«Қазақстан тарихы» бітіруші курс «тарих» мамандығы студенттеріне арналған оқу құралы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Ерте замандағы Қазақстан. Қазақстанның ежелгі тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
Сақ және үйсін дәуіріндегі Түркістан ... ... ... ...9
Ерте орта ғасырлардағы (VІ.Хғғ) және дамыған ортағасырлардағы мемлекеттер
(Х.ХІІІ ғғ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
Қазақстан монғол жаулаушылығы дәуірінде (ХІІІғ.) ... ... 20
ХІV.ХV ғ.ғ. ортағасырлық мемлекеттер ... ... ...23
Қазақ халқының құралуы ... ... ... .26
ХV.ХVІғғ. Қазақ хандығы ... ... ... ...28
Қазақ хандығының 16.18 ғғ. саяси жағдайы. Тәуке хан билігі және жоңғар шапқыншылығы тұсындағы Қазақстан ... ... ..31
Жаңа замандағы Қазақстан (ХVІІІ.ХХғ.ғ.) ... ... 33
Қазақ халқының ұлт.азаттық қозғалысының бірінші кезеңі (1731.1837ж.ж.) ... ... ... ...
Қазақ халқының ұлт.азаттық қозғалысының екінші (1837.1870жж.) кезеңі.
Қазақстанның Ресей империясына біржола бағынуы.
Қазақстандағы ұлт.азаттық қозғалысының үшінші кезеңі
(ХІХғ. соңғы ширегі.ХХғ. басы)
1917 жылғы Қазақстан.
Қазақстан кеңестік тоталитарлық жүйенің қалыптасу кезеңінде (1920.1939ж.ж.) ... ...
Қазақстан 1941.1945жж. Ұлы Отан соғысы дәуірінде.
1946.1960 жылдардағы Қазақстан .
Қазақстан 1960ж. ІІ жартысы.1991ж
Тәуелсіз Қазақстан.
ҚР нарық жолында
ҚР қоғамдық саяси даму және сыртқы саясаты
Ерте замандағы Қазақстан. Қазақстанның ежелгі тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
Сақ және үйсін дәуіріндегі Түркістан ... ... ... ...9
Ерте орта ғасырлардағы (VІ.Хғғ) және дамыған ортағасырлардағы мемлекеттер
(Х.ХІІІ ғғ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
Қазақстан монғол жаулаушылығы дәуірінде (ХІІІғ.) ... ... 20
ХІV.ХV ғ.ғ. ортағасырлық мемлекеттер ... ... ...23
Қазақ халқының құралуы ... ... ... .26
ХV.ХVІғғ. Қазақ хандығы ... ... ... ...28
Қазақ хандығының 16.18 ғғ. саяси жағдайы. Тәуке хан билігі және жоңғар шапқыншылығы тұсындағы Қазақстан ... ... ..31
Жаңа замандағы Қазақстан (ХVІІІ.ХХғ.ғ.) ... ... 33
Қазақ халқының ұлт.азаттық қозғалысының бірінші кезеңі (1731.1837ж.ж.) ... ... ... ...
Қазақ халқының ұлт.азаттық қозғалысының екінші (1837.1870жж.) кезеңі.
Қазақстанның Ресей империясына біржола бағынуы.
Қазақстандағы ұлт.азаттық қозғалысының үшінші кезеңі
(ХІХғ. соңғы ширегі.ХХғ. басы)
1917 жылғы Қазақстан.
Қазақстан кеңестік тоталитарлық жүйенің қалыптасу кезеңінде (1920.1939ж.ж.) ... ...
Қазақстан 1941.1945жж. Ұлы Отан соғысы дәуірінде.
1946.1960 жылдардағы Қазақстан .
Қазақстан 1960ж. ІІ жартысы.1991ж
Тәуелсіз Қазақстан.
ҚР нарық жолында
ҚР қоғамдық саяси даму және сыртқы саясаты
Адамзат тарихы археологиялық дәуірлеу бойынша маңызды үш дәуірге бөлінеді: тас дәуірі, қола дәуірі, темір дәуірі. Адамның пайдаланған еңбек құралдарының материалы бойынша аталған. Оның ішінде ең ұзаққа созылған тас дәуірі. Ғылыми таным тас дәуірін өз ішінде үш кезеңге бөліп қарайды.
1. Палеолит (б.э.д. 2,6 млн-12-10 мың.ж.)
2. Мезолит (б.э.д. 12 мың-5 мың.ж.)
3. Неолит (б.э.д. 5 мың-3 мың.ж)
Палеолит ерте, орта және кейінгі болып бөлінеді. Ерте палеолит – б.э.д. 2,6 млн – 140 мың.ж. қамтиды. Орта палеолит кезеңі (б.э.д. 140—40 мыңж.) ғылымда мустье деп аталады. Мустье кезеңінде адам от пайдануды үйренді. Орта палеолиттің мустьер дәуірінде жаңа адамдар типі – неандертальдықтар қалыптасты. Кейінгі палеолит кезеңінде (б.э.д. 40-12 мыңж.) өнер және рулық қауым пайда болды. Рулық ұйым барлық жерлерде ана тектес жағынан топтасты.
Мезолит (орта тас дәуірі) – палеолит пен неолит арасындағы өтпелі дәуір б.э.д. 12 -5 мыңж. қамтиды. Кезеңнің ерекшеліктері – климат жылынып, мұз ери бастады, ірі жануарлар азайып, ұсақ аң-құстар пайда болды, садақ пен жебе және бумеранг, қайық, балық аулау құралдардың пайда болуы.
Жаңа тас дәуірі – неолит б.э.д. 5-3 мыңж. аралығы. Неолит дәуірінің аса маңызды белгісі табиғаттың дайын өнімдерін иемдену орнына келген өндіруші шаруашылыққа негіз болған мал шаруашылығы мен егіншіліктің пайда болуы. Қыш құмыра ісі (керамика), тоқымашылық дамыды.
1. Палеолит (б.э.д. 2,6 млн-12-10 мың.ж.)
2. Мезолит (б.э.д. 12 мың-5 мың.ж.)
3. Неолит (б.э.д. 5 мың-3 мың.ж)
Палеолит ерте, орта және кейінгі болып бөлінеді. Ерте палеолит – б.э.д. 2,6 млн – 140 мың.ж. қамтиды. Орта палеолит кезеңі (б.э.д. 140—40 мыңж.) ғылымда мустье деп аталады. Мустье кезеңінде адам от пайдануды үйренді. Орта палеолиттің мустьер дәуірінде жаңа адамдар типі – неандертальдықтар қалыптасты. Кейінгі палеолит кезеңінде (б.э.д. 40-12 мыңж.) өнер және рулық қауым пайда болды. Рулық ұйым барлық жерлерде ана тектес жағынан топтасты.
Мезолит (орта тас дәуірі) – палеолит пен неолит арасындағы өтпелі дәуір б.э.д. 12 -5 мыңж. қамтиды. Кезеңнің ерекшеліктері – климат жылынып, мұз ери бастады, ірі жануарлар азайып, ұсақ аң-құстар пайда болды, садақ пен жебе және бумеранг, қайық, балық аулау құралдардың пайда болуы.
Жаңа тас дәуірі – неолит б.э.д. 5-3 мыңж. аралығы. Неолит дәуірінің аса маңызды белгісі табиғаттың дайын өнімдерін иемдену орнына келген өндіруші шаруашылыққа негіз болған мал шаруашылығы мен егіншіліктің пайда болуы. Қыш құмыра ісі (керамика), тоқымашылық дамыды.
1. Қазақстан тарихы. 4 томдық. І, ІІ, ІІІ т. А., 1998. ,
2. Қазақстан тарихы. Очерктер. А., 1994.
3. Аманжолов Қ. Қазақстан тарихы дәрістер курсы. І, ІІ т. А., 2004.
4. Рысбайұлы К. Қазақстан Республкасының тарихы. А., 2001
5. Әбдікәмұлы К. Қазақстан тарихы. А., 1997
6. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003
7. Аманжолов Қ. Түркі халықтарының тарихы. І, ІІ- кітап А., 2002.
8. Қазақ тарихынан. А., 1997.
9. Учебное пособие по истории Казахстана с древнейших времен до наших дней. А., 1992.
10. Қани М. Қазақтың кµне тарихы. А., 1993
11. Абдакимов А. История Казахстана А., 1994.
12. Хизметли С. Орта ғасырлар тарихы және µркениет. Ш., 2002
13. Сыздықов М. Қарлұқ мемлекетінің тарихы. А., 2002
14. Жұмат Ж. Алаухан Е. Қасиетті мекендегі қала. Астана., 2000.
15. Қойшығара С. Қазақтың қилы тарихы. А., 1992
16. Абилтайн М. Теңесбаев Қ. ХХғ. басындағы Қазақстандағы саяси партиялар және Алаш қозғалысының тарихнамасы. Түркістан., 2004.
17. Хайруш А. Тарихыңды таны. А., 2002
18. Қуатов Б. Отанымыздың тарихы туралы саяси әңгіме. А., 1995.
19. Казахи. (Историко-этнографическое исследование) А., 1995
20. Из истории казахов. А., 1999
21. Сейдимбек А. Мир казахов. А., 2001.
22. Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ-ХІвв. по арабским источникам.
23. Оссон. От Чингизхана до Тамерлана. А., 1996
24. Кан Г. История Казахстана А., 2000.
25. Сулейменов Р. Моисеев В. Аблай-хан: внешняя и внутренняя политика. А., 2001.
26. Тарақ Ә. Алаштың айбын-ардағы Абылай хан. А., 2003.
27. Мырзахмет М. , Жеменей Н. , Әбдуслиев А. Кµне Тараз. А., 2002.
28. Қаратаев Т. Жүз жылдың оң қарасы. А., 1993.
29. Савосько В.К., Шамшатов Н.Ш. Колхозное строительство в Казахстане. А., 1974.
30. Барманкулов М. Тюркская вселенная. А., 1996.
31. История Казахстана: белые пяятна. А., 1991.
32. Қозыбаев М. Тарих зердесі. І, ІІ кітап. А., 1998.
33. Қозыбаев М. ¤ркениет және ұлт. А., 2001.
34. Козыбаев М. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. А., 1998.
35. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. А., 1992ж.
36. Казахская диаспора: проблемы этнического выживания. А., 1997.
37. Устнинов В. Турар Рыскулов. А., 1996.
38. Рыскулов Т. Собрание сочинений в трех томах. Т І. А., 1997.
39. Қоңыратпаев О. Т.Рысқұлов. Қоғамдық- саяси және мемлекеттік қызметі. А., 1994.
40. Әбілтайұлы Мініс, Әбілдаев Нұржан. Тұрар Рысқұлов Монғолияда. А., 1994.
41. Шереметов С. Новейшая история Казахстана. (1985-2002гг.) А., 2003.
42. Хрестоматия по новейшей истории Казахстана. (1917-1939гг.) А., 2002.
43. Озганбай О. Государственная дума Росии и Казахстана (1905-1917гг.) А., 2000.
44. Озғанбай ¤. Ресей мемлекеті думасы және Қазақстан. (1905-1917жж.) А., 1999.
45. Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы. А., 1993.
46. Тынышпаев М. История казахского народа. А., 2002.
47. Данияров К. Альтернативная история Казахстана. А., 1998.
48. Қожабекұлы Б. Мұхаммед Хайдар Дулати (Ғылыми–зерттеу мақалалар мен тарихи эсселер). А., 2000.
49. Бекмаханов Е. Присоединение Казахстана к России. М., 1957.
50. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХғ. 20-40 жылдарында. А., 1994.
51. Акинер Ш. Формирование казахского самопознания. А.,1998.
52. Шалекенов У. Х. Түріктердің отырықшы µркениті. А., 2002.
53. Артыкбаев Ж.О. 12 лекций по истории Казахстана. Курс лекции. Астана, 2001.
54. Артыкбаев Ж.О. Материалы к истории правящего дома казахов. А., 2001.
55. Амангелди Иманов. Статьи, документы, материалы. А, 1974
56. Тәнекеев С. 1916ж. Ереуілтµбе әсерлері. А., 1994.
57. Қаћарлы 1916 жыл (құжаттар мен материалдар жинағы). А., 1998.
58. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. А., 1994.
59. Күзембайұлы А. История дореволюционного Казахстана. А., 1992.
60. Күзембайұлы А. Әбіл Е. История Республики Казахстана. Астана., 2000.
61. Жұртбаев Т. Дулыға. Кµне түркі батырлары туралы әфсаналар. А., 1994.
62. Кишибеков Д. Кочевое общество: генезис, развитие, упадок. А., 1984.
63. Данияров Қ. История Казахского государства ХV-ХХвв. В двух частях. А., 2001.
64. История Казахстана и Центральной Азии. Под. ред. Абусейтова М.Х., Абылхожин Ж.Б., Кляшторный С.Г. А., 2001.
65. Муканов М.С. Из исторического прошлого (родословная племен керей и уак) А., 1998.
66. Ювалы А. Шыңғыс хан және ХІІІ ғ. Орта Азия: Қарақұрымнан Тебризге дейін. Түркістан , 2004.
67. ¤мірбекова М.Ш. Сақ тарихы мен мәдениеті. А., 2004.
68. Әбуев Қ. Қазақстан тарихының «ақтаңдақ» беттерінен. А., 1994.
69. Андреев И.Г. Описание Средней Орды киргиз-кайсаков. А., 1998.
70. Мұхтар Құл-Мұхаммед. Алаш ардагері. А., 1996.
71. Алаш мирас - народное наследие (сборник документов) А., 1995.
72. Алаш Орда. Сборник документов. А., 1992.
73. Ахмедов Ғ. Алаш «алаш» болғанда. Естеліктер мен тарихи деректер. А., 1996.
74. ¤збекұлы С. Арыстары Алаштың. Тарихи очерктер. А., 1998.
75. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. Т 1, А., 1998.
76. Мустафа Шокай. Туркестан под властью Советов. А., 1993.
77. Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938гг. Сборник документов. А., 1998.
78. Омарбеков Т. 20-30жылдардағы Қазақстан қасіреті. А., 1997.
79. Омарбеков Т. Зобалаң (1929-1931жж.) А., 1994.
80. Шонанұлы Т. Жер тағдыры, ел тағдыры. А., 1995.
81. Асипұлы С. «Танталовы муки» степи. Историческое эссе о колонизации. А., 2001.
82. Сапабек Әсіп. Қазақ қасіреті. Қоғамдық- саяси зерттеулер мен толғаулар. А., 1994.
83. Құрбанғали Х. Тауарих Хамса. А., 1992.
84. Абдакимов А. История Казахстана (С древнейших времен до наших дней) А., 2003.
85. Масанов Н. Абылхожин Б. Ерофеева И. История Казахстана: народы и культуры. А., 2000.
86. Асфендияров С. История Казахстана. А., 1998.
87. История Казахского ССР. Т І, ІІ. А., 1979.
88. Тоғысбайұлы Бек. Тарихтың ашылмаған беттері. А., 2001.
89. Абдрахманов С. Тәуелсіздік шежіресі. Астана., 2001.
90. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Деректі толғам. А., 1995.
91. Кляшторный С. Султанов Т. Казахстан летопись трех тысячелетий. А., 1992.
92. Хазанов А. Кочевники и внешний мир. А., 2000.
93. Касымбаев Ж. Старший Султан Кунанбай Оскенбаев и его окружение. А., 1995.
94. Румянцев П. Уезды Жетысу. А., 2000.
95. Әбдуәли Қайдар. Қаңлы. А., 2004.
96. Мұқаметқанұлы Н. ХVІІІ-ХХғғ. Қазақ-қытай байланыстары. А., 1996.
97. Абилтайн М. Теңесбаев Қ. Отан тарихы: қоғамдық құрылым. А., 2004.
98. Из истории казахов. А., 1997.
99. Древности Казахстана. А., 1995.
100. Қойшығара Салғараұлы. Қазақтар. А., 1995.
101. История Казахстана С древнейших времен до конца ХVІІІ века. (уч. пособие) А., 1992.
102. Смағұлұлы О. Қожаев М. Абылайхан (тарихи-антропологиялық зерттеу) А., 1999.
103. Вяткин М. Батыр Срым. А., 2002.
104. Жиренчин К. Политическое развитие Казахстана в ХІХ – начале ХХ веков. А., 1996.
105. ¤мірбек Ж. Қызыл қырғын. Астана, 2001.
106. Қыстаубаев З. Хобдина Б. Қызылдар қырғыны. А., 1993.
107. Коммунар Табей. Мұзда жанған алау. Кµкшетау-Алматы., 1993.
108. Шеретов С. История Казахстана (1985-2002гг.) А., 2002.
109. ¤мірзақов ¤жетбек. Ресейге қосылғаннан не ұттық. А., 2003.
110. Тоғысбайұлы Б. Тарихтың ашылмаған беттері. Астана, 2001.
111. Албани Байұзақ. Тарихи таным. А., 1994.
112. Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. А., 2002.
113. Салықов К. Түркістанға тағзым. А., 2000.
114. Шакибаев с. Падение большого Туркестана. А., 1973.
115. Сейткемелов Х. Шұбырынды қанды босқын. А., 1993.
2. Қазақстан тарихы. Очерктер. А., 1994.
3. Аманжолов Қ. Қазақстан тарихы дәрістер курсы. І, ІІ т. А., 2004.
4. Рысбайұлы К. Қазақстан Республкасының тарихы. А., 2001
5. Әбдікәмұлы К. Қазақстан тарихы. А., 1997
6. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003
7. Аманжолов Қ. Түркі халықтарының тарихы. І, ІІ- кітап А., 2002.
8. Қазақ тарихынан. А., 1997.
9. Учебное пособие по истории Казахстана с древнейших времен до наших дней. А., 1992.
10. Қани М. Қазақтың кµне тарихы. А., 1993
11. Абдакимов А. История Казахстана А., 1994.
12. Хизметли С. Орта ғасырлар тарихы және µркениет. Ш., 2002
13. Сыздықов М. Қарлұқ мемлекетінің тарихы. А., 2002
14. Жұмат Ж. Алаухан Е. Қасиетті мекендегі қала. Астана., 2000.
15. Қойшығара С. Қазақтың қилы тарихы. А., 1992
16. Абилтайн М. Теңесбаев Қ. ХХғ. басындағы Қазақстандағы саяси партиялар және Алаш қозғалысының тарихнамасы. Түркістан., 2004.
17. Хайруш А. Тарихыңды таны. А., 2002
18. Қуатов Б. Отанымыздың тарихы туралы саяси әңгіме. А., 1995.
19. Казахи. (Историко-этнографическое исследование) А., 1995
20. Из истории казахов. А., 1999
21. Сейдимбек А. Мир казахов. А., 2001.
22. Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ-ХІвв. по арабским источникам.
23. Оссон. От Чингизхана до Тамерлана. А., 1996
24. Кан Г. История Казахстана А., 2000.
25. Сулейменов Р. Моисеев В. Аблай-хан: внешняя и внутренняя политика. А., 2001.
26. Тарақ Ә. Алаштың айбын-ардағы Абылай хан. А., 2003.
27. Мырзахмет М. , Жеменей Н. , Әбдуслиев А. Кµне Тараз. А., 2002.
28. Қаратаев Т. Жүз жылдың оң қарасы. А., 1993.
