауар айналымын
ынталандырмады.
Толық құнсыз ақшалар (құнның белгiлерi) – номиналдық құны нақты
құнынан, яғни олардың өндiрiсiне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып
келетiн ақшалар.
Оларға мыналар жатады:
• құнның металдық белгiлерi – арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ
монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
• құнның қағаздан жасалған белгiлерi, ол екiге бөлiнедi: қағаз ақшалар
және несиелiк ақшалар.
Ақшаның металдық теориясы фетишистiк сипатта, себебi бұл теорияның
пайымдауынша ақшаның ролiнде алтын, күмiс сияқты кез-келген бағалы металл
бола алады, ал адамдардың тауар шаруашылығындағы өндiрiстiк қатынастарын
сипаттайтын ақша екендiгi жөнiнен хабарсыз.

Немiс экономистерi ақша деп тек қана бағалы металдарды емес, сондай-ақ
металға айырбасталатын Ұлттық банктiң банкноталары да аталады деген. Ол
кездерi ақшаның металдық теориясы ақша реформасына негiзделiп қолданылады.
Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн француз экономистерi Ж. Рюэфф және М.
Дебре, ағылшын экономисi Р. Харрд халықаралық айналысқа алтын стандартын
енгiзу идеясын ұсынады. Себебi 70-шi жылдардың басында жойылған Бреттон –
Вудс валюталық жүйенiң орнына жаңа алтын стандартын енгiзуге тырысқан.
Жекелей алғанда, АҚШ –тың экс-президентi Р. Рейган сайлау алдындағы күрес
кезiнде алтын стандарты қайта оралуы мүмкiн деп санады. 1981 жылдың
қаңтарында, ол президент болып тұрған кезiнде осы мәселе бойынша арнайы
комиссия құрады, бiрақ ол комиссия алтын стандартын енгiзу онша қажет емес
деген шешiмге келедi. Жалпы алтын стандартының мағынасы нарықтың
күрделенуi, ұлғаюы және дамуымен байланысты өзгередi.

Ресейде металдық теорияның өкiлi атақты мемлекеттiк қызметкер
М.М.Сперанский (1771-1839 ж.ж.) болып табылады. Ақша туралы оның
теориясының барлық пайымдауларының негiзi – ақшаға тек нағыз бiр ғана ақша
деп қарау керек деген көзқарасы бар. Сперанский ең мықты ақша материалды
күмiс деп санады. Ақшаның қызметтерiн орындауда металдың қатысуы XIX ғ.
теоретиктермен қолданылған. Бұл iс жүзiнде тек бiр тарихи кезең, яғни ақша
жүйесiнiң жоғары және күрделi формаларына өту кезеңi болды. Алтын
айналысының тар мағынада қолданылуы XIX ғ. дүниежүзiлiк экономиканың
шеңберiне сыймады. Өндiрiстiң дамуы ақша базисiнiң адекватты түрiнiң
болуын талап еттi. Объективтi түрде, металдық жүйенiң негiзiнде жаңа төлем
әдiстерi мен формалары қалыптасты, олар несиеге негiзделдi.

Қағаз – несиелiк ақшаларды алтын қорымен жасанды түрде үйлестiру
натуралдық айырбас формасына немесе бақыланбайтын стихиялы ақшалай
эквивалентке әкелiп соқтыруы сөзсiз, өйткенi алтын қорының өсiмi физикалық
тұрғыдан экономикалық дамуға қарсы тұра алмайды, сөйтiп бұл ақша бiрлiгi
құнының тым аса ұлғаюына әкелiп соқтырып, соның салдарынан ақшаның
айырбасталынуы тәрiздi аса маңызды қасиетiнiң (экономикалық бөлiнгiштiк)
жоғалуы т.б. пайда болды.

Қазiргi кезде алтынның негiзгi экономикалық қызметiнiң мәнi, оның
капиталды инфляциядан сақтау құралы ретiнде қызмет етуiмен, несие алуды
қамтамасыз ету құралы болуымен және маңызды өнеркәсiптiк шикiзат болып қала
беруiмен сипатталады.

Металдың ақша ретiнде қызмет етуiмен барып, одан бiрте – бiрте
монеталар пайда бола бастады. Көпестер классының бөлiнуiмен алғашқы
монеталар пайда болды. Олардың пайда болуы ақшаның қалыптасуындағы соңғы
кезеңдi сипаттайды.

