Ежелгі түркілердің наным-сенім түсініктері

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Ежелгі түркілердің наным-сенімдері.

Халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның тарихына, рухани-мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып табылады. Дін - руханияттың өзекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі бір аймақты мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-сырын терең тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани бастауларын, оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени тұтастықтағы діни жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше. Ежелгі руханиятта дін оның негізгі құрамдас бөлігі екендігін ескерсек, айтылған тұжырымның маңыздылығы арта түседі. Себебі дін өткен тарихи дәуірлерде мәдениеттің барлық салаларын қамтып жатты. Көптеген мәдениеттанушылар дінді мәдениеттерді бір өркениетке біріктіретін фактор ретінде қарастырады. Н. Данилевскийдің, К. Ясперстің, А. Тойнбидің, О. Шпенглердің, П. Сорокиннің еңбектерінде тарихи-мәдени типтердегі діни ерекшеліктер бітім құрастырушы және мәдени айрықшалықты білдіретін нышан ретінде баяндалады. Үлкен өркениеттердің қалыптасуында ұлттық діндердің тар шеңберден шығып, рухани-мәдени тұтастықты құрауы, дүниетаным мен адами қасиеттердің жаңа мазмұндарын қалыптастыруы ерекше маңызды. Алайда, өркениет ағымына қосылған этностар мен этностық топтар өркениетке ортақ дінді, оның рәсім-рәміздерін қабылдағанмен, олардың наным-сенімдері мүлдем жоғалып кетпейді. Олар халықтың әдет-ғұрпында, дүниетанымдық рәміздерінде, дүниені түйсінуінде, сезінуінде сақталады. Сол себепті қазақтардың діни көзқарасында Алла мен Тәңірі ұғымдары синонимдер ретінде қолданылады. Әрине, қазақ мәдениетінде қалыптасқан архетиптік наным-сенімдерден исламдық діни жүйеге ауысу бірнеше ғасырларға созылды және бұл қарым-қатынас тұтастану бағытында өтті.

Ислам діні мен араб мәдениетінің қазақ халқының руханиятына тигізген игі әсерін, тарихтағы үйлестіруші қызметін теріске шығаруға болмас, алайда қазақтарды өзіндік халық, этнос ретінде қалыптастырған, руханиятының өзегін құрап, тұрақтандырған архетиптік наным-сенімдерін ұмытпаған жөн, оларсыз мәдениетімізді толыққанды түсіну мүмкін емес. Қазақтардың діни жүйелерін қарастырғанда олардың бір-бірімен қатар дамығанын, оларды бөліп қарастыру тек ғылыми абстрактілеу арқылы, қолайлылық мақсатында қолданылғанын естен шығармаған жөн. Нақтылы тарихи даму барысында олар бір-бірімен қабаттасып, тұтасып кеткен. Қазақтардың мифологиялық және архетиптік тарихи даму кезендерінде генотиптік діни жүйелер басым болды. Профессор Т. Ғабитов генотиптік діни жүйеге төмендегідей анықтама береді: "Генотиптік діни жүйе деп рулық-тайпалық қауымға тән ілкі ата текті қастерлеп, оларды жаратушы және қоғамдық өмірдің барлық салаларында шешуші күш ретінде қабылдайтын сенімдер мен нанымдардың бірлігін айтады. Генотиптік сенімнің орталық бейнесі -аруақ”. Ата-баба аруағын қастерлеу - сақтар заманынан осы күнге дейін жалғасқан дәстүр. Қазіргі күндері ел мен жерді жаудан жан аямай қорғап, ерлігімен, әділеттілігімен көзге түскен, сол арқылы халық жадында сақталған Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Райымбек сияқты батырларды, Төле, Қазыбек, Әйтекедей билерді қастерлеп, оларға атап ас беру - осы дәстүр көрінісі. Артында қалған ұрпағы о дүниелік болған адамның аруағын риза етуді парыз санаған. "Өлі риза болмай, тірі байымайды” деген халық даналығында аруаққа деген көзқарас айқын көрініс тапқан.

Көне түркілердің генеалогиялық мифтері тотемистік нанымдардың да генотиптік сипатта болғандығын айқындайды. Түркілердің ұйытқысы болған ашин тайпасының өкілдері өздерін көк бөрінің ұрпақтарымыз деп санаған.