29. Савосько В.К., Шамшатов Н.Ш. Колхозное строительство в Казахстане. А., 1974.
30. Барманкулов М. Тюркская вселенная. А., 1996.
31. История Казахстана: белые пяятна. А., 1991.
32. Қозыбаев М. Тарих зердесі. І, ІІ кітап. А., 1998.
33. Қозыбаев М. ¤ркениет және ұлт. А., 2001.
34. Козыбаев М. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. А., 1998.
35. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. А., 1992ж.
36. Казахская диаспора: проблемы этнического выживания. А., 1997.
37. Устнинов В. Турар Рыскулов. А., 1996.
38. Рыскулов Т. Собрание сочинений в трех томах. Т І. А., 1997.
39. Қоңыратпаев О. Т.Рысқұлов. Қоғамдық- саяси және мемлекеттік қызметі. А., 1994.
40. Әбілтайұлы Мініс, Әбілдаев Нұржан. Тұрар Рысқұлов Монғолияда. А., 1994.
41. Шереметов С. Новейшая история Казахстана. (1985-2002гг.) А., 2003.
42. Хрестоматия по новейшей истории Казахстана. (1917-1939гг.) А., 2002.
43. Озганбай О. Государственная дума Росии и Казахстана (1905-1917гг.) А., 2000.
44. Озғанбай ¤. Ресей мемлекеті думасы және Қазақстан. (1905-1917жж.) А., 1999.
45. Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы. А., 1993.
46. Тынышпаев М. История казахского народа. А., 2002.
47. Данияров К. Альтернативная история Казахстана. А., 1998.
48. Қожабекұлы Б. Мұхаммед Хайдар Дулати (Ғылыми–зерттеу мақалалар мен тарихи эсселер). А., 2000.
49. Бекмаханов Е. Присоединение Казахстана к России. М., 1957.
50. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХғ. 20-40 жылдарында. А., 1994.
51. Акинер Ш. Формирование казахского самопознания. А.,1998.
52. Шалекенов У. Х. Түріктердің отырықшы µркениті. А., 2002.
53. Артыкбаев Ж.О. 12 лекций по истории Казахстана. Курс лекции. Астана, 2001.
54. Артыкбаев Ж.О. Материалы к истории правящего дома казахов. А., 2001.
55. Амангелди Иманов. Статьи, документы, материалы. А, 1974
56. Тәнекеев С. 1916ж. Ереуілтµбе әсерлері. А., 1994.
57. Қаћарлы 1916 жыл (құжаттар мен материалдар жинағы). А., 1998.
58. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. А., 1994.
59. Күзембайұлы А. История дореволюционного Казахстана. А., 1992.
60. Күзембайұлы А. Әбіл Е. История Республики Казахстана. Астана., 2000.
61. Жұртбаев Т. Дулыға. Кµне түркі батырлары туралы әфсаналар. А., 1994.
62. Кишибеков Д. Кочевое общество: генезис, развитие, упадок. А., 1984.
63. Данияров Қ. История Казахского государства ХV-ХХвв. В двух частях. А., 2001.
64. История Казахстана и Центральной Азии. Под. ред. Абусейтова М.Х., Абылхожин Ж.Б., Кляшторный С.Г. А., 2001.
65. Муканов М.С. Из исторического прошлого (родословная племен керей и уак) А., 1998.
66. Ювалы А. Шыңғыс хан және ХІІІ ғ. Орта Азия: Қарақұрымнан Тебризге дейін. Түркістан , 2004.
67. ¤мірбекова М.Ш. Сақ тарихы мен мәдениеті. А., 2004.
68. Әбуев Қ. Қазақстан тарихының «ақтаңдақ» беттерінен. А., 1994.
69. Андреев И.Г. Описание Средней Орды киргиз-кайсаков. А., 1998.
70. Мұхтар Құл-Мұхаммед. Алаш ардагері. А., 1996.
71. Алаш мирас - народное наследие (сборник документов) А., 1995.
72. Алаш Орда. Сборник документов. А., 1992.
73. Ахмедов Ғ. Алаш «алаш» болғанда. Естеліктер мен тарихи деректер. А., 1996.
74. ¤збекұлы С. Арыстары Алаштың. Тарихи очерктер. А., 1998.
75. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. Т 1, А., 1998.
76. Мустафа Шокай. Туркестан под властью Советов. А., 1993.
77. Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938гг. Сборник документов. А., 1998.
78. Омарбеков Т. 20-30жылдардағы Қазақстан қасіреті. А., 1997.
79. Омарбеков Т. Зобалаң (1929-1931жж.) А., 1994.
80. Шонанұлы Т. Жер тағдыры, ел тағдыры. А., 1995.
81. Асипұлы С. «Танталовы муки» степи. Историческое эссе о колонизации. А., 2001.
82. Сапабек Әсіп. Қазақ қасіреті. Қоғамдық- саяси зерттеулер мен толғаулар. А., 1994.
83. Құрбанғали Х. Тауарих Хамса. А., 1992.
84. Абдакимов А. История Казахстана (С древнейших времен до наших дней) А., 2003.
85. Масанов Н. Абылхожин Б. Ерофеева И. История Казахстана: народы и культуры. А., 2000.
86. Асфендияров С. История Казахстана. А., 1998.
87. История Казахского ССР. Т І, ІІ. А., 1979.
88. Тоғысбайұлы Бек. Тарихтың ашылмаған беттері. А., 2001.
89. Абдрахманов С. Тәуелсіздік шежіресі. Астана., 2001.
90. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Деректі толғам. А., 1995.
91. Кляшторный С. Султанов Т. Казахстан летопись трех тысячелетий. А., 1992.
92. Хазанов А. Кочевники и внешний мир. А., 2000.
93. Касымбаев Ж. Старший Султан Кунанбай Оскенбаев и его окружение. А., 1995.
94. Румянцев П. Уезды Жетысу. А., 2000.
95. Әбдуәли Қайдар. Қаңлы. А., 2004.
96. Мұқаметқанұлы Н. ХVІІІ-ХХғғ. Қазақ-қытай байланыстары. А., 1996.
97. Абилтайн М. Теңесбаев Қ. Отан тарихы: қоғамдық құрылым. А., 2004.
98. Из истории казахов. А., 1997.
99. Древности Казахстана. А., 1995.
100. Қойшығара Салғараұлы. Қазақтар. А., 1995.
101. История Казахстана С древнейших времен до конца ХVІІІ века. (уч. пособие) А., 1992.
102. Смағұлұлы О. Қожаев М. Абылайхан (тарихи-антропологиялық зерттеу) А., 1999.
103. Вяткин М. Батыр Срым. А., 2002.
104. Жиренчин К. Политическое развитие Казахстана в ХІХ – начале ХХ веков. А., 1996.
105. ¤мірбек Ж. Қызыл қырғын. Астана, 2001.
106. Қыстаубаев З. Хобдина Б. Қызылдар қырғыны. А., 1993.
107. Коммунар Табей. Мұзда жанған алау. Кµкшетау-Алматы., 1993.
108. Шеретов С. История Казахстана (1985-2002гг.) А., 2002.
109. ¤мірзақов ¤жетбек. Ресейге қосылғаннан не ұттық. А., 2003.
110. Тоғысбайұлы Б. Тарихтың ашылмаған беттері. Астана, 2001.
111. Албани Байұзақ. Тарихи таным. А., 1994.
112. Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. А., 2002.
113. Салықов К. Түркістанға тағзым. А., 2000.
114. Шакибаев с. Падение большого Туркестана. А., 1973.
115. Сейткемелов Х. Шұбырынды қанды босқын. А., 1993.
Ќ.А.ЯСАУИ АТЫНДАЃЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Жолсеитова М.А.
Сандыбаева А.Д.
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ
Түркістан-2008
Пікір жазған: т.ғ.д., профессор М.Абилтайн
Қазақстан тарихы бітіруші курс тарих мамандығы студенттеріне
арналған оқу құралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің 11. 05. 2005 ж. № 289 бұйрығымен бекітілген және
пайдалануға рұхсат етілген типтік оқу бағдарламасы мен мемлекеттік жалпыға
міндетті білім стандартына сәйкес жасалып, ХҚТУ-нің оқу-әдістемелік
кеңесінің 15.11.2008ж. күнгі №2 хаттамасымен қаралып,бекітілген.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Ерте замандаѓы Ќазаќстан. Ќазаќстанныњ ежелгі
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Саќ және үйсін дәуіріндегі
Түркістан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...9
Ерте орта ѓасырлардаѓы (VІ-Хѓѓ) жєне дамыѓан ортаѓасырлардаѓы мемлекеттер
(Х-ХІІІ
ѓѓ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
Ќазаќстан монѓол жаулаушылыѓы дєуірінде
(ХІІІѓ.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
ХІV-ХV ѓ.ѓ. ортаѓасырлыќ
мемлекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..23
Ќазаќ халќыныњ ќ±ралуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...26
ХV-ХVІѓѓ. Ќазаќ
хандыѓы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 28
Қазақ хандығының 16-18 ғғ. саяси жағдайы. Тәуке хан билігі және жоңғар
шапќыншылығы тұсындағы
Ќазаќстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...31
Жања замандаѓы Ќазаќстан (ХVІІІ-
ХХѓ.ѓ.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
3
Ќазаќ халќыныњ ±лт-азаттыќ ќозѓалысыныњ бірінші кезењі (1731-
1837ж.ж.) ... ... ... ...
Ќазаќ халќыныњ ±лт-азаттыќ ќозѓалысыныњ екінші (1837-1870жж.)
кезењі ... ... ... ...
Ќазаќстанныњ Ресей империясына біржола
баѓынуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Ќазаќстандаѓы ±лт-азаттыќ ќозѓалысыныњ ‰шінші кезењі
(ХІХѓ. соњѓы ширегі-ХХѓ.
басы) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
1917 жылѓы
Ќазаќстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан кењестік тоталитарлыќ ж‰йеніњ ќалыптасу кезењінде (1920-
1939ж.ж.) ... ...
Ќазаќстан 1941-1945жж. ¦лы Отан соѓысы
дєуірінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1946-1960 жылдардаѓы Ќазаќстан
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Ќазаќстан 1960ж. ІІ
жартысы–1991ж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Тєуелсіз
Ќазаќстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ЌР нарыќ жолында
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ЌР ќоѓамдыќ саяси даму жєне сыртќы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ерте замандағы Қазақстан. Қазақстанның ежелгі тарихы.
Қазақстан жеріндегі тас дәуірі, оның кезеңдері
Адамзат тарихы археологиялық дәуірлеу бойынша маңызды үш дәуірге
бөлінеді: тас дәуірі, қола дәуірі, темір дәуірі. Адамның пайдаланған еңбек
құралдарының материалы бойынша аталған. Оның ішінде ең ұзаққа созылған тас
дәуірі. Ғылыми таным тас дәуірін өз ішінде үш кезеңге бөліп қарайды.
1. Палеолит (б.э.д. 2,6 млн-12-10 мың.ж.)
2. Мезолит (б.э.д. 12 мың-5 мың.ж.)
3. Неолит (б.э.д. 5 мың-3 мың.ж)
Палеолит ерте, орта және кейінгі болып бөлінеді. Ерте палеолит –
б.э.д. 2,6 млн – 140 мың.ж. қамтиды. Орта палеолит кезеңі (б.э.д. 140—40
мыңж.) ғылымда мустье деп аталады. Мустье кезеңінде адам от пайдануды
үйренді. Орта палеолиттің мустьер дәуірінде жаңа адамдар типі –
неандертальдықтар қалыптасты. Кейінгі палеолит кезеңінде (б.э.д. 40-12
мыңж.) өнер және рулық қауым пайда болды. Рулық ұйым барлық жерлерде ана
тектес жағынан топтасты.
Мезолит (орта тас дәуірі) – палеолит пен неолит арасындағы өтпелі
дәуір б.э.д. 12 -5 мыңж. қамтиды. Кезеңнің ерекшеліктері – климат жылынып,
мұз ери бастады, ірі жануарлар азайып, ұсаќ аң-ќұстар пайда болды, садаќ
пен жебе жєне бумеранг, қайық, балық аулау құралдардың пайда болуы.
Жаңа тас дәуірі – неолит б.э.д. 5-3 мыңж. аралығы. Неолит дєуірінің
аса маңызды белгісі табиғаттың дайын өнімдерін иемдену орнына келген
өндіруші шаруашылыќќа негіз болған мал шаруашылығы мен егіншіліктің пайда
болуы. Ќыш ќұмыра ісі (керамика), тоќымашылыќ дамыды.
2. Қазақстан террториясындағы палеолит кезеңіндегі археологиялық
ескерткіштер
Бірінші кезең – палеолит (көне тас ғасыры) – ең ежелгі кезең. Көне тас
ғасыры ежелгi, орта және соңғы палеолит болып бөлiнедi. Палеолит дәуiрiнiң
еңбек құралдары Оңтүстiк өңiрде (Жамбыл облысындағы Қаратау қаласының
солтүстiк-шығысында), Талас ауданы орналасқан жерде Бөрiқазған және
Тәңiрқазған деген тұрақтардан және Оңтүстiк Қазақстан облысының
территориясында Қошқорған, Шоқтас, Қозыбай деген тұрақтардан табылған. Бұл
жерлерден табылған көне тас дәуiрiнiң еңбек құралдары тастан жасалған екi
қырлы және бiр қырлы тас шапқылар, ауыр тас сынықтары, iрi ура тастар-
нуклеустар болып бөлiнедi. 1958 жылы Оңтүстік Қазақстандағы экспедиция
кезінде Ш.Уәлиханов атындағы палеолит дәуіріне жататын тұрақты Х.Алпысбаев
ашты.
Ол кездің адамдары тастың ќасиеттерін жаќсы білген. Материал таңдау
көбінесе ќұралдың ќолданылатын маќсатына байланысты болды. Ќұралдардың
мынадай түрлері: шапќылар, ќырғыштар, үшкір тастар, шой балғалар,
піспектер, пышаќтар, тескіштер жєне т.б. бөлініп шыќќан. Ауыр салмаќты, тік
бұрышты ұсаќ шаќпаќ тастар ең ежелгі еңбек ќұралдарына жатќызылды, олар
Кеңірдек елді мекені жанынан, Ќаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейіндегі
Арыстанды өзенінің ең жоғары жайылмасынан, ќатып ќалған төменгі төрттік
кезеңнің ќалың конгломераты арасынан табылған. Мустье кезеңінде адам от
пайдануды үйренді. Ортаңғы палеолиттің мустьер дәуірінде жаңа адамдар типі
– неандертальдықтар қалыптасты.
Соңғы палеолит б.э.д. 35-30 мыңжылдықтардан б.э.д. 12-10 мың
жылдықтардың аралығын қамтиды. Бұл жер шарының барлық климаттық
аймақтарына адамның кеңiнен тарай қоныстанған және тәсiлдер мен
нәсiлдiк топтардың прогрестiк дамуы мен рулық қауымының қалыптасу
үрдiсiмен, адам ұжымының қоғамдық ұйымдасуының өзiне тән алғашқы нышаны
ретiнде рудың шығуымен тiкелей байланысты болды. Алғашқы қауым өнері –
мамонт сүйегі мен тастардан мүсін жасау, сүйек бетіне, бетіне бедерлі ою-
өрнек,үңгір қабырғаларына түрлі-түсті сурет салу ісі пайда болды. Осы
кездерде рулық ұйым барлық жерлерде ана тектес және шеше жағынан топтасты,
ал әйелдер қауымда үстем жағдайда болды деп топшыланды.
3. Қазақстан териториясындағы мезолит
Дүние жүзіндегі тас дєуірінің классификациясы бойынша көне тас
дєуірімен жаңа тас дєуірінің арасында өтпелі дєуір мезолит (мезо- орта, лит
– тас) – орта тас дєуірі. Бұл кезең аз зерттелген, сондыќтан Ќазаќстан
жерінен табылған есекрткіштер де сирек. Кезеңнің ерекшеліктері – климат
жылынып, мұз ери бастады, ірі жануарлар азайып, ұсаќ аң-ќұстар пайда болды,
садаќ пен жебе жєне бумеранг, қайық, балық аулау құралдардың пайда болуы.
Б.э.д. 12 мың жылдықтан 5 мыңжылдың аралығын қамтыған орта тас дәуiрi
болып саналатын мезолит кезеңiндегi жетiстiк садақ пен жебенiң кең
қолданылуы болып табылады. Сондай-ақ еңбек құралдарын дайындауда
техникасының таралуын, халықтың орын ауыстыруының артуын мезолиттiң ең
жалпы ерекше белгiлерi деп санауға болады.
4.Қазақстан териториясындағы
неолит
Жаңа тас дәуiрi деп аталатын неолит кезеңi шамамен б.э.д. Ү-III
мыңжылдықтар аралығын қамтиды. Бұл дәуiрдiң негiзгi жетiстiгi болып жер
және мал шаруашылығын игеру (неолиттік төңкеріс) болды. Сондай-ақ неолит
кезеңiнде басқа да мәдени-тұрмыстық жаңалықтардың шығуы атап айтқанда
кен өндiру, қыш құмыра iсi, тоқыма iсi қоғамның дамуына өз ықпалын
тигiзбей қоймады. Бұл кезеңнің басталуы б.з.д. V мыңжылдыќќа тура келеді.
(б.з.д. VІІ – VІ мыңж басы). Ол тас өңдеу техникасының єбден жетілген кезі.
Ќыспа ретушь техникасының жетілуімен бірге, тасты өңдеудің жаңа
технологиялыќ єдістері: тегістеу, бұрғылау, аралау.
Тас балталар, кетпендер, дєнүккіштер, келілер, келсаптар жасала
бастады. Нефриттен, яшмадан, серпентениттен, басќа да тастардан єшекейлер –
білезіктер, алќалар жасалды.
Неолит дєуірінің аса маңызды белгісі табиғаттың дайын өнісдерін
иемдену орнына – жиын – терін мен аң аулаудың орнына келген өндіруші
шаруашылыќќа негіз болған мал шаруашылығы мен егіншіліктің тууы болып
табылады. Шаруашылыќтың жаңа түрлері шығуының адамзат ќоғамының дамуы үшін
орасан зор маңызы болды, адамның еңбек кєсібінің саласын кеңейтті, сонымен
ќатар оның сипатын сапасы жағынан өзгертті. Адамның экономикалыќ ќызметінің
одан кейін талай мың жылдарға созылған бүкіл тарихы едєуір дєрежеде осы екі
шаруашылыќтың даму, жетілу тарихы болып табылады.
Неолит дєуірінде алғашќы адамдардың ќолы жеткен өндіргіш күштер
дамуының деңгейі басќа да мєдени – тұрмыстыќ жаңалыќтардың шығуына себепші
болды. Ќазаќстанның ежелгі тұрғындарында кен кєсібінің бастамалары шыќты.
Ќыш ќұмыра ісі, тоќымашылыќ дамыды.
Єлеуметтік жағынан алғанда неолит дєуірі рулыќ ќауым дєуірі, ұжымдыќ
еңбек пен өндіріс ќұралдарына ќоғамдыќ меншіктің үстем болған кезеңі (ќұрал
– жабдыќтарына ортаќ меншік). Сонымен бірге мұның өзі ќоғамның ұйымдау
түрлерінің неғұрлым жоғары дамығын уаќыты болды: тайпалар немесе тайпалыќ
бірлестіктер ќұрылды. Тайпалар ќандас – туысќандыќ байланысына ќарай жєне
шаруышылығының біртекті сипатына ќарай біріккен бірнеше рулыќ ќауымдарынан
ќұрылды.