Монета – ол формасы, сыртқы пiшiнi, салмақтық құрамы заңмен бекiтiлген
металдан жасалған ақша белгiсi. Егер монетаның номиналды құны құрамындағы
металдың құнына сәйкес келсе, онда бұл толық құнды ақшалар. Толық құнды
еместерi биллонды ақшалар деп аталады.

Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсiнiктемелер бар:

Биметализм – жалпыға бiрдей эквивалент ролiн екi немесе одан да көп
металл атқарады, яғни айналыста алтын және күмiс монеталар пайдаланылады.

Монометализм – жалпыға бiрдей эквивалент ретiнде бiр ғана металл түрi
( алтын, күмiс, т.б.) қолданылатын ақша жүйесi. 3, 108 б.

Осылай, б.э. дейiн III – II ғ. римде мыс монометаллизмi, Ресейде 1843-
1852 ж.ж. аралығында – күмiс монометаллизмi 1897 ж. II Николай патша
тұсында енгiзiлдi.

Түрiкше “акче” сөзi, қазақша “ақша” , яғни “ақ” сөзiнен күмiс
монетаның түсiне қарап шыққан.

Ақша айналысының номиалистiк теориясы. Меркантелистердiң металлизмге
қарсы iс әрекетiнен ақшаның номиналистiк теориясы пайда бболды. Тауар
өндiрiсi мен айналымының өсуiне байланысты металл монеталарды вексель,
банкнот түрiндегi несиелiк айланыс құралдарына жартылай ауыстыру бiртiндеп
орын алды. Ақшалар мен бағалы металдардың арасындағы iшкi байланыстарды
жоққа шығара отырып, номиналистер құн белгiлерiнiң жүру құқығын негiздедi,
ол үшiн олардың металдық құрамын белгiледi.

Номинализмнiң негiзгi ережесi мынадай:

• Ақша идеалды есеп бiрлiгi болып саналады және олардың көмегiмен
тауарлардың айырбас құны анықталады;
• Бұл бiрлiк ешқандай да iшкi құнға ие емес;
Сонымен номиналаистер аұшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара
отырып, оларды техникалық айырбас құралы ретiнде қарастырады. Адам
Смиттiң айтуынша, ақша – бұл айырбас процесiн жеңiлдететiн техникалық
дөңгелек, айырбас және сауда құралы. Ол ақшаның құны екi жақты мәнге ие дп
санайды:

• Қандай-да бiр заттың пайдалылығын көрсетедi;
• Басқа тауарды сатып алу мүмкiндiгi,
XIX ғ. аяғында және XX ғ. басында саяси экономияда номинализм үстемдiк
ете бастады. Бiрақ бұрынғы номинализмнен айырмашылығы оның объектiсiне
қағаз ақшалар жатады.

Ақшаның номиналистiк теориясы жағында американ экономиксi П.
Самуэльсон да болды. Ол ақшалар өткен уақытта ғана тауармен байланыста
болса, ал алдағы уақытта ақшалар шартты белгiге айналуда деп сендiредi.
“Тауар ақшалардың дәуiрiн қағаз ақшалар алмастырды. Қағаз ақшалар ақшаның
мәнiн, iшкi табиғатын ашады. Ақша дегенiмiз ол жасанды әлеуметтiк
шарттылық”

Номинализмнiң мәнi немiс экономисi Кнаптың (“Государсвенная теория
денег”, 1905 ж.) еңбегiнде жақсы берiлген. Оның негiзгi ережелерi
төменгiдей құрылған:

• Ақша – құқықтық тәртiптiң өнiмi, мемлекеттiк билiктiң туындысы;
• Ақша мемлекеттiк хартальдiк төлем құралы, яғни ол мемлекеттiң төлем
күшiмен жасалған төлем белгiлерi болып табылады;
• Ақшаның негiзгi қызметi – төлем құралы.
1929 – 1933 жж. Кономикалық дағдарыс тұсында номинализм әрi қарай дами
түстi. Сөйтiп, Дж.М. Кейнс (1930ж. “Трактат о денгах”) алтын ақшаларды
“жабайылық сарқыншағы”, “арбаның бесiншi дөңгелегi” деп хабарлайды. Ол
идеалды ақшаларға қоғамның өркендеуiн үнемi қамтамасыз етiп отыратын қағаз
ақшаларды жатқызды. Кнапп теориясының жеңiсi деп қарастырды. Кейнс барлық
өркениеттi ақшалар қарапайым түрiнде қалып, кнапптық партализм толық жүзеге
асты деп санады.