Адам баласы өз табиғатында тек тәндік қана емес, сонымен қатар руханилықтың бар екендігін ерте ұғынса керек және ол осы ұғымын мифологиялық тұрғыда бейнелеген. Мысалы, Өгізхан, Шыңғысхан туралы аңыздарда олар күн сәулесінен жаралған делінеді. Бұл аңыздарда хан қызы күн сәулесі түскеннен кейін жүкті болып, ұл туады. Аталған аңыздарда ел билеуші хандардың құдайлық табиғатын, яғни билігін заңды деп тану мағынасында қолдану кейінгі кездерде қалыптасқан, ал олардың бастапқы мәні адамның руханилығын, трансценденттігін негіздеу болып табылады.

Көк аспанды, жұлдыздарды, күн нұрын - жан тұрағы деп қарастыру оларды құдіреттендіруге жол ашады. Дамудың белгілі бір сатысында адам болмыс пен сананың, тән мен рухтың аражігін ажыратады және соңғысын жоғарғы әлеммен байланыстырады.

Исламға дейінгі қазақ халқының рухани мәдениетінде тәңірлік сенім мен шаманизм айрықша орын алады. Тәңірді зерттеушілердің тұжырымында еуроазиялық көшпелі шаруашылық - мәдени типтің қажеттіліктеріне икемді сенім жүйесі ретінде бейнеленеді, яғни ол көшпелілердің шындықтағы болмыс тәсілінен, дүние түйсінуінен туындаған. Академик Ғарифолла Есім "Хакім Абай” кітабында: тәңірге сыйыну - сенім емес, дін емес, ол Адам мен табиғаттың арасындағы үйлесімділікті мойындағандық деп тұжырымдаған. "Тәңірді мойындау адам еркін шектемейді. Тәңірге көзқарас өзіне қарама-қарсы түсінікті қажет етпеген. Себебі, тәңір - деген табиғат, ол өмір сүру үшін қажетті жағдай. Тәңір табиғаттың өзінен туған түсінік. Оны табиғаттың синонимі деп те қарауға болады. Адамның табиғатқа табынуы, бір жағынан, натуралистік түсінік болса, екіншіден, өзінен тыс рухты іздеу, оны субъект ретінде қабылдау, дерексіз ойлаудың жемісі”, -дейді. Яғни, біздің арғы ата-бабаларымызға догматталған діни жүйелерге қарағанда, ашық дүниетаным тұрпатындағы сенім көбірек тән, жан дүниесі мен рухани ізденістеріне әлдеқайда жақын. Барлық діни жүйелердегі тәрізді тәңірлік сенім де табиғат күштерін құдіреттендіруден, құпия тылсым тіршіліктің терең қатпарларынан тамыр алады. Алайда, Тәңірге табыну діни түсінік эволюциясындағы табиғат діндерінен кейінгі жоғары саты болды. Барлық халықтар рухани дамуында діни көзқарастар эволюциясын бастан өткізді. Әрине, оны бірінен соң бірі келетін діни жүйелер хронологиясы деп қарастыруға болмайды, шындық әрқашан теорияға қарағанда әлдеқайда күрделі, көпжақты болып келеді.

"Ол (тәңір - авт. ) - әр түрлі наным-сенімдердің, көбіне табиғатқа, оның стихиялық күштеріне табынудың және оларды бұрмалап бейнелеудің біртіндеп дамуынан туған құбылыс. Тәңірліктің дүниетанымдық негізі дүниедегі заттар мен құбылыстар жанданған деп қарастыратын натурфилософиялық гилозоизм болып табылады, ол түптеп келгенде табиғатты құдай деп қарастыратын пантеизмнің негізін құрайды”, -деп жазады С. Н. Ақатаев. Қалыптасуының бастапқы сатысында Тәңір протоқазақтардың құдайлар пантеонындағы жоғарғысы деп танылады. Ежелгі қазақтар тәрізді қазақтардың ілкі тектері де табиғат объектілері мен құбылыстарын құдайландырып, оларға табынған.