Ќазіргі уаќытта Ќазаќстан аумағында 600 – ден аса неолиттік жєне
энеолиттік ескертткіш мєлім. Неолиттік тұраќтар сипатына ќарай – 1)
бұлаќтыќ, 2) өзендік, 3) көлдік, 4) үңгірлік тұраќ деп төрт түрге бөлінеді.
Әдетте өзен жағасында, көл жиегіндегі тұраќтарда олжа бұйымдар саны
едєуір мөлшерде кездеседі, бұл жєйттен адамның тұраќты немесе ұзаќ уаќыт
тұрғаны көрсетеді. Мұндай тұраќтардағы негізгі ќұрал – саймандар – пышаќ
тєрізді ќалаќтар жєне солардан жасалған заттар.
Неолитте Ежелгі Шығыста дєнді даќылдардың барлыќ түрлері,
көкөністердің, жеміс – жидектердің едәуір түрлері өсіріліп, ќазіргі үй
малының барлыќ түрлері ќолға үйретілді деуге болады. Ал жылќы энеолитте
Евразия далаларында ќолға үйретілді – бұл оќиғаны неолиттік револлюцияның
маңызды компоненттерінің бірі деп атауға және оның аяќталуы деп ќарастыруға
болады. Біраќ далалыќ аймаќтың неолиттік ќоғамының шаруашылығында ерекше
өзгерістер єлі де бола ќойған жоќ – мұнда бұрынғысынша тамаќ табудың
негізгі көзі аң және балыќ аулау болды. Континенттік климат халыќ санының
артуына ќолайлы болмай, табиғи ресурстар халыќ ќажеттерін ќанағаттандыруға
әбден жеткілікті болса керек.
Атбасар мәдениеті Тұраќтар мейлінше шоғырланған жер – Аќмола облысы.
Атбасар ауданы бойынша аталған. Оның таралған аумағы: далалыќ өңірдегі Есіл
өзенінің аңғары. Уаќыты: б.з.д. VII мыңжылдыќтың соңы – VI мыңжылдыќтың
басы. Арал өңірінің немесе шығыс Каспий маңы өңірінің тұрғындары аралаусы
жағдайында жергілікті мезолит тайпаларының материалдыќ негізінде
ќалыптасты, 200 – ге жуыќ тұраќ зерттеліп, оның 20 шаќтысы ќазылды.
Ескерткіштері: Виноградовка – 2, Тельман – 1, - 10, Атбасар мәдениеті
тұраќтарының бәрі Солтүстік Ќазаќстанның аса маңызды су жолдарының ертедегі
араналарының жағаларына орналасќан. Тұрғын үйлері жеңіл, жер бетіндегі
сипатта болған. Бұл кезде ірі ќырғыштар мен пышаќтар, шой балғалар,
балғалар пайда болды. Шаќпаќ тастар табиғи шығарылатын жерлерде
мамандандырылған шеберханалар болып, шикізат алғашќы өңдеуден өткізілген.
Керамика ыдыс көлемі 1 – 5 л шамасындағы жарты жұмыртќа түрінде
болған, сырты тараќ тәрізді ќалыппен безендірілген. Біраќ керамиканың
ќалдыќтары аз табылған.
Біздің ќаламызда сол кездің мәдениетімен байланысты бірде – бір жерлеу
ескерткіш осы уаќытќа дейін жоќ. Біраќ кейбір тұраќтардың (Виноградовка –
14, Тельман – 10 және 14) шет жаќтарынан тереңдігі 1 метрге жуыќ және
диаметрі 1,5 метрге дейін жететін шұңќырлар табылды. Олардың түбінде
кальцийге айналған ќосындылары бар көмір ќалдыќтарының ќалың ќабаты жатыр.
Бұл өлгендерді өртеу ғұрпының осы шұңќырларда жасалған ќалдығы болуы да
мүмкін.
Маханжар мәдениеті Бұл мәдениет ескерткіштерінің бізге белгілі
көпшілігі жайылма сулардың кең участкелерінде орналасќан. (Торғай ойпатының
түбінде: Маханжар, Тұздыкөл – 2, Дүзбай 1 – 4, -12, Амангелді, Тобылда –
Алќау – 2) тұрағы мәлім.
Маханжар мәдениетінің ыдысы ерекше: керамикалыќ жұќа ыдыс ќолдан
жсалған және ұзынша пропорцияда болған. Әдетте ќылта мойыны жіңішке, түбі
конус тәрізді, кейде бұдырлы болып бітеді. ¤рнек ыдыстардың әлі кеуіп
үлгірмеген сыртына тісті (тарашќа) ќалыппен салынған. Композицияны
көлденең немесе тігінен салынған иректер, сызылған паралелльдер және басќа
элементтер кейде бүкіл сыртќы бетін безендіріп тұрған.
¤ндіруші шаруашылыќ дәуіріндегі Ќазаќстан аумағы тұрғындарының
демографиясы туралы мәселені ќарастыра келгенде, ауланған жануарлардың
ќұрамына ќарағанда, ќамалап және ќуып аулау жеке аулаумен ойдағыдай
ұштастырылған аңшылыќ шауруашылыќ сол кездегі ќоғамның біршама әл – ауќатты
болғанын дәлелдейді.
Неолитте ежелгі Ќазаќстан жеріне шаруашылыќтың өндіруші түрлері әлі
тарала ќойған жоќ. Табиғи орта өлке тұрғындарына ќиыншылыќтарды жеңіп шығып
дамуына ќолайлы жағдай жасады. Ќазаќстан аумағы ќарама– ќарсы табиғи
аймаќтарды ќамтымады және табиғи шептерге бөлінбеді, ал мұндай жағдайларда
біртекті материалдыќ мәдениет ќалыптасады. Сондыќтан, Ќазаќстан неолиті
үшін бөлінетін археологиялыќ мәдениеттердің түбегейлі айырмашылыќтар жоќ
және олардың таралу аймағы өте кең. Әдетте тұраќтар адамдардың тіршілігін
ќамтамасыз ететін жерлерге жаќын балыќ және ќұс аулайтын, жануарлар су
ішуге келетін өзендердің жағаларына орналасќан. Сондай – аќ, неолит
халќының тығыздығы ќұралдар дайындау үшін ќажетті тас ќорының жеткілікті
болуына байланысты екені аңғарылған.
4. Энеолит. Археологиялыќ кезеңдерге бөлу өлшемдеріне сєйкес, адам
өміріне мыс ќұралдар енген дәуірді энеолит деп атайды. Әдетте бұл жалпы
алғанда шаќпаќ тас индустриясының ќұлдырап, тас ќұралдар жиынтығының
кемуіне єкеп соќты. Археологиялыќ үлгілердің материалдыќ мәдениетке жататын
жаңа жиынтыќтары: жалпаќ түпті, өрнегі бай керамика, ұсаќ ќылыќша, тұрғын
үйлер айќын көрінеді.
Энеолит (латынша мыс жєне грекше тас) тас ғасыры мен ќола дәүірінің
аралығындағы археологиялыќ өтпелі кезең, яғни тас-мыс кезеңі. Бұл кезеңде
тастан жасалған еңбек ќұралдары басым болғанымен мыстан жасалғандары да
пайда бола бастады. Халыќтың басты кәсібі – егіншілік пен аңшылыќ, мал
шаруашылығы болды. Ќоғамдыќ ќатынас – рулыќ ќұрылыс. Ќазаќстан жерінен
табылған энеолит ескерткіштер әзірге көп емес. Оларға Иманбұрлыќ,
Сексеуілді –1, -2, ќоныстарының ќабаттарын Павлодарға жаќын жерде Ертіс
өзенінің жағасына орналасќан Железинка поселкесінің маңынан табылған обаны
жатќызуға болады.
Энеолит немесе мыс заманында (б.з.б. 3 – 2 м. ж.) адамдар өмірге ќажет
ќұралдарды алғаш рет мыстан жасай бастады. Мыс кең орындары жер бетінде
ерекше көз тартарлыќ жасыл (малахит минералы) жєне көк (азурит) түсті
бояулы тастарымен адамдардың назарына іліккен. Мыстың сульфид минералдары
жер бетіне шыќќанда оттегімен тотығу нєтижесінде, ерекше тотыќты белдем
пайда болды. Көк, жасыл түсті белгілері арќылы алғаш кен орындарын оңай
тауып, олардан сом мыс кесектерін аршып алған. Ќазаќ даласындағы кенді
Алтайдың, Ќордайдың (Жайсаң, Шатырќұл), Сарыарќаның (Жезќазған, Спасск) ірі
мыс кен орындары адамдарға сол энеолит заманында – аќ белгілі болған.
Жалпы, кең тараған ќазіргі Көктас, Көктасты деген атаулар негізінен
мыс кен орындарына байланысты шыќќан.
Біраќ Ќазаќстандағы мысты тас дєуірінің ескерткіштері осы уаќытќа
дейін жеткілікті зерттеле ќойған жоќ.
Энеолиттік дєуір мал шаруашылығының басым дамыған далалыќ өңірде де
маңызды рөл атќарды. Ќазаќстан даласындағы энеолит мүлде басќаша көрінеді.
Бұл жолда тас индустриясы жоғары деңгейге көтерілді. Климат ылғал болды.
Аңшылыќ ұжымдары бірге бір жерде ұзаќ уаќыт бойы шоғырланды.
5 Қола ғасыры ескерткіштерінің хронологиясы мен кезеңдері
Адамдардың металл қорыту iсiн меңгеруi қоғам дамуының алға басуына
жол ашты. Қола дәуiрiнде (б.з.д. 2-1 мыңжылдық) адам қоғамының өндiргiш
күштерiнiң дамуына мал шаруашылығы мен және егiншiлiкпен қатар әр түрлi
рудаларды өндiру тас пен сүйектi ұсату аса маңызды рөл атқарды.
Археологтардың қола дәуiрiнде мыс, алтын, қалайы, күмiс қорытылып одан
әрi түрлi қару-жарақ, зергерлiк бұйымдар жасалды.
Қазақстан территориясындағы зерттелген қола дәуiрiнiң мәдени
ескерткiштерi Андронов мәдениетi деген атаумен аталды. Бiрiншi
ескерткiштiң табылған жерi Ачинск маңындағы Андроново селосының атына
қарай бұл мәдениет ғылымда шартты түрде Андронов мәдениетi’’- деп
аталды. Андрон мәдениетінің басқа мәдениеттерден айыратын негізгі этникалық
белгісі - жерлеу ғұрпы ( қол-аяғын бүгіп жерлеу)
Андронов тайпаларының қоныстанған негізгі аудандарының бірі – Орталық
Қазақстан. Қола дәуiрiнiң ерте кезеңi Солтүстiк Қазақстанда Феодоров кезеңi
деп аталған, ал Орталық Қазақстанда бұл кезең Нұра кезеңi деп аталды,
б.э.д. ХVIII-ХVI ғғ. қамтыды. Қола дәуiрiнiң орта кезеңi Солтүстiк
Қазақстанда Атасу кезеңi б.э.д. –ХV-ХII ғғ. қамтыды. Б.э.д. ХII-VІІІ
ғасыр – Беғазы-Дандыбай кезеңінде Андронов мәдениетi тайпаларының
экономикасында тұрмысымен мәдениетiнде өзгерiстер болды. Бұл өзгерiстер
қоғамның жаңа шаруашылық негiзiне байланысты. Андроновтықтардың тілі –
үндіиран. Антропологиялық тұрпаты - еуропеоидтік. Аналық үстемдіктен аталық
үстемдікке өтті.
Қола дәуiрiнiң тайпалары кешендi түрде мал шаруашылығы (бақташылық)
және жер шаруашылығымен (теселі егіншілік) айналысқандықтан негiзiнен
өзен, көлдердiң жағаларында мекендеп, жер үйлерде тұрды. Қола дәуiрi
тайпалары мал, жер шаруашылығы мен қатар тау-кен iсiмен де айналысып металл
қорытты. Қола дәуiрi кезiнде Қазақстан дүние жүзiндегi ең алғашқы қола
қорытушы ел болды. Өте көп көлемде металл қорытылды. Атап айтсақ
Жезқазған өңiрiнен жалпы көлемi 100 мың тонна мыс өндiрiлген. Орталық
Қазақстаннан 130 тонна қалайы өндiрiлiп, 15 мың тонна таза күмiс алынған.
Бұлар тек қана зерттелгенi ғана.
Андронов мәдениетiнiң тағы бiр ерекше жетiстiгi құмыраларды кең
көлемде пайдалануы қола дәуiрiнде құмыра жасау iсi бұрынғыдан да
жетiлдiрiле түстi.
Андроновтықтардың археологиялық рәмізі - сырға мен алқалар болып
табылады. От құдайы Агнияға ешкі малын құрбандыққа шалса, әлем күн құдайы
Митраға - бұқа шалынды.
Андроновтықтар бiрнеше үлкен патриархтық туыс семьялары бiрлесiп,
рулық қауым болып өмiр сүрдi. Бiрнеше туысқан қауымдар тайпаны құрады.
Бұған мысал ретiнде б.э.д. I ғасырдағы Қазақстанның кең байтақ
территориясындағы және Орта Азия жерлерiнде өмiр сүрген: арим, тур, дана
сайрима, сайна, даха тайпаларын айтуға болады.
6. Саќ тайпалараның саяси тарихы, қоныстануы, қоғамдық құрылысы мен
шаруашылығы
Сақ тайпалары негiзiнен үш топтан тұрады: 1)Парадарайа-сақтар
-теңiздiң арғы бетiндегi сақтар, 2)Хаумаварга-сақтар (хаом сусынын
қайнататын сақтар), 3)Тиграхауда сақтар (шошақ бөрiк киетiн сақтар) деп
аталды. Ғылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен Қазақстан
аумағында шоғырланғаны туралы көптеген болжамдар бар. Парадария сақтары
Қара теңiздiң солтүстiгiнде, Амудария өзенiнiң бойында және Сырдарияның
төменгi ағысы Арал теңiзi жағаларында шашыраңқы жағдайда өмiр сүрген.
Тиграхауда сақтары Сырдарияның орта ағысында, Жетісу және Тянь-Шань
аудандарын мекендеген. Хаомаварга сақтары Мурғаб өңiрiнде орналасты. Сақ
тайпаларының басым көпшiлiгiнiң көшпелi тұрмысы ыдыстың жаңа түрлерiн
туғызып жаңа материалдарды-металл, терi және ағашты қажет еттi. Көшпелi
тұрмыс басым болған аудандарда керамикалық ыдыстар аз ұсталып керiсiнше
терi, ағаш және металдан жасалған ыдыстар көп пайдаланды. Сақтар негiзiнен
мал шаруашылығымен айналысты. Олар қой, түйе, жылқы өсiрдi, ал iрi қара
аз өсiрiлдi.
Сақ қоғамы негізінен жауынгерлер, абыздар және қауым мүшелері болып
бөлінді. Әр бір әлеуметтік тап өзіне ған тән түсті киім киді: жауынгерлар -
қызыл, абыздар – ақ, қауым мүшелері – сары және көк. Сақ тайпаларының
көсемдері жауынгер тобының өкілдері болады
Сақтардың ерекше суару жүйесі бар егістік аймақтары – Шырық-Рабат,
Сырдарияның оңтүстігі, Бәбіш-молда қалалары болғаны жайлы грек тарихшысы
Страбон жазды.
Б.э.д. IV мыңжылдықтарда Орта Азия, Таяу, Орта Шығыста Ассирия, Индия
мемлекеттерi орнады. Осы мемлекеттердiң солтүстiгiнде қазiргi қазақ
территориясын сақтар б.э.д. VII-IV ғасырларда мекендедi. Сақ деген сөз
–Парсыша ержүрек деген мағынаны бiлдiредi. Сақтарды грек авторларының
шығармаларында скифтер деп атаған. Скиф деген сөз барлық көшпелiлерге
ортақ ат. Ассирия, Индия мемлекетiнiң патшалары сақтарға қарсы үнемi
шабуыл жасап, бiрде жеңiп, бiрде жеңiлiп отырған Ассирия, Индия
мемлекеттерiн жаулап алған Александр Македонский Орта Азия сақтарымен
кездеседi (330-327 ж.ж.). Б.з.б. IV ғ Александр Македонский сақтарды жеңіп,
Александрия Эсхата (Шеткі Александрия) қаласын Сырдария жағасына салды.
Сақтар Сырдария бойында Македонскийдiң шығысқа қарай шабуылын тойтарған.
Сақ тайпасының оның iшiнде көсемдерiнiң қорғандары (патша обалары)
Талас, Шу, Iле өзендерiнiң бойында, Алатау бойында көп кездеседi. Сақ
тайпаларының Оңтүстік Қазақстан және Жетісуда табылған қоныстары - Қарғалы,
Қадірбай, Қарашоқы. Алматыдан шығысқа қарай 50 км жерде зайлы Алатау
өңiрiндегi Есiк қорғаны атанған ескерткiш - Алтын адам (б.э.д. V-ІV ғ.ғ)
сақтардың өмiрiнен көп мәлiмет бередi. Қорғанның диаметрi 60 м, қорғанға
екi адам көмiлген де оның ортадағысы ертеде тоналған, жанындағысы аман
қалған қорғаннан әр түрлi алтын бұйымдар, ыдыс-аяқ, күмiс қасық, 26 әрiптен
құралған жазуы бар кiшкене кесе, өлген адамның қолында алтынмен күптелген
садақ ұшы, алтын оқ, қамшы т.б. көптеген дүние мүлiктер табылған (1969-
1970 ж.ж..- К.Акишев басқарған экспедиция). Сақ тайпалары металл оның
iшiнде қола, алтын қорту кәсiбiмен шұғылданған.
Сақ заманы тайпалары мәдени шығармашылығының ең жарқын көрiнiстерi
арасында қолданбалы өнері ерекше орын алды. Соның iшiнде аң стилдi бейнелеу
шығармашылығы ерекше аталды. Онда бұғы, қой, түйе, жолбарыс, барыс, қыран
т.б. аңдардың бейнесi сомдалып жасалды. Аң стилiндегi өнер хайуандар
бейнелерiн нақты бейнеленген. Сонымен қатар аң стилiндегi жасалған өнерi
мазмұны жағынан мифологиялық өнер болды. Сақ тайпаларының мәдениетi сол
кездегi көшпелiлердiң идеологиялық көзқарасында көрсете бiлдi. Сақтардың
мәдениетi туралы нақты мәлiметтi Есiк қорғаннан табылған Алтын киiм
киген жауынгерлердiң бейнесiнен көруге болады, алтынмен жасалған ою-өрнек,
тағы басқа бейнелер қаз қалпында сақталған. Ал сақтардың басқадай
қолданбалы маңызды түрi ою-өрнектерi болды, ол аң стилi өнерiмен
байланыста дамыды. Көркемдiк металға қарағанда ою-өрнек өнерiнiң
ескерткiштерi аз сақталатыны мәлiм, өйткенi ою-өрнек салынатын органикалық
негiз терi, киiз, ағаш, жүн, металдар тез шiрiп кетедi. Сондықтан да
ою-өрнектердiң кейбiр ерекше түрлерi алтын, күмiс, металл ғана
сақталған. Сондай-ақ сақ заманының көркемдiк шығармашылығын жартастардағы
суреттер толықтыра түседi. Мысалы, Таңбалы тас Алматы облысы.
7 . Ғұн империясының саяси тарихы, қоғамдық құрылысы
Б.э.д. IV-III ғасырларда қазiргi Монғолияда мемлекетiнiң
территориясында, Қытайдың батысында және Оңтүстiк Сiбiр жерлерiнде
көшпелi ғұн тайпаларының күштi саяси бiрлестiктерi қалыптасты.
Хундардың үдере көшуiнiң ендi бiр толқыны, б.э.д. 93 жылы басталды.
Олар жолдарындағы тайпалардың бiрiн өздерiне ертiп ендi бiреулерiн
тiзеге салып батысқа қарай жөңкiдi. Сөйтiп олар Сырдария Арал маңайына
Орталық және Батыс Қазақстанға (Чжи-чжи басқарды) сыналай кiрдi. Алайда
ғұндар бұл жерлерде бiржола тұрақты қалған жоқ. Олар орыстардың далалы
аймақтарын басып өтiп, Дунай арқылы Батыс Европаға дейiн ( Атилла
басқарды) жетiп ғұн деген атпен ғұмыр кештi. Сонымен б.э.д. II ғасырдан
бастаған ғұн тайпаларының шығыстан батысқа қарай жылжуы б. з. IV ғасырына
дейiн созылған.
Ғұндардың жоғарғы билеушiсi шаньюй деп аталды. Егер патриархаттық-
рулық құрлыстың кезiнде шаньюйдi ру ақсақалдары сайлайтын болса, ал
патриархтық-феодалдық жаңа қатынастың дамуына байланысты Шаньюйдiк ендiгi
жерде мұрагерлiкке көшедi. Шаньюй өлсе оның орнына iнiсi не үлкен баласы
билiктi өз қолдарына алатын болды. Шаньюй туыстары түменбасы (әскер
басшылары) қызметін иеленді. 55 ж. Ғұн мемлекеті оңтүстік және солтүстік
болып екіге бөлінді. 206 ж. Ғұндар билдеушісі Моде тұсында мемлекет
айтарлықтай күшейді.
Ғұндардың экстенсивтi мал шаруашылығы басты рөл атқарды. Олардың
отырықшылары жер шаруашылығымен айналысты. Сонымен қатар үнемi көшiп-қонып
жүргендiктен ғұндардың тағы бiр негiзгi шаруашылығы аң шаруашылығы болды.
Деректемелерге қарағанда ғұндар 24 руға бөлiнген оларды ру басылары
ақсақалдар басқарған. Рулық құрылыстың ақсақалдар кеңесi және халық
жиналысы сияқты институттары сақталды. Халық жиналыстарында ру басылары
мемлекеттiк iстердi талқылап шешiп, құрбан шалып, ол ойын сауыққа айналып
ат түйе жарыстарын тамашалайтын болған. Ғұндар соғыста тұтқынға
түскендердi құл етiп жұмсады. Ал, ел iшiндегi тұрмысы төмен адамдар үй
қызметтерiнде, бақташылық, жер шаруашылық және қолөнер салаларында
жұмыстар атқарды.
8. Үйсіндер, олардың көрші елдемен қарым-қатынасы, шаруашылығы
Үйсiндер шамамен б.э.д. 160 ж Жетiсу өлкесiнде мекендедi. Олар сақ
тайпаларының үстемдiгiн әлсiретiп, олардың жоғарғы князь билеушiлерi
-гуньмолар өздерiнiң үстемдiгiн орнатты. Үйсiндер негiзiнен Iле өңiрiнде
қоныстанып өмiр сүрген, ал батыс жағында Талас, Шу алқабында мекендеген
қаңлылармен шекаралас қоныстанса, шығысында ғұндармен, оңтүстiгiнде
Ферғанамен көршiлес қоныстанып өмiр сүрген. ‡йсiндердiң астанасы Чичуген
(Қызыл Аңғар қаласы) Ыстықкөл мен Iле өзенiнiң оңтүстiк жағалауы
аралығында орналасты. Үйсін мемлекеті үш бөлікке бөлінді : батыс, орталық
және шығыс болып. Үйсiндердiң шаруашылығы кешендi түрде мал шаруашылығы
және жер шаруашылығы жағдайында дамыды. Жартылай көшпелi мал шаруашылығы
үйсiндер шаруашылығының негiзгi түрi болды. Бұл шаруашылық экономикасының
дамуында жетекшi роль атқарып отырды. Жер шаруашылығын жүргiзу және
жайылымдық жерлердi пайдалану жүйесi үнемi жетiлдiрiлiп отырды. Қытай
мемлекетімен туыстық және кең дипломатиялық қатынаста болды. Жоғары
дәрежедегi ауқатты байлар, орта дәрежедегi және қарапайым адамдар өмiр
сүрген үкiмет билiгi ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырған.
9. Қаңлылардың шығу тегі мен этникалық тарихы, мәдениеті
Қаңлы тайпалары ІІІ ғ. Оңтүстік Қазақстан жерін мекендеген. Қаңлы
мемлекетiнiң халықтары негiзiнен жер, мал шаруашылығы, қолөнер және сауда-
сатықпен айналысты. Қаңлылар Қытаймен, Парфиямен, Риммен және Кушан
империясымен саяси-экономикалық және мәдени байланыстар жасады.
Қаңлы мемлекетi туралы алғаш рет бiздiң дәуiрге дейiнгi ғасырдағы
жазба деректерде айтылады. Сол деректердiң қортындыларына сүйенсек бұл
мемлекеттiң орталығы орта Сырдариядағы Битянь қаласы болған. Кейбiр
мәлiметтер, зерттеулер бойынша қаңлылардың мемлекетiн патша басқарған.
Олардың патшалары ябгу деп аталған. Сондай-ақ мемлекеттiк аппарат
құрамында патшаның орынбасары және үш кеңесшiсi болды. Қаңлы
мемлекетінің заңы бойынша ұрлық жасаған үшін қолы кесілді. Тарихи аңыздар
мен рауаяттарда қаңлы деген аттың шығу тегін Оғыз ханмен
байланыстырылады.
Қаңлы халқының этникалық құрамы жайлы деректер әлi күнге дейiн толық
зерттелiп шешiмiн таппаған мәселе болып табылады. Қаңлы мәдениеті
қауыншы, отрар-қаратау, жетіасар археологиялық есекертікштері болып
бөлінеді. Қаңлылардың кең зерттелген ірі елді мекені - Көк-мардан, ал
қорымдардың ішінде атап кететін – Мардан-күйік. Қаңлы мемлекетінің
теңгелері шығарылған негізгі аймақ – Ташкент болды.
10. Түрік ќағанаты
VI ғасырда Қазақстан территориясында аса күрделi саяси оқиғалар
болды. Алтай-Сiбiр, Монғолия жерiнде мекендеген тайпаларының үстем тап
өкiлдерi бiрiгiп, әскер күшiне сүйенген түрiк қағанаты атты феодалдық
мемлекет құрды. Мемлекет басшысы түрiк тайпасының ашина руының
ұрпақтарынан шықты.
''Түрiк’’ этнонимiнiң алғаш рет аталуы, қытай жылнамаларында
кездеседi және ол 542 жылға жатады. Түрiк қағаны Бумын 552 жылы көктемде
аварлар ордасына шабуыл жасап, оларды күйрете жеңiлiске ұшыратады. Осы
кезден бастап түрiк билеушiлерi қағандар атағын алады, сөйтiп аварлардың
бұрынғы күш қуатына да, олардың барлық иелiктерiне де өзiн мұрагер ретiнде
орнықтырған Бумын түрiк руларының тұңғыш қағаны болды. Отырықшы аудандардың
байлығын иеленуге ұмтылу түрiктердiң Батыстағы, Орта Азиядағы онан арғы
саясатының негiзi болды. Түрік қағанаты Орта Азиядағы саяси үстемдікке
Мұқан қаған тұсында қол жеткізді. Мұқан қағанның лақап аты Йанту.
Қағанаттың iшкi сыртқы жағдайларының шиеленiсуiнiң салдарынан 603 жылы
Түрiк қағанаты батыс, шығыс болып екiге бөлiндi.
Батыс Түрiк қағанаты (603-704 ж.ж.) ''ежелгi усун жерлерiне’’ iрге
тептi, демек оның аумағы ендiк бағытта Қаратаудың шығыс баурайынан
Жоңғарияға дейiнгi жерлердi алып жатты. Қағандықтың халқының этникалық
құрамы ‘’Он оқ будын’’ тайпалары болған. Шу өзенiнiң шығыс жағын дулулардың
5 тайпасы, ал батыс жағында нушибилердiң 5 тайпасы мекендеген. Батыс Түрiк
қағанатының ордасы Суяб қаласы болды. Қағанның жазғы ордасы – Мыңбұлақ
қаласы.
11. Батыс-түрік қағанаты
Батыс-Түрiк қағандығында билiк сатылы түрде жүргiзiлген. Жаңадан
құрылған түрiктердiң алып мемлекетiн қаған басқарды. Қағанның билiгi шексiз
мұрагерлiк түрде болса одан кейiнгi билiк қаған сайлаған ұлықтардың
қолында болды. Оларға ябғу, шад, елтебер атақтары берiлген. Сот iстерiн
бұйрықтар мен тархандар атқарған жергiлiктi жерлерде қағанның негiзгi
тiректерi бектер болған. Қағанның өкілі, алым-салықтарды жинаушы –
тудундар. Қара жұмыс iстейтiн қаналушы халық түркi тiлiнде ''қара
бұдындар’’- деп аталған. ‘’Тат’’- деген әлеуметтiк правосыз бiр тап
болған ''Тат'' түрiкше - құл деген мағынаны бiлдiредi. Сонымен
түрiктердiң әлеуметтiк тұрғыдан мынандай 3-топқа бөлiнгендiгiн бiлемiз. 1
Бектер; 2 Қара будындар бухара халық; 3 Тат-құлдар
Түрiк қағанатында қанмен төлейтiн салықтың да түрi болған. Ол әскери
мiндеткерлiк қызмет атқару. Олар майдан шебiнiң алдында жүрген. Мұндай
қызметтi көбiнесе тәуелдi тайпалардың адамдары атқарған.
Батыс-Түрiк қағанатында әлеуметтiк-экономикалық және саяси
қатнастардың ала-құла, үстемдiк ету мен бағыну түрлерiнiң алуан түрлi
болуына қарамастан батыс-түрiк қағанатында таптардың құрылу және ертедегi
феодалдық қоғамдық қатынастардың бiршама тез қалыптасу үрдiсiнiң жүргенi
анық. 610-630 ж.ж. Жеғұй қаған және Тон-жабғу қағандар тұсында мемлекет
біршама күшейді. Тон Жабғу қағанның баласы Тарду Шадтың Тохорстан мен
Канису Ауған жерлерiне жүргiзген жорықтарының нәтижелi аяқталуы қағандықтың
оңтүстiктегi шекарасын Индияға дейiн кеңейткен.
Қағандық үшiн дулу мен нушиби тайпаларының арасында талас басталды да
өкiмет үшiн болған он алты жылға созылған 640-657 ұзақ соғыс қағандықты
мүлде әлсiретедi. Қағандық Iле өзенiне дейiнгi аралықта екi үлкен тайпаның
қол астында екiге бөлiнiп кетедi. Батыс-түрiк қағанатының iштей әлсiрегенiн
бiлген Тан империясы оның жерiне басып кiрдi, түрiк тайпалары әсiресе
түргештердiң саяси белсендiлiгiнiң арқасында ұзаққа созылған соғыс
нәтижесiнде өз тәуелсiздiгiн жеңiп алды.
704 жылы Батыс-түрiк қағандығы құлап оның орнына Түргеш қағанаты пайда
болды 704-756ж.ж.
12. Түргеш қағанаты
Түркештердiң алғашқы қағаны ‡ш-Елiк, өзiнiң негiзгi тайпаларын екi
ордаға бөлiп басты орталығын Суяб қаласын ұлы Орда деп атаса, Iле
аңғарындағы Күңгiрт қаласын өзiнiң кiшi ордасы еткен. Батыс -түрiк
қағандығының құрамында болған басқа да түрiк тiлдес тайпалар да
түркештердiң қарамағына енген. Саяси әкiмшiлiк билiк қағандықтың ең
жоғарғы атағы Басқағанның қолында болған. Қағанат 20 әкiмшiлiк аймақтарға
(түтік) бөлiнген. Әрбiр аймақты тархандар басқарған. Аймақтар жетi жүз
мыңнан әскерлер жинаған. ‡ш-Елiк қаған өлген соң оның орнына баласы Сақал
706-711 жылдары қаған болды. Осы кезде қаған билiгi үшiн сары және қара
түркеш тайпаларының арасында талас-тартыс басталды. Мұны шығыс түрiк
қағандығының қағаны Қапаған пайдалануға тырысқан. Екi тайпаның арасында
тартыста Қара түргештер жеңiске жетiп, оның iшiнде шапыш тайпасының
тарханы Сулу қаған болады 715-738ж.ж.. Ол өзiнiң 715 жылы қаған деп
жариялады. Ордасы Талас Тараз қаласында болды. Сулу қаған болған кезде
қағандықтың iшкi-сыртқы жағдайы шиеленiсiп кеттi. Бiрiншiден Азиядан
арабтар шапқыншылығы күшейiп тұрған болса, екiншiден Оңтүстiк шығыс
жағынан Қытайдың қаупi төнiп тұрды. Сөйтiп Сулу қаған екi жаумен
күресуге тура келдi.
Сулу қаған Орта Азиядағы халықтардың күресiн пайдаланып, оларды
қолдап арабтарға қарсы күрестi. 723 жылы Ферғана, Самарканд, Бухара
халықтарының арабтарға қарсы күрестерiне көмектесiп қалалардан арабтарды
қуып шықты.
Халықаралық жағдайлардың түргеш қағандығының пайдасы үшiн шешiлуiне
саяси белсендiлiк көрсетiп жүрген Сулу қаған Жетiсуға оралған кезде 738
жылы өзiнiң бақталастарының бiрi Бага-Тарханның қолынан қаза тапты. Сулу
қаған өлгеннен кейiн ‘’қара’’ және ‘’сары'' түргештер арасы ұшығып талас-
тартыс күшейiп билiк үшiн екi тайпа арасындағы күрес 20 жылға созылып
қағандықтың саяси және экономикалық жағдайы мүлде әлсiреп, 756 жылы
түргештердiң құлауына әкеп соғады.
13. Қарлұқ қағанаты
Қарлұқтар Алтай, Тарбағатай тауларының баурайларында өмiр сүрген. V
ғ. ерте кезеңінде қарлұқтар конфедерациясына енген негізгі бұлақ тайпалары
атымен белгілі болды. Қарұқ қағанатының алып жатқан жерi Батыс-түрiк
қағанатының орны немесе қара және сары түргештердiң жерi. Қағандықтың
халқының этникалық құрамы түрiк тiлдес тайпалар. Қарлұқтардың ақ сүйектерi
саяси әкiмшiлiк жағынан басты роль атқарған. VII ғасырда қарлұқтар Жетiсуға
қоныс аударды. Ал онда скаяси жағдай тым күрделi болатын. Өзара қырқысқан
күресте түргеш қағандары өздерiнiң бұрынғы күш-құдіретiнен айырылды. Соның
салдарынан бытырап кеткен түргеш тайпалары қарлұқтарға айтарлықтай қарсылық
көрсете алмады. 766 жылы түргештердiң екi қағанының ордалары Тараз және
Суябпен қоса бүкiл Жетiсу жерлерi қарлұқтар жабғуының қолына көштi.
Саяси және әлеуметтiк бөлiктердiң қарлұқ көсемдерiнiң қолына көшуi
Жетiсуда Қарлұқ мемлекетiнiң бiржолата қалыптасуына жеткiздi. Қарлұқтар
өздерiне бағынышты жерлердiң шекарасын одан әрi кеңейте бердi. 766-775
жылдары қарлұқтардың бiр тармағы Қашғарияны басып алды, ал VIII ғасырдың
соңында олардың басқа бiр тобы Ферғанаға өз ықпалын таратты. 791 жылы
ұйғырлар Бесбалық түбiнде Қарлұқтармен тибеттiктердiң әскерлерiн
талқандады. Қарлұқтарды қуа отырып ұйғыр қағаны Ферғана мен Сырдарияға
дейiн жеттi, олардың адамдары мен малдарын қолға түсiрiп Орталық Азияға
қайтып кеттi. Сөйтiп олар 812 жылы қарлұқтар жабғуы Оңтүстiк Қазақстан
маңайында Мауараннахрдың солтүстiгiндегi жерлердi басып алу жөнiнде
белсендi саясат жүргiзген арабтарға қарсы күрестi басқарды.
Арабтарға қарсы әр түрлi аттаныстарды қарлұқтар талай рет белсене
қолдады. 840 жылы ұйғырлардың қырғыздардан жеңiлуiнен кейiн қарлұқтар
ұйғырлар үстемдiгiнен азат етiлдi. Қарлұқтардың көсемi Бiлге Күл-Қадыр-хан
Испиджап билеушiсi болып өзiнiң бұрынғы атағы -жабғуды тастап, қаған
атағын алып, билiктi өзiнiң алуға құқылы екенiн ашықтан-ашық жариялады.
Алайда қарлұқтардың билiгi берiк болмады. Бұл кезде Саманилер әулетi де,
өз билiгiн нығайтуға, мемлекет пен ислам шекарасын кеңейтуге ұмтылды. 840
жылы саминилердiң Самарқандтағы билеушiсi ''қасиеттi соғыс’’ жариялап
Испиджабты басып алды. Сөйтiп Саманидтер мен Қарлұқ қағанының арасында
әсiресе Оңтүстiк Қазақстан жерi үшiн ұзақ жылдарға созылған соғыстар
басталды. Алайда қарлұқтар саменидтер мен арабтардың бiрiккен күштерiнен
жеңiлiс тауып керi оралған. Олар Оңтүстiк Қазақстанға өздерiнiң ықпалын
күшейтiп мұсылман дiнiн енгiзе бастады. Х ғасырдың басында Қарлұқ
қағанатының жағдайы қиындап, олардың аумағында бытыраңқылық күшейдi.
Мұндай жағдайда Шығыс Түркiстандағы Қашғардың түрiк билеушiлерi пайдаланып
Оңтүстiк Шығыс Қазақстан жерiне жылжыды. 940 жылы олар Баласағұнды басып
алды да Қарлұқ мемлекетiн құлатып Қараханидтер әулетiнiң үстемдiгiн
орнатады.
14.Оғыздар мемлекетi
Оғыз мемлекетi Сырдарияның ортасы мен төменгi ағысында IХ-Х ғасырда
өмiр сүрдi. Араб және ќытай деректерінде Сырдария Кангар деп аталады.
Оғыздардың құрамында Сырдарияның түрiк тұқымдас тайпалары, сол сияқты
Жетiсу, Сібірдiң көшпелi, жартылай көшпелi тайпалары болды. IХ ғасырдағы
ұзаққа созылған қақтығыстан соң оғыз көсемдерi Арал маңына, Батыс
Қазақстан территориясына үстем болды. Осы жерге орналасқан түрiк тайпасы
печенектерге соққы бердi.
Оғыздар мемлекетінің ең ертедегі хабарлардың бірі Әл-Якубидің (ІХғ)
шығармаларында кездеседі. Бұл мағлұматтар оғыз мемлекеті, оның көршілес
түркі тайпалары-ќарлұќтар, тоғыз-ғұздар кимектермен жүргізген соғыстары
жайлы.ІХ-Х ғ оғыз тайпалары туралы мәлімет Ибн әл-Факихтің (Хғ)
географиялыќ еңбегінде кездеседі, онда оғыздар-кимектермен және тоғыз
оғыздармен бірге патшалар (малик) болып табылады және түріктер арасында
өзгелерден гөрі көбірек ќұрметтеледі деп хабарланады.
Мемлекет басында жоғарғы әкім-ябгу (жабғу). Жабғудың билігі ресми
түрде патшалыќќа сайланғанымен, іс жүзінде мемлекет билігі атадан балаға
мұраға ќалып отырды. Олардың орынбасары күл еркіндер деп аталды.
Оғыздардың бас хандары әскери демократия кезінде халыќ жиналыстарының
ќайталанған түрі іспеттес кеңестерге сайланды. Алайда халыќ жиналыстары
өте сирек шаќырылды, ал күнделікті өмірде басты рөлді шонжарлар кеңесі
(ќанќаш) атќарған. Оғыз билеушілері хан тұќымдарынан сайланған,
(інілеріне ќарағанда ағасына артыќшылыќ жасалынды).
Жабғудың инал деген атағы бар өз мұрагерлері болған, бала кезінде
оларды тәрбиелеу үшін арнайы ќамќоршылар (атабектер) тағайындалған.
Сарайда әскери кеңеске сүйенетін оғыз әскерінің бастығы (сюбашы) маңызды
орын атќарған.
Оғыз мемлекетi өзiнiң сипаты жағынан ежелгi феодалдық мемлекет болды.
‡кiмет салық системасын енгiзiп арнаулы салық жинаушылар байланыстар
жасады. 965 жылы оғыз жабғуы Киев князi Святаславпен хазарларға қарсы
әскери одақ құрды. Соның нәтижесiнде хазар қағанаты күйредi. Х ғасырдың
соңында 985 ж. бұл екi мемлекет бiрлесе отырып Едiл бұлғарларына соққы
бердi. Алайда ұзақ жылдарға созылған соғыс, соғыс үшiн алынған алым-
салықтар Оғыз тайпаларының наразылығын тудырады. Осындай iшкi
қайшылықтардың салдарынан Әли ханның басқару кезiнде оғыз мемлекетiнiң
жағдайы нашарлайды. Осындай жағдайды пайдаланып салжұқтар Жент қаласын
басып алады. Бiрақ қала халқы салжұқтарды көп ұзатпай қаладан қуып
шығады. Оғыз мемлекетi Әлиханның мұрагерi Шахмәлiктiң тусында қайта
көтерiле бастайды. Ол 1041 жылы Хорезiмдi жаулап алған болатын, бiрақ
Шәхмәлiк көп ұзамай оғыздарға қарсы қайта көтерiлген салжұктардың қолынан
Хорезм түбiнде 1043 ж. қаза болды. Оғыз мемлекетi өз iшiндегi талас
тартыстардан әлсiрей бастады. Көршi жатқан қыпшақтарда оларға жиi-жиi
шабуыл жасап отырған. ХI ғасырдың II жартысында күшейе бастаған қыпшақтар
оғыздарды Сырдария, Арал бойынан бiржолата ығыстырды. Қыпшақтардың
қысынына шыдамаған оғыздардың бiр бөлiгi Европаның шығысына, Кiшi Азияға
қарай жылжыса, кейбiр бөлiктерi Қарахан әулетiнiң қарамағында қалды, бiраз
бөлiгi Хорасан салжүктерiнiң қол астына кiрсе, қалғандары қыпшақтардың
қарамағында қалып, олармен сiңiсiп кетедi де Оғыз мемлекетiнiң құлауына
әкеп соғады.
15. Қимақ мемлекеті
Қимақтардың мекенi Орталық, Солтүстiк, Шығыс Қазақстан қимақ, қыпшақ
тайпалары бiрлестiгiнде феодалдық қатнастар бiртiндеп дамыған. Кимектер
тарихының ертедегі кезеңі ќытай деректемелерінде VIIғ батыс түрік ортасында
болған оќиғаларға ќатысты яньмо тайпасымен байланысты айтылған.
Қимақтар IХ ғасырдан бастап өз алдына жеке мемлекет болып өмiр
сүрген. Кейбiр мәлiметтер бойынша Қимақ мемлекетiнiң орталығы Имакия
қаласы. Жазба деректердiң хабарына қарағанда кимектердiң екiншi орталығы
Ақкөлдiң шығыс жағындағы Карантия қаласы болған. Қимақ сөзiнiң этнологиясы
туралы ғылымда белгiлi тиянақты пiкiр қалыптаспаған. Бiрақ та оның түрiк
сөзi екендiгiне ешбiр күмән жоқ. Сөздiң түпнұсқасы түрiкше ‘’Құм’’ деген
ұғымды бiлдiретiн сияқты. Деректерде қимақ, имақ имек болып әр қалай
кездеседi.
Кимек билеушісі едәуір ќұдіретті болған. ІХғ аяғы – Хғ басында кимек
ќағанаты ќалыптасќан уаќыттан бастап, олардың патшасы түріктердің ең
жоғарғы атағымен ќаған деп атала бастады. Ќаған атағы ябғу атағынан екі
саты жоғары тұрған.
Кимектер ќағанының ќолында наќты билік болды, ол өз мемлекеті шегінде
билеушілерді тағайындаған, ал олар тайпа шонжарларының өкілдері болған.
Ќағанның билігі ғана емес, сонымен ќатар оның айналасындағы тайпа
аќсүйектерінің билігі де мұрагерлік бойынша өтіліп отырды.
Тайпалыќ бірлестіктер ќұрылған кездегі сияќты кимек ќағанатының ќұрылу
үрдісінде де әскери институттар зор рөл атќарды. Басќарушылар сонымен ќатар
әскери жетекшілер де болып, олар ќағаннан ќызмет үшін үлестер алып отырды.
үлестік иеліктер әскер жасаќтап отырды.
Деректемелерде кимектердің этникалыќ және тілі жағынан түріктерге
жататыны бірауздан жазады. Кимек этнонимінің уаќыты жағынан алғаш рет
айтылуы VIIIғ жатады. Кимек федерациясының алғашќы ќұрамы Гардизи еңбегінде
келтірілген.
Атақты түрiк тiлiнiң маманы М.Қашғаридiң еңбектерiнде де имақтар деп
жазылған. IХ ғ. Ертiс пен Жоңғар алатауының арасында 12 қимақ
тайпаларының бiрлестiгiнен қимақ мемлекетi құрылған. Мемлекеттiң жоғарғы
билiгi ханның қолында болды. Ол мұрагерлiкке қалып отырған.
Өз мемлекетiнiң шегiнде билеушiлердi тағайындады. Қимақ
ақсүйектерiнiң билiгi де балаларына мұрагерлiк жолмен берiлiп отырған.
Қимақтардың малынан айырылған көшпелiлерiнiң ятуқ, жатақ отырықшылыққа
көшуге мәжбүр болғаны тарихта айтылады. Оғыздардың жерiн басып алғаннан
кейiн қыпшақ хандары, күшейiп алып қимақтар мекендеген жерлерде
үстемдiк құрды. Осындай саяси жағдай барысында қимақтар үстемдiгiнен
айырылып қана қоймай қыпшақтарға тәуелдi болып қалды. Сөйтiп тарихта
қыпшақтар мемлекетiнiң орнын басты.
16. Қыпшақ мемлекеті
Қыпшақтардың аты тарихта VIII ғасырдан белгiлi бола бастады. Ол
кезде қыпшақтар қазiргi Шығыс Қазақстан территориясын мекендеген. Х ғасырда
олар Қазақстанның батыс, солтүстiк өлкелерiне дейiн тараған. VIII-Х
ғасырларда олар қимақтар мемлекетiнiң құрамында болған. Алайда ұзамай
қимақтардың әлсiреуiне байланысты билiк қыпшақтардың қолына көше бастаған.
Олар Сырдария, Арал, Каспий өлкесiн басып алып Хорезiмнiң солтүтiгiне тақап
келедi. Хорезмдықтар олармен сауда жасап оларды әскери қызметке тартты.
ХI ғасырда Қыпшақтар Ертiстен Волгаға дейiнгi ұлан байтақ жердi мекендедi.
ХI ғасырдың орта шенiнде қыпшақтардың алды оңтүстiк орыс далаларына дейiн
барып онда половецтер деп аталды. Қазақстан территориясында қалған
қыпшақтар Дешт Қыпшақ деп аталды. Қыпшақтардың құрамына Қазақстан
территориясын өздерiнен бұрын мекендеген халықтар кiрдi. Бұлардың барлығы
дерлiк түрiк тiлдестер. Қазақ халқының қалыптасуына Шығыс қыпшақ үлкен
роль атқарды.
Қыпшақтардың негiзгi кәсiбi мал шаруашылығы болды. Қыпшақтар көшiп
қонып жүрдi.
Мал шаруашылығы үшiн зор жайылым қажет болды. Қыпшақтардың көш-қонысы
белгiлi бiр маршрут бойынша жүзеге асырылды. Олар қыста Арал, Сырдария
бойын қыстады да жазда Оралға көшетiн болды. Қыпшақтардың бiразы жартылай
көшпелi отырықшы болып егiн шаруашылығымен айналысты. Егiстiк жерлер
Сырдария, Сарысу, Есiл өзендерiнiң бойында болды. Олардың бiр бөлiгi
суармалы егiншiлiкпен де айналысты.
Мұны ¦лытау, Торғай өлкесiндегi суару жүйесiнiң, тоғандардың қалдығы
дәлелдейдi. Олар аң суарумен де шұғылданды. Балық та аулаған. Қыпшақтар
феодалдық қатнастарда болды. Қыпшақтар ел деп аталатын бiрлестiктерге
бiрiктi. Мал жеке меншiкте болды. Осы меншiкке қол сұғу қатал жазаланып
отырды.
Қыпшақ мемлекетi Русь, Кама балгарларымен, Орта Азия халықтарымен
экономикалық қарым-қатнас жасап отырды. Олар мал мен малшаруашылығы
өнiмдерiн Европа, Орта Азия елдерiнiң қол өнер бұйымдарына айырбастап
отырды. Қыпшақ бiрлестiгi феодалдана бастаған мемлекет болды. Бұл
мемлекеттi хан басқарды. Хан үкiметi мұрагерлiк арқылы жалғасып отырды.
Қыпшақтар Сырдария өлкесi үшiн Хорезм шахпен күрестi. Хорезм шах қыпшақ
жерiне дүркi-дүркiн шабуыл жасап оның кейбiр өлкесiн, қаласын жаулап
алып отырды. Монғол шапқыншылығы төнiп келген кезде Хорезм шах пен қыпшақ
арасындағы алауыздық олардың моңғол шапқыншылығына жем болуына әкеп
соқты. Қыпшақтар түрiк тiлдес халық, қазақтың ата бабасы. Қазақ халқы
қалыптасуының алдында ғана Қазақстан жерiн мекендеген қыпшақтар қазақтың
халық болып қалыптасуының ұйытқысы болды.
17. Қарахан мемлекетi.
Х ғасырдың бас кезiнен бастап Қазақстанда феодалдық қатынастар дами
бастады. Қазақстанның территориясында феодалдық қатнастардың дамуы барлық
аймақтарда, аудандарда бiркелкi болмады. Халықтың өмiр сүруiне қолайлы,
егiншiлiк пен отырықшылық ерте қалыптасқан сауда жолы басып өтетiн Орта
Азиямен көптен берi экономикалық байланыста болған оңтүстiк ауданда
феодалдық қатнастар тез дамыды. Басқа аудандарда көшпелi мал шаруашылығы
үстем болды. Х ғасырдың орта шенiнде Жетiсу мен Қашғардың Шығыс
Түркiстан бiр бөлiгiн қамтыған Қарахан мемлекетi пайда болды. Қарахан
деген сөзден шыққан қарахан халқы түрiк туқымдас халық. Қарахан мемлекетi
942 жылы орнады. Қарахан билеушiлерi Исламды мемлекеттiк дiн деп
жариялады. Мұсылман дiнi, түрiк тұқымдас халықтарды бiрiктiруде едәуiр
роль атқарды. Қараханның астанасы -Қашқар. Қарахан ханы Тараз бен
Баласағұн қалаларының да билеушiсi деп есептелдi. ХI ғасырдың басында
Қарахан мемлекетi Саманидтер қарамағындағы Орта Азияның Испиджаб,
Бухара, Самарканд сияқты қалаларын басып алып, едәуiр күшейе түстi.
Сөйтiп бүкiл Сырдария өңiрi Қарахандардың қолына өттi.
Қарахандар тұсында түрiктердiң шаруашылығының негiзгi түрi Оңтүстiк
аудандарда егiндiк, Батыс, Солтүстiк, Шығыс аудандарда мал шаруашылығы
болды. Аң аулау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жолсеитова М.А.
Сандыбаева А.Д.
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ
Түркістан-2008
Пікір жазған: т.ғ.д., профессор М.Абилтайн
Қазақстан тарихы бітіруші курс тарих мамандығы студенттеріне
арналған оқу құралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің 11. 05. 2005 ж. № 289 бұйрығымен бекітілген және
пайдалануға рұхсат етілген типтік оқу бағдарламасы мен мемлекеттік жалпыға
міндетті білім стандартына сәйкес жасалып, ХҚТУ-нің оқу-әдістемелік
кеңесінің 15.11.2008ж. күнгі №2 хаттамасымен қаралып,бекітілген.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Ерте замандаѓы Ќазаќстан. Ќазаќстанныњ ежелгі
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Саќ және үйсін дәуіріндегі
Түркістан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...9
Ерте орта ѓасырлардаѓы (VІ-Хѓѓ) жєне дамыѓан ортаѓасырлардаѓы мемлекеттер
(Х-ХІІІ
ѓѓ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
Ќазаќстан монѓол жаулаушылыѓы дєуірінде
(ХІІІѓ.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
ХІV-ХV ѓ.ѓ. ортаѓасырлыќ
мемлекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..23
Ќазаќ халќыныњ ќ±ралуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...26
ХV-ХVІѓѓ. Ќазаќ
хандыѓы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 28
Қазақ хандығының 16-18 ғғ. саяси жағдайы. Тәуке хан билігі және жоңғар
шапќыншылығы тұсындағы
Ќазаќстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...31
Жања замандаѓы Ќазаќстан (ХVІІІ-
ХХѓ.ѓ.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
3
Ќазаќ халќыныњ ±лт-азаттыќ ќозѓалысыныњ бірінші кезењі (1731-
1837ж.ж.) ... ... ... ...
Ќазаќ халќыныњ ±лт-азаттыќ ќозѓалысыныњ екінші (1837-1870жж.)
кезењі ... ... ... ...
Ќазаќстанныњ Ресей империясына біржола
баѓынуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Ќазаќстандаѓы ±лт-азаттыќ ќозѓалысыныњ ‰шінші кезењі
(ХІХѓ. соњѓы ширегі-ХХѓ.
басы) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
1917 жылѓы
Ќазаќстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан кењестік тоталитарлыќ ж‰йеніњ ќалыптасу кезењінде (1920-
1939ж.ж.) ... ...
Ќазаќстан 1941-1945жж. ¦лы Отан соѓысы
дєуірінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1946-1960 жылдардаѓы Ќазаќстан
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Ќазаќстан 1960ж. ІІ
жартысы–1991ж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Тєуелсіз
Ќазаќстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ЌР нарыќ жолында
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ЌР ќоѓамдыќ саяси даму жєне сыртќы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ерте замандағы Қазақстан. Қазақстанның ежелгі тарихы.
Қазақстан жеріндегі тас дәуірі, оның кезеңдері
Адамзат тарихы археологиялық дәуірлеу бойынша маңызды үш дәуірге
бөлінеді: тас дәуірі, қола дәуірі, темір дәуірі. Адамның пайдаланған еңбек
құралдарының материалы бойынша аталған. Оның ішінде ең ұзаққа созылған тас
дәуірі. Ғылыми таным тас дәуірін өз ішінде үш кезеңге бөліп қарайды.
1. Палеолит (б.э.д. 2,6 млн-12-10 мың.ж.)
2. Мезолит (б.э.д. 12 мың-5 мың.ж.)
3. Неолит (б.э.д. 5 мың-3 мың.ж)
Палеолит ерте, орта және кейінгі болып бөлінеді. Ерте палеолит –
б.э.д. 2,6 млн – 140 мың.ж. қамтиды. Орта палеолит кезеңі (б.э.д. 140—40
мыңж.) ғылымда мустье деп аталады. Мустье кезеңінде адам от пайдануды
үйренді. Орта палеолиттің мустьер дәуірінде жаңа адамдар типі –
неандертальдықтар қалыптасты. Кейінгі палеолит кезеңінде (б.э.д. 40-12
мыңж.) өнер және рулық қауым пайда болды. Рулық ұйым барлық жерлерде ана
тектес жағынан топтасты.
Мезолит (орта тас дәуірі) – палеолит пен неолит арасындағы өтпелі
дәуір б.э.д. 12 -5 мыңж. қамтиды. Кезеңнің ерекшеліктері – климат жылынып,
мұз ери бастады, ірі жануарлар азайып, ұсаќ аң-ќұстар пайда болды, садаќ
пен жебе жєне бумеранг, қайық, балық аулау құралдардың пайда болуы.
Жаңа тас дәуірі – неолит б.э.д. 5-3 мыңж. аралығы. Неолит дєуірінің
аса маңызды белгісі табиғаттың дайын өнімдерін иемдену орнына келген
өндіруші шаруашылыќќа негіз болған мал шаруашылығы мен егіншіліктің пайда
болуы. Ќыш ќұмыра ісі (керамика), тоќымашылыќ дамыды.
2. Қазақстан террториясындағы палеолит кезеңіндегі археологиялық
ескерткіштер
Бірінші кезең – палеолит (көне тас ғасыры) – ең ежелгі кезең. Көне тас
ғасыры ежелгi, орта және соңғы палеолит болып бөлiнедi. Палеолит дәуiрiнiң
еңбек құралдары Оңтүстiк өңiрде (Жамбыл облысындағы Қаратау қаласының
солтүстiк-шығысында), Талас ауданы орналасқан жерде Бөрiқазған және
Тәңiрқазған деген тұрақтардан және Оңтүстiк Қазақстан облысының
территориясында Қошқорған, Шоқтас, Қозыбай деген тұрақтардан табылған. Бұл
жерлерден табылған көне тас дәуiрiнiң еңбек құралдары тастан жасалған екi
қырлы және бiр қырлы тас шапқылар, ауыр тас сынықтары, iрi ура тастар-
нуклеустар болып бөлiнедi. 1958 жылы Оңтүстік Қазақстандағы экспедиция
кезінде Ш.Уәлиханов атындағы палеолит дәуіріне жататын тұрақты Х.Алпысбаев
ашты.
Ол кездің адамдары тастың ќасиеттерін жаќсы білген. Материал таңдау
көбінесе ќұралдың ќолданылатын маќсатына байланысты болды. Ќұралдардың
мынадай түрлері: шапќылар, ќырғыштар, үшкір тастар, шой балғалар,
піспектер, пышаќтар, тескіштер жєне т.б. бөлініп шыќќан. Ауыр салмаќты, тік
бұрышты ұсаќ шаќпаќ тастар ең ежелгі еңбек ќұралдарына жатќызылды, олар
Кеңірдек елді мекені жанынан, Ќаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейіндегі
Арыстанды өзенінің ең жоғары жайылмасынан, ќатып ќалған төменгі төрттік
кезеңнің ќалың конгломераты арасынан табылған. Мустье кезеңінде адам от
пайдануды үйренді. Ортаңғы палеолиттің мустьер дәуірінде жаңа адамдар типі
– неандертальдықтар қалыптасты.
Соңғы палеолит б.э.д. 35-30 мыңжылдықтардан б.э.д. 12-10 мың
жылдықтардың аралығын қамтиды. Бұл жер шарының барлық климаттық
аймақтарына адамның кеңiнен тарай қоныстанған және тәсiлдер мен
нәсiлдiк топтардың прогрестiк дамуы мен рулық қауымының қалыптасу
үрдiсiмен, адам ұжымының қоғамдық ұйымдасуының өзiне тән алғашқы нышаны
ретiнде рудың шығуымен тiкелей байланысты болды. Алғашқы қауым өнері –
мамонт сүйегі мен тастардан мүсін жасау, сүйек бетіне, бетіне бедерлі ою-
өрнек,үңгір қабырғаларына түрлі-түсті сурет салу ісі пайда болды. Осы
кездерде рулық ұйым барлық жерлерде ана тектес және шеше жағынан топтасты,
ал әйелдер қауымда үстем жағдайда болды деп топшыланды.
3. Қазақстан териториясындағы мезолит
Дүние жүзіндегі тас дєуірінің классификациясы бойынша көне тас
дєуірімен жаңа тас дєуірінің арасында өтпелі дєуір мезолит (мезо- орта, лит
– тас) – орта тас дєуірі. Бұл кезең аз зерттелген, сондыќтан Ќазаќстан
жерінен табылған есекрткіштер де сирек. Кезеңнің ерекшеліктері – климат
жылынып, мұз ери бастады, ірі жануарлар азайып, ұсаќ аң-ќұстар пайда болды,
садаќ пен жебе жєне бумеранг, қайық, балық аулау құралдардың пайда болуы.
Б.э.д. 12 мың жылдықтан 5 мыңжылдың аралығын қамтыған орта тас дәуiрi
болып саналатын мезолит кезеңiндегi жетiстiк садақ пен жебенiң кең
қолданылуы болып табылады. Сондай-ақ еңбек құралдарын дайындауда
техникасының таралуын, халықтың орын ауыстыруының артуын мезолиттiң ең
жалпы ерекше белгiлерi деп санауға болады.
4.Қазақстан териториясындағы
неолит
Жаңа тас дәуiрi деп аталатын неолит кезеңi шамамен б.э.д. Ү-III
мыңжылдықтар аралығын қамтиды. Бұл дәуiрдiң негiзгi жетiстiгi болып жер
және мал шаруашылығын игеру (неолиттік төңкеріс) болды. Сондай-ақ неолит
кезеңiнде басқа да мәдени-тұрмыстық жаңалықтардың шығуы атап айтқанда
кен өндiру, қыш құмыра iсi, тоқыма iсi қоғамның дамуына өз ықпалын
тигiзбей қоймады. Бұл кезеңнің басталуы б.з.д. V мыңжылдыќќа тура келеді.
(б.з.д. VІІ – VІ мыңж басы). Ол тас өңдеу техникасының єбден жетілген кезі.
Ќыспа ретушь техникасының жетілуімен бірге, тасты өңдеудің жаңа
технологиялыќ єдістері: тегістеу, бұрғылау, аралау.
Тас балталар, кетпендер, дєнүккіштер, келілер, келсаптар жасала
бастады. Нефриттен, яшмадан, серпентениттен, басќа да тастардан єшекейлер –
білезіктер, алќалар жасалды.
Неолит дєуірінің аса маңызды белгісі табиғаттың дайын өнісдерін
иемдену орнына – жиын – терін мен аң аулаудың орнына келген өндіруші
шаруашылыќќа негіз болған мал шаруашылығы мен егіншіліктің тууы болып
табылады. Шаруашылыќтың жаңа түрлері шығуының адамзат ќоғамының дамуы үшін
орасан зор маңызы болды, адамның еңбек кєсібінің саласын кеңейтті, сонымен
ќатар оның сипатын сапасы жағынан өзгертті. Адамның экономикалыќ ќызметінің
одан кейін талай мың жылдарға созылған бүкіл тарихы едєуір дєрежеде осы екі
шаруашылыќтың даму, жетілу тарихы болып табылады.
Неолит дєуірінде алғашќы адамдардың ќолы жеткен өндіргіш күштер
дамуының деңгейі басќа да мєдени – тұрмыстыќ жаңалыќтардың шығуына себепші
болды. Ќазаќстанның ежелгі тұрғындарында кен кєсібінің бастамалары шыќты.
Ќыш ќұмыра ісі, тоќымашылыќ дамыды.
Єлеуметтік жағынан алғанда неолит дєуірі рулыќ ќауым дєуірі, ұжымдыќ
еңбек пен өндіріс ќұралдарына ќоғамдыќ меншіктің үстем болған кезеңі (ќұрал
– жабдыќтарына ортаќ меншік). Сонымен бірге мұның өзі ќоғамның ұйымдау
түрлерінің неғұрлым жоғары дамығын уаќыты болды: тайпалар немесе тайпалыќ
бірлестіктер ќұрылды. Тайпалар ќандас – туысќандыќ байланысына ќарай жєне
шаруышылығының біртекті сипатына ќарай біріккен бірнеше рулыќ ќауымдарынан
ќұрылды.
Ќазіргі уаќытта Ќазаќстан аумағында 600 – ден аса неолиттік жєне
энеолиттік ескертткіш мєлім. Неолиттік тұраќтар сипатына ќарай – 1)
бұлаќтыќ, 2) өзендік, 3) көлдік, 4) үңгірлік тұраќ деп төрт түрге бөлінеді.
Әдетте өзен жағасында, көл жиегіндегі тұраќтарда олжа бұйымдар саны
едєуір мөлшерде кездеседі, бұл жєйттен адамның тұраќты немесе ұзаќ уаќыт
тұрғаны көрсетеді. Мұндай тұраќтардағы негізгі ќұрал – саймандар – пышаќ
тєрізді ќалаќтар жєне солардан жасалған заттар.
Неолитте Ежелгі Шығыста дєнді даќылдардың барлыќ түрлері,
көкөністердің, жеміс – жидектердің едәуір түрлері өсіріліп, ќазіргі үй
малының барлыќ түрлері ќолға үйретілді деуге болады. Ал жылќы энеолитте
Евразия далаларында ќолға үйретілді – бұл оќиғаны неолиттік револлюцияның
маңызды компоненттерінің бірі деп атауға және оның аяќталуы деп ќарастыруға
болады. Біраќ далалыќ аймаќтың неолиттік ќоғамының шаруашылығында ерекше
өзгерістер єлі де бола ќойған жоќ – мұнда бұрынғысынша тамаќ табудың
негізгі көзі аң және балыќ аулау болды. Континенттік климат халыќ санының
артуына ќолайлы болмай, табиғи ресурстар халыќ ќажеттерін ќанағаттандыруға
әбден жеткілікті болса керек.
Атбасар мәдениеті Тұраќтар мейлінше шоғырланған жер – Аќмола облысы.
Атбасар ауданы бойынша аталған. Оның таралған аумағы: далалыќ өңірдегі Есіл
өзенінің аңғары. Уаќыты: б.з.д. VII мыңжылдыќтың соңы – VI мыңжылдыќтың
басы. Арал өңірінің немесе шығыс Каспий маңы өңірінің тұрғындары аралаусы
жағдайында жергілікті мезолит тайпаларының материалдыќ негізінде
ќалыптасты, 200 – ге жуыќ тұраќ зерттеліп, оның 20 шаќтысы ќазылды.
Ескерткіштері: Виноградовка – 2, Тельман – 1, - 10, Атбасар мәдениеті
тұраќтарының бәрі Солтүстік Ќазаќстанның аса маңызды су жолдарының ертедегі
араналарының жағаларына орналасќан. Тұрғын үйлері жеңіл, жер бетіндегі
сипатта болған. Бұл кезде ірі ќырғыштар мен пышаќтар, шой балғалар,
балғалар пайда болды. Шаќпаќ тастар табиғи шығарылатын жерлерде
мамандандырылған шеберханалар болып, шикізат алғашќы өңдеуден өткізілген.
Керамика ыдыс көлемі 1 – 5 л шамасындағы жарты жұмыртќа түрінде
болған, сырты тараќ тәрізді ќалыппен безендірілген. Біраќ керамиканың
ќалдыќтары аз табылған.
Біздің ќаламызда сол кездің мәдениетімен байланысты бірде – бір жерлеу
ескерткіш осы уаќытќа дейін жоќ. Біраќ кейбір тұраќтардың (Виноградовка –
14, Тельман – 10 және 14) шет жаќтарынан тереңдігі 1 метрге жуыќ және
диаметрі 1,5 метрге дейін жететін шұңќырлар табылды. Олардың түбінде
кальцийге айналған ќосындылары бар көмір ќалдыќтарының ќалың ќабаты жатыр.
Бұл өлгендерді өртеу ғұрпының осы шұңќырларда жасалған ќалдығы болуы да
мүмкін.
Маханжар мәдениеті Бұл мәдениет ескерткіштерінің бізге белгілі
көпшілігі жайылма сулардың кең участкелерінде орналасќан. (Торғай ойпатының
түбінде: Маханжар, Тұздыкөл – 2, Дүзбай 1 – 4, -12, Амангелді, Тобылда –
Алќау – 2) тұрағы мәлім.
Маханжар мәдениетінің ыдысы ерекше: керамикалыќ жұќа ыдыс ќолдан
жсалған және ұзынша пропорцияда болған. Әдетте ќылта мойыны жіңішке, түбі
конус тәрізді, кейде бұдырлы болып бітеді. ¤рнек ыдыстардың әлі кеуіп
үлгірмеген сыртына тісті (тарашќа) ќалыппен салынған. Композицияны
көлденең немесе тігінен салынған иректер, сызылған паралелльдер және басќа
элементтер кейде бүкіл сыртќы бетін безендіріп тұрған.
¤ндіруші шаруашылыќ дәуіріндегі Ќазаќстан аумағы тұрғындарының
демографиясы туралы мәселені ќарастыра келгенде, ауланған жануарлардың
ќұрамына ќарағанда, ќамалап және ќуып аулау жеке аулаумен ойдағыдай
ұштастырылған аңшылыќ шауруашылыќ сол кездегі ќоғамның біршама әл – ауќатты
болғанын дәлелдейді.
Неолитте ежелгі Ќазаќстан жеріне шаруашылыќтың өндіруші түрлері әлі
тарала ќойған жоќ. Табиғи орта өлке тұрғындарына ќиыншылыќтарды жеңіп шығып
дамуына ќолайлы жағдай жасады. Ќазаќстан аумағы ќарама– ќарсы табиғи
аймаќтарды ќамтымады және табиғи шептерге бөлінбеді, ал мұндай жағдайларда
біртекті материалдыќ мәдениет ќалыптасады. Сондыќтан, Ќазаќстан неолиті
үшін бөлінетін археологиялыќ мәдениеттердің түбегейлі айырмашылыќтар жоќ
және олардың таралу аймағы өте кең. Әдетте тұраќтар адамдардың тіршілігін
ќамтамасыз ететін жерлерге жаќын балыќ және ќұс аулайтын, жануарлар су
ішуге келетін өзендердің жағаларына орналасќан. Сондай – аќ, неолит
халќының тығыздығы ќұралдар дайындау үшін ќажетті тас ќорының жеткілікті
болуына байланысты екені аңғарылған.
4. Энеолит. Археологиялыќ кезеңдерге бөлу өлшемдеріне сєйкес, адам
өміріне мыс ќұралдар енген дәуірді энеолит деп атайды. Әдетте бұл жалпы
алғанда шаќпаќ тас индустриясының ќұлдырап, тас ќұралдар жиынтығының
кемуіне єкеп соќты. Археологиялыќ үлгілердің материалдыќ мәдениетке жататын
жаңа жиынтыќтары: жалпаќ түпті, өрнегі бай керамика, ұсаќ ќылыќша, тұрғын
үйлер айќын көрінеді.
Энеолит (латынша мыс жєне грекше тас) тас ғасыры мен ќола дәүірінің
аралығындағы археологиялыќ өтпелі кезең, яғни тас-мыс кезеңі. Бұл кезеңде
тастан жасалған еңбек ќұралдары басым болғанымен мыстан жасалғандары да
пайда бола бастады. Халыќтың басты кәсібі – егіншілік пен аңшылыќ, мал
шаруашылығы болды. Ќоғамдыќ ќатынас – рулыќ ќұрылыс. Ќазаќстан жерінен
табылған энеолит ескерткіштер әзірге көп емес. Оларға Иманбұрлыќ,
Сексеуілді –1, -2, ќоныстарының ќабаттарын Павлодарға жаќын жерде Ертіс
өзенінің жағасына орналасќан Железинка поселкесінің маңынан табылған обаны
жатќызуға болады.
Энеолит немесе мыс заманында (б.з.б. 3 – 2 м. ж.) адамдар өмірге ќажет
ќұралдарды алғаш рет мыстан жасай бастады. Мыс кең орындары жер бетінде
ерекше көз тартарлыќ жасыл (малахит минералы) жєне көк (азурит) түсті
бояулы тастарымен адамдардың назарына іліккен. Мыстың сульфид минералдары
жер бетіне шыќќанда оттегімен тотығу нєтижесінде, ерекше тотыќты белдем
пайда болды. Көк, жасыл түсті белгілері арќылы алғаш кен орындарын оңай
тауып, олардан сом мыс кесектерін аршып алған. Ќазаќ даласындағы кенді
Алтайдың, Ќордайдың (Жайсаң, Шатырќұл), Сарыарќаның (Жезќазған, Спасск) ірі
мыс кен орындары адамдарға сол энеолит заманында – аќ белгілі болған.
Жалпы, кең тараған ќазіргі Көктас, Көктасты деген атаулар негізінен
мыс кен орындарына байланысты шыќќан.
Біраќ Ќазаќстандағы мысты тас дєуірінің ескерткіштері осы уаќытќа
дейін жеткілікті зерттеле ќойған жоќ.
Энеолиттік дєуір мал шаруашылығының басым дамыған далалыќ өңірде де
маңызды рөл атќарды. Ќазаќстан даласындағы энеолит мүлде басќаша көрінеді.
Бұл жолда тас индустриясы жоғары деңгейге көтерілді. Климат ылғал болды.
Аңшылыќ ұжымдары бірге бір жерде ұзаќ уаќыт бойы шоғырланды.
5 Қола ғасыры ескерткіштерінің хронологиясы мен кезеңдері
Адамдардың металл қорыту iсiн меңгеруi қоғам дамуының алға басуына
жол ашты. Қола дәуiрiнде (б.з.д. 2-1 мыңжылдық) адам қоғамының өндiргiш
күштерiнiң дамуына мал шаруашылығы мен және егiншiлiкпен қатар әр түрлi
рудаларды өндiру тас пен сүйектi ұсату аса маңызды рөл атқарды.
Археологтардың қола дәуiрiнде мыс, алтын, қалайы, күмiс қорытылып одан
әрi түрлi қару-жарақ, зергерлiк бұйымдар жасалды.
Қазақстан территориясындағы зерттелген қола дәуiрiнiң мәдени
ескерткiштерi Андронов мәдениетi деген атаумен аталды. Бiрiншi
ескерткiштiң табылған жерi Ачинск маңындағы Андроново селосының атына
қарай бұл мәдениет ғылымда шартты түрде Андронов мәдениетi’’- деп
аталды. Андрон мәдениетінің басқа мәдениеттерден айыратын негізгі этникалық
белгісі - жерлеу ғұрпы ( қол-аяғын бүгіп жерлеу)
Андронов тайпаларының қоныстанған негізгі аудандарының бірі – Орталық
Қазақстан. Қола дәуiрiнiң ерте кезеңi Солтүстiк Қазақстанда Феодоров кезеңi
деп аталған, ал Орталық Қазақстанда бұл кезең Нұра кезеңi деп аталды,
б.э.д. ХVIII-ХVI ғғ. қамтыды. Қола дәуiрiнiң орта кезеңi Солтүстiк
Қазақстанда Атасу кезеңi б.э.д. –ХV-ХII ғғ. қамтыды. Б.э.д. ХII-VІІІ
ғасыр – Беғазы-Дандыбай кезеңінде Андронов мәдениетi тайпаларының
экономикасында тұрмысымен мәдениетiнде өзгерiстер болды. Бұл өзгерiстер
қоғамның жаңа шаруашылық негiзiне байланысты. Андроновтықтардың тілі –
үндіиран. Антропологиялық тұрпаты - еуропеоидтік. Аналық үстемдіктен аталық
үстемдікке өтті.
Қола дәуiрiнiң тайпалары кешендi түрде мал шаруашылығы (бақташылық)
және жер шаруашылығымен (теселі егіншілік) айналысқандықтан негiзiнен
өзен, көлдердiң жағаларында мекендеп, жер үйлерде тұрды. Қола дәуiрi
тайпалары мал, жер шаруашылығы мен қатар тау-кен iсiмен де айналысып металл
қорытты. Қола дәуiрi кезiнде Қазақстан дүние жүзiндегi ең алғашқы қола
қорытушы ел болды. Өте көп көлемде металл қорытылды. Атап айтсақ
Жезқазған өңiрiнен жалпы көлемi 100 мың тонна мыс өндiрiлген. Орталық
Қазақстаннан 130 тонна қалайы өндiрiлiп, 15 мың тонна таза күмiс алынған.
Бұлар тек қана зерттелгенi ғана.
Андронов мәдениетiнiң тағы бiр ерекше жетiстiгi құмыраларды кең
көлемде пайдалануы қола дәуiрiнде құмыра жасау iсi бұрынғыдан да
жетiлдiрiле түстi.
Андроновтықтардың археологиялық рәмізі - сырға мен алқалар болып
табылады. От құдайы Агнияға ешкі малын құрбандыққа шалса, әлем күн құдайы
Митраға - бұқа шалынды.
Андроновтықтар бiрнеше үлкен патриархтық туыс семьялары бiрлесiп,
рулық қауым болып өмiр сүрдi. Бiрнеше туысқан қауымдар тайпаны құрады.
Бұған мысал ретiнде б.э.д. I ғасырдағы Қазақстанның кең байтақ
территориясындағы және Орта Азия жерлерiнде өмiр сүрген: арим, тур, дана
сайрима, сайна, даха тайпаларын айтуға болады.
6. Саќ тайпалараның саяси тарихы, қоныстануы, қоғамдық құрылысы мен
шаруашылығы
Сақ тайпалары негiзiнен үш топтан тұрады: 1)Парадарайа-сақтар
-теңiздiң арғы бетiндегi сақтар, 2)Хаумаварга-сақтар (хаом сусынын
қайнататын сақтар), 3)Тиграхауда сақтар (шошақ бөрiк киетiн сақтар) деп
аталды. Ғылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен Қазақстан
аумағында шоғырланғаны туралы көптеген болжамдар бар. Парадария сақтары
Қара теңiздiң солтүстiгiнде, Амудария өзенiнiң бойында және Сырдарияның
төменгi ағысы Арал теңiзi жағаларында шашыраңқы жағдайда өмiр сүрген.
Тиграхауда сақтары Сырдарияның орта ағысында, Жетісу және Тянь-Шань
аудандарын мекендеген. Хаомаварга сақтары Мурғаб өңiрiнде орналасты. Сақ
тайпаларының басым көпшiлiгiнiң көшпелi тұрмысы ыдыстың жаңа түрлерiн
туғызып жаңа материалдарды-металл, терi және ағашты қажет еттi. Көшпелi
тұрмыс басым болған аудандарда керамикалық ыдыстар аз ұсталып керiсiнше
терi, ағаш және металдан жасалған ыдыстар көп пайдаланды. Сақтар негiзiнен
мал шаруашылығымен айналысты. Олар қой, түйе, жылқы өсiрдi, ал iрi қара
аз өсiрiлдi.
Сақ қоғамы негізінен жауынгерлер, абыздар және қауым мүшелері болып
бөлінді. Әр бір әлеуметтік тап өзіне ған тән түсті киім киді: жауынгерлар -
қызыл, абыздар – ақ, қауым мүшелері – сары және көк. Сақ тайпаларының
көсемдері жауынгер тобының өкілдері болады
Сақтардың ерекше суару жүйесі бар егістік аймақтары – Шырық-Рабат,
Сырдарияның оңтүстігі, Бәбіш-молда қалалары болғаны жайлы грек тарихшысы
Страбон жазды.
Б.э.д. IV мыңжылдықтарда Орта Азия, Таяу, Орта Шығыста Ассирия, Индия
мемлекеттерi орнады. Осы мемлекеттердiң солтүстiгiнде қазiргi қазақ
территориясын сақтар б.э.д. VII-IV ғасырларда мекендедi. Сақ деген сөз
–Парсыша ержүрек деген мағынаны бiлдiредi. Сақтарды грек авторларының
шығармаларында скифтер деп атаған. Скиф деген сөз барлық көшпелiлерге
ортақ ат. Ассирия, Индия мемлекетiнiң патшалары сақтарға қарсы үнемi
шабуыл жасап, бiрде жеңiп, бiрде жеңiлiп отырған Ассирия, Индия
мемлекеттерiн жаулап алған Александр Македонский Орта Азия сақтарымен
кездеседi (330-327 ж.ж.). Б.з.б. IV ғ Александр Македонский сақтарды жеңіп,
Александрия Эсхата (Шеткі Александрия) қаласын Сырдария жағасына салды.
Сақтар Сырдария бойында Македонскийдiң шығысқа қарай шабуылын тойтарған.
Сақ тайпасының оның iшiнде көсемдерiнiң қорғандары (патша обалары)
Талас, Шу, Iле өзендерiнiң бойында, Алатау бойында көп кездеседi. Сақ
тайпаларының Оңтүстік Қазақстан және Жетісуда табылған қоныстары - Қарғалы,
Қадірбай, Қарашоқы. Алматыдан шығысқа қарай 50 км жерде зайлы Алатау
өңiрiндегi Есiк қорғаны атанған ескерткiш - Алтын адам (б.э.д. V-ІV ғ.ғ)
сақтардың өмiрiнен көп мәлiмет бередi. Қорғанның диаметрi 60 м, қорғанға
екi адам көмiлген де оның ортадағысы ертеде тоналған, жанындағысы аман
қалған қорғаннан әр түрлi алтын бұйымдар, ыдыс-аяқ, күмiс қасық, 26 әрiптен
құралған жазуы бар кiшкене кесе, өлген адамның қолында алтынмен күптелген
садақ ұшы, алтын оқ, қамшы т.б. көптеген дүние мүлiктер табылған (1969-
1970 ж.ж..- К.Акишев басқарған экспедиция). Сақ тайпалары металл оның
iшiнде қола, алтын қорту кәсiбiмен шұғылданған.
Сақ заманы тайпалары мәдени шығармашылығының ең жарқын көрiнiстерi
арасында қолданбалы өнері ерекше орын алды. Соның iшiнде аң стилдi бейнелеу
шығармашылығы ерекше аталды. Онда бұғы, қой, түйе, жолбарыс, барыс, қыран
т.б. аңдардың бейнесi сомдалып жасалды. Аң стилiндегi өнер хайуандар
бейнелерiн нақты бейнеленген. Сонымен қатар аң стилiндегi жасалған өнерi
мазмұны жағынан мифологиялық өнер болды. Сақ тайпаларының мәдениетi сол
кездегi көшпелiлердiң идеологиялық көзқарасында көрсете бiлдi. Сақтардың
мәдениетi туралы нақты мәлiметтi Есiк қорғаннан табылған Алтын киiм
киген жауынгерлердiң бейнесiнен көруге болады, алтынмен жасалған ою-өрнек,
тағы басқа бейнелер қаз қалпында сақталған. Ал сақтардың басқадай
қолданбалы маңызды түрi ою-өрнектерi болды, ол аң стилi өнерiмен
байланыста дамыды. Көркемдiк металға қарағанда ою-өрнек өнерiнiң
ескерткiштерi аз сақталатыны мәлiм, өйткенi ою-өрнек салынатын органикалық
негiз терi, киiз, ағаш, жүн, металдар тез шiрiп кетедi. Сондықтан да
ою-өрнектердiң кейбiр ерекше түрлерi алтын, күмiс, металл ғана
сақталған. Сондай-ақ сақ заманының көркемдiк шығармашылығын жартастардағы
суреттер толықтыра түседi. Мысалы, Таңбалы тас Алматы облысы.
7 . Ғұн империясының саяси тарихы, қоғамдық құрылысы
Б.э.д. IV-III ғасырларда қазiргi Монғолияда мемлекетiнiң
территориясында, Қытайдың батысында және Оңтүстiк Сiбiр жерлерiнде
көшпелi ғұн тайпаларының күштi саяси бiрлестiктерi қалыптасты.
Хундардың үдере көшуiнiң ендi бiр толқыны, б.э.д. 93 жылы басталды.
Олар жолдарындағы тайпалардың бiрiн өздерiне ертiп ендi бiреулерiн
тiзеге салып батысқа қарай жөңкiдi. Сөйтiп олар Сырдария Арал маңайына
Орталық және Батыс Қазақстанға (Чжи-чжи басқарды) сыналай кiрдi. Алайда
ғұндар бұл жерлерде бiржола тұрақты қалған жоқ. Олар орыстардың далалы
аймақтарын басып өтiп, Дунай арқылы Батыс Европаға дейiн ( Атилла
басқарды) жетiп ғұн деген атпен ғұмыр кештi. Сонымен б.э.д. II ғасырдан
бастаған ғұн тайпаларының шығыстан батысқа қарай жылжуы б. з. IV ғасырына
дейiн созылған.
Ғұндардың жоғарғы билеушiсi шаньюй деп аталды. Егер патриархаттық-
рулық құрлыстың кезiнде шаньюйдi ру ақсақалдары сайлайтын болса, ал
патриархтық-феодалдық жаңа қатынастың дамуына байланысты Шаньюйдiк ендiгi
жерде мұрагерлiкке көшедi. Шаньюй өлсе оның орнына iнiсi не үлкен баласы
билiктi өз қолдарына алатын болды. Шаньюй туыстары түменбасы (әскер
басшылары) қызметін иеленді. 55 ж. Ғұн мемлекеті оңтүстік және солтүстік
болып екіге бөлінді. 206 ж. Ғұндар билдеушісі Моде тұсында мемлекет
айтарлықтай күшейді.
Ғұндардың экстенсивтi мал шаруашылығы басты рөл атқарды. Олардың
отырықшылары жер шаруашылығымен айналысты. Сонымен қатар үнемi көшiп-қонып
жүргендiктен ғұндардың тағы бiр негiзгi шаруашылығы аң шаруашылығы болды.
Деректемелерге қарағанда ғұндар 24 руға бөлiнген оларды ру басылары
ақсақалдар басқарған. Рулық құрылыстың ақсақалдар кеңесi және халық
жиналысы сияқты институттары сақталды. Халық жиналыстарында ру басылары
мемлекеттiк iстердi талқылап шешiп, құрбан шалып, ол ойын сауыққа айналып
ат түйе жарыстарын тамашалайтын болған. Ғұндар соғыста тұтқынға
түскендердi құл етiп жұмсады. Ал, ел iшiндегi тұрмысы төмен адамдар үй
қызметтерiнде, бақташылық, жер шаруашылық және қолөнер салаларында
жұмыстар атқарды.
8. Үйсіндер, олардың көрші елдемен қарым-қатынасы, шаруашылығы
Үйсiндер шамамен б.э.д. 160 ж Жетiсу өлкесiнде мекендедi. Олар сақ
тайпаларының үстемдiгiн әлсiретiп, олардың жоғарғы князь билеушiлерi
-гуньмолар өздерiнiң үстемдiгiн орнатты. Үйсiндер негiзiнен Iле өңiрiнде
қоныстанып өмiр сүрген, ал батыс жағында Талас, Шу алқабында мекендеген
қаңлылармен шекаралас қоныстанса, шығысында ғұндармен, оңтүстiгiнде
Ферғанамен көршiлес қоныстанып өмiр сүрген. ‡йсiндердiң астанасы Чичуген
(Қызыл Аңғар қаласы) Ыстықкөл мен Iле өзенiнiң оңтүстiк жағалауы
аралығында орналасты. Үйсін мемлекеті үш бөлікке бөлінді : батыс, орталық
және шығыс болып. Үйсiндердiң шаруашылығы кешендi түрде мал шаруашылығы
және жер шаруашылығы жағдайында дамыды. Жартылай көшпелi мал шаруашылығы
үйсiндер шаруашылығының негiзгi түрi болды. Бұл шаруашылық экономикасының
дамуында жетекшi роль атқарып отырды. Жер шаруашылығын жүргiзу және
жайылымдық жерлердi пайдалану жүйесi үнемi жетiлдiрiлiп отырды. Қытай
мемлекетімен туыстық және кең дипломатиялық қатынаста болды. Жоғары
дәрежедегi ауқатты байлар, орта дәрежедегi және қарапайым адамдар өмiр
сүрген үкiмет билiгi ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырған.
9. Қаңлылардың шығу тегі мен этникалық тарихы, мәдениеті
Қаңлы тайпалары ІІІ ғ. Оңтүстік Қазақстан жерін мекендеген. Қаңлы
мемлекетiнiң халықтары негiзiнен жер, мал шаруашылығы, қолөнер және сауда-
сатықпен айналысты. Қаңлылар Қытаймен, Парфиямен, Риммен және Кушан
империясымен саяси-экономикалық және мәдени байланыстар жасады.
Қаңлы мемлекетi туралы алғаш рет бiздiң дәуiрге дейiнгi ғасырдағы
жазба деректерде айтылады. Сол деректердiң қортындыларына сүйенсек бұл
мемлекеттiң орталығы орта Сырдариядағы Битянь қаласы болған. Кейбiр
мәлiметтер, зерттеулер бойынша қаңлылардың мемлекетiн патша басқарған.
Олардың патшалары ябгу деп аталған. Сондай-ақ мемлекеттiк аппарат
құрамында патшаның орынбасары және үш кеңесшiсi болды. Қаңлы
мемлекетінің заңы бойынша ұрлық жасаған үшін қолы кесілді. Тарихи аңыздар
мен рауаяттарда қаңлы деген аттың шығу тегін Оғыз ханмен
байланыстырылады.
Қаңлы халқының этникалық құрамы жайлы деректер әлi күнге дейiн толық
зерттелiп шешiмiн таппаған мәселе болып табылады. Қаңлы мәдениеті
қауыншы, отрар-қаратау, жетіасар археологиялық есекертікштері болып
бөлінеді. Қаңлылардың кең зерттелген ірі елді мекені - Көк-мардан, ал
қорымдардың ішінде атап кететін – Мардан-күйік. Қаңлы мемлекетінің
теңгелері шығарылған негізгі аймақ – Ташкент болды.
10. Түрік ќағанаты
VI ғасырда Қазақстан территориясында аса күрделi саяси оқиғалар
болды. Алтай-Сiбiр, Монғолия жерiнде мекендеген тайпаларының үстем тап
өкiлдерi бiрiгiп, әскер күшiне сүйенген түрiк қағанаты атты феодалдық
мемлекет құрды. Мемлекет басшысы түрiк тайпасының ашина руының
ұрпақтарынан шықты.
''Түрiк’’ этнонимiнiң алғаш рет аталуы, қытай жылнамаларында
кездеседi және ол 542 жылға жатады. Түрiк қағаны Бумын 552 жылы көктемде
аварлар ордасына шабуыл жасап, оларды күйрете жеңiлiске ұшыратады. Осы
кезден бастап түрiк билеушiлерi қағандар атағын алады, сөйтiп аварлардың
бұрынғы күш қуатына да, олардың барлық иелiктерiне де өзiн мұрагер ретiнде
орнықтырған Бумын түрiк руларының тұңғыш қағаны болды. Отырықшы аудандардың
байлығын иеленуге ұмтылу түрiктердiң Батыстағы, Орта Азиядағы онан арғы
саясатының негiзi болды. Түрік қағанаты Орта Азиядағы саяси үстемдікке
Мұқан қаған тұсында қол жеткізді. Мұқан қағанның лақап аты Йанту.
Қағанаттың iшкi сыртқы жағдайларының шиеленiсуiнiң салдарынан 603 жылы
Түрiк қағанаты батыс, шығыс болып екiге бөлiндi.
Батыс Түрiк қағанаты (603-704 ж.ж.) ''ежелгi усун жерлерiне’’ iрге
тептi, демек оның аумағы ендiк бағытта Қаратаудың шығыс баурайынан
Жоңғарияға дейiнгi жерлердi алып жатты. Қағандықтың халқының этникалық
құрамы ‘’Он оқ будын’’ тайпалары болған. Шу өзенiнiң шығыс жағын дулулардың
5 тайпасы, ал батыс жағында нушибилердiң 5 тайпасы мекендеген. Батыс Түрiк
қағанатының ордасы Суяб қаласы болды. Қағанның жазғы ордасы – Мыңбұлақ
қаласы.
11. Батыс-түрік қағанаты
Батыс-Түрiк қағандығында билiк сатылы түрде жүргiзiлген. Жаңадан
құрылған түрiктердiң алып мемлекетiн қаған басқарды. Қағанның билiгi шексiз
мұрагерлiк түрде болса одан кейiнгi билiк қаған сайлаған ұлықтардың
қолында болды. Оларға ябғу, шад, елтебер атақтары берiлген. Сот iстерiн
бұйрықтар мен тархандар атқарған жергiлiктi жерлерде қағанның негiзгi
тiректерi бектер болған. Қағанның өкілі, алым-салықтарды жинаушы –
тудундар. Қара жұмыс iстейтiн қаналушы халық түркi тiлiнде ''қара
бұдындар’’- деп аталған. ‘’Тат’’- деген әлеуметтiк правосыз бiр тап
болған ''Тат'' түрiкше - құл деген мағынаны бiлдiредi. Сонымен
түрiктердiң әлеуметтiк тұрғыдан мынандай 3-топқа бөлiнгендiгiн бiлемiз. 1
Бектер; 2 Қара будындар бухара халық; 3 Тат-құлдар
Түрiк қағанатында қанмен төлейтiн салықтың да түрi болған. Ол әскери
мiндеткерлiк қызмет атқару. Олар майдан шебiнiң алдында жүрген. Мұндай
қызметтi көбiнесе тәуелдi тайпалардың адамдары атқарған.
Батыс-Түрiк қағанатында әлеуметтiк-экономикалық және саяси
қатнастардың ала-құла, үстемдiк ету мен бағыну түрлерiнiң алуан түрлi
болуына қарамастан батыс-түрiк қағанатында таптардың құрылу және ертедегi
феодалдық қоғамдық қатынастардың бiршама тез қалыптасу үрдiсiнiң жүргенi
анық. 610-630 ж.ж. Жеғұй қаған және Тон-жабғу қағандар тұсында мемлекет
біршама күшейді. Тон Жабғу қағанның баласы Тарду Шадтың Тохорстан мен
Канису Ауған жерлерiне жүргiзген жорықтарының нәтижелi аяқталуы қағандықтың
оңтүстiктегi шекарасын Индияға дейiн кеңейткен.
Қағандық үшiн дулу мен нушиби тайпаларының арасында талас басталды да
өкiмет үшiн болған он алты жылға созылған 640-657 ұзақ соғыс қағандықты
мүлде әлсiретедi. Қағандық Iле өзенiне дейiнгi аралықта екi үлкен тайпаның
қол астында екiге бөлiнiп кетедi. Батыс-түрiк қағанатының iштей әлсiрегенiн
бiлген Тан империясы оның жерiне басып кiрдi, түрiк тайпалары әсiресе
түргештердiң саяси белсендiлiгiнiң арқасында ұзаққа созылған соғыс
нәтижесiнде өз тәуелсiздiгiн жеңiп алды.
704 жылы Батыс-түрiк қағандығы құлап оның орнына Түргеш қағанаты пайда
болды 704-756ж.ж.
12. Түргеш қағанаты
Түркештердiң алғашқы қағаны ‡ш-Елiк, өзiнiң негiзгi тайпаларын екi
ордаға бөлiп басты орталығын Суяб қаласын ұлы Орда деп атаса, Iле
аңғарындағы Күңгiрт қаласын өзiнiң кiшi ордасы еткен. Батыс -түрiк
қағандығының құрамында болған басқа да түрiк тiлдес тайпалар да
түркештердiң қарамағына енген. Саяси әкiмшiлiк билiк қағандықтың ең
жоғарғы атағы Басқағанның қолында болған. Қағанат 20 әкiмшiлiк аймақтарға
(түтік) бөлiнген. Әрбiр аймақты тархандар басқарған. Аймақтар жетi жүз
мыңнан әскерлер жинаған. ‡ш-Елiк қаған өлген соң оның орнына баласы Сақал
706-711 жылдары қаған болды. Осы кезде қаған билiгi үшiн сары және қара
түркеш тайпаларының арасында талас-тартыс басталды. Мұны шығыс түрiк
қағандығының қағаны Қапаған пайдалануға тырысқан. Екi тайпаның арасында
тартыста Қара түргештер жеңiске жетiп, оның iшiнде шапыш тайпасының
тарханы Сулу қаған болады 715-738ж.ж.. Ол өзiнiң 715 жылы қаған деп
жариялады. Ордасы Талас Тараз қаласында болды. Сулу қаған болған кезде
қағандықтың iшкi-сыртқы жағдайы шиеленiсiп кеттi. Бiрiншiден Азиядан
арабтар шапқыншылығы күшейiп тұрған болса, екiншiден Оңтүстiк шығыс
жағынан Қытайдың қаупi төнiп тұрды. Сөйтiп Сулу қаған екi жаумен
күресуге тура келдi.
Сулу қаған Орта Азиядағы халықтардың күресiн пайдаланып, оларды
қолдап арабтарға қарсы күрестi. 723 жылы Ферғана, Самарканд, Бухара
халықтарының арабтарға қарсы күрестерiне көмектесiп қалалардан арабтарды
қуып шықты.
Халықаралық жағдайлардың түргеш қағандығының пайдасы үшiн шешiлуiне
саяси белсендiлiк көрсетiп жүрген Сулу қаған Жетiсуға оралған кезде 738
жылы өзiнiң бақталастарының бiрi Бага-Тарханның қолынан қаза тапты. Сулу
қаған өлгеннен кейiн ‘’қара’’ және ‘’сары'' түргештер арасы ұшығып талас-
тартыс күшейiп билiк үшiн екi тайпа арасындағы күрес 20 жылға созылып
қағандықтың саяси және экономикалық жағдайы мүлде әлсiреп, 756 жылы
түргештердiң құлауына әкеп соғады.
13. Қарлұқ қағанаты
Қарлұқтар Алтай, Тарбағатай тауларының баурайларында өмiр сүрген. V
ғ. ерте кезеңінде қарлұқтар конфедерациясына енген негізгі бұлақ тайпалары
атымен белгілі болды. Қарұқ қағанатының алып жатқан жерi Батыс-түрiк
қағанатының орны немесе қара және сары түргештердiң жерi. Қағандықтың
халқының этникалық құрамы түрiк тiлдес тайпалар. Қарлұқтардың ақ сүйектерi
саяси әкiмшiлiк жағынан басты роль атқарған. VII ғасырда қарлұқтар Жетiсуға
қоныс аударды. Ал онда скаяси жағдай тым күрделi болатын. Өзара қырқысқан
күресте түргеш қағандары өздерiнiң бұрынғы күш-құдіретiнен айырылды. Соның
салдарынан бытырап кеткен түргеш тайпалары қарлұқтарға айтарлықтай қарсылық
көрсете алмады. 766 жылы түргештердiң екi қағанының ордалары Тараз және
Суябпен қоса бүкiл Жетiсу жерлерi қарлұқтар жабғуының қолына көштi.
Саяси және әлеуметтiк бөлiктердiң қарлұқ көсемдерiнiң қолына көшуi
Жетiсуда Қарлұқ мемлекетiнiң бiржолата қалыптасуына жеткiздi. Қарлұқтар
өздерiне бағынышты жерлердiң шекарасын одан әрi кеңейте бердi. 766-775
жылдары қарлұқтардың бiр тармағы Қашғарияны басып алды, ал VIII ғасырдың
соңында олардың басқа бiр тобы Ферғанаға өз ықпалын таратты. 791 жылы
ұйғырлар Бесбалық түбiнде Қарлұқтармен тибеттiктердiң әскерлерiн
талқандады. Қарлұқтарды қуа отырып ұйғыр қағаны Ферғана мен Сырдарияға
дейiн жеттi, олардың адамдары мен малдарын қолға түсiрiп Орталық Азияға
қайтып кеттi. Сөйтiп олар 812 жылы қарлұқтар жабғуы Оңтүстiк Қазақстан
маңайында Мауараннахрдың солтүстiгiндегi жерлердi басып алу жөнiнде
белсендi саясат жүргiзген арабтарға қарсы күрестi басқарды.
Арабтарға қарсы әр түрлi аттаныстарды қарлұқтар талай рет белсене
қолдады. 840 жылы ұйғырлардың қырғыздардан жеңiлуiнен кейiн қарлұқтар
ұйғырлар үстемдiгiнен азат етiлдi. Қарлұқтардың көсемi Бiлге Күл-Қадыр-хан
Испиджап билеушiсi болып өзiнiң бұрынғы атағы -жабғуды тастап, қаған
атағын алып, билiктi өзiнiң алуға құқылы екенiн ашықтан-ашық жариялады.
Алайда қарлұқтардың билiгi берiк болмады. Бұл кезде Саманилер әулетi де,
өз билiгiн нығайтуға, мемлекет пен ислам шекарасын кеңейтуге ұмтылды. 840
жылы саминилердiң Самарқандтағы билеушiсi ''қасиеттi соғыс’’ жариялап
Испиджабты басып алды. Сөйтiп Саманидтер мен Қарлұқ қағанының арасында
әсiресе Оңтүстiк Қазақстан жерi үшiн ұзақ жылдарға созылған соғыстар
басталды. Алайда қарлұқтар саменидтер мен арабтардың бiрiккен күштерiнен
жеңiлiс тауып керi оралған. Олар Оңтүстiк Қазақстанға өздерiнiң ықпалын
күшейтiп мұсылман дiнiн енгiзе бастады. Х ғасырдың басында Қарлұқ
қағанатының жағдайы қиындап, олардың аумағында бытыраңқылық күшейдi.
Мұндай жағдайда Шығыс Түркiстандағы Қашғардың түрiк билеушiлерi пайдаланып
Оңтүстiк Шығыс Қазақстан жерiне жылжыды. 940 жылы олар Баласағұнды басып
алды да Қарлұқ мемлекетiн құлатып Қараханидтер әулетiнiң үстемдiгiн
орнатады.
14.Оғыздар мемлекетi
Оғыз мемлекетi Сырдарияның ортасы мен төменгi ағысында IХ-Х ғасырда
өмiр сүрдi. Араб және ќытай деректерінде Сырдария Кангар деп аталады.
Оғыздардың құрамында Сырдарияның түрiк тұқымдас тайпалары, сол сияқты
Жетiсу, Сібірдiң көшпелi, жартылай көшпелi тайпалары болды. IХ ғасырдағы
ұзаққа созылған қақтығыстан соң оғыз көсемдерi Арал маңына, Батыс
Қазақстан территориясына үстем болды. Осы жерге орналасқан түрiк тайпасы
печенектерге соққы бердi.
Оғыздар мемлекетінің ең ертедегі хабарлардың бірі Әл-Якубидің (ІХғ)
шығармаларында кездеседі. Бұл мағлұматтар оғыз мемлекеті, оның көршілес
түркі тайпалары-ќарлұќтар, тоғыз-ғұздар кимектермен жүргізген соғыстары
жайлы.ІХ-Х ғ оғыз тайпалары туралы мәлімет Ибн әл-Факихтің (Хғ)
географиялыќ еңбегінде кездеседі, онда оғыздар-кимектермен және тоғыз
оғыздармен бірге патшалар (малик) болып табылады және түріктер арасында
өзгелерден гөрі көбірек ќұрметтеледі деп хабарланады.
Мемлекет басында жоғарғы әкім-ябгу (жабғу). Жабғудың билігі ресми
түрде патшалыќќа сайланғанымен, іс жүзінде мемлекет билігі атадан балаға
мұраға ќалып отырды. Олардың орынбасары күл еркіндер деп аталды.
Оғыздардың бас хандары әскери демократия кезінде халыќ жиналыстарының
ќайталанған түрі іспеттес кеңестерге сайланды. Алайда халыќ жиналыстары
өте сирек шаќырылды, ал күнделікті өмірде басты рөлді шонжарлар кеңесі
(ќанќаш) атќарған. Оғыз билеушілері хан тұќымдарынан сайланған,
(інілеріне ќарағанда ағасына артыќшылыќ жасалынды).
Жабғудың инал деген атағы бар өз мұрагерлері болған, бала кезінде
оларды тәрбиелеу үшін арнайы ќамќоршылар (атабектер) тағайындалған.
Сарайда әскери кеңеске сүйенетін оғыз әскерінің бастығы (сюбашы) маңызды
орын атќарған.
Оғыз мемлекетi өзiнiң сипаты жағынан ежелгi феодалдық мемлекет болды.
‡кiмет салық системасын енгiзiп арнаулы салық жинаушылар байланыстар
жасады. 965 жылы оғыз жабғуы Киев князi Святаславпен хазарларға қарсы
әскери одақ құрды. Соның нәтижесiнде хазар қағанаты күйредi. Х ғасырдың
соңында 985 ж. бұл екi мемлекет бiрлесе отырып Едiл бұлғарларына соққы
бердi. Алайда ұзақ жылдарға созылған соғыс, соғыс үшiн алынған алым-
салықтар Оғыз тайпаларының наразылығын тудырады. Осындай iшкi
қайшылықтардың салдарынан Әли ханның басқару кезiнде оғыз мемлекетiнiң
жағдайы нашарлайды. Осындай жағдайды пайдаланып салжұқтар Жент қаласын
басып алады. Бiрақ қала халқы салжұқтарды көп ұзатпай қаладан қуып
шығады. Оғыз мемлекетi Әлиханның мұрагерi Шахмәлiктiң тусында қайта
көтерiле бастайды. Ол 1041 жылы Хорезiмдi жаулап алған болатын, бiрақ
Шәхмәлiк көп ұзамай оғыздарға қарсы қайта көтерiлген салжұктардың қолынан
Хорезм түбiнде 1043 ж. қаза болды. Оғыз мемлекетi өз iшiндегi талас
тартыстардан әлсiрей бастады. Көршi жатқан қыпшақтарда оларға жиi-жиi
шабуыл жасап отырған. ХI ғасырдың II жартысында күшейе бастаған қыпшақтар
оғыздарды Сырдария, Арал бойынан бiржолата ығыстырды. Қыпшақтардың
қысынына шыдамаған оғыздардың бiр бөлiгi Европаның шығысына, Кiшi Азияға
қарай жылжыса, кейбiр бөлiктерi Қарахан әулетiнiң қарамағында қалды, бiраз
бөлiгi Хорасан салжүктерiнiң қол астына кiрсе, қалғандары қыпшақтардың
қарамағында қалып, олармен сiңiсiп кетедi де Оғыз мемлекетiнiң құлауына
әкеп соғады.
15. Қимақ мемлекеті
Қимақтардың мекенi Орталық, Солтүстiк, Шығыс Қазақстан қимақ, қыпшақ
тайпалары бiрлестiгiнде феодалдық қатнастар бiртiндеп дамыған. Кимектер
тарихының ертедегі кезеңі ќытай деректемелерінде VIIғ батыс түрік ортасында
болған оќиғаларға ќатысты яньмо тайпасымен байланысты айтылған.
Қимақтар IХ ғасырдан бастап өз алдына жеке мемлекет болып өмiр
сүрген. Кейбiр мәлiметтер бойынша Қимақ мемлекетiнiң орталығы Имакия
қаласы. Жазба деректердiң хабарына қарағанда кимектердiң екiншi орталығы
Ақкөлдiң шығыс жағындағы Карантия қаласы болған. Қимақ сөзiнiң этнологиясы
туралы ғылымда белгiлi тиянақты пiкiр қалыптаспаған. Бiрақ та оның түрiк
сөзi екендiгiне ешбiр күмән жоқ. Сөздiң түпнұсқасы түрiкше ‘’Құм’’ деген
ұғымды бiлдiретiн сияқты. Деректерде қимақ, имақ имек болып әр қалай
кездеседi.
Кимек билеушісі едәуір ќұдіретті болған. ІХғ аяғы – Хғ басында кимек
ќағанаты ќалыптасќан уаќыттан бастап, олардың патшасы түріктердің ең
жоғарғы атағымен ќаған деп атала бастады. Ќаған атағы ябғу атағынан екі
саты жоғары тұрған.
Кимектер ќағанының ќолында наќты билік болды, ол өз мемлекеті шегінде
билеушілерді тағайындаған, ал олар тайпа шонжарларының өкілдері болған.
Ќағанның билігі ғана емес, сонымен ќатар оның айналасындағы тайпа
аќсүйектерінің билігі де мұрагерлік бойынша өтіліп отырды.
Тайпалыќ бірлестіктер ќұрылған кездегі сияќты кимек ќағанатының ќұрылу
үрдісінде де әскери институттар зор рөл атќарды. Басќарушылар сонымен ќатар
әскери жетекшілер де болып, олар ќағаннан ќызмет үшін үлестер алып отырды.
үлестік иеліктер әскер жасаќтап отырды.
Деректемелерде кимектердің этникалыќ және тілі жағынан түріктерге
жататыны бірауздан жазады. Кимек этнонимінің уаќыты жағынан алғаш рет
айтылуы VIIIғ жатады. Кимек федерациясының алғашќы ќұрамы Гардизи еңбегінде
келтірілген.
Атақты түрiк тiлiнiң маманы М.Қашғаридiң еңбектерiнде де имақтар деп
жазылған. IХ ғ. Ертiс пен Жоңғар алатауының арасында 12 қимақ
тайпаларының бiрлестiгiнен қимақ мемлекетi құрылған. Мемлекеттiң жоғарғы
билiгi ханның қолында болды. Ол мұрагерлiкке қалып отырған.
Өз мемлекетiнiң шегiнде билеушiлердi тағайындады. Қимақ
ақсүйектерiнiң билiгi де балаларына мұрагерлiк жолмен берiлiп отырған.
Қимақтардың малынан айырылған көшпелiлерiнiң ятуқ, жатақ отырықшылыққа
көшуге мәжбүр болғаны тарихта айтылады. Оғыздардың жерiн басып алғаннан
кейiн қыпшақ хандары, күшейiп алып қимақтар мекендеген жерлерде
үстемдiк құрды. Осындай саяси жағдай барысында қимақтар үстемдiгiнен
айырылып қана қоймай қыпшақтарға тәуелдi болып қалды. Сөйтiп тарихта
қыпшақтар мемлекетiнiң орнын басты.
16. Қыпшақ мемлекеті
Қыпшақтардың аты тарихта VIII ғасырдан белгiлi бола бастады. Ол
кезде қыпшақтар қазiргi Шығыс Қазақстан территориясын мекендеген. Х ғасырда
олар Қазақстанның батыс, солтүстiк өлкелерiне дейiн тараған. VIII-Х
ғасырларда олар қимақтар мемлекетiнiң құрамында болған. Алайда ұзамай
қимақтардың әлсiреуiне байланысты билiк қыпшақтардың қолына көше бастаған.
Олар Сырдария, Арал, Каспий өлкесiн басып алып Хорезiмнiң солтүтiгiне тақап
келедi. Хорезмдықтар олармен сауда жасап оларды әскери қызметке тартты.
ХI ғасырда Қыпшақтар Ертiстен Волгаға дейiнгi ұлан байтақ жердi мекендедi.
ХI ғасырдың орта шенiнде қыпшақтардың алды оңтүстiк орыс далаларына дейiн
барып онда половецтер деп аталды. Қазақстан территориясында қалған
қыпшақтар Дешт Қыпшақ деп аталды. Қыпшақтардың құрамына Қазақстан
территориясын өздерiнен бұрын мекендеген халықтар кiрдi. Бұлардың барлығы
дерлiк түрiк тiлдестер. Қазақ халқының қалыптасуына Шығыс қыпшақ үлкен
роль атқарды.
Қыпшақтардың негiзгi кәсiбi мал шаруашылығы болды. Қыпшақтар көшiп
қонып жүрдi.
Мал шаруашылығы үшiн зор жайылым қажет болды. Қыпшақтардың көш-қонысы
белгiлi бiр маршрут бойынша жүзеге асырылды. Олар қыста Арал, Сырдария
бойын қыстады да жазда Оралға көшетiн болды. Қыпшақтардың бiразы жартылай
көшпелi отырықшы болып егiн шаруашылығымен айналысты. Егiстiк жерлер
Сырдария, Сарысу, Есiл өзендерiнiң бойында болды. Олардың бiр бөлiгi
суармалы егiншiлiкпен де айналысты.
Мұны ¦лытау, Торғай өлкесiндегi суару жүйесiнiң, тоғандардың қалдығы
дәлелдейдi. Олар аң суарумен де шұғылданды. Балық та аулаған. Қыпшақтар
феодалдық қатнастарда болды. Қыпшақтар ел деп аталатын бiрлестiктерге
бiрiктi. Мал жеке меншiкте болды. Осы меншiкке қол сұғу қатал жазаланып
отырды.
Қыпшақ мемлекетi Русь, Кама балгарларымен, Орта Азия халықтарымен
экономикалық қарым-қатнас жасап отырды. Олар мал мен малшаруашылығы
өнiмдерiн Европа, Орта Азия елдерiнiң қол өнер бұйымдарына айырбастап
отырды. Қыпшақ бiрлестiгi феодалдана бастаған мемлекет болды. Бұл
мемлекеттi хан басқарды. Хан үкiметi мұрагерлiк арқылы жалғасып отырды.
Қыпшақтар Сырдария өлкесi үшiн Хорезм шахпен күрестi. Хорезм шах қыпшақ
жерiне дүркi-дүркiн шабуыл жасап оның кейбiр өлкесiн, қаласын жаулап
алып отырды. Монғол шапқыншылығы төнiп келген кезде Хорезм шах пен қыпшақ
арасындағы алауыздық олардың моңғол шапқыншылығына жем болуына әкеп
соқты. Қыпшақтар түрiк тiлдес халық, қазақтың ата бабасы. Қазақ халқы
қалыптасуының алдында ғана Қазақстан жерiн мекендеген қыпшақтар қазақтың
халық болып қалыптасуының ұйытқысы болды.
17. Қарахан мемлекетi.
Х ғасырдың бас кезiнен бастап Қазақстанда феодалдық қатынастар дами
бастады. Қазақстанның территориясында феодалдық қатнастардың дамуы барлық
аймақтарда, аудандарда бiркелкi болмады. Халықтың өмiр сүруiне қолайлы,
егiншiлiк пен отырықшылық ерте қалыптасқан сауда жолы басып өтетiн Орта
Азиямен көптен берi экономикалық байланыста болған оңтүстiк ауданда
феодалдық қатнастар тез дамыды. Басқа аудандарда көшпелi мал шаруашылығы
үстем болды. Х ғасырдың орта шенiнде Жетiсу мен Қашғардың Шығыс
Түркiстан бiр бөлiгiн қамтыған Қарахан мемлекетi пайда болды. Қарахан
деген сөзден шыққан қарахан халқы түрiк туқымдас халық. Қарахан мемлекетi
942 жылы орнады. Қарахан билеушiлерi Исламды мемлекеттiк дiн деп
жариялады. Мұсылман дiнi, түрiк тұқымдас халықтарды бiрiктiруде едәуiр
роль атқарды. Қараханның астанасы -Қашқар. Қарахан ханы Тараз бен
Баласағұн қалаларының да билеушiсi деп есептелдi. ХI ғасырдың басында
Қарахан мемлекетi Саманидтер қарамағындағы Орта Азияның Испиджаб,
Бухара, Самарканд сияқты қалаларын басып алып, едәуiр күшейе түстi.
Сөйтiп бүкiл Сырдария өңiрi Қарахандардың қолына өттi.
Қарахандар тұсында түрiктердiң шаруашылығының негiзгi түрi Оңтүстiк
аудандарда егiндiк, Батыс, Солтүстiк, Шығыс аудандарда мал шаруашылығы
болды. Аң аулау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz