«Тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі» пәнінен оқу әдістемелік нұсқауы
1. Лекция.
Тақырыбы. Тәрбиенің теориялық негіздері
2.Лекция.
Тақырыбы. Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемесі мен технологиясы
3.Лекция.
Тақырыбы. Тәрбие жұмысын басқарудағы сынып жетекшісінің рөлі
4. Лекция.
Тақырыбы. Тәрбие жұмысын жоспарлау әдістемесі
5.Лекция.
Тақырыбы. Сынып сағаты және оны ұйымдастыру әдістемесі.
6. Лекция.
Тақырыбы. Сынып ұжымымен тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесі
7.Лекция.
Тақырыбы. Сынып жетекшісінің ата.аналармен, жұртшылықпен жұмысы
8.Лекция.
Тақырыбы. Сынып жетекшісінің ата .аналармен жұмысы
9.Лекция. Тақырыбы. Сыныптағы тәрбие жұмысы
10. Лекция.
Тақырыбы. Отбасындағы тәрбиенің негізі
Оқытуға арналған әдебиеттер
Тақырыбы. Тәрбиенің теориялық негіздері
2.Лекция.
Тақырыбы. Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемесі мен технологиясы
3.Лекция.
Тақырыбы. Тәрбие жұмысын басқарудағы сынып жетекшісінің рөлі
4. Лекция.
Тақырыбы. Тәрбие жұмысын жоспарлау әдістемесі
5.Лекция.
Тақырыбы. Сынып сағаты және оны ұйымдастыру әдістемесі.
6. Лекция.
Тақырыбы. Сынып ұжымымен тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесі
7.Лекция.
Тақырыбы. Сынып жетекшісінің ата.аналармен, жұртшылықпен жұмысы
8.Лекция.
Тақырыбы. Сынып жетекшісінің ата .аналармен жұмысы
9.Лекция. Тақырыбы. Сыныптағы тәрбие жұмысы
10. Лекция.
Тақырыбы. Отбасындағы тәрбиенің негізі
Оқытуға арналған әдебиеттер
Қазіргі заманғы қоғамда адамнан тек политехникалық білімді болуын талап етіп қана қоймай, жоғары деңгейдегі мәдениет пен ғылым мен техниканың түрлі салаларында терең мамандануын ғана емес қоғамда өмір сүріп тіршілік ете білуді талап етеді.
Баланың тұлғалық дамуының негізгі параметрлері оның жалпы адамзаттық құндылықтарға бағытталуы, ізгілік, зиялылық, креативтілік,белсенділік, жеке басының намыс сезімі, ой-пікірдегі тәуелсіздік болып табылады. Осы қасиеттердің даму деңгейі тұлғаның әлеуметтік қалыптасу мен әлеуметтік біліктілігінің көрсеткіштері деп қарастыруға болады.
Білім беру жүйесінің басты міндеті – жеке тұлғаның ұлттық және жалпы адамзат-тық құндылықтар негізінде қалыптасуы мен дамуы және оның кәсіби жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау; баланың тәрбиелену, білім алу және жан-жақты қалыптасу, ана тілін, ұлттық салт дәстүрлерді сақтау, ақпараттану, ден-саулығын нығайту сияқты құқықтарын іске асыру болып табылады. Осы сияқты қасиеттерді білім алушылардың бойында қалыптастыру мен дамыту Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің маңызды міндеті ретінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасының азаматы ретінде білім алушыларды тәрбилеудің тұтастығы жөніндегі мемлекет саясатының бағыты Қазақстан Республикасында этномәдени білім беру тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасында оқушыларға құқықтық білім беру тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасында білім беру саласындағы мемлекеттік жастар саясаты тұжырымдамасында, Қазақстан Республика-сында адамгершілік-жыныстық тәрбие беру тұжырымдамасында, Қазақстан Республи касында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасының білім беру үйымдарындағы тәрбиенің кешенді бағдарламасында, Қазақстан Республикасы азаматтарын патриотизмге тәрбиелеу бағдарламасында атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі Тәрбие тұжырымдамасы (бұдан былай Тұжырымдама) тәрбие саласындағы мемлекеттік жалпы стратегиялық саясаттың мақсаты мен міндетін, тәрбие мазмұнының негізгі бағыттарын және оларды іске асыру шарттарын айқындайтын құжат болып табылады.
Баланың тұлғалық дамуының негізгі параметрлері оның жалпы адамзаттық құндылықтарға бағытталуы, ізгілік, зиялылық, креативтілік,белсенділік, жеке басының намыс сезімі, ой-пікірдегі тәуелсіздік болып табылады. Осы қасиеттердің даму деңгейі тұлғаның әлеуметтік қалыптасу мен әлеуметтік біліктілігінің көрсеткіштері деп қарастыруға болады.
Білім беру жүйесінің басты міндеті – жеке тұлғаның ұлттық және жалпы адамзат-тық құндылықтар негізінде қалыптасуы мен дамуы және оның кәсіби жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау; баланың тәрбиелену, білім алу және жан-жақты қалыптасу, ана тілін, ұлттық салт дәстүрлерді сақтау, ақпараттану, ден-саулығын нығайту сияқты құқықтарын іске асыру болып табылады. Осы сияқты қасиеттерді білім алушылардың бойында қалыптастыру мен дамыту Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің маңызды міндеті ретінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасының азаматы ретінде білім алушыларды тәрбилеудің тұтастығы жөніндегі мемлекет саясатының бағыты Қазақстан Республикасында этномәдени білім беру тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасында оқушыларға құқықтық білім беру тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасында білім беру саласындағы мемлекеттік жастар саясаты тұжырымдамасында, Қазақстан Республика-сында адамгершілік-жыныстық тәрбие беру тұжырымдамасында, Қазақстан Республи касында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасының білім беру үйымдарындағы тәрбиенің кешенді бағдарламасында, Қазақстан Республикасы азаматтарын патриотизмге тәрбиелеу бағдарламасында атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі Тәрбие тұжырымдамасы (бұдан былай Тұжырымдама) тәрбие саласындағы мемлекеттік жалпы стратегиялық саясаттың мақсаты мен міндетін, тәрбие мазмұнының негізгі бағыттарын және оларды іске асыру шарттарын айқындайтын құжат болып табылады.
1. Қазақстан Республикасы “Білім беру туралы” заңы. 2007 ж.
2. «Қазақстан -2050 » Стратегиясы: бір халық – бір ел –бір тағдыр. Егемен Қазақстан. 25 сәуір. 2013 ж.
3. Т.С.Садық, А.Е.Әбілқасымова. 12-жылдық білім методологиясы. А.2004.
4. С. Ғ. Тәжібаева. Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориясы мен технологиясы . - Алматы : Білім, 2008.
5. Г. Еркибаева. Білім сапасына әсер ететін факторлар: тәрбие, оқыту, инновациялар - Алматы, 2012. - 208 с.
6. К. М. Беркінбаев, Б. Н. Ауезов, Г. П. Мейрбекова. Психология пәнінен қашықтан оқыту технологиясы - Түркістан : Тұран, 2012.
7. Іргебаева Ә.И. Оқыту технологиясы ұғымы, мәні, сипаттамасы // білім берудегі менеджмент №2, 61-65б. 2000ж.
8. Н.Әміреев. «Оқытудың кредиттік жүйесінде студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастырудың әдістері» // Қазақ тілі мен әдебиеті. №12.2004. Б.112-117.
9. Б.Ә.Әбдікәрімова. «Жаңа ақпараттық технологияларды кредиттік оқыту жүйесі бойынша студенттің өздік жұмысын ұйымдастыруда қолдану» // ҚарМУ Хабаршысы: Педагогика сериясы. Қарағанды. №3. 2005. Б.100-105.
10. Қожахметова К.Ж. Сынып жетекшісі. А : Әлем, 2000
11. Әбиев Ж Тәрбие теориясы мен әдістемесі - А 2005
12. Харламов Н.Педагогика.- М. 1990
13. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. А., 1999.
14. Әбиев Ж. Бабаев С. Құдиярова А. Педагогика А.,2005
15. Қоянбаев Ж. Қоянбаев Р. Педагогика А., 2000
16. Подласы М.П. Педагогика А. 2000
17. Жолтаева К. Тұлғаның дамуындағы жалпы заңдылықтар. Дәріс курс. А., Қазақ университеті 2003
18. Педагогическая энц. Том. 1.2.3.4. М. 1993
19. Лихачев Б.Т. Педагогика . М. 2003 Книга 1.2
20. Әбенбаев С. Сынып жетекшісі А., 2004
21. Қожахметтова К.Ж Тәрбие ісі жөніндегі орынбасары А., Әлем 2000
22. Қожахметтова К.Ж М ектептің ұлттық тәрбие жүйесі; тәрбие және практика –А. Әлем, 1998ж
Қосымша
1. Гуткина Л.Д Организация Воспитательны работы в школе. -1998г
2. Искакова К.Т. Атемова К.Т Студенттердің педагогикалық практикасы. А., 2000ж
3. Болдырев М.Н Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. 1987ж
4. Қалыбекова Ә.А. Мұғалімдердің педагогикалық сөздігімен анықтамалары А., 2002
5. ҚР Білім туралы заңы. Астана 1999ж
6. Меңжанов А. Жастарды адамгершілікке тәрбиелеудің актуальды поблемалары А. Білім.1954
7. Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс А. Мектеп. 1984
2. «Қазақстан -2050 » Стратегиясы: бір халық – бір ел –бір тағдыр. Егемен Қазақстан. 25 сәуір. 2013 ж.
3. Т.С.Садық, А.Е.Әбілқасымова. 12-жылдық білім методологиясы. А.2004.
4. С. Ғ. Тәжібаева. Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориясы мен технологиясы . - Алматы : Білім, 2008.
5. Г. Еркибаева. Білім сапасына әсер ететін факторлар: тәрбие, оқыту, инновациялар - Алматы, 2012. - 208 с.
6. К. М. Беркінбаев, Б. Н. Ауезов, Г. П. Мейрбекова. Психология пәнінен қашықтан оқыту технологиясы - Түркістан : Тұран, 2012.
7. Іргебаева Ә.И. Оқыту технологиясы ұғымы, мәні, сипаттамасы // білім берудегі менеджмент №2, 61-65б. 2000ж.
8. Н.Әміреев. «Оқытудың кредиттік жүйесінде студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастырудың әдістері» // Қазақ тілі мен әдебиеті. №12.2004. Б.112-117.
9. Б.Ә.Әбдікәрімова. «Жаңа ақпараттық технологияларды кредиттік оқыту жүйесі бойынша студенттің өздік жұмысын ұйымдастыруда қолдану» // ҚарМУ Хабаршысы: Педагогика сериясы. Қарағанды. №3. 2005. Б.100-105.
10. Қожахметова К.Ж. Сынып жетекшісі. А : Әлем, 2000
11. Әбиев Ж Тәрбие теориясы мен әдістемесі - А 2005
12. Харламов Н.Педагогика.- М. 1990
13. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. А., 1999.
14. Әбиев Ж. Бабаев С. Құдиярова А. Педагогика А.,2005
15. Қоянбаев Ж. Қоянбаев Р. Педагогика А., 2000
16. Подласы М.П. Педагогика А. 2000
17. Жолтаева К. Тұлғаның дамуындағы жалпы заңдылықтар. Дәріс курс. А., Қазақ университеті 2003
18. Педагогическая энц. Том. 1.2.3.4. М. 1993
19. Лихачев Б.Т. Педагогика . М. 2003 Книга 1.2
20. Әбенбаев С. Сынып жетекшісі А., 2004
21. Қожахметтова К.Ж Тәрбие ісі жөніндегі орынбасары А., Әлем 2000
22. Қожахметтова К.Ж М ектептің ұлттық тәрбие жүйесі; тәрбие және практика –А. Әлем, 1998ж
Қосымша
1. Гуткина Л.Д Организация Воспитательны работы в школе. -1998г
2. Искакова К.Т. Атемова К.Т Студенттердің педагогикалық практикасы. А., 2000ж
3. Болдырев М.Н Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. 1987ж
4. Қалыбекова Ә.А. Мұғалімдердің педагогикалық сөздігімен анықтамалары А., 2002
5. ҚР Білім туралы заңы. Астана 1999ж
6. Меңжанов А. Жастарды адамгершілікке тәрбиелеудің актуальды поблемалары А. Білім.1954
7. Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс А. Мектеп. 1984
Ф-ӘД – 001026
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ - ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
пәнінен
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЫ
Түркістан-2013
КІРІСПЕ
Қазіргі заманғы қоғамда адамнан тек политехникалық білімді
болуын талап етіп қана қоймай, жоғары деңгейдегі мәдениет пен ғылым мен
техниканың түрлі салаларында терең мамандануын ғана емес қоғамда өмір
сүріп тіршілік ете білуді талап етеді.
Баланың тұлғалық дамуының негізгі параметрлері оның жалпы адамзаттық
құндылықтарға бағытталуы, ізгілік, зиялылық, креативтілік,белсенділік,
жеке басының намыс сезімі, ой-пікірдегі тәуелсіздік болып табылады. Осы
қасиеттердің даму деңгейі тұлғаның әлеуметтік қалыптасу мен әлеуметтік
біліктілігінің көрсеткіштері деп қарастыруға болады.
Білім беру жүйесінің басты міндеті – жеке тұлғаның ұлттық және
жалпы адамзат-тық құндылықтар негізінде қалыптасуы мен дамуы және оның
кәсіби жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау; баланың тәрбиелену, білім алу
және жан-жақты қалыптасу, ана тілін, ұлттық салт дәстүрлерді сақтау,
ақпараттану, ден-саулығын нығайту сияқты құқықтарын іске асыру болып
табылады. Осы сияқты қасиеттерді білім алушылардың бойында қалыптастыру
мен дамыту Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің маңызды міндеті
ретінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасының азаматы ретінде білім алушыларды
тәрбилеудің тұтастығы жөніндегі мемлекет саясатының бағыты Қазақстан
Республикасында этномәдени білім беру тұжырымдамасында, Қазақстан
Республикасында оқушыларға құқықтық білім беру тұжырымдамасында,
Қазақстан Республикасында білім беру саласындағы мемлекеттік жастар саясаты
тұжырымдамасында, Қазақстан Республика-сында адамгершілік-жыныстық тәрбие
беру тұжырымдамасында, Қазақстан Республи касында гуманитарлық білім
беру тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасының білім беру үйымдарындағы
тәрбиенің кешенді бағдарламасында, Қазақстан Республикасы азаматтарын
патриотизмге тәрбиелеу бағдарламасында атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі Тәрбие
тұжырымдамасы (бұдан былай Тұжырымдама) тәрбие саласындағы мемлекеттік
жалпы стратегиялық саясаттың мақсаты мен міндетін, тәрбие мазмұнының
негізгі бағыттарын және оларды іске асыру шарттарын айқындайтын құжат
болып табылады.
1. Лекция.
Тақырыбы. Тәрбиенің теориялық негіздері
Жоспары
1. Пәнге кіріспе.Пәнді оқытудың мақсаты міндетіКәсіби қажеттілігі.
Тәрбие тарихи мәдени феномен.Тәрбие мақсаты міндеті
ерекшеліктері.Тәрбиенің қозғаушы күштері. Тәрбиенің принциптері мен
заңдылықтары.
2. Тәрбие методологиясы.Тәрбие жүйесі, мәні, құрылымы, оның
компоненттері
3. Тәрбие жүйесіндегі сынып жетекшісі. Тәрбие жүйесінің қалыптасу
кезеңдері мен дамуы.
4. Тәрбие жүйесінің критерийлері.Тәрбие үрдісінде оқушылардың жас
және дара ерекшеліктері
Тәрбиенің мақсаты – үздіксіз білім беру жүйесінде мектеп жасына
дейінгі балалардың, және білім алушылардың Қазақстан Республикасының
азаматтары және патриоттары ретінде қалыптасуы мен өзін-өздері
танытуларына, әлеуметтенуіне, болашақ мамандық иесі болып, кәсіби,
интеллектуалды және әлеуметтік шығармашылыққа жетуіне оңтайлы жағдай жасау.
Тәрбиенің міндеттері
• білім беру ұйымдарында денсаулығы зор, рухани дүниесі бай,
адамгершілікті, тәуелсіз жеке тұлғаны қалыптастыруға ықпал ететін тәрбие
жүйесін құру және дамыту;
• балалар мен жастарды азаматтылыққа, отансүйгіштікке, зиялылыққа, адам
құқықтары мен бостандықтарын, мемлекеттік рәміздер мен ұлттық
дәстүрлерді сыйлауға тәрбиелеу;
• өзінің және қоғамның, болашақ ұрпақ алдында әлеуметтік, табиғи және
мәдени ортадағы өз іс-әрекетінің нәтижесі үшін жауапкершілікті сезінуде
гумманистік дүниетанымды қалыптастыру;
• мемлекеттік тілді және басқа тілдерді үйрену арқылы балалар мен
жастардың әлем және ұлттық мәдениетті игерулеріне, Қазақстан халықтарының
дәстүрлері мен мәдениетін зерттеуіне және қабылдауына жағдай жасау;
• жеке тұлғаның өзін -өзі іс жүзінде көрсетуі мен ары қарай дамуына ықпал
етуде білім беру ұйымдары жағдайында жастар мен балалардың танымдық
қызығушылығын, олардың шығармашылық қабілеттерін, жалпы білімге
икемділігін, өзін- өзі тану мен өздігінен білім алу дағдыларын,
әлеуметтенуін барынша дамыту бейімділігін қалыптастыру;
• қазіргі заманғы қоғамдық өмірге және тиімді кәсіби іс-әрекет пен жеке
басының және әлеуметтік кәсіби тұрғыда үздіксіз пісіп жетілуіне қажетті
маңызды тұлғалық және кәсіби сапаларын қалыптастыру;
• қоғамда орнықты қалыптасқан дәстүрлер негізінде этникалық және діни
толеранттылықты тәрбиелеу;
• балалар мен жастардың бойында Қазақстанға сырттан енуші этнодіни
экстремизм мен түрлі радикалды ағымдарға қарсы әрекет ете алатын
дағдылар қалыптастыру;
• отбасылық тәрбие жүйесін қайта жандандыру және отбасын білім беру
мекемелерінің тәрбие жүйесіне араластыру.
Тәрбие мақсаттары мен тәрбие жұмысының міндеттері білім беру
үдерісінде, сабақтан тыс уақытта және білім алушылардың бос уақытында
жүзеге асырылады.
Тәрбиенің мазмұны
Білім берудің жаңа моделіне өту жағдайында және тәрбиенің
білім беру үдерісіндегі рөлінің өсуіне байланысыты тәрбие мазмұнын қайта
бағдарлау даму заңдылығы болып табылады. Қазір білім беру үдерісінде
жеке тұлғаның рухани-адамгершілік дамуына үлкен мән беріліп отыруына орай,
адамгершілікке тәрбиелеу мен рухани жағынан қалыптасуы барлық тәрбие
үдерісінің өзегі болып отыр.
Тәрбиенің мазмұны оның мақсатттары мен міндеттері арқылы
анықталады және ол қоғамдық дамудың бағыты мен мазмұнына заңды тұрғыда
тәуелді болады. Тәрбие мазмұны адам тұлғасының гуманистік құндылықтар
жүйесін игеру негізінде қалыптасуын, оның барлық мәндік сферасының дамуын
қамтамасыз етуге жұмылдырады.
Сонымен бірге, тәрбиеге әлеуметтік-рөлдік көзқарас тұрғысында
адам көптеген әлеуметтік жүйенің компоненті болып саналады: отбасы, ұжым,
кәсіби топ, этнос, қоғам және т.б. Сондықтан, тәрбие мазмұны құндылық
қарым-қатынас жүйесімен: өзіне, өзінің отбасына, мектепке, қоршаған ортаға,
Отанына, Жер әлеміне, сондай-ақ, әлеуметтік рөл жүйесімен де сәйкестенеді:
адам, дос, ұл (қыз), құқық қорғаушы, аға (қарындас) патриот, немере
(немере қыз), азамат, туыс, қорғаушы, оқушы, ұлттық мәдениетті қорғаушы
және жасаушы, ұжым, топ мүшесі, көш басшы, еңбекші, иегер, әлем азаматы,
қалалық (ауылдық), бейбітшілік орнықтырушы, көрші, эколог, бірлестіктің,
топтың, этнос мүшесі.
. Тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды
мақсатты, жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі
буынға меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы.
Ересек буын қоғамдыдтарихи өмірде жинаңталған тәжірибені, білімді жас
буынға тәрбие процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды
дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш - жеке тұлға. Адам жүйелі
түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси
және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардық өмір сүру
тәртібін меңгереді.
Педагогика баланы оқыту, тәрбиелеу тәжірибелерін қорытып, тәрбие және
даму үшін қажетті жағдайларды анықтайды.
Қорыта айтқанда, тәрбие - қоғамның тарихи әлеуметтік-экономикалық
жағдайларынан туатын объективтік процесс.
Тәрбие процесінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға
тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта оның көзқарасын дамытады.
2. Мақсат дегеніміз - бір нерсеге ұмтылу, іске асыру. Бұл тұрғыдан
алғанда тәрбие мақсаты — жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін
тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына
тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық
құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста
ересектер балаларды еңбекке дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын
үйретті.
Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі мақсатына
айналды. Құл иеленуші қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс құралдары (жер,
еңбек құралдары) - құл иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тәрбиенің
мақсаты құл иеленушінің мүддесіне бағындырылып, балаларды басқыншылық соғыс
өнеріне тәрбиеледі.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудық
нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады. Мұғалім қандай адамды
қалыптастыратынын дәл білуі керек.
К.Д.Ушинский өз қызметінің айқын мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс
материалдарын бір жерге үйіп тастап, одан не алғысы келетінін білмейтін
архитектормен салыстырады. Тәрбиеші жас ұрпаққа берілетін білім, іскерлік,
дағдыны, тәрбиелейтін сезімді біліп, жоспарлы, мақсатты тәрбие жұмысын
жүргізеді.
Я.А. Коменский "Тәрбие мақсаты және міндеттері, маңызы, жүзеге асыру
жолдары адамның қоғамда алатын орнымен анықталу керек", "Келесі ғасырдық
қандай болатындығы сол ғасыр үшін тәрбиеленген азаматтарға байланысты.
Дүние - даналар-дық көптігімен баңытты" - деген ойлар айтты. Осы ойларын
"Ана мектебінің" кіріспесінде өрбітеді.
"Тәрбие - адамды қалыптастыратын және жетілдіретін үйлесімді процесс" - деп
Коменский тәрбие мақсатын төмендегі-дей негізгі элементтерге бөлді:
• адамға барлық заттарды білгізу - "ғылыми білім";
• заттардың және өзінің қожасы ету - "адамгершілік";
• құдайға, заттарға құлшылық ету - "діни тәрбие";
• тән саулығы - "дене тәрбиесі".
И.Г. Песталоцци тәрбиенің мақсаты балаға бастауыш білім, еңбек, ақыл-
ой, дене тәрбиесін беріп, жан-жақты және үйлесімді дамыту деген.
Неміс педагогы А. Дистервег педагогикалық мәселелерді шешудегі
сословиелік және шовинистік саясатқа қарсы күресіп, "Мектептің міндеті -
адамзатты және өз халқын сүйетін саналы азаматтарды тәрбиелеу" - деген.
К.Д. Ушинский тәрбиенің мақсаты қоғамға пайдалы, адамшылығы бар адамды
тәрбиелеу деген. Ол адамгершілік тәрбиесін ақыл-ой, еңбек тәрбиесімен тығыз
байланысты қарастырады.
П.П.Блонский тәрбие мақсаты балаға жалпы адамзаттың және ұлттың мәдениетті
меңгеруге көмектесу, жеке тұлғаның жалпы адамзаттық идеалдарын қалыптастыру
деген.
1941-1990 жылдардағы педагогикалық әдебиеттерде "жан-жақты даму" ұғымына
ақыл-ой, политехникалық оқу және өндірістік еңбек, адамгершілік тәрбиесі,
дене және эстетикалық тәрбие салалары енгізілді.
А.С.Макаренко тәрбиенің мемлекеттік міндеті негізінде педагогикалық
міндет қойып, педагогтардың жұмысын бақылауға алуға болатындығын атап
көрсетті. Ол "Тәрбиенің негізгі мақсаты баланы жан-жақты дамыту" - деген
ұсынысты қолдады, В.А.Сухомлинский оны жүзеге асырды.
Тәрбие мақсаты қазақ тәлім-тәрбие тағылымына да қойылды. Ұлы ұстаз Әбу
Насыр әл-Фараби "Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз
берілген білім - адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат
әкеледі" - деді.
Ы.Алтынсарин "өмірдің негізгі мәні — еңбек, ол адамның адамгершілік
қасиетін мәртебелендіреді, өмірдің шын қадірін тек еңбексүйгіш адам ғана
түсіне алады. Мәнсіз еңбек, мағынасыз бейнетқорлық адамның жігерін
мұқалтады, өз еңбегінің қызығын, рақат-ләззатын көре білу - кісіліктің
басты белгісі" - деген.
Абай Қүнанбаев талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым сынды жеке
тұлғалық жақсы сапаларды қалыптастыру мақсатын қойып, өсек, өтірік,
маңтаншақтың, еріншектік, бекер мал шашпақ сияқты зиянды әдеттерді жоюға
шақырады.
М.Жұмабаев "Көркем денелі, түзу ойлайтын, дәл пішетін, дәл табатын
ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден .ляззат алып, жаны
толқынарлық болса, баланың дұрыс тәрбие алып шын адам болғандығы" - деп
жазды.
Мәтжан Мақсымұлы Тілеужанов өзінің "Қазақ тағылымы" атты
монографиясында (1994) қазақ тағылымының негізгі бағыттарын атап көрсетті.
Олар: ар-ождан тазалығын сақтау; ақыл-ойлы, парасатты болу; барлық
әрекетінен, сөйлеген сөзінен, қарым-қатысынан, көзқарасынан ғибрат иісі
аңқып тұру; ерте тұрып, кеш жату; аз сөйлеп, көп тыңдау; иманды, инабатты,
қайырымды болу; жас ұрпаққа тәрбие беруден жалықпау; халық дәстүріне
берікболу; оны жаңарту; әдет-ғұрыпта жоқ нерселерден алулақ болу; сегіз
қырлы, бір сырлы болу; халқының рухына кір салмау; ел берекесін сақтап,
оның баюына үлес қосу.
Сонымен дәстүрлі педагогикада жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі мақсаты
"жан-жақты үйлесімді дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру" - деп жазылды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы "Мектеп жасына дейінгі және мектеп
жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы" халықаралық адам құқығы туралы
нормаларға сәйкес жазылған.
Қазақстан Республикасында халыққа білім, тәрбие берудің Негізгі
мақсаты-Қазақстанның егемендігін қамтамасы ететін, оны бүкіл дүние жүзіне
мойындататын, онымен тең қарым-қатынас жасап, Қазақстандық патриотизмді,
саяси бостандықты қамтамасызыз ететін нарықтың іргетасын қалап,
экономикалық бостандыққа қол жеткізетін, жан-жақты дамыған адамдарды
тәрбиелеу.
Тәрбиенің мақсатынан міндеттер туындайды.
3. Дүниетіным - тәрбиенің маңызды міндеттерінің бірі. Дүниетіным -
адамның табиғат пен әлеуметтік орта, қарым-қатынас, іс-әрекетінің бағыты
туралы көзқарастары. Дүниеге көзқарас ғылым негізінде дүниенің даму
заңдылықтарын танып білу.
Ақыл-ой тәрбиесі - оқушылардың ойлау қабілетін, дүниеге ғылыми
көзқарасын қалыптастыру, ғылыми білім жүйесін меңгерту. Ақыл-ой тәрбиесінің
басты міндеттері: оқушыларды табиғат және қоғам жайындағы ғылыми
білімдермен қаруландыру; ойлау қабілеттерін жетілдіру арқылы (абстракттілі,
ой операциялары талдау, синтез, салыстыру, жинақтау, саралау, т.б.) таным
іс-әрекетін (іскерлік, дағды, бақылау, жазып алу, өзін-өзі бақылау, т.б.)
дамытып, ғылыми көзқарасын қалыптастыру.
Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері: гуманизм, адалдық, батылдық,
төзімділікті қалыптастыру; адамға сүйіспеншілік, құрмет, қайырымдылық
сезімін дамыту; оқушыларды өз міндетіне, өзгенің мүддесіне байыпты қарауға
үйрету; өз Отанын сүюге, ұлттар достығын құрметтеуге тәрбиелеу;
Еңбек тәрбиесінің негізгі міндеттері:
а) оқушыларды іскерлікке, еңбек дағдысына үйрету;
ө) оқушыларды халық шаруашылығының басты салаларымен, еңбек түрлерімен
таныстырып, мамандық таңдауға тәрбиелеу;
б) озық еңбек дәстүріне тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбие міндеттері:
• бейнелеу өнері (кескіндеме, графика, мүсін) көркемөнер шығармашылығы
(көркем өдебиет, музыка, театр, кино) арқылы баланың сезімдері мен
талғамдарын дамытып, сұлулық туралы ұғымдарын қалыптастыру;
• эстетикалық құралдарды пайдалануға дағдыландыру.
• әсемдікке үлесін қосуға тәрбиелеу.
Дене тәрбиесі міндеттері: оқушылар ағзасын дамыту; жастарды еңбекке,
Отанды қорғауға даярлау, төзімділікке, батылдыққа, ептілікке, іскерлікке,
тәрбиелеу.
4. Тәрбие процесінің мәні - баланың ұжым және қоғаммен қатынастарының
жүйесін құру, педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін
талдау, жоспарлау жұмысын реттеу; Тәрбие процесінің жобасын құру және
жүзеге асыру; тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу;
қорытынды, есепке алу және бақылау.
Тәрбие диалектикасы сыртқы ықпалдық (объективті) адам санасына
(субъективті) өтіп, іс-әрекет барысында көрінетін құбылыс. Адамның қоғамдық
мәнінің қалыптасуында әлеуметік іс жағдай маңызды рөл атқарады.
Тербие процесінде адамның қоғамдық мәнінің қалыптасуына сыртқы және
ішкі қарама-қайшылықтар ықпал етеді.
Сыртқы қарама-қайшылықтар:
• Қоғамдық ережелер мен адамдардық тәртібі арасындағы сәйкессіздік.
• Мұғалімнің талабымен оқушының тәртібінің арақатынасы.
Ішкі қарама-қайшылықтар:
• Тәрбиешінің талабы мен тәрбиеленушінің мүмкіндігінің ара- қатынасы.
• Тәрбиеленушінің қажеттіліктері мен қанағаттандыру тәсілдерінің ара
қатынасы.
5. Тәрбиенің негізгі зандылықтары. Педагогикалық құбылыс пен үрдіс
арасындағы байланысты заңдылықтар деп атайды.
1. 'Тәрбиенің қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына,
демократиялық принципті іске асыруына, адам құқығын қорғау мәселелеріне
тығыз байланыстылығы.
Осы заманғы тарихи жағдайларға байланысты халықаралық қауымдастық дүниежүзі
тарихында халықаралық стандарт болып табылатын жалпы адамзаттың құндылықтар
мен адамның негізгі құқығы, бостандығы ашылып көрсетілген ("БҰҰ адам
құқығының жалпыға бірдей декларациясы" "Бала құқығының Конвенциясы")
құжаттарын жасады. Олар осы заманғы тәрбие теориясы мен әдістемесіне,
тәрбие мұраттары мен рухани құндылықтарға жаңаша бағыт береді. Қазақстан
Республикасының "Білім туралы" (1999) Зақына сәйкес бұл құжаттар еліміздің
білім саласындағы мемлекеттік саясатының негізі болды.
2. Тәрбиенің оқыту мен білім берудің сапасына байланыстылығы. Оқыту -
тұлғаны қалыптастырудық құралы. Тәрбиенің мазмұны, түрі және әдісі
тәрбиеленушілердің даму дөрежесіне байланысты іріктеледі.
3. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу бірлігі. Жеке адамның дамуы мен
қалыптасуында белсенділіктің рөлі зор. Іс-әрекет барысындағы белсенділіктің
түрлері: қарым-қатынас белсенділігі, таным белсенділігі, өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі.
Қарым-қатынас белсенділігі тұлғаның мінез-құлқын, жүріс-тұрысын
қалыптастырады.Таным белсенділігі - заттар мен құбылыстардың мәнін, ғылыми
ұғымдар мен заңдылықтарды терең түсінуге, оны тәжірибеде қолдана білуге
үйретеді. Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным
белсенділігінің дамуына бағыт беріп отырса, онда олардың талпынғыштық және
бақылағыштық қасиеттері қалыптасады.
Өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі - тәрбиеші өзін-өзі тәрбиелеуге баланың
ынтасын оята алғанда тәрбие жұмысы нәтижелі жүреді.
4. Педагогикалық процестегі ұжым мен жеке адамның өзара байланысы.
Ұжымның басты борышы - әрбір адамның шығармашылық өсуіне қамқоршы болу.
Тәрбиенің принциптпері:
Принцип дегеніміз - адамның іс-әрекетінде басшылыққа алатын алғы
шарты, негізгі ережесі.
Бүгінгі күннің талабына сай ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын, әдіс
тәсілдерін және ұйымдастыру жүйесінің іргетасын қалайтын негізгі
қағидалар:
1. Тәрбиенің идеялылығы мен мақсаттылығы.
тәрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани
ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ождан мол, еңбекқор, іскер,
бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан адамды тәрбиелеу. Мектептің
бүкіл іс-әрекеті, қоғамдық өмірі осыған қызмет етуі керек.
2. Жас ұрпақты іс-әрекет пен қарым-қатынас арқылы тәрбиелеу -
балаларды ақыл-ой әрекетімен қатар іскерлік пен пысықтыққа машықтандыру,
өнімді еңбек етуге бейімдеу, ата-ана мен бала, Тәрбиеші мен тәрбиеленуші,
үлкен мен кіші арасынғы қарым-қатынасты өзара сенімге, қайырымдылыққа,
имандылыкқа, бір-біріне сый-құрметпен қарауға негіздеу, тәрбие барысында
психологиялық жайдарылық, үйлесімділік ахуал туғызу, жас азаматтың өзіне
сенімін арттыру, қамқоршылық сезімін дамыту.
3. Тәрбие барысында жеке тұлғаға қойылатын талап пен көрсетілетін
құрметтің бірлігі.
Жаңашыл ұстаз Құмаш Нүрғалиев "Мұғалім мен оқушы арасында үзілмейтін алтын
желі болуы тиіс. Ол баланың ұстазына деген сенімі, мұғалімнің баланы сүюі"
- деген болатын.
Тәрбиеленушіні құрметтеу және оған талаптар қою - баланың мықты және нашар
жақтарын біліп, оның өсуіне қажетті жағдайлар жасау. Талап қоюдан оқушыға
құрмет, күші мен қабілетіне сенім көрінеді. Мұғалім оқушы бойынан рухани
қасиетті жобалап, оған сүйеніп, оқушының өз тәжірибесін дамытуына көмектесу
керек.
4. Тәрбиелік ықпалдардық тізбектестігі, жүйелілігі, үздіксіздігі.
Тәрбие тәжірибесі балаларға қойылатын талап пен педагогикалық ықпал бірлігі
қажет екенін дәлелдеді. Ұрпақ тәрбиесінің нәтижелілігі - тәрбие
мекемелеріндегі талаптың бірлігі, іс-әрекеттің сабақтастығы.
5. Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін есепке алу. Оқушылардың жеке
ерекшелігі - денсаулығы, ақыл-ойы, адамгершілік қалыптасуы, сыртқы
әсерлерге жауабы, қабылдауы, т.б. Біреулері өзінің байсалдылығымен
ескертулерді дұрыс қабылдаса, кейбіреулеріне керісінше әсер етуі мүмкін,
сондықтан оқушылардың тәрбиелік дәрежесін дер кезінде анықтап отыру қажет.
Тәрбие жұмысының барлығы білім мен сенімнің, сөз бен істің үздіксіздігі
негізінде құрылады.
Бала - педагогикалық қамқорлықтың ең жоғары мақсаты. Баланың ішкі
мүмкіндіктерінің ашылуы адамдардық сүйіспеншілік сезімі мен қарым-
қатынасына байланысты. Баланы тең адам санап, оған еркіндік бергенде ғана
ол өз пікірін ашық айта алады, үлкендердің балаға деген құрметі олардың
сенімін арттырады.
Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік санасы жаңа қалыптасып келе
жатқандықтан, олар негізінен мұғалімнің ықпалында болады. Жасөспірімдер
жедел дамып келе жатқандықтан тәрбиесі бірқалыпты жағдайға ауысып, өзін-өзі
тәрбиелеуге қажеттілігі артады.
5. Баланы ұжымда, ұжым арқылы тәрбиелеу - тәрбие жұмысындағы жетекші
принциптердің бірі. Мұны екі түрлі көзқарас тұрғысынан қарау керек.
Бірі - ұжымдық тәрбие қоғамның негізгі қаруы. Бала берік ұйымдасқан,
ынтымақты, өлеуметті, рухани таза ұжымда болуы қажет. Екіншісі -
тәрбиеленушінің педагогтың ықпалымен, көзқарасымен шектеліп қалмауы.
Педагог - тәрбиеші қосарланған ұғымына А.С.Макаренко қарсы болып, оны
ұжымның жан-жақты тәрбиелік әсерімен бекітуді ұсынған.
Бірлескен іс-әрекетте, орынды ұйымдастырылған ұжымдық жұмыстарда өзара
тәуелді, жауапкершілікті қатынастар туындайды, баланың тәжірибе және
ұжымдық өмір дағдыларын жинау процесі жүреді.
7. Тәрбие процесінде мұғалім, мектеп, отбасы және қоғамдық ұйымдардық
күш-қуатын үйлесімді педагогикалық бірізділікке бағыттау.
Тұлға өзін өмірде сирек кездесетін ерекше феномен деп қарайды. Бұл
принцип мектеп мұғалімдерінің, отбасының және қоғамның педагогикалық күш-
жігерінің бірлігі мен қызмет етуін қажет етеді.
Бала тәрбиесінде отбасының рөлі көп жағдайда жаңа әлеуметтік
қатынастарға байланысты. Ол ата-аналар мен мектептің және қоғамның
арасындағы нарықтық еңбек жағдайында қатасады. Отбасындағы тәрбиеге көмек
ретінде елімізде демеушілер мен қайырымдылық жасаушылар, әлеуметтік құқық
қорғау бөлімдері мен қамқорлық қорғау кеңестерінің жұмысы да ұмытылуда.
Тұлғаның сапаларын қалыптастыру бір мезгілде, кешенді түрде
жүргізілетіндіктен, педагогикалық ықпал да кешенді сипатқа ие болуы тиіс.
Жасөспірімдердің өздеріне сын көзбен қарамауы, жауапкершілік сезінбеуі ата-
аналары мен мұғалімдерді босқа мазасыздандырып отырған жоқ.
Мектеп пен отбасындағы балалар тәрбиесінің ең маңызды міндеті - оларды
қажетті өмір сүру процесіне дайындау.
8. Өзін-өзі тәрбиелеуді көбіне ұнамсыз жайды сезініп, сонымен
күресуден бастайды. Біреуі - бойындағы берекесіздіктен, екіншісі -
дөрекіліктен, үшіншілері - тұйықтықтан, ұялшақтықтан арылғысы келеді.
Мақсат қою, күш-жігер жұмсау, өзін-өзі бақылау мен өз ісіне талдау жасап
отыру - өзін-өзі тәрбиелеудің міндетті элементтері. Оқушылар өзін-өзі
тәрбиелеу бағдарламасын қалай жасауды жақсы елестете алмайтындықтан, оларға
жиі-жиі көмек көрсетуге тура келеді. Олар өзінің ойлау ерекшелігі мен мінез-
құлңына талдау жасауға қиналады. Тәрбиешілер оқушыларға өзін-өзі
тәрбиелеудің маңыздылығын түсіндіретін арнаулы әңгімелер немесе
пікіртапастар өткізеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері:
• Жеке міндеттеме - бел гілі мерзім аралығында өзі атқаратын
міндеттерді таңдап алып, есеп жүргізу, өзіне-өзі қызмет көрсету. Иландыруға
ұқсас өзін-өзі міндеттеу әдісі. Оны бала өз кемшілігін жою үшін қолданады.
Үй тапсырмасын әркез орындауға, таза жазуға, оларды байсалдылықпен ойланып
істеуге жаттығып, оны әр уақытта қайталап, орындауға күш-жігерін
жұмылдырады. Оқушы белгілі бір міндетін орындауда енжарлық көрсеткенде өзін-
өзі міндеттеу, өзіне-өзі бұйыру әдісін қолданады.
• Өзіндік есеп беру - қоғамдық жұмысты атқару, баланың өз іс-қылығына
жауаптылығы, жолдастарымен тәжірибе алмасуы.
• Өз іс-қылығына талдау жасау - өзінің кейбір қылықтарына сын көзбен
қарап, себебін білгісі келуі, оны жоюға тырысуы.
• Өзін-өзі бақылау - кемшіліктерін болдырмау үшін жағымды мінез-
құлықтарын дамыту мақсатында күнделік жүргізу.
Өзіне баға беру - мінез-құлықтарының кемшіліктерін жою үшін баланың
өзін-өзітәрбиелеуі. К.Д.Ушинский жасаған өзін-өзі тәрбиелеу ережелері:
• Өте сабырлылық, тіпті болмағанда, сыртқы сабырлықты сақтау.
• Турашылдық.
• Ойлы әрекет.
• Шешімділік.
• Өзің туралы қажет болмаса, бір сөз айтпау. Санасыз бос уақыт өткізбеу.
• Не істесең де еріктісің, бірақ, кездейсоқ істен сақ бол.
• Қажетті немесе керекті іспен ғана айналыс, көрсеқызар болма.
• Бітірген ісіңе еш уақытта мақтанба.
• Әркез ағыңнан жарылма, өз ісің туралы өзіңе жауап беріп отыр.
• Бұл журналды ешкімге көрсетуші болма.
Бұл ережелерді байытуға болады. Көп ретте адам өз алдына ислгілі бір
биік мақсат өойып, өз бетімен ізденіп, өзін-өзі тәрбиелеп жетілдірудің
жолдарын өзі қарастырады. Содан әсерленіп қанатталған ішкі сезімдері арқылы
білімді қажетсініп, нәтижесінде мақсатына жету үшін табандылықпен ізденеді.
Адам баласының тарихында ондай мысалдар баршылық. Демосфен жас кезінен
шешендік өнер меңгеруді армандайды. Аляйда, көпшілік алдындағы алғашқы
сөзінде-аң сәтсіздікке ұшырайды. Оның дауысы тым бәсең, сөздері үйқаспай,
тілі күрмеліп, шәлкем-шалыс келе береді. Соны сезген қауым оны '
тыңдамай, ысқырып, тыжырынады. Оның орнында басқа біреу болса, бұл
масқарадан кейін тауы шағылып, қолын бір-ақ сермеп ' жайына кете барар еді.
Демосфен өйтпеді. Ол елден оқшауланып, теңіз жағасынан үй салып, дауылды
күндері, бүрқ-сарық, болып жағаны ұрып жатқан толқынға қарап,
сағаттап,сұырып салма сөздерін қарша боратып, бар дауысымен сөйлейтін.
Тіліндегі кемістігін жою үшін, тілінің астына малта тастарсалатын болған.
Сондай жан қиярлық табандылық пен ерік-қайрат Демосфенді дегеніне жеткізді.
Ол әлемнің айтулы ұлы шешеніне айналады.
Талай ұлы адамдар өз мінездерін жаман әдеттерден арылтып, жақсы
қасиеттерді дарыту мақсатымен жұмыс істеген. Соқтықпалы соқпақсыз жерде
өсіп, мыңмен жалғыз алысқан ұлы Абай өзін-өзі тәрбиелеп,өзін-өзі білімдар
еткен адам.С.М.Торайғыров " Жұлдыз болып көрмеймін елдің бетін, болмасам
толып тұған толық айдай" немесе "Қараңғы қазақ көгіне күн болмағанда кім
болам", - деген романтикаға толы батыл жолдарды өзіне және болашақ
жастарға арнап айтқан .
Профессор С.Я.Долецкий айтқандай, біз өз қателігімізді ойша айтамыз да
өзімізге өзіміз кешірім жасап, кейін оны ұмытып кетміз Егер біз оны
дауыстап айтатын болсақ, онда өзіне-өзі кешірім жасау қиынырақ болады, -
дейді.
Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері:
Өзін-өзі сендіру. Оқушы өзін жақсы ұстап, жаман қылық жасамауға
сендіреді. Темекі тартуды қойғысы келетін адам "Мен енді темекі тартпаймын"
- деп, өзіне-өзі сенімді түрде әркез айтуы тиіс.
Өзін-өзі сынау әдісі - дөрекілігі үшін өзін қатты сөгіп, сынға алу. Өз
тарапынан мұның мәдениетсіздік, жексұрындық екенін, тәрбиелі адамның ондай
іс істемейтінін, әбден өзі арылғанша қайталап айтумен болады.
Өзін-өзі тәрбиелеуде - өзін ойша өзгенің орньша қою арқылы өзгемен
санаса білудің (эмпатия) үлкен тәрбиелік мәні бар.
Өзін-өзі жазалау әдісі - алдына қойған міндетті орындау, ауытқымау.
Мысалы, 9-сынып оқушысы қызықты киноға баруға билет алады. Алдында сабағына
шала әзірленіп, екі алып қала жаздағаны ойына оралып, келесі сабаққа жөнді
әзірленбегені есіне түсіп кинодан бас тартады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің құрамды бөлімдері:
• өз кемшілігіне сын көзбен қарау, мақсат қою.
• өзін-өзі тәрбиелеудің бағдарламасын жасау.
• әдістерін анықтау.
• аутотренинг - жеке тұлғаның өзіне жаттығу жүйесін әзірлеуі.
• өзін-өзі бақылау.
Тәжірибеде оқушы тәртібінде және мінез-құлқында ауытқулар кездесіп
отырады. Сондықтан тәрбиелеу жұмысында қайта тәрбиелеу де үлкен орын алып,
оқушы ауытқулардың алдын алуға және жеңуге бағытталады. Қайта тәрбиелеу
тұлға құрылымын қайта құру, адамның барлық психологиялық сапаларын қайта
жасау. Түзету - оқушы санасындағы және іс-әрекетіндегі жеке кемшіліктерді
жеңу.
Қайта тәрбиелеу - тәрбиелік ықпалдар жүйесі барысында құлықтық даму
мен іс-әрекеттегі ауытқуларды түзетіп, қоғамның моральдық талаптарына сай
тұлға сапаларын қалыптастыру.
Қайта тәрбиелеу тұлғаның мотивтері мен қажеттіліктерінің, сезімдері мен
еркінің, түйсіктерінің, іс-әрекеті мен мінез-құлқының әлеуметтік-
психологиялық өзгеру процесі, қиын балалардың орынды сапаларын қалпына
келтіру, педагогикалық тұрғыда қараусыз қалған балалардың жүріс-тұрысындағы
кемшіліктердің орнын еңбектегі, спорттағы және басқа іс-әрекеттегі
нәтижелермен толтыру.
Қайта тәрбиелеуде қайта ұғындыру, қайта оқыту, басқа іс-әрекетке
көндіктіру, күрт өзгерту, еріксіз көндіру сияқты әдіс-ер қолданылады.
Қайта ұғындыру - бұл тәрбиесі қиын балалар және педагогикалық тұрғыда
қараусыз қалған оқушылар бойындағы қате көз-қарастарын өзгерту әдісі.
Қайта оқыту - бұл теріс қажеттіліктер мен дағдыларды түзету әдісі.
Тәрбиенің басым бағыттары.
Тәрбиенің қойған мақсатынан және одан туындайтын міндеттерге сүйене
отырып
тәрбие жұмысының мынадай б а ғ ы т т а р ы айқындалады:
● Азаматтық-патриоттық, құқықтық және полимәдениеттік тәрбие
гуманизмге, қазақ халқының тарихы мен салтын, тілін сүю және құрметтеуге,
оның таңдаулы дәстүрлерін сақтауға және оны дамытуға, Қазақстанның басқа
халықтарының мәдениетін зерттеу және игеруге негізделген азаматтық
ұстанымды және патриоттық сананы, құқықтық және полимәдениетті, қалыптасқан
ұлттық өзіндік сананы, ұлт аралық мәдени қарым-қатынасты, әлеуметтік және
діни төзімділікті қалыптастыруы тиіс. Қазіргі жағдайда тәрбиеленуші-лердің
құқықтық санасын, олардың балалар мен жастар ортасында құқық бұзушыларға
қарсы тұруға дайындығын қалыптастыру аса маңызды мәселе. Балалар мен
жастардың азаматтық патриоттық, құқықтық мәдениетінің әлеуметтік мәртебесін
көтеру әрі азаматтық патриоттық, құқықтық тәрбие бойынша ғылыми
негізделген саясат жүргізу; білім беру ұйымдарында азаматтық құқықтық,
патриоттық тәрбие беруде мазмұны мен әдіс тәсілдер мен оқу тәрбие
құрылымының өзара іс әрекеттестік негізінде деңгейін көтеру;
● Рухани-адамгершілік тәрбиесі өзіндік сананы дамытуға жағдай
жасауды, жеке тұлғаның әдеп ұстанымын, оның қоғам өмірінің нормалары мен
дәстүрлерімен келістірілетін моральдік қасиеттерін және бағдарларын
қалыптастыруды болжайды. Рухани адамгершілік құндылықтар мен білім
жүйесін дамытып қалыптастыру; Кәсіптік және адамгершілік әдептерге
байланысты білімдерді оқу, өндірістік және қоғамдық іс әрекеттерде іске
асыру;
● Отбасы тәрбиесі адамдар арасындағы оңтайлы және эмоцияналды көңіл-
күй қарым-қатынасы арқылы адамгершілік, рухани және гуманитарлық
құндылықтарға басымдық беруде әлеуметтік-тарихи тәжірибені таратудың
анықтаушы құрамдас бөлігі болып саналады. Қазақстандық қоғамның жалпы
сұранысы және халық дәстүрлері, әлемдік және ұлттық мәдениет негізінде
құрылған балалар мен жастарды жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтарға
бағдарлау бірінші қатарға қойылады. Тәрбиеленушілердің санасында дәстүрлі
ұлттық және моралдық құндылықтар жандандыру отбасы негізінде
қалыптастыруды ұялату.
● Өзін-өзі тану мен өзін-өзі дамыту қажеттілігін қалыптастыру. Өзін-
өзі тану жастарға қоршаған ортаны түсінуге, оған өзінің қатыстылығын саналы
сезінуге, қоршаған ортаға өзінің көзқарасын жалпы адамзаттық құндылық
ұстанымында жүйелеу, өзінің өмірлік ұстанымын анықтауға көмек беру үшін
қажет. Өз өзін-өзі тану өзін дамытудың, жеке тұлғаның дербес белсенділік
көрсетуінің, өзінің қабілеті мен әлеуеттік мүмкіндігін ашудың қажетті шарты
болып табылады. Адам – адам, адам - қоғам, адам - техника, адам - табиғат
жүйесіне терең білім қалыптастыру; Өзін-өзі тану нәтижесінде адам өзінің
дербес өсу және өзін-өзі жетілу қабілетіне ие болады. Сөйтіп, адам
толысуын, өмір рахаты мен оның мәнін жете түсінеді.
● Әлеуметтік-мәнді және жеке қасиеттерін қалыптастыру тұлғалық қасиет
(әлеуметтік бейімділік, әлеуметтік белсенділік, әлеуметтік тұрақтылық)
әлеуметтік қарым-қатынас жүйесінде өзіне тән тәртіп стилі, шығармашылық пен
дербестікті дамытуға, қоғамдағы өзгерістерден дереу және тең әсер алу,
белсенді өмір ұстанымында болуға ықпал жасайды.
● Коммуникативті мәдениетті қалыптастыру тәртіп қағидасын анықтайды,
құндылықтар жүйесін, иделдарды, нормаларды айшық-тайды және шығармашылық
қызметте өзінің дербестігін көрсетуде қарым-қатынасты ұйымдастыруға,
байланысты орнатуға, оларды дамытуға, келісуге, тәртіпке келтіруге және
түзетуге көмек береді.
● Экологиялық тәрбие адамның бойына табиғатқа әдепті көзқарас-тың және
оған қарым-қатынастың қалыптасуы мен дамуын, табиғи ресурстардың
жағдайына жеке жауапкершілік сезімін және адамдардың олармен парасатты іс-
әркеттерін болжайды. Экологиялық тәрбиенің негізі алдымен, қоршаған ортаны
және халықтың денсаулығын қорғауды, елімізде экологиялық жағдай туралы
халықты ақпаратпен қамтамасыз етуді көздейді.
● Эстетикалық тәрбие рухани - адамгершілік құндылықтарды әсемдік
арқылы, көркем мәдениет арқылы, халықтар мен дәуірдің әлемдік көркем
құндылықтары арқылы, ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарын зерделеу
арқылы қалыптастыруды көздейді. Адам бойында қазіргі кезең дамуының
маңызды міндеттері болып саналатын өнер құралдары арқылы анағұрлым жоғары
сана-сезім, тұжырымдамалы ойлауға қабілет, әлемді тұтас бағамдай білетін,
өзінің дербес шығармашылық қызметімен әлемдік құндылықтар туралы танымын
толық іске асыратын, ұжымда жұмыс істеуге бейімді, мәдениет әлемінде және
адамдармен қарым-қатынаста қалыптастыру.
● Дене тәрбиесі мен салауатты өмір салтын және денсаулық қорғаушы орта
қалыптастыру жастардың бойына психикалық тұрақтылықты және тиімді кәсіби
қызмет қажеттілігін қамтамасыз ететін салауатты өмір салтын дарыту мен жеке
тұлғалық сапаны қалыптастыру мақсатын қояды. Оны іске асыруға алдын
алушылық білімі кіреді. Салауатты өмір салтын қалыптастыру адам ағзасының
мүмкіндіктерін, оның қызметінің ерекшеліктерін болжау, адамның физикалық,
психикалық және рухани саулығының өзара байланысы, сондай-ақ, тәрбиелену-
шілерді саналуан спорт түрлеріне тікелей қатыстыру жолымен ағартушылық
және ақпараттық түсіндіруші жұмыс барысында жүзеге асырылады.
● Еңбек және экономикалық тәрбие балалардың, жас өспірімдердің, және
жастардың өзіне-өзі қызмет көрсету шеберлігін және дағдыларын, еңбек
қызметінің саналуан түрлеріне адалдықпен, шығармашылық және
жауапкершілікпен қарап, ұжымда, топта жұмыс істей білу икемдігін
қалыптастырады; адамның жеке шеберлік, белсенді және болмысымен беріліп іс-
әрекет жасау, қажетті ресурстарды жұмылдырып, істің мәнісін дұрыс
бағалап, өз іс-әрекетінің қажетсіз қалмауына мән беріп, олардың түпкілікті
тиімділігін тиянақтап жаңа өндіріс және қоғам жасауды көздейді. Жастардың
бойында еңбектің ең бірінші өмірлік қажеттілік, өмірлік табыстарға жетудің
басты тәсілі мен жоғары құндылық.
Тәрбие жұмысы әрдайым белгілі бір жас мөлшеріндегі топқа
бағдарланады. Жас мүмкіндіктері менерекшеліктеріне сәйкес тәрбиелік
міндеттер қойылып педагогикалық ықпал жасау құралдары мен әдістері таңдап
алынады.
Түрлі оқу-тәрбие мекемелерінде әр бір жас мөлшеріндегі жекелеген
топтармен сара жұмыс жүргізіледі.
Адамның өмірінде мектеп жасына дейінгі, мектеп жасы кезеңдері және
әлеуметтік кемелденген, есейген кезең деп бөліп қарау қабылданған. Бұл
кезеңдердің әрқайсысының ішінде адам дамуының белгілі өзгешелігімен
сипатталатын жас шамасының анағұрлым қысқа белестері болады.
Мектепке дейінгі жастағы балалар мына кезеңдерге: Сәбилік шаққа – екі
жасқа дейін, нағыз мектепке дейінгі шаққа - екіден жеті жасқа дейін болып
бөлінеді. Мектеп жасындағы балалар оқыту мен тәрбиелеудің негізгі
кезеңдеріне сәйкес кішкентай шәкірттік шақтағы балалар 7-9 жастағылар (І-
ІІ сыныптар), естияр және есейген шақтағы жеткіншектер 10-12 жастағылар (ІV-
VІсыныптар), ересек (ержеткен) шақтағы жеткіншектер 13-15 жастағылар (VІІ-
VІІІ сыныптар) және жас өспірімдер 16-17 жастағылар (ІХ-Х сыныптар)болып
бөлінеді.
2.Лекция.
Тақырыбы. Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемесі мен
технологиясы
Жоспары:
1. Мектепте тәрбие жұмысын жүргізудегі тәрбие әдістемесі,
технологиясы, оны қолдану аясы.
2. Тәрбиенің әдістері, құралдары туралы сипаттама
Қазіргі мектептерде тәрбиенің сапасына, әдіс-тәсілдерінің мазмұнына,
мақсатына зор көңіл бөлуде және жаңаша көзқарастар қалыптастырылуда. Жаңа
талап негізі қарқынды өркениет бағыттарынан қалыспай, терең білімді игеру.
Осыған орай, қазақ мектептерінің оқыту жүйесінде әлемдік және ұлттық
негізде жеке тұлғаны дамыту үшін өте орынды жағдайлар жасалып, нәтижелері
көрінуде болашақ ұрпақты тәрбиелеу ең басты міндеттердің бірі- мектеп
оқушыларының іс-әрекетін ізгілендіріп, рухани дамуының дұрыс жолға қойылуы.
Ол үшін оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін гуманистік бағытта тәрбиелеп,
олардың алдын-ала шығармашылықпен дамытуына жол ашу.
Тәрбие берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы
(оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды.
Тәрбие процесінің барлық кезеңінде белгілі бір сапалар қалыптасады, бірақ
әр жеке сыныпта тәрбие әдісі өзгеріп отыруы тиіс. Бірінші сыныпқа дәл
келетіні, үшінші сыныптағыларға сәйкес келмейді, ал бесінші сыныптағылар
оны қабылдамауы мүмкін. Тәрбиеленушілердің жекелік және түлғалық
ерекшеліктері. Жалпы әдістер, жалпы бағдарламалар тәрбиелік өзара
әрекеттегі тек бастама ғана. Жекелік және тұлғалық түзетулер қажет.
Инабатты тәрбиеші өз әдістерінше әр тұлғаның өзіне тән қабілетгерін
дамытуға, оның өзіндік қасиеттерінің сақталуына, "мендік" белгілерін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін әрекеттерді жасайды.
Тәрбие үрдісінің мақсаты.Тәрбие-қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке
тұлғаның ара қатынасын қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі
өмірге қажетті тұлғаның жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады.Тәрбие
маңыздылығы сондай, біздің болашақ ұрпағымыз тәрбиеден ғана рухани байлық
алып, тәрбие арқылы ғана Адам болып қалыптасады.
Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі
таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты
мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты
мәселесінің бірі-өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық-адамгершілік
қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу.
Ал мұғалім мен мектептің ең қасиетті міндеті-рухани бай, жан-жақты дамыған
жеке, дарынды тұлғаны зерттеп, дамытып, қалыптастыру. Болашақты
гүлдендіріп, тәуелсіздікті нығайтатын ұрпақ алдымен рухани ұлттық тәрбие
нәрімен сусындауы қажет. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың ұлттық әдет-
салты, әдебиеті, мәдениеті, өнері, шыққан түп-тамырында жататыны белгілі
[6, 33 б.].
Сол ұлттың байлықты бүкіл адамзаттың өз ұрпағын тәрбиелеудегі, білім
берудегі озық ұстанымдарымен байланыстыра отырып, әр баланың қабілетін,
талантын ашу, өзіне-өзінің сенімін нығайтып, өзіне-өзінің жол ашуына түрткі
жасау. Міне, бүгінгі білім беру, тәрбие ісінің басты міндеті осы... Жаңа
білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес,
оның тұлғасын, білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Ендеше, тәрбие-ауадай
қажет.
Иә, егеменді еліміздің жарқын болашағы болар жас ұрпаққа терең мазмұнды
білім беру мен ұлтын сүйер патриот азамат етіп тәрбиелеу бүгінгі алға
қойған басты міндет. Ертеңгі ел тізгінін ұстар азаматтар-бүгінгі мектеп
оқушысы. Жас ұрпақ тәрбиесі қай заманда болмасын уақыт сөресінен түскен
емес. Тәрбие мәселесі адам баласының ғұмырындағы көнермейтін, ажырамайтын
баға жетпес құндылық, бала тәрбиелеу мәселесінің негізгі өзегі-өмір
тәжірибесі, өз халқының әдет-ғұрпы.
Ақиқат пен аңыздың асқарында ғұмыр кешкен Бауыржан Момышұлы атамыздың
мына сөзі де менің жанымда жүреді. Жаудан да, даудан да қорықпаған қазақ
едім, енді қорқынышым көбейіп жүр. Балаларын бесікке бөлемеген, бесігі жоқ
елден қорқам. Екінші, немересіне ертегі айтып беретін әженің азаюынан
қорқам. Үшінші, дәмді, дәстүрді сыйламайтын балалар өсіп келеді. Солардан
қорқам деген атамыздың осы қорқынышын болдырмайтын, бесік жыры үнінің
құдіретіне тәнті болып өсетін баланың тәрбиеленуіне, ертегіні құмарта
тыңдап, оның қызығына тамсана білетін жеткіншектің көбеюіне, дәстүрімізді
сыйлайтын намысты ұл мен қыздың өсуіне тірек болатын тәрбие жұмысы ұлттық
мінез, ұлттық келбетіміздің ажарлануына жол ашады.
Заманымыздың заңғар жазушысы М. О. Әуезов: Адам баласы жан жемісін татпай,
өмірдің терең мағынасында шын мақсатын түсіне алмайды деген екен. Жан
жемісі алдымен оқу-білім, тәрбие десек, сол жемісті берер мәуелі ағашымыз
мектеп, ол мектептің жүрегі- мұғалімдер емес пе?!
Мектеп-білім ошағы, тәрбие ордасы, тағылым табалдырығы. Мектеп-тұлғаның
толық қалыптасуына жағдай жасайтын әлеуметтік орта. Әр жеткіншек-
зерттелмеген құпия. Сол зерттелмеген құпияны ашып, баланың басқаға
ұқсамайтын қасиетін тани білу-ұстаз атаулыға үлкен салмақ тастап отыр.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев білім мен ғылым қызметкерлерінің ІІ сьезінде
Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер-бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім
оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазға
жүктелетін міндет ауыр,-деген болатын. Ендеше елдің ұлтжанды азаматын
тәрбиелеймін деген кез келген ұстаз ұлттық мәдениетпен, тарихи, мәдени
мәліметтер және құнды ата-баба мұраларымен қарулануы қажет [6, 35 б.].
Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек,-деп
Абай айтқандай, жүректің жылуы, махаббат, ар-намыс, қайрат-жігер деген
сезімдері бар рухтың мекені- мектеп мұғалімдерінің жүрегі болуға тиіс.
Қазіргі қазақ мектептері оқыту мен тәрбиенің сапасына, әдіс-
тәсілдерінің мазмұнына, мақсатына зор көңіл бөлуде және жаңаша көзқарастар
қалыптастырылуда. Жаңа талап негізі қарқынды өркениет бағыттарынан
қалыспай, терең білімді игеру. Осыған орай, қазақ мектептерінің оқыту
жүйесінде әлемдік және ұлттық негізде жеке тұлғаны дамыту үшін өте орынды
жағдайлар жасалып, нәтижелері көрінуде.
Ең бастысы, оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың тиімді жолдарын табу,
оқушыны іздену, үйрену әрекетіне жұмылдыру, педагогтің өз әрекетіне ішкі
мотивтері мен шығармашылық ізденісін байланыстыра отырып, кәсіби
ілгерілеуіне түрткі болатын инновациялық технологияларды іріктей
білгендігінде.Жастардың бүгінгі білімі-ертеңгі капиталы болатындай,ал
қазіргі тәрбиесі-қазақтың қадірлі қасиеттерін қастерлей білетіндей болуы
тиіс.