Тәңірлік діннің өзіне тән ерекшелігі - ол өзіне дейінгі діни наным-сенімдерді теріске шығармайды, қайта оларды бір жүйеге келтіріп синтездеуші рөл атқарады. Плано Карпини түркілердің бір құдайға иланатындығын айта келіп, " . . . оның үстіне олар күнге, айға және отқа, сонымен бірге таңертеңгілік тамақ жеудің немесе су ішердің алдында сол ас-дәмдерінен ауыз тидіретін сыбаға арнап, су мен жерге де құдай деп табынады”, - дейді. В. В. Бартольд: "Ежелгі түркілер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жерге (жер-суға) сыйыну болды”, - деп жазады. Тәңірді түркілер барлықты жаратушы "объективті идея” ретінде қарастырса, жер-су - тіршіліктің тірегі.

Бұлардан басқа көне түркілердің наным-сенімдерінде әйел-құдай - Ұмай ерекше құрметтелген. Әйел тәңірі Ұмай - отбасы мен бала-шағаның жебеушісі болған. Аталған үш құдай түркілердің пантеонында маңызды болып саналады. Тоныкөк құрметіне орнатылған ескерткіште: "Көк, Ұмай құдай, қасиетті жер-су, міне, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек!”, - делінеді.

Жер-су құдайына келетін болсақ, ол да табиғатты пір тұтудан туындайды. Алтайлық аңызда: "Үлген жаратылысқа дейін шексіз-шетсіз, түпсіз-тұңғиық теңіз үстіндегі кеңістікте тіршілік етеді. Сонда Үлгенге судан Ақ ана шығып, оған жер мен аспанды жаратуды үйретеді” делінген. Бұл аңызда да матриархаттық, рулық, қауымдық қатынастар ықпалы байқалады. Матриархаттық-рулық қауымнан патриархалды қауымға біртіндеп өту барысында жер-су соңғы орынға ығыстырылады. Көк аспан ретіндегі Тәңір өзінің жоғарғы құдай ретіндегі маңызын жоғалтпайды, патриархалдық-қауымдық қатынастардың күшейіп, нығаюына байланысты ол зор, қаһарлы тұлға сипатына ие болады. Тәңір сөзінің этимологиясын С. Ақатаев "таң” және "ер” сөздерінің бірігуінен шығуы мүмкін деп қарастырады. Бірінші буын "таң”, автордың пікірінше, күннің шығуымен байланысты болса, "ер” - түрік тілдерінде ер адамды білдіреді. Осы тұрғыда Тәңір "Күн адам”, "Аспан адам”, яғни құдай дегенді білдіреді.

Тәңірлік дін адамды өз іс-қимылына, әрекетіне, пиғыл-ниетіне есеп беріп отыруға үйретеді, ісі түсіп, жолы болса түркілер тәңір қолдады, дейді, қателік жасап, адасса, "Тәңірім, кешіре гөр”, -дейді.

Тәңiршiлдiк сенiмiнiң тарихына қарасақ, ежелгi кезде ата-бабаларымыз ғұн, үйсiн, түрiктер Тәңiрге сенгендiгi туралы мәлiметтер келтiрiледi. Дегенмен, тәңiр сенiмiн ата-бабаларымыздың төл сенiмi деп кесiп айту қиын болар. Ата-бабаларымыз Тәңiр деп көк аспандағы Ұлы Жаратушыны айтқан. Тәңiрдi аспанда деп сенгендiктен, көбiне Ұлы Жаратушыны Көк Тәңiрi деп атаған. Демек, тәңiршiлдiк дiн деген тұжырымнан гөрi ескi сенiмдердiң бiрi

Тәңіршілік бұрынғы өткен ата-бабаларымыз ұстаған, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша беріліп келе жатқан дәстүр. Оның басты ұстанымы: «Әруақтар мен көк аспан», - дейді.

Өмір сүріп жатқан кез келген халық бір нәрсені пір тұтып, соған табынуға құштар болады. Қазақ халқы да ислам діні бізге жетпеген кезеңде өздері пір тұтатын, қорқатын күштерді жасап алған. Сол заманда «аруақтар біздің бар тірлігімізді бақылап, ұрпағына қолынан келер бар жақсылығын аямайды» деген ұғым үстемдік етіп, жоғарыдағы көк аспандағы Тәңірге сенген, сыйынған. Сол кездердегі қалыптасқан ұғым бойынша, аспандағы Тәңір (Алла тағала, Жаратушы) жердегі бар тірлікті реттеп, басқарып отырады деген түсінік үстемдік құрған. Бұл Тәңірге табынушылық болғанмен жеке дін емес-ті. Кейін VІІ-VІІІ ғасырларда ислам діні Араб түбегінен бастау алып, өзге елдерге тарай бастағанда, қазақ халқы еш қарсылықсыз ислам дінін қабылдады. Жаңа дінге кіргеннен кейін де, ескі шамандық дәуірдің кейбір салт-дәстүрлері сол қалпында сақталып, ислам діні рұқсат етпесе де өмір сүре берді. Олар - отқа май салу, шырақ жағу, бақсы-балгерге көрініп, сену, т. б.

Бүгінде бір қарын майды шірітетін құмалақтар білгенін істеп жүр. Қазақтың кеңпейілділігін пайдаланған олар күнәға батыратын бағытты насихаттап қана қоймай, дініміз исламды қаралауды да қояр емес. Осындай түрлі теріс ағымдағы діндермен бірге бүгінде тәңіршілдікті ұстанған тағы біреу бой көтерді. Біреу болғанда, ол - философ, әрі мәдениеттанушы, ақын Әуезхан Қодар. Оның айтып жүрген әңгімесі жағаңды ұстатады. Өзінің наным-сенімін ол «АйтРАRК» клубында дүйім жұрттың алдында жариялаған болатын. Әлгі «оқымыстымыздың» пікірінше: «Ислам біздің барымызды жоғалтады, діни-рухани негізімізді құртады, салт-дәстүрімізден айырады» дегендей қисынсыз жайттарды айта келіп, «біздің ата-бабамыз көк тәңіріне табынған, сондықтан біз сол жолымыздан адаспауымыз керек» деп өзінің адасып кеткенін байқамай жүрген сыңайлы. Онымен тұрмай, кезінде ахундар мен ишандардың тұрақты мекеніне айналған мешіттерді құр әншейін тұрған ғимарат деп, діни басқарманы керексіз ұйым деп шығарды. Егер осыдан бір ғасырдай бұрын өмір сүргенінде бабаларымыздың тас боранына ұшыраған болар еді. Алланың жердегі үйі саналатын мешітті керексіз деп айтпақ түгілі, ол жайында жаман ойлағанның өзінде табан астында сазайын алған болар еді. Амал не, ондай заман жоқ, соны пайдаланған ол «АйтРАRК» клубында: «Егер қазақтар өзінің рухани байлығын сақтаймын десе, өзінің дін туралы түсінігін - тәңіршілдіктен бастауы керек», - деп соқырдың күйін кешіп кеткен. Онымен тұрмай: «Сенім - бұл дәлелдеуді қажет етпейді, оған сенесің бе, сенбейсің бе - өз еркің. Екіншіден, біз түп-тамырымызды жоғалтып алдық. Тәңіршілдік атеистік діни ағым. Ол фанатизм, басқа дін ағымымен күресуді қажет етпейді. Тәңірге сыйынушылар өмір бақи көк аспан мен әруаққа табынады. Жалпы алғанда тәңіршілдік қана Қазақстанның идеологиялық, діни рухани негізін жасайды. Ал, исламдық, христиандық экспансияның қысымы көрініп тұр», - деп қасиетті дінді мансұқтауға көшкен.

Егер ата-бабаның жолын ұстағысы келсе аталы сөздер мен мақал-мәтелдерге назар аудармай ма? Сонда ислам дінінің қасиетін, біздің салт-санамыз қай дінге жақындығын білген болар еді. Әлде ислам дініне мойынсұнған аталарымыз Әуезхан Қодардан сауатсыз, ақыл-есі төмен бе? Осы секілді сұрақ «Қазақстан» ұлттық телеарнасындағы «Көкпар» ток-шоуында да көтеріліп, оған осы Әуезхан қатысқан болатын. Онда «Ислам мен тәңіршілдіктің қазаққа қайсысы жақын?» деген тақырып жүйесінде сөз жарыстырылды. Онда тәңіршілдікті жақтаған Әуезхан бастаған топ бос сандыраққа беріліп, ештеңе дәлелдей алмаса да құр далаға даурығып шапқан еді. Олардың сол тұрысын кім ұнатып, қолдасын?! «Ит үреді, керуен көшедінің» күйін кешті. Тіпті, «мынауың не сандарақтап тұр» деп көпшілік жақтырмай да қалды. Дегенмен аумалы-төкпелі шақта тұрған кейбір дүбара балалар сеніп қалуы ғажап емес қой. Сондықтан, оның теріс пікірімен санасудың қажеті жоқ. Ол өзінің адасқанымен қоймай өзгелерді де адастыруы мүмкін. Себебі, ол мектепте оқытылып жатқан Дарвин ілімін жалғастыратын сияқты. Бір айырмашылығы, не көрінсе соған табынып, Ай, Күн, отты құдай санауы да мүмкін. Оның бұл сенімінің әлсіз жері - кезінде құдай секілді табынған құпия Ай бүгінде еш жұмбақ емес. Ол да жер сияқты дене. Оны тек қараңғы білімсіздік уақытында пір тұтты. Бірақ, кейін шын жаратушы Аллаһты таныдық. Ал, Әуезхан Қодар болса сол баяғы жабайылық уақытты қайта бастан кешіргісі келеді. Яғни ғұн, үйсін, түркі тайпаларының нанымына жүгінеді. Жалпы Тәңір деген сөзді де дұрыс түсінбей жүрген сияқты. Болмаса, кезінде Тәңір, Жаратушы көк төрінде деп түсінген емес пе? Сондықтан, тәңіршілдік түсінігі жай бір адасушылар тобыры болып қалды. Айта кету керек, дін болып мойындалу үшін оның кітабы түсіп, пайғамбарлары болуы керек. Алайда, Әуезхан Қодардың айтып отырған «Ведам» кітабы кейіннен пайда болған жасанды кітап. Тіпті, оның кітабы жоқ деген сөз. Ендеше, Алланы тәңір деп білген қазақтың бір сөзін түрлендіріп, тәңіршілдік деп жоқтан бар жасап, ел ішіне іріткі салып жүрген мұндай бүлікшілдерді неге тоқтатпасқа?!

Көшпенді ата-бабамыздың ауыз әдебиетінде от пен суға, көк аспанға табынғаны кеңінен айтылғанын білеміз. Тарихи деректерге сүйенсек, Х-ХІІ ғасырларда өмір сүрген түркілер Жаратушыны бір Тәңір дейді. Осы орайда ғұлама ғалым Махмут Қашқаридың «Диван Лугат ат-Турк» кітабын қазақ тіліне аударған атақты ақын, ғалым Асқар Егеубайдың келтірген мәліметі бойынша, Шыңғысхан мемлекетінен 200 жыл бұрын Махмут Қашқари түркілердің Тәңірге табынбағанын жазады. Махмут Қашқаридың айтуы бойынша, Тәңір сөзін көк аспан деп аудару дұрыс емес, дұрысы - «көкте тек мәңгі бір Тәңір бар». Біз бүгінге дейін он сегіз мың ғаламның Жаратушысын түркілер - Тәңір, парсылар - Құдай, арабтар - Аллаһ деген атаулармен қабылдаймыз.

Махмут Қашқари кітабында 960 жылы 200 мың түтін түркілердің бір уақытта Ислам дінін қабылдағаны туралы дерек келтіреді. Ардақты пайғамбарымыз Мұхаммед (с. ғ. с. ) Ислам дінін таратқанда өз ортасында қандай қиындықтарға кездескенін ескерсек, қазіргі ұшан-теңіз қазақ даласын мекендеген байырғы тұрғындарының мұсылман болуы таңқаларлық жағдай. Бұл қалайша мүмкін болды? Оның басты себебі - Ислам діні түркілердің тамыры тереңге бойлаған рухани құндылықтарын жоққа шығармады, олардың Исламға дейінгі жалғыз Тәңірге табынуына қарсы келмеді. Оның үстіне Ислам шариғаты түркілердің сенім-нанымына, тұрмыс-салтына, әлеуметтік көзқарасымен үйлесіп те кетті. Сондықтан да, атамыз қазақ Исламды ешбір қарсылықсыз қабылдағаны тарихтан белгілі.

Тәңіршілдік туралы біздің қазіргі ғұлама философтарымыз не дейді? Бұл туралы академик, сенатор Ғарифолла Есім мынадай пікір айтады: «Дәстүрлі қоғам (алғашқы қоғам) кезінде білім мен дін бір-бірімен ажыратылмаған. Қоғамның білімді адамдары негізінен діншілдер болған. Бұл кездегі дін мен діни түсінікті салыстыруға болмайды. Діннің ол кездегі атқарған істерінің дені бүгінгі заман тұрғысынан қарасақ өзгеше мәнде. Билік тылсым күш ретінде танылған, сондықтан билік басындағылар тірі құдайлар немесе олардың жердегі сенімді өкілдері деп саналған. Тәңір діні деп жүргеніміз дәл осындай қызмет атқарған, ол адамның табиғатпен үйлесімділігін, дүниетаным қызметін атқарған. Сондықтан тәңірліктен бүгін жаңа тәңіршілдік дінін жасаушылық бос әуре. Тәңіршілдік біздің түсініктегі дін емес, ол ашық дүниетаным болған, сондықтан ол христиан, Ислам діндерінің қалыптасуына алғышарттық қызмет атқарған».

Қазақ мәдениетіне үлкен ықпал тигізген келесі діни наным-тип - шаманизм болды. Шаманизм ұғымы ғылыми әдебиетке XVІІІ ғасырда енгенмен, ол туралы айқын түсінік әлі қалыптасқан жоқ. "Шаманизм” термині әр түрлі мағынада қолданылады. Кейбір зерттеушілер шаманизм дін емес, себебі онда құдай туралы түсінік жоқ десе, басқалары оны діннің әмбебап формасы деп санайды. Бұл құбылысты ғылыми бағалауда да қарама-қарсы көзқарас бар. Шамандық қасиеттің психикалық науқаспен байланысына басты назар аударған зерттеушілер, оны ессіздікке табыну (культ безумия) деп қарастырса, ғалымдардың басқа бір тобы қазіргі психоанализдің түп бастауы деп бағалайды.

Көне заман мәдениетінде, діни наным-сенімдерінде айрықша орын алған және көп таралған дін бітімдерінің бірі - шамандық дін. Шаманизм ұғымы ғылыми әдебиетке ХҮШ ғасырда енгенмен, ол туралы айқын түсінік әлі қалыптасқан жоқ. "Шаманизм" термині әр түрлі мағынада қолданылады. Кейбір зерттеушілер шаманизм дін емес, себебі онда құдай туралы түсінік жоқ десе, басқалары оны діннің универсалды формасы деп санайды. Бұл құбылысты ғылыми бағалауда да қарама-қарсы көзқарас бар. Кейбіреулер оны архаикалық культ деп қарастырса, ғалымдардың басқа бір тобы қазіргі психоанализдің түп бастауы деп бағалайды.

"Шаманизм" терминінің өзі ғылымдағы бұрмалаудың нәтижесі. Буддашыл тақуаларды үндіде сакскрит тілінде "шраман" деп атаған, ал барлық діни құбылысты үнділік ықпалмен түсіндіруге әуес шығыстанушылар шраман мен шаман сөздерінің ұқсастығына сүйеніп шамандарды шрамандардың ізбасарлары деп тапты. Бурят ғалымы Д. Банзаров шаман манжурлық саман сөзі, Сібір тайпаларында ол сам түбірінен шаман деп айтылуы мүмкін дейді. Шаманизм бастауларын Үндіден немесе басқа оңтүстік елдерден емес, шаманизмнің шыққан жері Орталық Азиядан іздеу керек дейді. С. А. Токарев шаманизм барлық халықтарда кездеседі, алайда діннің бұл формасы Солтүстік Азияда кемелденіп дамып, үстем діни жүйеге айналды деп тұжырымдайды. С. П. Толстов кемелденген шаманизм Сібір халықтарында кейін қалыптасқан және оның пайда болуына буддизм ықпал еткен деген пікір айтады. С. И. Вайнштейн шамандар туралы мәлімдердің б. э. д. ҮІ ғасыр жазба деректерінде ғана кездесетінін айқындап, адамзат қоғамының көне даму кезеңдерінде қалыптаса бастаған шаманизм басқа көне діни сенімдермен қатар дамыған, "айырықша" дін басылары болмағандықтан қоғамдық санада қосалқы рөл атқарған деп санайды. Көптеген ғалымдар шаманизм өте көне замандарда, таптық қоғамға дейінгі қауымдастықта пайда болған деген пікірді қостайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.