Қағаз ақшалардың пайда болуы металл айналысының объективтi
заңдылықтары мен капитализм тұсындағы тауарлы өндiрiстiң дамуымен
сипатталатын ақша айналымына деген қосымша қажеттiлiктерiмен байланысты.

1.2 Несие ақшалардың түрлері және олардың сипаттамасы

Несиелiк ақшалардың мынадай түрлерi бар: вексель, банкнота және чек.
Өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату және
басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде өндіруші-жабдықтаушы көбіне
қаржы қорының жетіспеуі сияқты жағдайларға душар болады. Сол кезде өнімді
сатып алушы жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырады. Демек өнім
несиеге сатылады. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі –
вексель пайда болады.
Қолма-қолсыз төлем құралы – вексель болып табылады. А.А. Фелдманның
айтуынша: вексель – мерзімі өткеннен кейін вексельде көрсетілге нсоманы
төлеудің талап етуге құқық беретін нақты қатаң формада құрастырылған
қарыздық міндеттемелерінің бірі. Д.М. Мажитов, осы айтылған вексельге
берген анықтамасын қолдай отырып вексель – бұл белгіленген мерзім
аяқталғаннан кейін иесінің вексельде көрсетілген соманы қарыз алушыдан
талап етуіне құқық беретін жазбаша түрдегі қарыздық міндеттеме деп атады.
Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі.
Ол – бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге
алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні –
несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде
өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель
иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі.
Вексель шығарып және оны пайдалануды дамыту ертеден несие қаржы
қызметін көрсету нарығының басты бағыттарының бірі болып келеді. Себебі,
вексельдің мәні – тек қарызды қайтару кепілі ғана емес, сонымен бірге
саудалық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем
міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы ресурстардың айналымын жеделдету.
Сондықтан вексель иемденуші төлемнің түсуін күтпей ай вексель сатып алушына
немесе оны тауар сатып алу үшін, не болмаса қызмет көрсету үшін төлем
қаржысы ретінде қолданушыны іздестіреді. Бұл жадайларда вексельді банк
сатып алады.
Вексель – тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда
ертеден келе жатқан ең бір бастылы қаржылық құрал. Қаржы жүйесі дамыған
елдердің ақша айналымында вексель елеулі орын алады. Қазіргі кезде
электронды несие жүйесінің кез-келген операцияның бар болғаны 1 сағатың
ішінде орындайтын мүмкіндігі бар (мысалы, Германияда вексель ақша
айналымының 20-25% құрайды).
Егер кәсіпорын өз ісін парасаттылықпен жүргізіп отырса, оған айналым
қаржысының уақытша жетіспегендігін вексельмен толтыру онша қиын емес. Ол
үшін саудадағы сенімді серігіне тауарды вексельге айырбастап берсе тауар
ақша айналымын жеделдетеді.
Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін
жеделдетіп, кәсіпорындағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және
халық шаруашылығындағы есепті тездетеді. Вексель айналымы экономикалық
қатынастардың сан алуан жүйесін қамти алады.
Вексель нарығының қызметі – қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша
қаражатын бөлу. Вексель айалымының негізі серіктестердің бірін-бірі еркін
таңдауымен және бірін-бірі бақылауы мен жасалатын несиелік келісім.
Вексельді шығару мен оны айналымға түсіруге келісімнің мәні және оның
маңызы зор.
Вексель несиені өтемеу қаупімен байланысты болғандықтан ол вексель
берушіге шамалы болса да сенім болғасын төлем құралы ретінде қабылданады.
Егер вексель беруші тауардың сапасын, құнын, уақытында жіберілуін және
басқа да жағдайларын бақыласа, ол вексель иемденуші серіктестің тек вексель
алған уақытындағы төлем қабілетін ғана емес, сонымен қатар ол өте маңызды,
оның төлем уақыты жеткенге дейінгі болашақтағы қаржы мүмкіншілігінде
бақылайды. Вексель келісіміне қатысушылардың бірін-бірі бақылауы және
сонымен бірге біріне-бірі сенуі, олардың қабылданған міндеттемені нақты
орындауға ұмтылуы нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға жол ашады.
Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
• Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не
мақсатқа алғандығы көрсетілмейді;
• Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына
қарамастан міндетті түрде өтеу керек;
• Үшіншіден, вексельді айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа
адамдарға беруіне болады. Бұл ерекшелігі вексельді айналыс қаржысы
ретінде қолма-қол ақшаның орнына пайдалануға мүмкіндік береді. Сол
себепті вексельді сауда ақшасы деп те атайды.
Вексель – белгiлi бiр соманы алдын ала келiсiлген мерзiмде және
белгiленген жерде төлейтiндiгi туралы борышқордың қарыздық мiндеттемесi.
Вексельдiң екi түрi бар: жай және аудармалы. Елiмiздiң “ҚР-дағы вексель
айналысы туралы” (28.04.97) ҚР заңында мынадай түсiнiктемелер берiлген:
Жай вексель (соло) – вексельдi ұстаушыға вексельде көрсетiлген соманы
белгiлi бiр уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель
берушiнiң еш нәрсемен негiзделмеген мiндеттемесiн сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетiлген соманы белгiлi бiр
уақытта алғашқы вексельдi ұстауыға (ремитентке) төлеу туралы үшiншi бiр
тұлғаға (трассатқа) вексель берушiнiң (трассанттың) еш нәрсемен
негiзделмеген ұсынысын сипаттайтын вексель. 7
Ендi несиелiк ақшалардың келесi түрi бұл банкнота. Банкнота ( ағыл.
сөзiнде “Bank-note” аударғанда “банк билетi”) – орталық банктiң айналысқа
шығарған әр түрлi номиналдағы ақша бiрлiктерi.
Банкнота вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады.
Банкнотаның вексельден мынадай айырмашылықтары бар:
• мерзiмдiлiгiне қарай, егер де вексель мерзiмдiк қарздық мiндеттеме
болса, ал банкнота – мерзiмсiз қарыздық мiндеттеме;
• кепiлдiгiне қарай, вексельдi айналысқа жеке кәсiпкерлер шығарады
және оның жеке кепiлдiгi болады, ол банкнотаны қазiргi кезде орталық
банк шығаратындықтан, оған мемлекет кепiлдiк бередi.
Экономикада банкнотаның екi түрi бар. Ол: классикалық және жай
банкноталар.
Классикалық банкнота – бұл банкнотаның алғашқы пайда болған формасы
ретiнде алтынға еркiн алмастырылатын, яғни алтынмен қамтамасыз етiлген
Орталық банктiң билетi.
Жай банкнота – бұл қазiргi кездегi айналысқа шығарылған Орталық банк
билетi. Олар металға алмастырылмайды, тек қана Орталық банктiң барлық
активтерiмен қамтамасыз етiледi. Ендеше қазiр айналыста жүрген орталық
банктен шығатын жай банкноталар алтынмен қамтамасыз етiлмейдi, бiрақ
олардың белгiлi бiр дәрежеде тауарлық немесе несиелiк негiзi сақталған,
сондай-ақ олар қағаз-ақша айналысының заңдылықтарына бағынады.
Шетел тәжірибесінде, яғни АҚШ, Ұлыбритания, Канада, Франция елдерінде
қолма-қолсыз есеп айырысу бұрыннан пайдаланып келе жатқан болса, біздің
елімізде чек, вексель мен банкнотаға қарағанда коммерциялық банктердің
құрылып, олардағы ағымдық шоттарда бос ақшалай қаражаттардың жинақталуына
байланысты несиелік және айналыс құралы ретінде біршама кеш пайда болды.
Біздің елімізде чек арқылы төлемдерді жүргізу 90 жылдың ортасынан бастап
қолданған болатын. Осы кезеңде Қазақстан Ұлттық Банкі чек арқылы төлемдерді
жүргізуге қатысты екі нормативтік құжатты әзірлеген болатын, яғни Қазақстан
Республикасында чек арқылы есеп айырысу ережесі және Чектердің клирингін
жүргізу үшін Қазақстан Ұлттық Банкінің клирингтік палатасы туралы ереже.
Чекті өңдеу барысында еңбектің көп қажеттігі, жалған чектің болуы, банкке
бару қажеттігі, чектің дұрыс қолданылмауы, құралдың қорғаныс деңгейінің
төмендігі және чектің өңделу мерзімінің ұзақтығы салдарынан бұл төлем
құралының айналымы ұзаққа созылмады. Тез арада ақшалай аударымдар мен
төлемдерді жүзеге асыру барысында чектің тиімсіз екені байқалды.
Чектің мынадай түрлері бар: Ақшалай чек – банктен қолма-қол ақша алуға
арналған төлем құралы; Атаулы чек – аударуға құқысыз белгілі бір тұлғаның
атына жасалады.; Ордерлі чек – бір тұлғаның атына толтырылған, бірақ
индосамент бойынша басқа бір тұлғаға беруге құқық береді; Мәлімдеуші чек –
чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген сомасы төленеді; Есеп айырысу чегі –
заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп айырысуларда қолданылады; Жол
чегі – сапарларға арналған төлем құралы; кепілдендірілген чек – анктің
чекте көрсетілген соманы төлеуге кепілдендіруін сипаттайтын төлем құралы;
Жирочек – қолма-қолсыз есеп айырысу үшін қолданылады.
Біздің ойымызша Қазақстан Республикасында чек арқылы есеп айырысуды
дамыту және жоғарыда аталған кемшіліктерді жою үшін мынадай шараларды іске
асыру керек:
• Клирингтік палатадаы, чектердің клирингтік жұмысының белсенділігін
арттыру;
• Төлем құралы ретінде чекке деген сенімділікті арттыру, түрлі
жарнамаларды жүргізу;
• Тұрақты құқықтық базамен қамтамасыз ету;
• Шетел тәжірибелерін өзіміздің ұлттық экономикамыздың ерекшеліктеріне
сай қолдану мен іске асыру;
Нақты қазіргі кезеңде еліміздегі чекті пайдалану барысы 1998 жылы 5
желтоқсандағы ҚР Ұлттық банк Басқармасының №266 қаулысымен бекітілген ҚР-
ның территориясында чекті пайдалану ережесіне сәйкес жүзеге асады. Осы
ережеге сәйкес елімізде айналыста жүрген чектердің келесідей түрлері бар:
• Кепілденген чек – чек берушінің банктегі шотындағы қаражатының
көлеміне байланыссыз чекте көрсетілген соманы төлеуге қызмет көрсетуші
банктің беретін кепілін көрсететін чек;
• Кепілдендірілмеген чек – чек берушінің банктің кепілдігі
көрсетілмеген чек;
• Қамтамасыз етілген чек – банкке алдын ала салған депозитпен қамтамасыз
етілмеген чек.
Чек – ағымдағы шот иесiнiң чектi ұстаушыға белгiлi бiр ақшалай соманы
төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзiнiң банкiсiне
берген жазбаша бұйрығы. Алғашқы чектер тарихта 1683 жылы англияда пайда
болды. Чектiң келесiдей түрлерiн көрсетуге болады:
• Ақшалай чек – банктен қолма-қол ақша алуға арналған төлем құралы;
• Атаулы чек – аударуға құқысыз белгiлi бiр тұлғаның атына жазылады;
• Ордерлi чек – бiр тұлғаның атына толтырылған, бiрақ индосамент бойынша
басқа бiр тұлғаға беруге құқық бередi;
• Есеп айырысу чегi – заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп
айырысуда қолданылады;
• Жол чегi – туристiк сапарларға арналған төлем құралы;
• Кепiлдендiрiлген чек – банктiң чекте көрсетiлген соманы төлеуге
кепiлдендiруiн сипаттайтын төлем құралы.
Чекпен есеп айырысу. Чек – бұл шот иесінің, яғни чек жазып берушінің
чекте көрсетілген соманы чек ұстаушыға төлеуге өзінің банкісіне берген
жазбаша бұйрығын білдіреді.

4

3
2
1
5

Сурет-5 – Чекпен есеп айырысу сызбасы

Мұндағы: 1 – сатып алушы банкке чектік кітапша беру туралы өтінішін
жасап, оған қосымша төлем тапсырмасын береді; 2 – банк оған чектік кітапша
береді және төлем тапсырмасындағы соманы жеке бір шотқа аударады; 3 –
жабдықтаушы тауарын жөңелтеді; 4 – тауарлар мен қызметтер үшін чекпен есеп
айырысады; 5 – жабдықтаушы чекті банкке көрсетеді, ал банк сатыпалушының
шотынан чектегі соманы шегеріп, оны жабдықтаушының шотына түсіреді.
Чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада:
• Егер де төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей, ал жабдықтаушы
төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағадайда;
• Сатушы белгісіз болған жағдайда.
Чек берілген күннен бастап он күн ішінде банкке төлеуге табыс етілуі тиіс.
Чек бойынша есеп айырысу сызбасы 5-ші суретте көрсетілген.

II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕСИЕЛІК АҚШАЛАРДЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ

2.1 Вексельдің несие ақшасы ретінде қолданысы мен айналысы

Еліміздің нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты экономикадағы ақша
айналысын реттеп отырудың маңызы ерекше болып табылады. осы ақша айналысын
реттеудегі шаралардың бірі қолма-қол ақшаларды несиелік ақшаларға ауыстыру
саясаты екені белгілі. Бүгінгі таңда ұлттық ақшаайналысында несиелік
ақшалардың келесі түрлері қолданылуда: вексель, банкнота және чектер.
Осылардың ішінде вексельдік қатынастардың маңыздылығы ерекше болып
табылады.
Өз кезегінде вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем
міндеттемесі. Ол – бағалы қағаз. Бірақ Қазақстан Республикасының ҚР-дағы
вексель айналысы туралы (28,04,97 ж.) ҚР-ның Заңына сәйкес вексель бағалы
қағаз болып табылмайды, ол қарыз міндеттемесі деп көрсетілген. Вексельді
борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, яғни
вексель иемденушіге береді. 1
Вексельдің экономикалық мәні – несиеге алған белгілі бір соманы төлем
уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель
берушінің) сатушыға (вексель иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі
болуында.
Вексель нарықтық экономикалық қатынастарда тауар-ақша қатынастарын
және коммерциялық несиені дамытудағы басты құрал болып табылады. сондықтан
елдің экономикасының тиімді өсуін ынталандыру үшін вексельдік несие
ақшаларды дамытудың Қазақстан үшін маңызы жоғары болып отыр. Сондай-ақ
вексельмен операцияларды Ұлттық банктер де және коммерциялық банктерде іске
асырады. Ол туралы жұмыс барысында тоқталамыз.
Вексель қолма-қолсыз есеп айырысудың бір формасына жатады. Себебі,
вексельдің атқаратын басты қызметі – төлем құралы. Есеп айырысу барысында
пайдаланатын вексельдің түрлеріне қатысты жай және аудармалы вексельдің
өзара айырмашылықтары және олардың қызмет ету ерекшеліктерінің маңызы мен
мәні талқылауды қажет етеді.
Классикалық вексель айналымының негізін коммерциялық вексель құрайды.
Қазақстан тәжірибесінде негізінен қолданылатын вексельдің түрлеріне – жай
және аудармалы вексель жатады. Дамыған Жапония және Франция елдерінде
аудармалы вексельді белсенді түрде қолданылады.
ҚР-дағы вексель айналысы туралы (28,04,97 ж.) ҚР-ның Заңына сәйкес
жай және аудармалы вексельді қарастырайық. 1
Жай вексель (соло) – вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы
белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.

1
2
3
4

Сурет-1 – Жай вексельдің айналысы

1. Вексельді тауар сатып алушы сатушыға береді (вексель беруші – вексель
иемденушіге);
2. Сатушы тауарды тиеп қояды немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді
(вексель берушіге);
3. Сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынып
отырады;
4. Сатып алушы көрсетілген қызметке, алынған тауарға ақы төлейді, яғни
вексельді өтейді;
Жай вексельді пайдаланғанда тек екі жақ (контрагенттер) өзара әрекет
жасайды, яғни вексель беруші өзі делдалды қатыстырмай ақ белгіленген
уақытта вексель иемденушіге қарызын өтейді. Егер аудармалы вексель (яғни
тратта) пайдаланылса, онда вексель айналысында бірнеше заңды немесе жеке
тұлғалар қатысады - әлбетте үш, төрт және одан да көп контрагенттер қатысуы
мүмкін.
Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетілген соманы белгілі бір
уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (ремитентке) төлеу туралы үшінші бір
тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассанттың) еш нәрсемен
негізделмеген ұсынысын сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексельдің айналысын келесі суреттен көре көре аламыз:

6

5

3 4 8 7

2

1

Сурет-2 – Аударым вексельдің айналысы
2-ші суреттегі:
1. вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа) яғни қарызға тауарды
және траттаны (аудармалы вексельді) береді;
2. төлеуші (трассат) вексель бойынша акцепт беріп оны вексель берушіге
(трассанқа) қайтарады.
3. вексель беруші (трассант) акцепттелген вексеьді ремитентке –
аудармалы вексель бойынша ақша алушыға жібереді;
4. ремитент аудармалы вексельді трассатқа төлемдерді өтеуге жіберіп
отырады;
5. трассат банкке вексельді төлеуге үкім беріп және сонымен бірге
вексельдің сырт жағына оның төленгені жөнінде белгі қояды;
6. ремитент вексельді несие берушіге жібереді;
7. несие беруші вексельді ақшаны өз шотына аудару үшін трассаттың банкіне
жібереді;
8. ақша трассаттан несие берушіге несиені өтеу ретінде түседі.
Вексель қолма-қолсыз есеп айырысудың бір формасына жатады. Себебі,
вексельдің атқаратын басты қызметі – төлем құралы. Есеп айырысу барысында
пайдаланатын вексельдің түрлеріне қатысты жай және аудармалы вексельдің
өзара айырмашылықтары бар.
Бұл айырмашылықтарға келесілер жатады:
• Жай вексель – бұл қарапайым түрдегі борышқордың борыштық қолхаты, яғни
төлеуге берген сөзі. Аудармалы вексель – бұл кредитордың қарыз алушыға
төлеушіге тиісті ақшалай қаражатын ремитентке төлеуі туралы ұсынысын
білдіреді;
• Жай вексельде екі тұлға қатынасады: вексель беруші (қарыз алушы) және
вексель ұстаушы (кредитор). Аудармалы вексельде кемінде үші немесе
одан көп тұлға қатынасады: вексель беруші (кредитор) – трассант,
төлеуші (борышқор) – трассат, вексель ұстаушы – ремитент;
• Жай вексельде вексель беруші – бұл вексель ұстаушыға қатысы бойынша
төлеуші немесе вексель ұстаушының үкімі бойынша үшінші бір тұлғаға
қатысты алғанда ол әрдайым вексельдегі қарызды өзі төлейді. Сондықтан
да бұл жерде вексельді акцептеу қажет етілмейді.
• Аудармалы вексельде вексель беруші – бұл кредитор, бірақ та ол, өзінің
борышқорына қарызды өзіне емес, яғни өзі борышқор болып табылатын
үшінші бір тұлғаға (вексель ұстаушыға) төленуіне ұсынысын жасайды.
Бұл дегеніміз ол өзінің қарызын өзі төлемейді, бірақта ол төлемді оның
өтініші басқа бір тұлға жасайды. Аудармалы вексель арқылы қарызды
төлеу басқа тұлғаға өтеді.
Аударым векселiнде мыналар болуға тиiс:
1) құжат мәтiнiнiң өзiне енгiзiлген және осы құжат жасалған тiлде
айтылған "вексель" атауы;
2) белгiлi бiр ақша сомасын төлеуге ешқандай шарт қойылмаған бұйрық;
3) төлем төлеуге тиiс тұлғаның (төлеушiнiң) атауы;
4) төлем мерзiмiн көрсету;
5) төлем жасалуға тиiс орынды көрсету;
6) кiмге немесе кiмнiң бұйрығымен төлем төленуге тиiс тұлғаның атауы;
7) вексель жасалатын уақыт пен орынды көрсету;
8) вексель беретiн тұлғаның (вексель берушiнiң) қолы.

Кесте 1
Вексельдің жіктелуі

Белгілеріне Вексельдің атауы Сипаттамалар
байланысты жіктеу
Алынған табысына Дисконттық Номиналдық құнынан төмен сатып
байланысты алынатын вексель.
Пайыздық Номиналы бойынша сатып алынатын
вексель табыс алу үшін ұсынады.
Мерзіміне қарай Қысқа мерзімді айға дейін
Орта мерзімді айдан 1 жылға дейін
Ұзақ мерзімді 1 жылдан жоғары

Қатысушылардың Жай Вексельді ұстаушыға вексельде
санына байланысты көрсетілген соманы белгілі бір
уақытта немесе талап етуге
байланысты төлеу құралы, вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген
міндеттемесі;
Аудармалы Вексель берушінің (трассанттың)
қарызды алушыға (трассатқа) белгілі
соманы белгіленген мерзімде үшінші
бір тұлғаға (ремитентке) төлеу
туралы бұйрығын білдіреді.
Мақсатына, мәміленіңКоммерциялық Сатып алу – сату мәмілесі негізінде
сипатына және туындайтын вексель.
қамтамасыз етілуіне Банктік Банктердің түрлі банктік
қарай операцияларды жүзеге асырғандағы
дәлелдейтін вексельді айтамыз.
Қаржылық Мәні банктердің қаражатты тартуы.
Қазынашылық Өзінің шығынын өтеу үшін мемлекеттің
айналымға шығарған вексельі.
Қамтамасыз етілмеген вексель.
Кезікпе Қамтамасыз етілмеген вексель.
Фиктивті Кейіннен банкте оларды есепке алу
Бронзалық мақсатында бір-біріне беріледі.
Достық
Төлем мерзіміне Ұсынуы бойынша Ұсынған кезде төленеді, бір жыл
байланысты ішінде төлеуге ұсынылуы керек,
вексель беруші бұл мерзімді
Нақты күні қысқартуы мүмкін.
көрсетілген Вексельді нақты төлеу күні
Ұсынылғаннан көрсетіледі.
кейін нақты бір Акцепт күні немесе наразылық
күнде білдірген күн бойынша анықталады.
Рәсімдеудің Жарамды Вексельдің реквизиттері көрсетіледі.
дұрыстығына қарай Жарамсыз Вексель ережесінің орындалмауы.

Аударым векселi вексель берушiнiң бұйрығымен ақы төленуге тиiс деп
берiлуi мүмкiн. 1
• Ол вексель берушiнiң өзiне берiлуi мүмкiн.
• Ол үшiншi тұлғаның есебiнен берiлуi мүмкiн.
Аударым векселi үшiншi тұлғаның тұрғылықты жерiнде немесе төлеушiнiң
тұрғылықты жерiнде немесе басқа бiр жерде төленуге тиiс болуы мүмкiн.
Ұсынылған мерзiмде немесе ұсынылғаннан кейiн белгiлi бiр уақытта төленуге
тиiстi аударым векселiнде вексель берушi вексель сомасына процент есептеуге
шарт қоя алады. Мұнан басқа аударым вексельдерiнде мұндай шарт жазылмаған
деп есептеледi.
Вексельде проценттiк ставка көрсетiлуге тиiс; мұндай нұсқау болмаған
жағдайда, шарт жазылмаған деп есептеледi. Егер де басқа күн көрсетiлмесе,
проценттер аударым векселi жасалған күннен бастап есептеледi және
векселiндегi сома жазбаша да, цифрмен де жазылса, бұл жазбалардың арасында
қайшылықтар болған жағдайда вексель жазбаша көрсетiлген сомада күшiнде
болады. Егер аударым векселiнде сома жазбаша түрде не цифрмен бiрнеше рет
көрсетiлсе, бұл жазбалардың арасында қайшылықтар болған жағдайда вексель
тек аз сомаға ғана күшiнде болады.
Егер аударым векселiнде аударым векселi бойынша мiндеттi бола алмайтын
тұлғаның қолы, жалған қолдар немесе ойдан шығарылған адамдардың қолдары
болса, немесе оған қол қойғандарды барлық басқа негiзде мiндеттей алмайтын,
немесе бiреудiң атынан қол қойылса, басқалардың қойған қолдары дегенмен де
күшiн жоймайды. Вексельге қойылмаған қолдың орыны ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.