Мәлік Ғабдуллиннің мына сөзі менің тәрбие туралы ойыма ой салды.
Тәрбие дегеніміз баланың үстіне кигізе қоятын дайын киім емес. Тәрбие
жұмысының мыңдаған түрі мен қыры бар. Олар тәжірибеде сынала келе нәтижеге
ие болады. Сондықтан тәрбие мәселесі мектеп өмірінде ешқандай маусымды,
үзіліс дегенді білмейді, үздіксіз жүргізіліп отыратын процесс.
Жаңа үлгідегі ұлттық мектеп моделін жасау және оның нәтижелерін жалпы білім
беретін мектептердің оқу-тәрбие үрдістеріне енгізудің ғылыми әдістемесін
қамтамасыз ету.
Қазақ мектебінің мәселесі-қазақ елдігінің мәселесі.Қазіргі уақытта өмірлік
дағдылар мен біліктілікті қалыптастыру-тәрбиенің негізгі міндеті.
Интеллектуалдық дамыған елді қалыптастырудың өзекті бір жолы толыққанды
жеке тұлға тәрбиелеумен, оқушының жаңа ойлампаздығын дағдыландырумен,
қазіргі ғылыми жетістіктердің негізін терең біліктендірумен ұштасады.
Ғылыми-эксперимент жұмысының аса маңызды саласы сабақтан тыс тәрбие
клубтары мен орталықтарын құру арқылы жүзеге асырылады, әрбір баланы
қайталанбас тұлға деп қарастырып, оның өзгеше қасиеттерін дамыту мақсаты
қойылған. Қай баланың болмасын бойынан жақсы қадір-қасиет іздеп табу, соған
арқау сүйеу, оған үлкен үміт арту-ұстаз тәрбиесінің тәжірибесі болу керек.
Тіпті баланың әрең байқалатын ізгі қасиеттерін де айтып, жақсы
талпыныстарын бағалап, үміт білдіріп отырса, соғұрлым ол сенімді бағалай
біледі, ашыла түседі. Сонымен қатар, жаңа білім беру мазмұнын жүзеге
асыруда оқушының білім сапасын дамытудың мақсаты мен міндетін айқындаудың
және тәрбие кеңістігінің тірек-талдау схемасын қалыптастырдық. Оқушыларға
тәрбие арқылы білім беруде қоғамдық пәндердің атқаратын ролі ерекше. Ол
шәкірттерде отансүйгіштік, ұлтжандылық, идеялық сенімді қалыптастырады.
Оқушының рухани байлығын кеңейтіп, өзінің қоғамдағы орнын түсінуге
көмектеседі, ұрпақтың ізгі талап-тілектерін оятады. Қазақтың ұлттық салт-
дәстүрі, мәдениеті мен әдебиеті
Оқу-тәрбие үрдісінде әрбір шара ата-аналардың қатысуымен өткізілетінін
ерекше атағым келеді. Ата-ананың балаға өнегесі-барлық жағдайдағы ең күшті
бағдар екендігі сөзсіз. Отбасындағы шынайы ұлттық тәрбие қолға алынбай,
бала ұлттық тәрбиенің нәрін татпай, оның ұлттық менталитеті қалыптаспайды.
Ондай жағдайда ол өзін де, өзгені де сыйлап, құрметтеп, отбасының, елінің
намысын ойлап жарытпайды. Мұндай мәселелерде әсіресе жанұяның рөлі ерекше.
Себебі тәрбие жанұядан басталады. Балаларды тәрбиелеуде ата-аналарды оқу-
тәрбие үрдісіне қатыстыру, олармен тығыз байланыс жасау мәселесі негізгі
орын алуға тиіс. Қоршаған орта өзінің құндылықтарымен тұлғаны жасайтынын,
ал бай орта болатынын ескере отырып, біз мектептің ата-аналар, оқушылар мен
мұғалімдердің өзара әрекет жасауына үнемі ашық болу үшін бар күшімізді
саламыз.
Егер баланы тәрбиеленген дәрежеге жеткізудің сәті түссе, адамгершілік
тәрбие жеке адамды жетілдіруде тиімді ықпал жасайды,-дей отырып, Егер біз
балаға қуаныш пен бақыт бере алсақ, ол бала дәл сондай бола алады,-деген
В.А.Сухомлинский сөзін басшылыққа алуымыз керек. Тәрбие арқылы білім беру-
үзіліссіз жүргізілетін үрдіс, ол адамның өмірге келген күннен бастап өмір
бойы жалғаса береді. Оның мазмұны оқушының жеке бас қасиеттерінің кең
шеңберін қамтиды.
Дербес Қазақстан мемлекетінің ертеңгі болашағы-бүгінгі ұрпақ
тәрбиесіне тікелей тәуелді. Өскелең ұрпақтың рухани жан дүниесін білім
нәрімен сусындатып, халқының ерте заманнан жинақталған асыл мұрасымен
байытып, ұлттық дәстүрлердің озық үлгілерін санасына сіңіріп, Абайша
сөйлесек, көкірек көзін оята тәрбиелеу-ата-анадан басталып, мектепте
жалғасып, бүкіл қоғам болып ат салысатын жауапты міндеттердің ең бастысы.
Оқушының бос уақытын ұйымдастыруы.Тәрбие үрдісін ізгілендірудің және
мектептен тыс тәрбие жұмысын жетілдірудің негізгі шарты - оқушыларға
даралап ықпал ету тәсілі болып саналады. Оқудан бос уақытында жасөспірім
ортақ істің ұйымдастырушысы, белсенді қатысушысы болуға үлкен мүмкіндік
алады. Іске қатысушы ретінде ол алдына міндеттер қояды, оларды шешу жолдары
мен құралдарын таңдайды ақпарат алды яғни жеке тұлғаның дамуы, ержетуі және
әлеуметтік бағытталуы іске асады демекпіз. Бос уақытты жүйелі ұйымдастыру,
мәдени құнды мазмұнмен толықтыру, әлемдік және отандық мәдениетке баулу,
өзін-өзі саналы түрде бағалай білу сияқты аса маңызды әлеуметтік-
педагогикалық шешуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ - ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
пәнінен
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЫ
Түркістан-2013
КІРІСПЕ
Қазіргі заманғы қоғамда адамнан тек политехникалық білімді
болуын талап етіп қана қоймай, жоғары деңгейдегі мәдениет пен ғылым мен
техниканың түрлі салаларында терең мамандануын ғана емес қоғамда өмір
сүріп тіршілік ете білуді талап етеді.
Баланың тұлғалық дамуының негізгі параметрлері оның жалпы адамзаттық
құндылықтарға бағытталуы, ізгілік, зиялылық, креативтілік,белсенділік,
жеке басының намыс сезімі, ой-пікірдегі тәуелсіздік болып табылады. Осы
қасиеттердің даму деңгейі тұлғаның әлеуметтік қалыптасу мен әлеуметтік
біліктілігінің көрсеткіштері деп қарастыруға болады.
Білім беру жүйесінің басты міндеті – жеке тұлғаның ұлттық және
жалпы адамзат-тық құндылықтар негізінде қалыптасуы мен дамуы және оның
кәсіби жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау; баланың тәрбиелену, білім алу
және жан-жақты қалыптасу, ана тілін, ұлттық салт дәстүрлерді сақтау,
ақпараттану, ден-саулығын нығайту сияқты құқықтарын іске асыру болып
табылады. Осы сияқты қасиеттерді білім алушылардың бойында қалыптастыру
мен дамыту Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің маңызды міндеті
ретінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасының азаматы ретінде білім алушыларды
тәрбилеудің тұтастығы жөніндегі мемлекет саясатының бағыты Қазақстан
Республикасында этномәдени білім беру тұжырымдамасында, Қазақстан
Республикасында оқушыларға құқықтық білім беру тұжырымдамасында,
Қазақстан Республикасында білім беру саласындағы мемлекеттік жастар саясаты
тұжырымдамасында, Қазақстан Республика-сында адамгершілік-жыныстық тәрбие
беру тұжырымдамасында, Қазақстан Республи касында гуманитарлық білім
беру тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасының білім беру үйымдарындағы
тәрбиенің кешенді бағдарламасында, Қазақстан Республикасы азаматтарын
патриотизмге тәрбиелеу бағдарламасында атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі Тәрбие
тұжырымдамасы (бұдан былай Тұжырымдама) тәрбие саласындағы мемлекеттік
жалпы стратегиялық саясаттың мақсаты мен міндетін, тәрбие мазмұнының
негізгі бағыттарын және оларды іске асыру шарттарын айқындайтын құжат
болып табылады.
1. Лекция.
Тақырыбы. Тәрбиенің теориялық негіздері
Жоспары
1. Пәнге кіріспе.Пәнді оқытудың мақсаты міндетіКәсіби қажеттілігі.
Тәрбие тарихи мәдени феномен.Тәрбие мақсаты міндеті
ерекшеліктері.Тәрбиенің қозғаушы күштері. Тәрбиенің принциптері мен
заңдылықтары.
2. Тәрбие методологиясы.Тәрбие жүйесі, мәні, құрылымы, оның
компоненттері
3. Тәрбие жүйесіндегі сынып жетекшісі. Тәрбие жүйесінің қалыптасу
кезеңдері мен дамуы.
4. Тәрбие жүйесінің критерийлері.Тәрбие үрдісінде оқушылардың жас
және дара ерекшеліктері
Тәрбиенің мақсаты – үздіксіз білім беру жүйесінде мектеп жасына
дейінгі балалардың, және білім алушылардың Қазақстан Республикасының
азаматтары және патриоттары ретінде қалыптасуы мен өзін-өздері
танытуларына, әлеуметтенуіне, болашақ мамандық иесі болып, кәсіби,
интеллектуалды және әлеуметтік шығармашылыққа жетуіне оңтайлы жағдай жасау.
Тәрбиенің міндеттері
• білім беру ұйымдарында денсаулығы зор, рухани дүниесі бай,
адамгершілікті, тәуелсіз жеке тұлғаны қалыптастыруға ықпал ететін тәрбие
жүйесін құру және дамыту;
• балалар мен жастарды азаматтылыққа, отансүйгіштікке, зиялылыққа, адам
құқықтары мен бостандықтарын, мемлекеттік рәміздер мен ұлттық
дәстүрлерді сыйлауға тәрбиелеу;
• өзінің және қоғамның, болашақ ұрпақ алдында әлеуметтік, табиғи және
мәдени ортадағы өз іс-әрекетінің нәтижесі үшін жауапкершілікті сезінуде
гумманистік дүниетанымды қалыптастыру;
• мемлекеттік тілді және басқа тілдерді үйрену арқылы балалар мен
жастардың әлем және ұлттық мәдениетті игерулеріне, Қазақстан халықтарының
дәстүрлері мен мәдениетін зерттеуіне және қабылдауына жағдай жасау;
• жеке тұлғаның өзін -өзі іс жүзінде көрсетуі мен ары қарай дамуына ықпал
етуде білім беру ұйымдары жағдайында жастар мен балалардың танымдық
қызығушылығын, олардың шығармашылық қабілеттерін, жалпы білімге
икемділігін, өзін- өзі тану мен өздігінен білім алу дағдыларын,
әлеуметтенуін барынша дамыту бейімділігін қалыптастыру;
• қазіргі заманғы қоғамдық өмірге және тиімді кәсіби іс-әрекет пен жеке
басының және әлеуметтік кәсіби тұрғыда үздіксіз пісіп жетілуіне қажетті
маңызды тұлғалық және кәсіби сапаларын қалыптастыру;
• қоғамда орнықты қалыптасқан дәстүрлер негізінде этникалық және діни
толеранттылықты тәрбиелеу;
• балалар мен жастардың бойында Қазақстанға сырттан енуші этнодіни
экстремизм мен түрлі радикалды ағымдарға қарсы әрекет ете алатын
дағдылар қалыптастыру;
• отбасылық тәрбие жүйесін қайта жандандыру және отбасын білім беру
мекемелерінің тәрбие жүйесіне араластыру.
Тәрбие мақсаттары мен тәрбие жұмысының міндеттері білім беру
үдерісінде, сабақтан тыс уақытта және білім алушылардың бос уақытында
жүзеге асырылады.
Тәрбиенің мазмұны
Білім берудің жаңа моделіне өту жағдайында және тәрбиенің
білім беру үдерісіндегі рөлінің өсуіне байланысыты тәрбие мазмұнын қайта
бағдарлау даму заңдылығы болып табылады. Қазір білім беру үдерісінде
жеке тұлғаның рухани-адамгершілік дамуына үлкен мән беріліп отыруына орай,
адамгершілікке тәрбиелеу мен рухани жағынан қалыптасуы барлық тәрбие
үдерісінің өзегі болып отыр.
Тәрбиенің мазмұны оның мақсатттары мен міндеттері арқылы
анықталады және ол қоғамдық дамудың бағыты мен мазмұнына заңды тұрғыда
тәуелді болады. Тәрбие мазмұны адам тұлғасының гуманистік құндылықтар
жүйесін игеру негізінде қалыптасуын, оның барлық мәндік сферасының дамуын
қамтамасыз етуге жұмылдырады.
Сонымен бірге, тәрбиеге әлеуметтік-рөлдік көзқарас тұрғысында
адам көптеген әлеуметтік жүйенің компоненті болып саналады: отбасы, ұжым,
кәсіби топ, этнос, қоғам және т.б. Сондықтан, тәрбие мазмұны құндылық
қарым-қатынас жүйесімен: өзіне, өзінің отбасына, мектепке, қоршаған ортаға,
Отанына, Жер әлеміне, сондай-ақ, әлеуметтік рөл жүйесімен де сәйкестенеді:
адам, дос, ұл (қыз), құқық қорғаушы, аға (қарындас) патриот, немере
(немере қыз), азамат, туыс, қорғаушы, оқушы, ұлттық мәдениетті қорғаушы
және жасаушы, ұжым, топ мүшесі, көш басшы, еңбекші, иегер, әлем азаматы,
қалалық (ауылдық), бейбітшілік орнықтырушы, көрші, эколог, бірлестіктің,
топтың, этнос мүшесі.
. Тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды
мақсатты, жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі
буынға меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы.
Ересек буын қоғамдыдтарихи өмірде жинаңталған тәжірибені, білімді жас
буынға тәрбие процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды
дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш - жеке тұлға. Адам жүйелі
түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси
және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардық өмір сүру
тәртібін меңгереді.
Педагогика баланы оқыту, тәрбиелеу тәжірибелерін қорытып, тәрбие және
даму үшін қажетті жағдайларды анықтайды.
Қорыта айтқанда, тәрбие - қоғамның тарихи әлеуметтік-экономикалық
жағдайларынан туатын объективтік процесс.
Тәрбие процесінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға
тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта оның көзқарасын дамытады.
2. Мақсат дегеніміз - бір нерсеге ұмтылу, іске асыру. Бұл тұрғыдан
алғанда тәрбие мақсаты — жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін
тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына
тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық
құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста
ересектер балаларды еңбекке дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын
үйретті.
Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі мақсатына
айналды. Құл иеленуші қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс құралдары (жер,
еңбек құралдары) - құл иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тәрбиенің
мақсаты құл иеленушінің мүддесіне бағындырылып, балаларды басқыншылық соғыс
өнеріне тәрбиеледі.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудық
нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады. Мұғалім қандай адамды
қалыптастыратынын дәл білуі керек.
К.Д.Ушинский өз қызметінің айқын мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс
материалдарын бір жерге үйіп тастап, одан не алғысы келетінін білмейтін
архитектормен салыстырады. Тәрбиеші жас ұрпаққа берілетін білім, іскерлік,
дағдыны, тәрбиелейтін сезімді біліп, жоспарлы, мақсатты тәрбие жұмысын
жүргізеді.
Я.А. Коменский "Тәрбие мақсаты және міндеттері, маңызы, жүзеге асыру
жолдары адамның қоғамда алатын орнымен анықталу керек", "Келесі ғасырдық
қандай болатындығы сол ғасыр үшін тәрбиеленген азаматтарға байланысты.
Дүние - даналар-дық көптігімен баңытты" - деген ойлар айтты. Осы ойларын
"Ана мектебінің" кіріспесінде өрбітеді.
"Тәрбие - адамды қалыптастыратын және жетілдіретін үйлесімді процесс" - деп
Коменский тәрбие мақсатын төмендегі-дей негізгі элементтерге бөлді:
• адамға барлық заттарды білгізу - "ғылыми білім";
• заттардың және өзінің қожасы ету - "адамгершілік";
• құдайға, заттарға құлшылық ету - "діни тәрбие";
• тән саулығы - "дене тәрбиесі".
И.Г. Песталоцци тәрбиенің мақсаты балаға бастауыш білім, еңбек, ақыл-
ой, дене тәрбиесін беріп, жан-жақты және үйлесімді дамыту деген.
Неміс педагогы А. Дистервег педагогикалық мәселелерді шешудегі
сословиелік және шовинистік саясатқа қарсы күресіп, "Мектептің міндеті -
адамзатты және өз халқын сүйетін саналы азаматтарды тәрбиелеу" - деген.
К.Д. Ушинский тәрбиенің мақсаты қоғамға пайдалы, адамшылығы бар адамды
тәрбиелеу деген. Ол адамгершілік тәрбиесін ақыл-ой, еңбек тәрбиесімен тығыз
байланысты қарастырады.
П.П.Блонский тәрбие мақсаты балаға жалпы адамзаттың және ұлттың мәдениетті
меңгеруге көмектесу, жеке тұлғаның жалпы адамзаттық идеалдарын қалыптастыру
деген.
1941-1990 жылдардағы педагогикалық әдебиеттерде "жан-жақты даму" ұғымына
ақыл-ой, политехникалық оқу және өндірістік еңбек, адамгершілік тәрбиесі,
дене және эстетикалық тәрбие салалары енгізілді.
А.С.Макаренко тәрбиенің мемлекеттік міндеті негізінде педагогикалық
міндет қойып, педагогтардың жұмысын бақылауға алуға болатындығын атап
көрсетті. Ол "Тәрбиенің негізгі мақсаты баланы жан-жақты дамыту" - деген
ұсынысты қолдады, В.А.Сухомлинский оны жүзеге асырды.
Тәрбие мақсаты қазақ тәлім-тәрбие тағылымына да қойылды. Ұлы ұстаз Әбу
Насыр әл-Фараби "Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз
берілген білім - адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат
әкеледі" - деді.
Ы.Алтынсарин "өмірдің негізгі мәні — еңбек, ол адамның адамгершілік
қасиетін мәртебелендіреді, өмірдің шын қадірін тек еңбексүйгіш адам ғана
түсіне алады. Мәнсіз еңбек, мағынасыз бейнетқорлық адамның жігерін
мұқалтады, өз еңбегінің қызығын, рақат-ләззатын көре білу - кісіліктің
басты белгісі" - деген.
Абай Қүнанбаев талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым сынды жеке
тұлғалық жақсы сапаларды қалыптастыру мақсатын қойып, өсек, өтірік,
маңтаншақтың, еріншектік, бекер мал шашпақ сияқты зиянды әдеттерді жоюға
шақырады.
М.Жұмабаев "Көркем денелі, түзу ойлайтын, дәл пішетін, дәл табатын
ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден .ляззат алып, жаны
толқынарлық болса, баланың дұрыс тәрбие алып шын адам болғандығы" - деп
жазды.
Мәтжан Мақсымұлы Тілеужанов өзінің "Қазақ тағылымы" атты
монографиясында (1994) қазақ тағылымының негізгі бағыттарын атап көрсетті.
Олар: ар-ождан тазалығын сақтау; ақыл-ойлы, парасатты болу; барлық
әрекетінен, сөйлеген сөзінен, қарым-қатысынан, көзқарасынан ғибрат иісі
аңқып тұру; ерте тұрып, кеш жату; аз сөйлеп, көп тыңдау; иманды, инабатты,
қайырымды болу; жас ұрпаққа тәрбие беруден жалықпау; халық дәстүріне
берікболу; оны жаңарту; әдет-ғұрыпта жоқ нерселерден алулақ болу; сегіз
қырлы, бір сырлы болу; халқының рухына кір салмау; ел берекесін сақтап,
оның баюына үлес қосу.
Сонымен дәстүрлі педагогикада жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі мақсаты
"жан-жақты үйлесімді дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру" - деп жазылды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы "Мектеп жасына дейінгі және мектеп
жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы" халықаралық адам құқығы туралы
нормаларға сәйкес жазылған.
Қазақстан Республикасында халыққа білім, тәрбие берудің Негізгі
мақсаты-Қазақстанның егемендігін қамтамасы ететін, оны бүкіл дүние жүзіне
мойындататын, онымен тең қарым-қатынас жасап, Қазақстандық патриотизмді,
саяси бостандықты қамтамасызыз ететін нарықтың іргетасын қалап,
экономикалық бостандыққа қол жеткізетін, жан-жақты дамыған адамдарды
тәрбиелеу.
Тәрбиенің мақсатынан міндеттер туындайды.
3. Дүниетіным - тәрбиенің маңызды міндеттерінің бірі. Дүниетіным -
адамның табиғат пен әлеуметтік орта, қарым-қатынас, іс-әрекетінің бағыты
туралы көзқарастары. Дүниеге көзқарас ғылым негізінде дүниенің даму
заңдылықтарын танып білу.
Ақыл-ой тәрбиесі - оқушылардың ойлау қабілетін, дүниеге ғылыми
көзқарасын қалыптастыру, ғылыми білім жүйесін меңгерту. Ақыл-ой тәрбиесінің
басты міндеттері: оқушыларды табиғат және қоғам жайындағы ғылыми
білімдермен қаруландыру; ойлау қабілеттерін жетілдіру арқылы (абстракттілі,
ой операциялары талдау, синтез, салыстыру, жинақтау, саралау, т.б.) таным
іс-әрекетін (іскерлік, дағды, бақылау, жазып алу, өзін-өзі бақылау, т.б.)
дамытып, ғылыми көзқарасын қалыптастыру.
Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері: гуманизм, адалдық, батылдық,
төзімділікті қалыптастыру; адамға сүйіспеншілік, құрмет, қайырымдылық
сезімін дамыту; оқушыларды өз міндетіне, өзгенің мүддесіне байыпты қарауға
үйрету; өз Отанын сүюге, ұлттар достығын құрметтеуге тәрбиелеу;
Еңбек тәрбиесінің негізгі міндеттері:
а) оқушыларды іскерлікке, еңбек дағдысына үйрету;
ө) оқушыларды халық шаруашылығының басты салаларымен, еңбек түрлерімен
таныстырып, мамандық таңдауға тәрбиелеу;
б) озық еңбек дәстүріне тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбие міндеттері:
• бейнелеу өнері (кескіндеме, графика, мүсін) көркемөнер шығармашылығы
(көркем өдебиет, музыка, театр, кино) арқылы баланың сезімдері мен
талғамдарын дамытып, сұлулық туралы ұғымдарын қалыптастыру;
• эстетикалық құралдарды пайдалануға дағдыландыру.
• әсемдікке үлесін қосуға тәрбиелеу.
Дене тәрбиесі міндеттері: оқушылар ағзасын дамыту; жастарды еңбекке,
Отанды қорғауға даярлау, төзімділікке, батылдыққа, ептілікке, іскерлікке,
тәрбиелеу.
4. Тәрбие процесінің мәні - баланың ұжым және қоғаммен қатынастарының
жүйесін құру, педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін
талдау, жоспарлау жұмысын реттеу; Тәрбие процесінің жобасын құру және
жүзеге асыру; тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу;
қорытынды, есепке алу және бақылау.
Тәрбие диалектикасы сыртқы ықпалдық (объективті) адам санасына
(субъективті) өтіп, іс-әрекет барысында көрінетін құбылыс. Адамның қоғамдық
мәнінің қалыптасуында әлеуметік іс жағдай маңызды рөл атқарады.
Тербие процесінде адамның қоғамдық мәнінің қалыптасуына сыртқы және
ішкі қарама-қайшылықтар ықпал етеді.
Сыртқы қарама-қайшылықтар:
• Қоғамдық ережелер мен адамдардық тәртібі арасындағы сәйкессіздік.
• Мұғалімнің талабымен оқушының тәртібінің арақатынасы.
Ішкі қарама-қайшылықтар:
• Тәрбиешінің талабы мен тәрбиеленушінің мүмкіндігінің ара- қатынасы.
• Тәрбиеленушінің қажеттіліктері мен қанағаттандыру тәсілдерінің ара
қатынасы.
5. Тәрбиенің негізгі зандылықтары. Педагогикалық құбылыс пен үрдіс
арасындағы байланысты заңдылықтар деп атайды.
1. 'Тәрбиенің қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына,
демократиялық принципті іске асыруына, адам құқығын қорғау мәселелеріне
тығыз байланыстылығы.
Осы заманғы тарихи жағдайларға байланысты халықаралық қауымдастық дүниежүзі
тарихында халықаралық стандарт болып табылатын жалпы адамзаттың құндылықтар
мен адамның негізгі құқығы, бостандығы ашылып көрсетілген ("БҰҰ адам
құқығының жалпыға бірдей декларациясы" "Бала құқығының Конвенциясы")
құжаттарын жасады. Олар осы заманғы тәрбие теориясы мен әдістемесіне,
тәрбие мұраттары мен рухани құндылықтарға жаңаша бағыт береді. Қазақстан
Республикасының "Білім туралы" (1999) Зақына сәйкес бұл құжаттар еліміздің
білім саласындағы мемлекеттік саясатының негізі болды.
2. Тәрбиенің оқыту мен білім берудің сапасына байланыстылығы. Оқыту -
тұлғаны қалыптастырудық құралы. Тәрбиенің мазмұны, түрі және әдісі
тәрбиеленушілердің даму дөрежесіне байланысты іріктеледі.
3. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу бірлігі. Жеке адамның дамуы мен
қалыптасуында белсенділіктің рөлі зор. Іс-әрекет барысындағы белсенділіктің
түрлері: қарым-қатынас белсенділігі, таным белсенділігі, өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі.
Қарым-қатынас белсенділігі тұлғаның мінез-құлқын, жүріс-тұрысын
қалыптастырады.Таным белсенділігі - заттар мен құбылыстардың мәнін, ғылыми
ұғымдар мен заңдылықтарды терең түсінуге, оны тәжірибеде қолдана білуге
үйретеді. Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным
белсенділігінің дамуына бағыт беріп отырса, онда олардың талпынғыштық және
бақылағыштық қасиеттері қалыптасады.
Өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі - тәрбиеші өзін-өзі тәрбиелеуге баланың
ынтасын оята алғанда тәрбие жұмысы нәтижелі жүреді.
4. Педагогикалық процестегі ұжым мен жеке адамның өзара байланысы.
Ұжымның басты борышы - әрбір адамның шығармашылық өсуіне қамқоршы болу.
Тәрбиенің принциптпері:
Принцип дегеніміз - адамның іс-әрекетінде басшылыққа алатын алғы
шарты, негізгі ережесі.
Бүгінгі күннің талабына сай ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын, әдіс
тәсілдерін және ұйымдастыру жүйесінің іргетасын қалайтын негізгі
қағидалар:
1. Тәрбиенің идеялылығы мен мақсаттылығы.
тәрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани
ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ождан мол, еңбекқор, іскер,
бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан адамды тәрбиелеу. Мектептің
бүкіл іс-әрекеті, қоғамдық өмірі осыған қызмет етуі керек.
2. Жас ұрпақты іс-әрекет пен қарым-қатынас арқылы тәрбиелеу -
балаларды ақыл-ой әрекетімен қатар іскерлік пен пысықтыққа машықтандыру,
өнімді еңбек етуге бейімдеу, ата-ана мен бала, Тәрбиеші мен тәрбиеленуші,
үлкен мен кіші арасынғы қарым-қатынасты өзара сенімге, қайырымдылыққа,
имандылыкқа, бір-біріне сый-құрметпен қарауға негіздеу, тәрбие барысында
психологиялық жайдарылық, үйлесімділік ахуал туғызу, жас азаматтың өзіне
сенімін арттыру, қамқоршылық сезімін дамыту.
3. Тәрбие барысында жеке тұлғаға қойылатын талап пен көрсетілетін
құрметтің бірлігі.
Жаңашыл ұстаз Құмаш Нүрғалиев "Мұғалім мен оқушы арасында үзілмейтін алтын
желі болуы тиіс. Ол баланың ұстазына деген сенімі, мұғалімнің баланы сүюі"
- деген болатын.
Тәрбиеленушіні құрметтеу және оған талаптар қою - баланың мықты және нашар
жақтарын біліп, оның өсуіне қажетті жағдайлар жасау. Талап қоюдан оқушыға
құрмет, күші мен қабілетіне сенім көрінеді. Мұғалім оқушы бойынан рухани
қасиетті жобалап, оған сүйеніп, оқушының өз тәжірибесін дамытуына көмектесу
керек.
4. Тәрбиелік ықпалдардық тізбектестігі, жүйелілігі, үздіксіздігі.
Тәрбие тәжірибесі балаларға қойылатын талап пен педагогикалық ықпал бірлігі
қажет екенін дәлелдеді. Ұрпақ тәрбиесінің нәтижелілігі - тәрбие
мекемелеріндегі талаптың бірлігі, іс-әрекеттің сабақтастығы.
5. Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін есепке алу. Оқушылардың жеке
ерекшелігі - денсаулығы, ақыл-ойы, адамгершілік қалыптасуы, сыртқы
әсерлерге жауабы, қабылдауы, т.б. Біреулері өзінің байсалдылығымен
ескертулерді дұрыс қабылдаса, кейбіреулеріне керісінше әсер етуі мүмкін,
сондықтан оқушылардың тәрбиелік дәрежесін дер кезінде анықтап отыру қажет.
Тәрбие жұмысының барлығы білім мен сенімнің, сөз бен істің үздіксіздігі
негізінде құрылады.
Бала - педагогикалық қамқорлықтың ең жоғары мақсаты. Баланың ішкі
мүмкіндіктерінің ашылуы адамдардық сүйіспеншілік сезімі мен қарым-
қатынасына байланысты. Баланы тең адам санап, оған еркіндік бергенде ғана
ол өз пікірін ашық айта алады, үлкендердің балаға деген құрметі олардың
сенімін арттырады.
Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік санасы жаңа қалыптасып келе
жатқандықтан, олар негізінен мұғалімнің ықпалында болады. Жасөспірімдер
жедел дамып келе жатқандықтан тәрбиесі бірқалыпты жағдайға ауысып, өзін-өзі
тәрбиелеуге қажеттілігі артады.
5. Баланы ұжымда, ұжым арқылы тәрбиелеу - тәрбие жұмысындағы жетекші
принциптердің бірі. Мұны екі түрлі көзқарас тұрғысынан қарау керек.
Бірі - ұжымдық тәрбие қоғамның негізгі қаруы. Бала берік ұйымдасқан,
ынтымақты, өлеуметті, рухани таза ұжымда болуы қажет. Екіншісі -
тәрбиеленушінің педагогтың ықпалымен, көзқарасымен шектеліп қалмауы.
Педагог - тәрбиеші қосарланған ұғымына А.С.Макаренко қарсы болып, оны
ұжымның жан-жақты тәрбиелік әсерімен бекітуді ұсынған.
Бірлескен іс-әрекетте, орынды ұйымдастырылған ұжымдық жұмыстарда өзара
тәуелді, жауапкершілікті қатынастар туындайды, баланың тәжірибе және
ұжымдық өмір дағдыларын жинау процесі жүреді.
7. Тәрбие процесінде мұғалім, мектеп, отбасы және қоғамдық ұйымдардық
күш-қуатын үйлесімді педагогикалық бірізділікке бағыттау.
Тұлға өзін өмірде сирек кездесетін ерекше феномен деп қарайды. Бұл
принцип мектеп мұғалімдерінің, отбасының және қоғамның педагогикалық күш-
жігерінің бірлігі мен қызмет етуін қажет етеді.
Бала тәрбиесінде отбасының рөлі көп жағдайда жаңа әлеуметтік
қатынастарға байланысты. Ол ата-аналар мен мектептің және қоғамның
арасындағы нарықтық еңбек жағдайында қатасады. Отбасындағы тәрбиеге көмек
ретінде елімізде демеушілер мен қайырымдылық жасаушылар, әлеуметтік құқық
қорғау бөлімдері мен қамқорлық қорғау кеңестерінің жұмысы да ұмытылуда.
Тұлғаның сапаларын қалыптастыру бір мезгілде, кешенді түрде
жүргізілетіндіктен, педагогикалық ықпал да кешенді сипатқа ие болуы тиіс.
Жасөспірімдердің өздеріне сын көзбен қарамауы, жауапкершілік сезінбеуі ата-
аналары мен мұғалімдерді босқа мазасыздандырып отырған жоқ.
Мектеп пен отбасындағы балалар тәрбиесінің ең маңызды міндеті - оларды
қажетті өмір сүру процесіне дайындау.
8. Өзін-өзі тәрбиелеуді көбіне ұнамсыз жайды сезініп, сонымен
күресуден бастайды. Біреуі - бойындағы берекесіздіктен, екіншісі -
дөрекіліктен, үшіншілері - тұйықтықтан, ұялшақтықтан арылғысы келеді.
Мақсат қою, күш-жігер жұмсау, өзін-өзі бақылау мен өз ісіне талдау жасап
отыру - өзін-өзі тәрбиелеудің міндетті элементтері. Оқушылар өзін-өзі
тәрбиелеу бағдарламасын қалай жасауды жақсы елестете алмайтындықтан, оларға
жиі-жиі көмек көрсетуге тура келеді. Олар өзінің ойлау ерекшелігі мен мінез-
құлңына талдау жасауға қиналады. Тәрбиешілер оқушыларға өзін-өзі
тәрбиелеудің маңыздылығын түсіндіретін арнаулы әңгімелер немесе
пікіртапастар өткізеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері:
• Жеке міндеттеме - бел гілі мерзім аралығында өзі атқаратын
міндеттерді таңдап алып, есеп жүргізу, өзіне-өзі қызмет көрсету. Иландыруға
ұқсас өзін-өзі міндеттеу әдісі. Оны бала өз кемшілігін жою үшін қолданады.
Үй тапсырмасын әркез орындауға, таза жазуға, оларды байсалдылықпен ойланып
істеуге жаттығып, оны әр уақытта қайталап, орындауға күш-жігерін
жұмылдырады. Оқушы белгілі бір міндетін орындауда енжарлық көрсеткенде өзін-
өзі міндеттеу, өзіне-өзі бұйыру әдісін қолданады.
• Өзіндік есеп беру - қоғамдық жұмысты атқару, баланың өз іс-қылығына
жауаптылығы, жолдастарымен тәжірибе алмасуы.
• Өз іс-қылығына талдау жасау - өзінің кейбір қылықтарына сын көзбен
қарап, себебін білгісі келуі, оны жоюға тырысуы.
• Өзін-өзі бақылау - кемшіліктерін болдырмау үшін жағымды мінез-
құлықтарын дамыту мақсатында күнделік жүргізу.
Өзіне баға беру - мінез-құлықтарының кемшіліктерін жою үшін баланың
өзін-өзітәрбиелеуі. К.Д.Ушинский жасаған өзін-өзі тәрбиелеу ережелері:
• Өте сабырлылық, тіпті болмағанда, сыртқы сабырлықты сақтау.
• Турашылдық.
• Ойлы әрекет.
• Шешімділік.
• Өзің туралы қажет болмаса, бір сөз айтпау. Санасыз бос уақыт өткізбеу.
• Не істесең де еріктісің, бірақ, кездейсоқ істен сақ бол.
• Қажетті немесе керекті іспен ғана айналыс, көрсеқызар болма.
• Бітірген ісіңе еш уақытта мақтанба.
• Әркез ағыңнан жарылма, өз ісің туралы өзіңе жауап беріп отыр.
• Бұл журналды ешкімге көрсетуші болма.
Бұл ережелерді байытуға болады. Көп ретте адам өз алдына ислгілі бір
биік мақсат өойып, өз бетімен ізденіп, өзін-өзі тәрбиелеп жетілдірудің
жолдарын өзі қарастырады. Содан әсерленіп қанатталған ішкі сезімдері арқылы
білімді қажетсініп, нәтижесінде мақсатына жету үшін табандылықпен ізденеді.
Адам баласының тарихында ондай мысалдар баршылық. Демосфен жас кезінен
шешендік өнер меңгеруді армандайды. Аляйда, көпшілік алдындағы алғашқы
сөзінде-аң сәтсіздікке ұшырайды. Оның дауысы тым бәсең, сөздері үйқаспай,
тілі күрмеліп, шәлкем-шалыс келе береді. Соны сезген қауым оны '
тыңдамай, ысқырып, тыжырынады. Оның орнында басқа біреу болса, бұл
масқарадан кейін тауы шағылып, қолын бір-ақ сермеп ' жайына кете барар еді.
Демосфен өйтпеді. Ол елден оқшауланып, теңіз жағасынан үй салып, дауылды
күндері, бүрқ-сарық, болып жағаны ұрып жатқан толқынға қарап,
сағаттап,сұырып салма сөздерін қарша боратып, бар дауысымен сөйлейтін.
Тіліндегі кемістігін жою үшін, тілінің астына малта тастарсалатын болған.
Сондай жан қиярлық табандылық пен ерік-қайрат Демосфенді дегеніне жеткізді.
Ол әлемнің айтулы ұлы шешеніне айналады.
Талай ұлы адамдар өз мінездерін жаман әдеттерден арылтып, жақсы
қасиеттерді дарыту мақсатымен жұмыс істеген. Соқтықпалы соқпақсыз жерде
өсіп, мыңмен жалғыз алысқан ұлы Абай өзін-өзі тәрбиелеп,өзін-өзі білімдар
еткен адам.С.М.Торайғыров " Жұлдыз болып көрмеймін елдің бетін, болмасам
толып тұған толық айдай" немесе "Қараңғы қазақ көгіне күн болмағанда кім
болам", - деген романтикаға толы батыл жолдарды өзіне және болашақ
жастарға арнап айтқан .
Профессор С.Я.Долецкий айтқандай, біз өз қателігімізді ойша айтамыз да
өзімізге өзіміз кешірім жасап, кейін оны ұмытып кетміз Егер біз оны
дауыстап айтатын болсақ, онда өзіне-өзі кешірім жасау қиынырақ болады, -
дейді.
Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері:
Өзін-өзі сендіру. Оқушы өзін жақсы ұстап, жаман қылық жасамауға
сендіреді. Темекі тартуды қойғысы келетін адам "Мен енді темекі тартпаймын"
- деп, өзіне-өзі сенімді түрде әркез айтуы тиіс.
Өзін-өзі сынау әдісі - дөрекілігі үшін өзін қатты сөгіп, сынға алу. Өз
тарапынан мұның мәдениетсіздік, жексұрындық екенін, тәрбиелі адамның ондай
іс істемейтінін, әбден өзі арылғанша қайталап айтумен болады.
Өзін-өзі тәрбиелеуде - өзін ойша өзгенің орньша қою арқылы өзгемен
санаса білудің (эмпатия) үлкен тәрбиелік мәні бар.
Өзін-өзі жазалау әдісі - алдына қойған міндетті орындау, ауытқымау.
Мысалы, 9-сынып оқушысы қызықты киноға баруға билет алады. Алдында сабағына
шала әзірленіп, екі алып қала жаздағаны ойына оралып, келесі сабаққа жөнді
әзірленбегені есіне түсіп кинодан бас тартады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің құрамды бөлімдері:
• өз кемшілігіне сын көзбен қарау, мақсат қою.
• өзін-өзі тәрбиелеудің бағдарламасын жасау.
• әдістерін анықтау.
• аутотренинг - жеке тұлғаның өзіне жаттығу жүйесін әзірлеуі.
• өзін-өзі бақылау.
Тәжірибеде оқушы тәртібінде және мінез-құлқында ауытқулар кездесіп
отырады. Сондықтан тәрбиелеу жұмысында қайта тәрбиелеу де үлкен орын алып,
оқушы ауытқулардың алдын алуға және жеңуге бағытталады. Қайта тәрбиелеу
тұлға құрылымын қайта құру, адамның барлық психологиялық сапаларын қайта
жасау. Түзету - оқушы санасындағы және іс-әрекетіндегі жеке кемшіліктерді
жеңу.
Қайта тәрбиелеу - тәрбиелік ықпалдар жүйесі барысында құлықтық даму
мен іс-әрекеттегі ауытқуларды түзетіп, қоғамның моральдық талаптарына сай
тұлға сапаларын қалыптастыру.
Қайта тәрбиелеу тұлғаның мотивтері мен қажеттіліктерінің, сезімдері мен
еркінің, түйсіктерінің, іс-әрекеті мен мінез-құлқының әлеуметтік-
психологиялық өзгеру процесі, қиын балалардың орынды сапаларын қалпына
келтіру, педагогикалық тұрғыда қараусыз қалған балалардың жүріс-тұрысындағы
кемшіліктердің орнын еңбектегі, спорттағы және басқа іс-әрекеттегі
нәтижелермен толтыру.
Қайта тәрбиелеуде қайта ұғындыру, қайта оқыту, басқа іс-әрекетке
көндіктіру, күрт өзгерту, еріксіз көндіру сияқты әдіс-ер қолданылады.
Қайта ұғындыру - бұл тәрбиесі қиын балалар және педагогикалық тұрғыда
қараусыз қалған оқушылар бойындағы қате көз-қарастарын өзгерту әдісі.
Қайта оқыту - бұл теріс қажеттіліктер мен дағдыларды түзету әдісі.
Тәрбиенің басым бағыттары.
Тәрбиенің қойған мақсатынан және одан туындайтын міндеттерге сүйене
отырып
тәрбие жұмысының мынадай б а ғ ы т т а р ы айқындалады:
● Азаматтық-патриоттық, құқықтық және полимәдениеттік тәрбие
гуманизмге, қазақ халқының тарихы мен салтын, тілін сүю және құрметтеуге,
оның таңдаулы дәстүрлерін сақтауға және оны дамытуға, Қазақстанның басқа
халықтарының мәдениетін зерттеу және игеруге негізделген азаматтық
ұстанымды және патриоттық сананы, құқықтық және полимәдениетті, қалыптасқан
ұлттық өзіндік сананы, ұлт аралық мәдени қарым-қатынасты, әлеуметтік және
діни төзімділікті қалыптастыруы тиіс. Қазіргі жағдайда тәрбиеленуші-лердің
құқықтық санасын, олардың балалар мен жастар ортасында құқық бұзушыларға
қарсы тұруға дайындығын қалыптастыру аса маңызды мәселе. Балалар мен
жастардың азаматтық патриоттық, құқықтық мәдениетінің әлеуметтік мәртебесін
көтеру әрі азаматтық патриоттық, құқықтық тәрбие бойынша ғылыми
негізделген саясат жүргізу; білім беру ұйымдарында азаматтық құқықтық,
патриоттық тәрбие беруде мазмұны мен әдіс тәсілдер мен оқу тәрбие
құрылымының өзара іс әрекеттестік негізінде деңгейін көтеру;
● Рухани-адамгершілік тәрбиесі өзіндік сананы дамытуға жағдай
жасауды, жеке тұлғаның әдеп ұстанымын, оның қоғам өмірінің нормалары мен
дәстүрлерімен келістірілетін моральдік қасиеттерін және бағдарларын
қалыптастыруды болжайды. Рухани адамгершілік құндылықтар мен білім
жүйесін дамытып қалыптастыру; Кәсіптік және адамгершілік әдептерге
байланысты білімдерді оқу, өндірістік және қоғамдық іс әрекеттерде іске
асыру;
● Отбасы тәрбиесі адамдар арасындағы оңтайлы және эмоцияналды көңіл-
күй қарым-қатынасы арқылы адамгершілік, рухани және гуманитарлық
құндылықтарға басымдық беруде әлеуметтік-тарихи тәжірибені таратудың
анықтаушы құрамдас бөлігі болып саналады. Қазақстандық қоғамның жалпы
сұранысы және халық дәстүрлері, әлемдік және ұлттық мәдениет негізінде
құрылған балалар мен жастарды жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтарға
бағдарлау бірінші қатарға қойылады. Тәрбиеленушілердің санасында дәстүрлі
ұлттық және моралдық құндылықтар жандандыру отбасы негізінде
қалыптастыруды ұялату.
● Өзін-өзі тану мен өзін-өзі дамыту қажеттілігін қалыптастыру. Өзін-
өзі тану жастарға қоршаған ортаны түсінуге, оған өзінің қатыстылығын саналы
сезінуге, қоршаған ортаға өзінің көзқарасын жалпы адамзаттық құндылық
ұстанымында жүйелеу, өзінің өмірлік ұстанымын анықтауға көмек беру үшін
қажет. Өз өзін-өзі тану өзін дамытудың, жеке тұлғаның дербес белсенділік
көрсетуінің, өзінің қабілеті мен әлеуеттік мүмкіндігін ашудың қажетті шарты
болып табылады. Адам – адам, адам - қоғам, адам - техника, адам - табиғат
жүйесіне терең білім қалыптастыру; Өзін-өзі тану нәтижесінде адам өзінің
дербес өсу және өзін-өзі жетілу қабілетіне ие болады. Сөйтіп, адам
толысуын, өмір рахаты мен оның мәнін жете түсінеді.
● Әлеуметтік-мәнді және жеке қасиеттерін қалыптастыру тұлғалық қасиет
(әлеуметтік бейімділік, әлеуметтік белсенділік, әлеуметтік тұрақтылық)
әлеуметтік қарым-қатынас жүйесінде өзіне тән тәртіп стилі, шығармашылық пен
дербестікті дамытуға, қоғамдағы өзгерістерден дереу және тең әсер алу,
белсенді өмір ұстанымында болуға ықпал жасайды.
● Коммуникативті мәдениетті қалыптастыру тәртіп қағидасын анықтайды,
құндылықтар жүйесін, иделдарды, нормаларды айшық-тайды және шығармашылық
қызметте өзінің дербестігін көрсетуде қарым-қатынасты ұйымдастыруға,
байланысты орнатуға, оларды дамытуға, келісуге, тәртіпке келтіруге және
түзетуге көмек береді.
● Экологиялық тәрбие адамның бойына табиғатқа әдепті көзқарас-тың және
оған қарым-қатынастың қалыптасуы мен дамуын, табиғи ресурстардың
жағдайына жеке жауапкершілік сезімін және адамдардың олармен парасатты іс-
әркеттерін болжайды. Экологиялық тәрбиенің негізі алдымен, қоршаған ортаны
және халықтың денсаулығын қорғауды, елімізде экологиялық жағдай туралы
халықты ақпаратпен қамтамасыз етуді көздейді.
● Эстетикалық тәрбие рухани - адамгершілік құндылықтарды әсемдік
арқылы, көркем мәдениет арқылы, халықтар мен дәуірдің әлемдік көркем
құндылықтары арқылы, ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарын зерделеу
арқылы қалыптастыруды көздейді. Адам бойында қазіргі кезең дамуының
маңызды міндеттері болып саналатын өнер құралдары арқылы анағұрлым жоғары
сана-сезім, тұжырымдамалы ойлауға қабілет, әлемді тұтас бағамдай білетін,
өзінің дербес шығармашылық қызметімен әлемдік құндылықтар туралы танымын
толық іске асыратын, ұжымда жұмыс істеуге бейімді, мәдениет әлемінде және
адамдармен қарым-қатынаста қалыптастыру.
● Дене тәрбиесі мен салауатты өмір салтын және денсаулық қорғаушы орта
қалыптастыру жастардың бойына психикалық тұрақтылықты және тиімді кәсіби
қызмет қажеттілігін қамтамасыз ететін салауатты өмір салтын дарыту мен жеке
тұлғалық сапаны қалыптастыру мақсатын қояды. Оны іске асыруға алдын
алушылық білімі кіреді. Салауатты өмір салтын қалыптастыру адам ағзасының
мүмкіндіктерін, оның қызметінің ерекшеліктерін болжау, адамның физикалық,
психикалық және рухани саулығының өзара байланысы, сондай-ақ, тәрбиелену-
шілерді саналуан спорт түрлеріне тікелей қатыстыру жолымен ағартушылық
және ақпараттық түсіндіруші жұмыс барысында жүзеге асырылады.
● Еңбек және экономикалық тәрбие балалардың, жас өспірімдердің, және
жастардың өзіне-өзі қызмет көрсету шеберлігін және дағдыларын, еңбек
қызметінің саналуан түрлеріне адалдықпен, шығармашылық және
жауапкершілікпен қарап, ұжымда, топта жұмыс істей білу икемдігін
қалыптастырады; адамның жеке шеберлік, белсенді және болмысымен беріліп іс-
әрекет жасау, қажетті ресурстарды жұмылдырып, істің мәнісін дұрыс
бағалап, өз іс-әрекетінің қажетсіз қалмауына мән беріп, олардың түпкілікті
тиімділігін тиянақтап жаңа өндіріс және қоғам жасауды көздейді. Жастардың
бойында еңбектің ең бірінші өмірлік қажеттілік, өмірлік табыстарға жетудің
басты тәсілі мен жоғары құндылық.
Тәрбие жұмысы әрдайым белгілі бір жас мөлшеріндегі топқа
бағдарланады. Жас мүмкіндіктері менерекшеліктеріне сәйкес тәрбиелік
міндеттер қойылып педагогикалық ықпал жасау құралдары мен әдістері таңдап
алынады.
Түрлі оқу-тәрбие мекемелерінде әр бір жас мөлшеріндегі жекелеген
топтармен сара жұмыс жүргізіледі.
Адамның өмірінде мектеп жасына дейінгі, мектеп жасы кезеңдері және
әлеуметтік кемелденген, есейген кезең деп бөліп қарау қабылданған. Бұл
кезеңдердің әрқайсысының ішінде адам дамуының белгілі өзгешелігімен
сипатталатын жас шамасының анағұрлым қысқа белестері болады.
Мектепке дейінгі жастағы балалар мына кезеңдерге: Сәбилік шаққа – екі
жасқа дейін, нағыз мектепке дейінгі шаққа - екіден жеті жасқа дейін болып
бөлінеді. Мектеп жасындағы балалар оқыту мен тәрбиелеудің негізгі
кезеңдеріне сәйкес кішкентай шәкірттік шақтағы балалар 7-9 жастағылар (І-
ІІ сыныптар), естияр және есейген шақтағы жеткіншектер 10-12 жастағылар (ІV-
VІсыныптар), ересек (ержеткен) шақтағы жеткіншектер 13-15 жастағылар (VІІ-
VІІІ сыныптар) және жас өспірімдер 16-17 жастағылар (ІХ-Х сыныптар)болып
бөлінеді.
2.Лекция.
Тақырыбы. Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемесі мен
технологиясы
Жоспары:
1. Мектепте тәрбие жұмысын жүргізудегі тәрбие әдістемесі,
технологиясы, оны қолдану аясы.
2. Тәрбиенің әдістері, құралдары туралы сипаттама
Қазіргі мектептерде тәрбиенің сапасына, әдіс-тәсілдерінің мазмұнына,
мақсатына зор көңіл бөлуде және жаңаша көзқарастар қалыптастырылуда. Жаңа
талап негізі қарқынды өркениет бағыттарынан қалыспай, терең білімді игеру.
Осыған орай, қазақ мектептерінің оқыту жүйесінде әлемдік және ұлттық
негізде жеке тұлғаны дамыту үшін өте орынды жағдайлар жасалып, нәтижелері
көрінуде болашақ ұрпақты тәрбиелеу ең басты міндеттердің бірі- мектеп
оқушыларының іс-әрекетін ізгілендіріп, рухани дамуының дұрыс жолға қойылуы.
Ол үшін оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін гуманистік бағытта тәрбиелеп,
олардың алдын-ала шығармашылықпен дамытуына жол ашу.
Тәрбие берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы
(оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды.
Тәрбие процесінің барлық кезеңінде белгілі бір сапалар қалыптасады, бірақ
әр жеке сыныпта тәрбие әдісі өзгеріп отыруы тиіс. Бірінші сыныпқа дәл
келетіні, үшінші сыныптағыларға сәйкес келмейді, ал бесінші сыныптағылар
оны қабылдамауы мүмкін. Тәрбиеленушілердің жекелік және түлғалық
ерекшеліктері. Жалпы әдістер, жалпы бағдарламалар тәрбиелік өзара
әрекеттегі тек бастама ғана. Жекелік және тұлғалық түзетулер қажет.
Инабатты тәрбиеші өз әдістерінше әр тұлғаның өзіне тән қабілетгерін
дамытуға, оның өзіндік қасиеттерінің сақталуына, "мендік" белгілерін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін әрекеттерді жасайды.
Тәрбие үрдісінің мақсаты.Тәрбие-қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке
тұлғаның ара қатынасын қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі
өмірге қажетті тұлғаның жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады.Тәрбие
маңыздылығы сондай, біздің болашақ ұрпағымыз тәрбиеден ғана рухани байлық
алып, тәрбие арқылы ғана Адам болып қалыптасады.
Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі
таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты
мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты
мәселесінің бірі-өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық-адамгершілік
қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу.
Ал мұғалім мен мектептің ең қасиетті міндеті-рухани бай, жан-жақты дамыған
жеке, дарынды тұлғаны зерттеп, дамытып, қалыптастыру. Болашақты
гүлдендіріп, тәуелсіздікті нығайтатын ұрпақ алдымен рухани ұлттық тәрбие
нәрімен сусындауы қажет. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың ұлттық әдет-
салты, әдебиеті, мәдениеті, өнері, шыққан түп-тамырында жататыны белгілі
[6, 33 б.].
Сол ұлттың байлықты бүкіл адамзаттың өз ұрпағын тәрбиелеудегі, білім
берудегі озық ұстанымдарымен байланыстыра отырып, әр баланың қабілетін,
талантын ашу, өзіне-өзінің сенімін нығайтып, өзіне-өзінің жол ашуына түрткі
жасау. Міне, бүгінгі білім беру, тәрбие ісінің басты міндеті осы... Жаңа
білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес,
оның тұлғасын, білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Ендеше, тәрбие-ауадай
қажет.
Иә, егеменді еліміздің жарқын болашағы болар жас ұрпаққа терең мазмұнды
білім беру мен ұлтын сүйер патриот азамат етіп тәрбиелеу бүгінгі алға
қойған басты міндет. Ертеңгі ел тізгінін ұстар азаматтар-бүгінгі мектеп
оқушысы. Жас ұрпақ тәрбиесі қай заманда болмасын уақыт сөресінен түскен
емес. Тәрбие мәселесі адам баласының ғұмырындағы көнермейтін, ажырамайтын
баға жетпес құндылық, бала тәрбиелеу мәселесінің негізгі өзегі-өмір
тәжірибесі, өз халқының әдет-ғұрпы.
Ақиқат пен аңыздың асқарында ғұмыр кешкен Бауыржан Момышұлы атамыздың
мына сөзі де менің жанымда жүреді. Жаудан да, даудан да қорықпаған қазақ
едім, енді қорқынышым көбейіп жүр. Балаларын бесікке бөлемеген, бесігі жоқ
елден қорқам. Екінші, немересіне ертегі айтып беретін әженің азаюынан
қорқам. Үшінші, дәмді, дәстүрді сыйламайтын балалар өсіп келеді. Солардан
қорқам деген атамыздың осы қорқынышын болдырмайтын, бесік жыры үнінің
құдіретіне тәнті болып өсетін баланың тәрбиеленуіне, ертегіні құмарта
тыңдап, оның қызығына тамсана білетін жеткіншектің көбеюіне, дәстүрімізді
сыйлайтын намысты ұл мен қыздың өсуіне тірек болатын тәрбие жұмысы ұлттық
мінез, ұлттық келбетіміздің ажарлануына жол ашады.
Заманымыздың заңғар жазушысы М. О. Әуезов: Адам баласы жан жемісін татпай,
өмірдің терең мағынасында шын мақсатын түсіне алмайды деген екен. Жан
жемісі алдымен оқу-білім, тәрбие десек, сол жемісті берер мәуелі ағашымыз
мектеп, ол мектептің жүрегі- мұғалімдер емес пе?!
Мектеп-білім ошағы, тәрбие ордасы, тағылым табалдырығы. Мектеп-тұлғаның
толық қалыптасуына жағдай жасайтын әлеуметтік орта. Әр жеткіншек-
зерттелмеген құпия. Сол зерттелмеген құпияны ашып, баланың басқаға
ұқсамайтын қасиетін тани білу-ұстаз атаулыға үлкен салмақ тастап отыр.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев білім мен ғылым қызметкерлерінің ІІ сьезінде
Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер-бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім
оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазға
жүктелетін міндет ауыр,-деген болатын. Ендеше елдің ұлтжанды азаматын
тәрбиелеймін деген кез келген ұстаз ұлттық мәдениетпен, тарихи, мәдени
мәліметтер және құнды ата-баба мұраларымен қарулануы қажет [6, 35 б.].
Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек,-деп
Абай айтқандай, жүректің жылуы, махаббат, ар-намыс, қайрат-жігер деген
сезімдері бар рухтың мекені- мектеп мұғалімдерінің жүрегі болуға тиіс.
Қазіргі қазақ мектептері оқыту мен тәрбиенің сапасына, әдіс-
тәсілдерінің мазмұнына, мақсатына зор көңіл бөлуде және жаңаша көзқарастар
қалыптастырылуда. Жаңа талап негізі қарқынды өркениет бағыттарынан
қалыспай, терең білімді игеру. Осыған орай, қазақ мектептерінің оқыту
жүйесінде әлемдік және ұлттық негізде жеке тұлғаны дамыту үшін өте орынды
жағдайлар жасалып, нәтижелері көрінуде.
Ең бастысы, оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың тиімді жолдарын табу,
оқушыны іздену, үйрену әрекетіне жұмылдыру, педагогтің өз әрекетіне ішкі
мотивтері мен шығармашылық ізденісін байланыстыра отырып, кәсіби
ілгерілеуіне түрткі болатын инновациялық технологияларды іріктей
білгендігінде.Жастардың бүгінгі білімі-ертеңгі капиталы болатындай,ал
қазіргі тәрбиесі-қазақтың қадірлі қасиеттерін қастерлей білетіндей болуы
тиіс.
Мәлік Ғабдуллиннің мына сөзі менің тәрбие туралы ойыма ой салды.
Тәрбие дегеніміз баланың үстіне кигізе қоятын дайын киім емес. Тәрбие
жұмысының мыңдаған түрі мен қыры бар. Олар тәжірибеде сынала келе нәтижеге
ие болады. Сондықтан тәрбие мәселесі мектеп өмірінде ешқандай маусымды,
үзіліс дегенді білмейді, үздіксіз жүргізіліп отыратын процесс.
Жаңа үлгідегі ұлттық мектеп моделін жасау және оның нәтижелерін жалпы білім
беретін мектептердің оқу-тәрбие үрдістеріне енгізудің ғылыми әдістемесін
қамтамасыз ету.
Қазақ мектебінің мәселесі-қазақ елдігінің мәселесі.Қазіргі уақытта өмірлік
дағдылар мен біліктілікті қалыптастыру-тәрбиенің негізгі міндеті.
Интеллектуалдық дамыған елді қалыптастырудың өзекті бір жолы толыққанды
жеке тұлға тәрбиелеумен, оқушының жаңа ойлампаздығын дағдыландырумен,
қазіргі ғылыми жетістіктердің негізін терең біліктендірумен ұштасады.
Ғылыми-эксперимент жұмысының аса маңызды саласы сабақтан тыс тәрбие
клубтары мен орталықтарын құру арқылы жүзеге асырылады, әрбір баланы
қайталанбас тұлға деп қарастырып, оның өзгеше қасиеттерін дамыту мақсаты
қойылған. Қай баланың болмасын бойынан жақсы қадір-қасиет іздеп табу, соған
арқау сүйеу, оған үлкен үміт арту-ұстаз тәрбиесінің тәжірибесі болу керек.
Тіпті баланың әрең байқалатын ізгі қасиеттерін де айтып, жақсы
талпыныстарын бағалап, үміт білдіріп отырса, соғұрлым ол сенімді бағалай
біледі, ашыла түседі. Сонымен қатар, жаңа білім беру мазмұнын жүзеге
асыруда оқушының білім сапасын дамытудың мақсаты мен міндетін айқындаудың
және тәрбие кеңістігінің тірек-талдау схемасын қалыптастырдық. Оқушыларға
тәрбие арқылы білім беруде қоғамдық пәндердің атқаратын ролі ерекше. Ол
шәкірттерде отансүйгіштік, ұлтжандылық, идеялық сенімді қалыптастырады.
Оқушының рухани байлығын кеңейтіп, өзінің қоғамдағы орнын түсінуге
көмектеседі, ұрпақтың ізгі талап-тілектерін оятады. Қазақтың ұлттық салт-
дәстүрі, мәдениеті мен әдебиеті
Оқу-тәрбие үрдісінде әрбір шара ата-аналардың қатысуымен өткізілетінін
ерекше атағым келеді. Ата-ананың балаға өнегесі-барлық жағдайдағы ең күшті
бағдар екендігі сөзсіз. Отбасындағы шынайы ұлттық тәрбие қолға алынбай,
бала ұлттық тәрбиенің нәрін татпай, оның ұлттық менталитеті қалыптаспайды.
Ондай жағдайда ол өзін де, өзгені де сыйлап, құрметтеп, отбасының, елінің
намысын ойлап жарытпайды. Мұндай мәселелерде әсіресе жанұяның рөлі ерекше.
Себебі тәрбие жанұядан басталады. Балаларды тәрбиелеуде ата-аналарды оқу-
тәрбие үрдісіне қатыстыру, олармен тығыз байланыс жасау мәселесі негізгі
орын алуға тиіс. Қоршаған орта өзінің құндылықтарымен тұлғаны жасайтынын,
ал бай орта болатынын ескере отырып, біз мектептің ата-аналар, оқушылар мен
мұғалімдердің өзара әрекет жасауына үнемі ашық болу үшін бар күшімізді
саламыз.
Егер баланы тәрбиеленген дәрежеге жеткізудің сәті түссе, адамгершілік
тәрбие жеке адамды жетілдіруде тиімді ықпал жасайды,-дей отырып, Егер біз
балаға қуаныш пен бақыт бере алсақ, ол бала дәл сондай бола алады,-деген
В.А.Сухомлинский сөзін басшылыққа алуымыз керек. Тәрбие арқылы білім беру-
үзіліссіз жүргізілетін үрдіс, ол адамның өмірге келген күннен бастап өмір
бойы жалғаса береді. Оның мазмұны оқушының жеке бас қасиеттерінің кең
шеңберін қамтиды.
Дербес Қазақстан мемлекетінің ертеңгі болашағы-бүгінгі ұрпақ
тәрбиесіне тікелей тәуелді. Өскелең ұрпақтың рухани жан дүниесін білім
нәрімен сусындатып, халқының ерте заманнан жинақталған асыл мұрасымен
байытып, ұлттық дәстүрлердің озық үлгілерін санасына сіңіріп, Абайша
сөйлесек, көкірек көзін оята тәрбиелеу-ата-анадан басталып, мектепте
жалғасып, бүкіл қоғам болып ат салысатын жауапты міндеттердің ең бастысы.
Оқушының бос уақытын ұйымдастыруы.Тәрбие үрдісін ізгілендірудің және
мектептен тыс тәрбие жұмысын жетілдірудің негізгі шарты - оқушыларға
даралап ықпал ету тәсілі болып саналады. Оқудан бос уақытында жасөспірім
ортақ істің ұйымдастырушысы, белсенді қатысушысы болуға үлкен мүмкіндік
алады. Іске қатысушы ретінде ол алдына міндеттер қояды, оларды шешу жолдары
мен құралдарын таңдайды ақпарат алды яғни жеке тұлғаның дамуы, ержетуі және
әлеуметтік бағытталуы іске асады демекпіз. Бос уақытты жүйелі ұйымдастыру,
мәдени құнды мазмұнмен толықтыру, әлемдік және отандық мәдениетке баулу,
өзін-өзі саналы түрде бағалай білу сияқты аса маңызды әлеуметтік-
педагогикалық шешуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz