Қазақ тіліндегі жұмбақтардың этнолингвистикалық сипаты
Аннотация
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
І. Этнолингвистика . ғылым саласы
1.1 Этнолингвистиканың зерттелу тарихы мен қазіргі
бағыт.бағдарына шолу
1.2 Этностың өткені мен болашағының айнасы . жұмбақтардың зерттелу тарихы
1.3. Жұмбақтар . ата.бабамыздан қалған байырғы мұра
II. Қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипаты
2.1 Жұмбақ жанрының «Адаммен», «Қоғаммен», «Табиғатпен» байланыстылығы
2.1.1 «Адамға» қатысты жұмбақтардың берілуі
2.1.2 «Қоғамға» қатысты жұмбақтардың берілуі
2.1.3 «Табиғатқа» қатысты жұмбақтардың берілуі
2.2 Қазақ жұмбақтарының бейнелілік қасиеті
2.3 Түркі елдерінің халықтық жұмбақтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
І. Этнолингвистика . ғылым саласы
1.1 Этнолингвистиканың зерттелу тарихы мен қазіргі
бағыт.бағдарына шолу
1.2 Этностың өткені мен болашағының айнасы . жұмбақтардың зерттелу тарихы
1.3. Жұмбақтар . ата.бабамыздан қалған байырғы мұра
II. Қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипаты
2.1 Жұмбақ жанрының «Адаммен», «Қоғаммен», «Табиғатпен» байланыстылығы
2.1.1 «Адамға» қатысты жұмбақтардың берілуі
2.1.2 «Қоғамға» қатысты жұмбақтардың берілуі
2.1.3 «Табиғатқа» қатысты жұмбақтардың берілуі
2.2 Қазақ жұмбақтарының бейнелілік қасиеті
2.3 Түркі елдерінің халықтық жұмбақтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
Қазіргі тіл білімінде этномәдени тіл бірліктерін белгілі бір тақырыптар төңірегінде топтастыра отырып, оларды түрлі бағытта қарастыру кең үрдіс алып келеді. Тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол өзінің кумулятивтік (сақтап – жеткізушілік) қасиетінің арқасында адам қолымен жасалған материалдық және рухани мәдениетті болашақ ұрпаққа жеткізуші құрал.
Тілдің осындай қызметінің арқасында халықтың өмір сүру дағдысының, халықтық тәжірибелік білімнің, дәстүр жалғастығының сабақтастығы сақталып, олар жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады. Осыған байланысты қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, материалдық және рухани мәдениеті мен дүниетанымын тіл арқылы зерттеп сипаттау – қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттары деп аталатын этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік лингвистика сияқты ғылым салаларының негізгі зерттеу объектісі болып отыр.
Тілді этностың барша болмысымен тікелей байланысты, адамзаттық құндылықтар жүйесінің құрамдас бөлігі тұрғысынан зерделеу – ХХІ ғасыр тілтанымдық зерттеулерінің жалпы бағытын айқындайды.
Этнолингвистика – этнос тілі мен сол тілде сөйлеуші халықтың мәлени – тілдік деректерін сипаттайтын, этнос тілін өз лексикасы арқылы басқа этносқа танытатын, ұлттық рух пен ұлттық тілдің туын көтеретін, этностың тіл байлығын тек оның болмысы арқылы өз тұғырына жеткізіп, келешекке танытатын, тілдік деректерді ұлттық нышанда жарата да, жарқырата да алатын, ұлттық рух пен тіл арасында өзіндік жолы бар, тілді этностық таным тұрғысынан басқа тіл ғылымдарынан ерекшелене алатын, қоғамдық-әлеуметтік, эстетикалық, философиялық сипаты бар кешенді пән.
Осы тұрғыдан алғанда, ата-бабаларымыздың ұлттық және рухани мәдениетінің айқын көрінісі, халқымыздың ауыз әдебиеті үлгілерінің бірі – жұмбақ жанрының да қызметі орасан зор болған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ғылыми кеңістіктегі немесе қогамдық өмірдегі басты құндылықтардың бірі – этнос пен тіл тұтастығы болып табылады. Этнос пен тіл арасындағы мәселе бүгінгі күннің ғана емес, өткен мыңжылдықтардың да толғақты тақырыптарының бірі болды деп айтуға болады.
Қазақ жұмбақтарының мағынасын этнолингвистикалық тұрғыдан талдап-тарату, сол арқылы ана тіліміздің байлығын, халқымыздың қиыннан қиыстырып, ұрпағымызға кез-келген құбылысты жұмбақтап айтып, оның шешімін тапқызу арқылы логикалық ойлылыққа баулуы - қазақ тілінің және сол тіл иесінің ой оралымдылығын арттыра түсетіні белгілі. Бұл мәселенің өзі - осы зерттеу жұмысының өзектілігін белгілейді.
Қазақ тіліндегі жұмбақтардың қызметі мен оның әлеуметтік табиғатын, құрамын анықтау, сол арқылы жұмбақтардың қоғамдағы атқарар орны мен рөлін айқындау, этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеу - арнайы зерттеуді қажет ететін күрделі тақырыптардың бірі болып табылады.
Тілдің осындай қызметінің арқасында халықтың өмір сүру дағдысының, халықтық тәжірибелік білімнің, дәстүр жалғастығының сабақтастығы сақталып, олар жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады. Осыған байланысты қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, материалдық және рухани мәдениеті мен дүниетанымын тіл арқылы зерттеп сипаттау – қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттары деп аталатын этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік лингвистика сияқты ғылым салаларының негізгі зерттеу объектісі болып отыр.
Тілді этностың барша болмысымен тікелей байланысты, адамзаттық құндылықтар жүйесінің құрамдас бөлігі тұрғысынан зерделеу – ХХІ ғасыр тілтанымдық зерттеулерінің жалпы бағытын айқындайды.
Этнолингвистика – этнос тілі мен сол тілде сөйлеуші халықтың мәлени – тілдік деректерін сипаттайтын, этнос тілін өз лексикасы арқылы басқа этносқа танытатын, ұлттық рух пен ұлттық тілдің туын көтеретін, этностың тіл байлығын тек оның болмысы арқылы өз тұғырына жеткізіп, келешекке танытатын, тілдік деректерді ұлттық нышанда жарата да, жарқырата да алатын, ұлттық рух пен тіл арасында өзіндік жолы бар, тілді этностық таным тұрғысынан басқа тіл ғылымдарынан ерекшелене алатын, қоғамдық-әлеуметтік, эстетикалық, философиялық сипаты бар кешенді пән.
Осы тұрғыдан алғанда, ата-бабаларымыздың ұлттық және рухани мәдениетінің айқын көрінісі, халқымыздың ауыз әдебиеті үлгілерінің бірі – жұмбақ жанрының да қызметі орасан зор болған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ғылыми кеңістіктегі немесе қогамдық өмірдегі басты құндылықтардың бірі – этнос пен тіл тұтастығы болып табылады. Этнос пен тіл арасындағы мәселе бүгінгі күннің ғана емес, өткен мыңжылдықтардың да толғақты тақырыптарының бірі болды деп айтуға болады.
Қазақ жұмбақтарының мағынасын этнолингвистикалық тұрғыдан талдап-тарату, сол арқылы ана тіліміздің байлығын, халқымыздың қиыннан қиыстырып, ұрпағымызға кез-келген құбылысты жұмбақтап айтып, оның шешімін тапқызу арқылы логикалық ойлылыққа баулуы - қазақ тілінің және сол тіл иесінің ой оралымдылығын арттыра түсетіні белгілі. Бұл мәселенің өзі - осы зерттеу жұмысының өзектілігін белгілейді.
Қазақ тіліндегі жұмбақтардың қызметі мен оның әлеуметтік табиғатын, құрамын анықтау, сол арқылы жұмбақтардың қоғамдағы атқарар орны мен рөлін айқындау, этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеу - арнайы зерттеуді қажет ететін күрделі тақырыптардың бірі болып табылады.
1. Кононов А.Н. Махмуд Кашгарский и его «Дивану лугат ат-турк» // Советская туркология. 1972, №1, стр 12
2. Насилов Д.Н. Лингвистические взгляды Алишера Навои //История лингвистических учений. Средневековый Восток. Л., Наука, 1981, с. 151).
3. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. М.: ОАО НГ «Прогресс», 2000. стр.400
4. Гумбольдт В. О различии строении человеческих языков и его влияние на духовное развитие человечества // Избранные труды по языкознанию.
М., 1985, С.115.
5. Сепир Э. Положение лингвистики как наука // Звегинцев В.А..История языкознания ХІХ и ХХ в.в.Ч.1. Москва.1960, стр.177
6. Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии.М.1993.стр 465, стр.15
7. Слюсарева Н.А. История языкознания. Вып.5. Москва, 1970, стр.32
8. Толстой Н.И. Этнолингвистический словарь славянских древностей Т.1, М.1996.стр.43
9. Толстой Н.И. Язык и народная культура.Очерки по славянской мифологии и этнолингвистики. Москва, 1995, стр.509.
10. Потебня А.А. Из лекции теорий словесности. Харьков, 1905, 640 с.
11. Қайдар Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері.Алматы: Ана тілі, 1998,8б 12. Жұбанов Қ.Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1999, 581
13. Манкеева Ж. Антрополингвистикалық парадигманың Қ.Жұбановтың ғылыми мұрасындағы сипаты. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдарынан 26 ақпан 2015. 93-бет.
14. Қайдар Ә.Т Этнолингвистика// Білім және еңбек №10.қазан, 1985,18-22бб.
15. Жанпейісов Е. Этнокультурная лексика казахского языка. Алматы,1980,4.
16. Жанпейісов. Е.Этнолингвистика / Ана тілі, 1994, 20 қаңтар.7-б.
17. Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты, Алматы: Ғылым.
1997, 272 б
18.Манкеева Ж.А.Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері.Алматы: Жібек жолы, 2008. 13-бб.
19. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики, Астана: Евразия, 1995, 15 с
20. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы: Ана тілі,1998,304-б
21. Уалиханов. Ш. Таңдамалы шығармалар жинағы, Алматы. 5 том, 84-б.
22. Васильев А.В. Киргизские загадки. Оренбург. 1900, стр 4.
23. Казахский фольклор в собраний Г.Н.Потанина. А ., 1972 С.189
24. Аймауытов Ж. Жаман тымақ. Алматы, 1992, 19-20-б
25. Байтұрсынов А. Шығармалар. Алматы, 1989. 234-б
26. Әуезов М. Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы, 1959,5-б
27. Әуезов М.Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы, 2005, 7-б
28. Марғұлан Ә.Қазақ жұмбақтарының зерттелу тарихы. Алматы, 1991.12-б.
29. Диваев Ә.Қазақ фольклоры. Алматы, 1989.76-б
30.Қазақтың халық жұмбақтары Алматы, 1959//С.Аманжолов пен Т.Жанұзақов/ 244-б
31. Әбжанов М. «Қазақ халқының жұмбақтары» А.1966.3-б
32. Адамбаева Ж. «Қазақ жұмбақтарының әдеби-стилистикалық
және тілдік ерекшеліктері» Алматы, 1996.16-б.
33. Ахметов З. Казахское стихосложение. Алматы, 1964, 210-б
34. Оңғарбаева Н. «Қазақ жұмбақтарының тілі» Алматы, 1997, 57- б
35. Керім Ш. Қазақ жұмбағы. Алматы: Арыс, 2007.156-б.
36. Керім Ш. «Бабалар сөзі» Алматы: Арыс, 2002.24-б.
37. Ш.Керім Қазақ жұмбағы. Алматы: Арыс, 2007. 30-31-беттер
38. Ш.Әлібеков Қазақ фольклоры Алматы, 2000. 18-б.
39. Табылдиев Ә. Жеті жүз жұмбақ. Алматы, 1998.4-б.
40. Әлімбаев М, Ергөбеков Қ. Қазақ әдебиеті «Жүйрік ойдың жүлдесі», 1987ж.
41. Әлімбаев М. 777 жұмбақ. Алматы, 1994, 3-б.
42. Сағидолдақызы Г. Поэтикалық фразеологизмдердің этномәдени мазмұны. Алматы «Ғылым» 2003, 98-б.б
43. Шаханова.Н. Мир традиционный культуры казахов. Алматы, 1998 с. 19-47.
44. Тимошинов В. Культурология: «Казахстан – Евразия – Восток – Запад» Алматы, 1997, стр 49
45. Сыздықова Р. Тіл және ұлттық мәдениет/Ғылыми жинақ Т., 2005, 33-б.
46. Алмауытова Ә.Б. Қазақ тіліндегі киім атауларының этнолингвистикалық табиғаты. Ф.ғ.к., дисс. Алматы, 2004. 128-б.
47. Сағынова Б.Ұ. Қазақ тіліндегі адам интеллектісіне қатысты лексика (этнолингвистикалық зерттеу) Филол. ғыл. канд. дисс. Алматы, 1999, 125-б.
48. Уызбаева Б.Б. Қазақ тіліндегі соматикалық етістік фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты: Филол.ғыл.канд.дисс.Алматы, 1994, 203-бет
49. Кайдаров А.Т. Образно-фоновая основа устойчивых выражений, связанных со скотоводством в казахском языке // Актуальные проблемы казахского языка, 1998.С.215
50. Марғұлан Ә. Шығармалары. Алматы : Алатау, 2007. Т.2. 432-б.
51. Жаубасова Т.Б. Музыкалық аспаптар атауларын этнолингвистикалық тұрғыдан сипаттау. «Академик Ә.Т.Қайдар және тіл білімінің мәселелері» атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдарынан.А.,2004.185-б.
52. Ахметов.З. Казахское стихосложение. Алматы, 1964, 210-б.
53. Төреқұлов Н. Қанатты сөздер. Алматы: Жазушы, 1977, 236.
54. Төреханұлы Ә. Шөміш қағу. Алматы: Ана тілі, 1995.
55.Сейітова Ш.Б. Өсімдікке байланысты тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаттамасы. Ф.ғ.к. дисс. Алматы, 1999, 147-бет
56. Әуезов М. Қазақ жұмбақтары. Алматы,1993, 112-бет
57. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. А., 1991,334
58. Оспанова Б.О.Қазақ тіліндегі бейнелеуіш етістіктердің этнолингвистикалық сипаты. Ф.ғ.к. дисс.Авторефераты .Алматы, 2004, 97- б.
59. Жер жүзіндегі жүзге жуық жұрттың жұмбағы. Алматы: Балауса, 2004, 5-б
60. Күмісбайұлы Ш.Жұмбақ-әңгімелер. Алматы: Аруна, 2006.60,93-б.
2. Насилов Д.Н. Лингвистические взгляды Алишера Навои //История лингвистических учений. Средневековый Восток. Л., Наука, 1981, с. 151).
3. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. М.: ОАО НГ «Прогресс», 2000. стр.400
4. Гумбольдт В. О различии строении человеческих языков и его влияние на духовное развитие человечества // Избранные труды по языкознанию.
М., 1985, С.115.
5. Сепир Э. Положение лингвистики как наука // Звегинцев В.А..История языкознания ХІХ и ХХ в.в.Ч.1. Москва.1960, стр.177
6. Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии.М.1993.стр 465, стр.15
7. Слюсарева Н.А. История языкознания. Вып.5. Москва, 1970, стр.32
8. Толстой Н.И. Этнолингвистический словарь славянских древностей Т.1, М.1996.стр.43
9. Толстой Н.И. Язык и народная культура.Очерки по славянской мифологии и этнолингвистики. Москва, 1995, стр.509.
10. Потебня А.А. Из лекции теорий словесности. Харьков, 1905, 640 с.
11. Қайдар Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері.Алматы: Ана тілі, 1998,8б 12. Жұбанов Қ.Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1999, 581
13. Манкеева Ж. Антрополингвистикалық парадигманың Қ.Жұбановтың ғылыми мұрасындағы сипаты. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдарынан 26 ақпан 2015. 93-бет.
14. Қайдар Ә.Т Этнолингвистика// Білім және еңбек №10.қазан, 1985,18-22бб.
15. Жанпейісов Е. Этнокультурная лексика казахского языка. Алматы,1980,4.
16. Жанпейісов. Е.Этнолингвистика / Ана тілі, 1994, 20 қаңтар.7-б.
17. Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты, Алматы: Ғылым.
1997, 272 б
18.Манкеева Ж.А.Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері.Алматы: Жібек жолы, 2008. 13-бб.
19. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики, Астана: Евразия, 1995, 15 с
20. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы: Ана тілі,1998,304-б
21. Уалиханов. Ш. Таңдамалы шығармалар жинағы, Алматы. 5 том, 84-б.
22. Васильев А.В. Киргизские загадки. Оренбург. 1900, стр 4.
23. Казахский фольклор в собраний Г.Н.Потанина. А ., 1972 С.189
24. Аймауытов Ж. Жаман тымақ. Алматы, 1992, 19-20-б
25. Байтұрсынов А. Шығармалар. Алматы, 1989. 234-б
26. Әуезов М. Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы, 1959,5-б
27. Әуезов М.Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы, 2005, 7-б
28. Марғұлан Ә.Қазақ жұмбақтарының зерттелу тарихы. Алматы, 1991.12-б.
29. Диваев Ә.Қазақ фольклоры. Алматы, 1989.76-б
30.Қазақтың халық жұмбақтары Алматы, 1959//С.Аманжолов пен Т.Жанұзақов/ 244-б
31. Әбжанов М. «Қазақ халқының жұмбақтары» А.1966.3-б
32. Адамбаева Ж. «Қазақ жұмбақтарының әдеби-стилистикалық
және тілдік ерекшеліктері» Алматы, 1996.16-б.
33. Ахметов З. Казахское стихосложение. Алматы, 1964, 210-б
34. Оңғарбаева Н. «Қазақ жұмбақтарының тілі» Алматы, 1997, 57- б
35. Керім Ш. Қазақ жұмбағы. Алматы: Арыс, 2007.156-б.
36. Керім Ш. «Бабалар сөзі» Алматы: Арыс, 2002.24-б.
37. Ш.Керім Қазақ жұмбағы. Алматы: Арыс, 2007. 30-31-беттер
38. Ш.Әлібеков Қазақ фольклоры Алматы, 2000. 18-б.
39. Табылдиев Ә. Жеті жүз жұмбақ. Алматы, 1998.4-б.
40. Әлімбаев М, Ергөбеков Қ. Қазақ әдебиеті «Жүйрік ойдың жүлдесі», 1987ж.
41. Әлімбаев М. 777 жұмбақ. Алматы, 1994, 3-б.
42. Сағидолдақызы Г. Поэтикалық фразеологизмдердің этномәдени мазмұны. Алматы «Ғылым» 2003, 98-б.б
43. Шаханова.Н. Мир традиционный культуры казахов. Алматы, 1998 с. 19-47.
44. Тимошинов В. Культурология: «Казахстан – Евразия – Восток – Запад» Алматы, 1997, стр 49
45. Сыздықова Р. Тіл және ұлттық мәдениет/Ғылыми жинақ Т., 2005, 33-б.
46. Алмауытова Ә.Б. Қазақ тіліндегі киім атауларының этнолингвистикалық табиғаты. Ф.ғ.к., дисс. Алматы, 2004. 128-б.
47. Сағынова Б.Ұ. Қазақ тіліндегі адам интеллектісіне қатысты лексика (этнолингвистикалық зерттеу) Филол. ғыл. канд. дисс. Алматы, 1999, 125-б.
48. Уызбаева Б.Б. Қазақ тіліндегі соматикалық етістік фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты: Филол.ғыл.канд.дисс.Алматы, 1994, 203-бет
49. Кайдаров А.Т. Образно-фоновая основа устойчивых выражений, связанных со скотоводством в казахском языке // Актуальные проблемы казахского языка, 1998.С.215
50. Марғұлан Ә. Шығармалары. Алматы : Алатау, 2007. Т.2. 432-б.
51. Жаубасова Т.Б. Музыкалық аспаптар атауларын этнолингвистикалық тұрғыдан сипаттау. «Академик Ә.Т.Қайдар және тіл білімінің мәселелері» атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдарынан.А.,2004.185-б.
52. Ахметов.З. Казахское стихосложение. Алматы, 1964, 210-б.
53. Төреқұлов Н. Қанатты сөздер. Алматы: Жазушы, 1977, 236.
54. Төреханұлы Ә. Шөміш қағу. Алматы: Ана тілі, 1995.
55.Сейітова Ш.Б. Өсімдікке байланысты тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаттамасы. Ф.ғ.к. дисс. Алматы, 1999, 147-бет
56. Әуезов М. Қазақ жұмбақтары. Алматы,1993, 112-бет
57. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. А., 1991,334
58. Оспанова Б.О.Қазақ тіліндегі бейнелеуіш етістіктердің этнолингвистикалық сипаты. Ф.ғ.к. дисс.Авторефераты .Алматы, 2004, 97- б.
59. Жер жүзіндегі жүзге жуық жұрттың жұмбағы. Алматы: Балауса, 2004, 5-б
60. Күмісбайұлы Ш.Жұмбақ-әңгімелер. Алматы: Аруна, 2006.60,93-б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ –
Қолжазба құқығында
Султанбекова Жәудір Еркінбекқызы
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖҰМБАҚТАРДЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
6М020500 - ФИЛОЛОГИЯ мамандығы бойынша гуманитарлық ғылымдар магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін дайындаған магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақ филологиясы кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
____________ Исаева Ж.И.
(қолы)
_________________2015ж
Магистрлік диссертация
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖҰМБАҚТАРДЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
мамандығы: 6М020500 - ФИЛОЛОГИЯ
Магистрант ___________________ Ж.Е.Султанбекова
(қолы)
(аты-жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Б.О.Оспанова
(қолы)
(аты-жөні,тегі)
ТҮРКІСТАН – 2015
МАЗМҰНЫ
Аннотация
4
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
6
І. Этнолингвистика – ғылым саласы
1. Этнолингвистиканың зерттелу тарихы мен қазіргі
бағыт-бағдарына шолу
10
1.2 Этностың өткені мен болашағының айнасы – жұмбақтардың
зерттелу тарихы
18
1.3. Жұмбақтар – ата-бабамыздан қалған байырғы мұра
28
II. Қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипаты
2.1 Жұмбақ жанрының Адаммен, Қоғаммен, Табиғатпен
байланыстылығы
32
2.1.1 Адамға қатысты жұмбақтардың берілуі
41
2.1.2 Қоғамға қатысты жұмбақтардың берілуі
46
2.1.3 Табиғатқа қатысты жұмбақтардың берілуі
51
2.2 Қазақ жұмбақтарының бейнелілік қасиеті
2.3 Түркі елдерінің халықтық жұмбақтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
Аннотация
Диссертация тақырыбы: Қазақ тіліндегі жұмбақтардың этнолингвистикалық
сипаты
Диссертация көлемі: парақ
Кестелер саны – слайд түрінде электронды нұсқада
Қолданылатын әдебиеттер саны: кіріспеден, екі үлкен тараудан,
тараушалардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Зерттеу жұмысының басты мақсаты – ұлттың рухани
мәдениетінің көрінісін айғақтайтын қазақ этносының ұғым-түсінігінде
бекіген, қазақ жұмбақтарының құрылымын, оларға қатысты ұғымдардың
этнолингвистикалық табиғатын анықтау мақсатында, оларды Адам - Қоғам -
Табиғат үштігі елегінен өткізіп, Адамға қатысты жұмбақтар, Қоғамға
қатысты жұмбақтар, Табиғатқа қатысты жұмбақтар тұрғысынан індете
зерттеуді (Ә.Т.Қайдар), олардың тілдік жүйедегі орнын, болмыс-бітімін
анықтау болып табылады.
Бұл мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- Қазақ жұмбақтарын халық ауыз әдебиеті үлгілерінен, түрлі саладағы
зерттеу еңбектерден жинақтау, жүйелеу;
- жұмбақтардың этнолингвистикалық сипатын ашу үшін этнолингвистика
ғылымына, зерттеу объектісіне, ғалымдар зерттеулеріне шолу жасау;
- қазақ тіл біліміндегі жұмбақ жанрының зерттелу тарихы мен қазіргі бағыт-
бағдарына үңілу;
- қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипатын анықтау үшін:
-жұмбақтардың ұлттық құндылығымызды қалыптастырудағы алатын орнына
қатысты материалдарды кешенді зерттеу арқылы анықтау, Адам – Қоғам –
Табиғат үштігі елегінен өткізіп, індете зерттеуге тырысу;
- қазақ жұмбақтарының Адам, Қоғам, Табиғат саласына қатыстылығын
ескере отырып, топтастыру, олардың мағынасын айқындау.
- жұмбақтар мен этнофразеологизмдердің мағына астарындағы этюдтерді ашу;
- этнолингвистиканың теориялық тұжырымдарына сүйене отырып, жұмбақтарға
байланысты атаулардың этномәдени уәждерін, уәждік жүйесін этнографизмдер
негізінде айқындау;
- қазақ жұмбақтарының ұлттық сипатта қалыптасуы мен рухани-мәдени
өмірдегі орнын, этномәдени мазмұнын қарастыру.
Жұмыстың ғылыми нәтижелер жаңалығы.
Қазақ халқының қазына-байлығының бірі болып табылатын жұмбақ жанрының
табиғаты көптен бері әдебиетші ғалымдар тарапынан әр қырынан қарастырылып
келеді.
Қазақ тіл білімінде ауыз әдебиетінің, фольклор жанрының нақты бір түрі
ретінде, жұмбақ жанрының тілдік ерекшеліктеріне, лексикасына байланысты
зерттеу жұмыстары жазылғанмен, қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық
сипаты арнайы түрде қарастырылған емес.
Сондықтан, жұмыстың жаңалығы – олардың алғаш рет этнолингвистикалық
тұрғыдан қарастырылуы болып табылады.
Атап айтқанда, тіл мен этностың, мәдениеттің, рухани-мәдени
сабақтастығы, қазақ жұмбақтарының салт-дәстүрдегі, дүниетанымдағы көрінісі
этнолингвистикалық талдаулар арқылы сараланып, жұмбақтарға байланысты ұғым-
түсініктердің негіздері, уәжді белгілері айқындалады
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы
Зерттеу жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары тіл мен мәдениет, тіл мен ұлт,
тіл мен дүниетаным, тіл мен ойлау сабақтастығын қарастыратын
этнолингвистика саласының теориялық негіздерін белгілі дәрежеде толықтыра
түсіп, қазіргі этнолингвистика бағытындағы зерттеулерге өзіндік үлес
қосуға талпыныс жасалды.
Жұмыстың негізгі теориялық және практикалық мәні – осы зерттеудің теориялық
тұжырымдары мен нәтижелері негізінде қазақ жұмбақтарына байланысты ұғым-
түсініктерді әлі де зерттей отырып, бір жағынан, қазақ тіліндегі
жұмбақтардың орны мен рөлін, екінші жағынан, қазақ жұмбақтарының адам мен
табиғат, тіл мен мәдениет, заттық мәдениет пен рухани мәдениет сабақтастығы
арқылы этнос болмысын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеуінде.
Зерттеу барысында қол жеткізген тұжырымдар мен тілдік фактілерді жоғары оқу
орындарының филология факультеттерінде семинар және практикалық сабақтар
өткізуде, сондай-ақ, жас ерекшеліктеріне байланысты, әсіресе, мектеп
оқушыларын - балаларды ұтқырлыққа дайындау, тәрбиелеу барысында дәрістерде,
мектепішілік сайыстарда пайдалануға болады.
Жұмыстың мақұлдануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысына байланысты негізгі
тұжырымдар мен диссертацияның мазмұны халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларда талқыланып, ҚР Білім және ғылым министрлігі жанындағы
Бақылау комитеті бекіткен тізімдегі республикалық басылымдарда жарияланды:
1. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл Білімі институты.
Султанбекова Ж.Е. Оспанова Б.О, Қазақ жұмбақтарының зерттелуі
Профессор Қ.Қ.Жұбанов және қазіргі тіл білімі, әдебиеттану және әдістеме
саласындағы ғылыми-әдіснамалық зерттеулер атты Халықаралық ғылыми-
практикалық конференция материалдары (26 ақпан Алматы,2015.265-б)
2. Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Хабаршысы №1
(93) қаңтар-ақпан 2015. Султанбекова Ж.Е.Жан-жануарларға байланысты
жұмбақтардың этнолингвистикалық сипаты. 61-65б
Диссертация жұмысы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінің Салааралық координациялық ғылыми-техникалық
кеңесінің І ғылыми семинарында баяндалып, талқыланды.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі тіл білімінде этномәдени тіл
бірліктерін белгілі бір тақырыптар төңірегінде топтастыра отырып, оларды
түрлі бағытта қарастыру кең үрдіс алып келеді. Тіл – тек қарым-қатынас
құралы ғана емес, ол өзінің кумулятивтік (сақтап – жеткізушілік) қасиетінің
арқасында адам қолымен жасалған материалдық және рухани мәдениетті болашақ
ұрпаққа жеткізуші құрал.
Тілдің осындай қызметінің арқасында халықтың өмір сүру дағдысының,
халықтық тәжірибелік білімнің, дәстүр жалғастығының сабақтастығы сақталып,
олар жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады. Осыған байланысты қазақ халқының
тұрмыс-тіршілігін, материалдық және рухани мәдениеті мен дүниетанымын тіл
арқылы зерттеп сипаттау – қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттары деп аталатын
этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік лингвистика
сияқты ғылым салаларының негізгі зерттеу объектісі болып отыр.
Тілді этностың барша болмысымен тікелей байланысты, адамзаттық
құндылықтар жүйесінің құрамдас бөлігі тұрғысынан зерделеу – ХХІ ғасыр
тілтанымдық зерттеулерінің жалпы бағытын айқындайды.
Этнолингвистика – этнос тілі мен сол тілде сөйлеуші халықтың мәлени –
тілдік деректерін сипаттайтын, этнос тілін өз лексикасы арқылы басқа
этносқа танытатын, ұлттық рух пен ұлттық тілдің туын көтеретін, этностың
тіл байлығын тек оның болмысы арқылы өз тұғырына жеткізіп, келешекке
танытатын, тілдік деректерді ұлттық нышанда жарата да, жарқырата да алатын,
ұлттық рух пен тіл арасында өзіндік жолы бар, тілді этностық таным
тұрғысынан басқа тіл ғылымдарынан ерекшелене алатын, қоғамдық-әлеуметтік,
эстетикалық, философиялық сипаты бар кешенді пән.
Осы тұрғыдан алғанда, ата-бабаларымыздың ұлттық және рухани мәдениетінің
айқын көрінісі, халқымыздың ауыз әдебиеті үлгілерінің бірі – жұмбақ
жанрының да қызметі орасан зор болған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ғылыми кеңістіктегі немесе қогамдық
өмірдегі басты құндылықтардың бірі – этнос пен тіл тұтастығы болып
табылады. Этнос пен тіл арасындағы мәселе бүгінгі күннің ғана емес, өткен
мыңжылдықтардың да толғақты тақырыптарының бірі болды деп айтуға болады.
Қазақ жұмбақтарының мағынасын этнолингвистикалық тұрғыдан талдап-тарату,
сол арқылы ана тіліміздің байлығын, халқымыздың қиыннан қиыстырып,
ұрпағымызға кез-келген құбылысты жұмбақтап айтып, оның шешімін тапқызу
арқылы логикалық ойлылыққа баулуы - қазақ тілінің және сол тіл иесінің ой
оралымдылығын арттыра түсетіні белгілі. Бұл мәселенің өзі - осы зерттеу
жұмысының өзектілігін белгілейді.
Қазақ тіліндегі жұмбақтардың қызметі мен оның әлеуметтік табиғатын,
құрамын анықтау, сол арқылы жұмбақтардың қоғамдағы атқарар орны мен рөлін
айқындау, этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеу - арнайы зерттеуді қажет
ететін күрделі тақырыптардың бірі болып табылады.
Қазақ жұмбақтарын этнолингвистикалық тұрғыдан эерделеу барысында
уәжділік қасиеттерін анықтауды тілдік және тілдік емес
(экстралингвистикалық) мәнділіктермен байланыстыра қарастыру және ұлт пен
тіл біртұтас деген қағидаға сай этнолингвистикалық бағытта кешенді зерттеу
жүргізу де тақырыптың өзектілігін дәлелдей түседі.
Ата-бабамыздан қалған ұлттық құндылықтарымызды этнолингвистикалық
тұрғыдан зерттеп білуге зор мән беріліп отырған бүгінгі таңда, мемлекеттік
Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыруға өз үлесін қоса алатындығы да
жұмыстың өзектілігін айқындайтын алғышарттардың бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері Зерттеу жұмысының басты мақсаты
– ұлттың рухани мәдениетінің көрінісін айғақтайтын қазақ этносының ұғым-
түсінігінде бекіген, қазақ жұмбақтарының құрылымын, оларға қатысты
ұғымдардың этнолингвистикалық табиғатын анықтау мақсатында, оларды Адам -
Қоғам - Табиғат үштігі елегінен өткізіп, Адамға қатысты жұмбақтар,
Қоғамға қатысты жұмбақтар, Табиғатқа қатысты жұмбақтар тұрғысынан
індете зерттеуді (Ә.Т.Қайдар), олардың тілдік жүйедегі орнын, болмыс-
бітімін анықтау болып табылады.
Бұл мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- Қазақ жұмбақтарын халық ауыз әдебиеті үлгілерінен, түрлі саладағы
зерттеу еңбектерден жинақтау, жүйелеу;
- жұмбақтардың этнолингвистикалық сипатын ашу үшін этнолингвистика
ғылымына, зерттеу объектісіне, ғалымдар зерттеулеріне шолу жасау;
- қазақ тіл біліміндегі жұмбақ жанрының зерттелу тарихы мен қазіргі бағыт-
бағдарына үңілу;
- қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипатын анықтау үшін:
-жұмбақтардың ұлттық құндылығымызды қалыптастырудағы алатын орнына
қатысты материалдарды кешенді зерттеу арқылы анықтау, Адам – Қоғам –
Табиғат үштігі елегінен өткізіп, індете зерттеуге тырысу;
- қазақ жұмбақтарының Адам, Қоғам, Табиғат саласына қатыстылығын
ескере отырып, топтастыру, олардың мағынасын айқындау.
- жұмбақтар мен этнофразеологизмдердің мағына астарындағы этюдтерді ашу;
- этнолингвистиканың теориялық тұжырымдарына сүйене отырып, жұмбақтарға
байланысты атаулардың этномәдени уәждерін, уәждік жүйесін этнографизмдер
негізінде айқындау;
- қазақ жұмбақтарының ұлттық сипатта қалыптасуы мен рухани-мәдени
өмірдегі орнын, этномәдени мазмұнын қарастыру.
Зерттеудің нысаны Қазақ жұмбақтарының, соған байланысты ұғым-
түсініктердің этнолингвистикалық сипаты.
Зерттеудің әдістері Зерттеу кезеңі мен дереккөздерді жинау барысында
сұрыптау, жүйелеу, талдау тәсілдері, жұмбақтардың этнолингвистикалық
сипатын анықтауда лексика-семантикалық талдау, топтастыру, семасиологиялық,
этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы Қазақ халқының қазына-байлығының бірі
болып табылатын жұмбақ жанрының табиғаты көптен бері әдебиетші ғалымдар
тарапынан әр қырынан қарастырылып келеді.
Қазақ тіл білімінде ауыз әдебиетінің, фольклор жанрының нақты бір түрі
ретінде, жұмбақ жанрының тілдік ерекшеліктеріне, лексикасына байланысты
зерттеу жұмыстары жазылғанмен, қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық
сипаты арнайы түрде қарастырылған емес.
Сондықтан, жұмыстың жаңалығы – олардың алғаш рет этнолингвистикалық
тұрғыдан қарастырылуы болып табылады.
Атап айтқанда, тіл мен этностың, мәдениеттің, рухани-мәдени
сабақтастығы, қазақ жұмбақтарының салт-дәстүрдегі, дүниетанымдағы көрінісі
этнолингвистикалық талдаулар арқылы сараланып, жұмбақтарға байланысты ұғым-
түсініктердің негіздері, уәжді белгілері айқындалады.
Зерттеудің дереккөздері Қазақ тіліндегі жұмбақтардың этнолингвистикалық
табиғатын ашу барысында 10 томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен,
ғалымдардың еңбектерінен қажетті мәліметтер мен деректер алынды. Ғылыми
талдау жасап, тұжырым айтуда, біз осы деректерге, әсіресе қазақтың классик
ақын-жазушыларының шығармалары мен ауыз әдебиеті үлгілеріне,
этнолингвистикалық зерттеулерге, жұмбақ жанры туралы ғалымдардың зерттеу
еңбектеріне көбірек көңіл бөлдік. Осы жанрдың алғашқы үлгілерін жинап,
түзету, оларды баспасөзде жариялау ісінде еңбек сіңірген ғалымдар А.Лютш,
П.М.Мелиоранский, В.В.Васильев, Г.Н.Потанин, қазақ ғалымдары Ы.Алтынсарин,
Ә.Диваев, Ә.Марғұлан С.Аманжолов, Т.Жанұзақов, М.Әуезов, М.Әбжанов,
Ж.Адамбаева, Н.Оңғарбаева, Ш.Кәрімдердің тұжырымдары мен пікірлері
ескерілді.
Зерттелу деңгейлері Жұмбақтар-этноспен біте қайнасқан, жанр болғандықтан,
сонау ата-баба заманынан бері тарих сахнасынан түспей келе жатқан өміршең
жанр. Осы жанрды этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу үшін тақырыптарды
этнолингвистикалық тұрғыдан қарастырған зерттеулер басшылыққа алынды:
Қайдар Ә.Т ЭтнолингвистикаБілім және еңбек (№10.қазан, 1985,18-22бб).
Жанпейісов. Е.Этнолингвистика Ана тілі (1994, 20 қаңтар.7-б).Манкеева
1)Ж.Мәдени лексиканың ұлттық сипаты,Алматы: Ғылым.
(1997, 272 б). 2)Манкеева Ж.А.Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың
танымдық негіздері.Алматы: Жібек жолы, (2008. 13-бб). Қайдаров Ә.Т. Қазақ
тілінің өзекті мәселелері. Алматы: Ана тілі(1998,304-б) Адамбаева Ж.Қазақ
жұмбақтарының әдеби-стилистикалық және тілдік ерекшеліктері Алматы,
(1996.16-б).Оңғарбаева Н. Қазақ жұмбақтарының тілі Алматы(1997, 57- б)
Керім Ш. Қазақ жұмбағы. Алматы: (Арыс, 2007.156-б).
Сағидолдақызы Г.Поэтикалық фразеологизмдердің этномәдени мазмұны. Алматы
Ғылым 2003(98-б.б)Алмауытова Ә.Б. Қазақ тіліндегі киім атауларының
этнолингвистикалық табиғаты. Ф.ғ.к., дисс. Алматы, 2004. 128-б.
Сағынова Б.Ұ. Қазақ тіліндегі адам интеллектісіне қатысты лексика Филол.
ғыл. канд. дисс. Алматы(1999, 125-б).Уызбаева Б.Б. Қазақ тіліндегі
соматикалық етістік фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты:
Филол.ғыл.канд.дисс.Алматы (1994, 203-бет)
Жаубасова Т.Б. Музыкалық аспаптар атауларын этнолингвистикалық тұрғыдан
сипаттау. Академик Ә.Т.Қайдар және тіл білімінің мәселелері атты
Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдарынан.А.,2004.(185)
Сейітова Ш.Өсімдікке байланысты тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық
сипаттамасы. Ф.ғ.к. дисс. Алматы, (1999, 147-бет)
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы Зерттеу жұмысының нәтижелері мен
тұжырымдары тіл мен мәдениет, тіл мен ұлт, тіл мен дүниетаным, тіл мен
ойлау сабақтастығын қарастыратын этнолингвистика саласының теориялық
негіздерін белгілі дәрежеде толықтыра түсіп, қазіргі этнолингвистика
бағытындағы зерттеулерге өзіндік үлес қосуға талпыныс жасалды.
Жұмыстың негізгі теориялық және практикалық мәні – осы зерттеудің
теориялық тұжырымдары мен нәтижелері негізінде қазақ жұмбақтарына
байланысты ұғым-түсініктерді әлі де зерттей отырып, бір жағынан, қазақ
тіліндегі жұмбақтардың орны мен рөлін, екінші жағынан, қазақ жұмбақтарының
адам мен табиғат, тіл мен мәдениет, заттық мәдениет пен рухани мәдениет
сабақтастығы арқылы этнос болмысын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеуінде.
Зерттеу барысында қол жеткізген тұжырымдар мен тілдік фактілерді жоғары
оқу орындарының филология факультеттерінде семинар және практикалық
сабақтар өткізуде, сондай-ақ, жас ерекшеліктеріне байланысты, әсіресе,
мектеп оқушыларын - балаларды ұтқырлыққа дайындау, тәрбиелеу барысында
дәрістерде, мектепішілік сайыстарда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- қазақ тіліндегі жұмбақтардың этнолингвистикалық және тілдік табиғатын
танып-білуге қажетті теориялық тұжырымдар мен зерттеу принциптеріне шолу
жасай отырып, жұмыстың нақтылы өз нысанын анықтау;
- қазақ халқының ата-бабасынан қалған жұмбақ жанры – этностың өткен және
қазіргі өміріндегі тұрмыс-тіршілігінің айнасы, ғасырлар бойғы мәдениетінің
тұнып тұрған мұражайы;
- жұмбақтар ұлттық сөздік қорымыздың ауқымды қабатын құрайтын күрделі
қазына болып табылады;
- қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипаты – шектес ғылым салалары
деректерін пайдалана отырып, кешенді зерттеу арқылы анықталатын этномәдени
туынды;
- қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипатын анықтауда жұмбақ
болмысын этноспен, этномәдениетпен тұтастықта сипаттайды;
- жұмбақтарға байланысты этнографизмдер мен фразеологизмдердің
этнолингвистикалық сипаты ұлттық және аймақтық ерекшеліктерді айқындайды;
- жұмбақтардың этнос өміріндегі, мәдениетіндегі орны, оның этнос тілінің
балаң кезінде пайда болып, ұзақ дәуірлер бойында қалыптасып, содан
сақталған фольклорлық жанрдың бірі ретінде, өміршең құбылыстар қатарына
жататындығын этнолингвистикалық талдау көрсетеді.
Зерттеудің әдістемелері мен тәсілдері Диссертацияның зерттеу нысанына
қарап, қазақ жұмбақтарының тамыры тереңде жатқанын, пайда болуы адам баласы
тіршілік ете бастағаннан, яғни этнос тілінің балаң дәуірінен басталғанын,
бүгінде кіші жанр бола тұрып, ауқымы кең тақырыпқа айналғанын, салыстырмалы-
тарихи, әрі баяндау әдістері арқылы зерттелді. Кейбір деректерді терең ашып
көрсету үшін ғалымдар зерттеулеріне сүйене отырып, материалдарды жинақтау,
топтау, жүйелеу сияқты лингвистикалық әдіс-тәсілдер, этимологиялық,
статистикалық және этнолингвистикалық тәсілдер мен этнографиялық талдаулар
қолданылды.
Диссертация құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Жұмыс соңында тақырыпқа қатысты слайдтың электронды нұскасы қоса берілді.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы
Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны мен материалдары бойынша
екі рет семинар өткізілді.
1. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл Білімі институты.
Султанбекова Ж.Е. Оспанова Б.О, Қазақ жұмбақтарының зерттелуі
Профессор Қ.Қ.Жұбанов және қазіргі тіл білімі, әдебиеттану және әдістеме
саласындағы ғылыми-әдіснамалық зерттеулер атты Халықаралық ғылыми-
практикалық конференция материалдары (26 ақпан Алматы,2015.265-б)
2. Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Хабаршысы №1
(93) қаңтар-ақпан 2015. Султанбекова Ж.Е.Жан-жануарларға байланысты
жұмбақтардың этнолингвистикалық сипаты. 61-65б 3.
1 ЭТНОЛИНГВИСТИКА – ҒЫЛЫМ САЛАСЫ
1.1 Қазақ этнолингвистикасының зерттелу тарихы мен қазіргі
бағыт-бағдарына шолу
Белгілі бір ұлттың тілін зерттеу арқылы сол тілді қолданушы
халықтың салт – дәстүрлерінен, тұрмыс – тіршілігінен, рухани – мәдени
өмірінен, әдет – ғұрпынан, ауыз әдебиеті үлгілерінен, этностық таным
ерекшеліктерінен, қайталанбас кейбір қасиеттерінен көрініс алуға болады.
Осыған байланысты мәселелерді зерттейтін ғылым саласын тіл білімінде
этнолингвистика деп атайды.
Тіл білімінің бір саласы этнолингвистика - тілді сол тілдің иесі -
халықтың ауыз әдебиеті үлгілерімен, салт - дәстүрімен, мәдениетімен
байланыстыра зерттейді.
Объективті болмыстағы заттар мен құбылыстардың табиғатын, тылсым
сырын танып-білудің екі түрлі жолы бар, оның бірі – тілдегі барша атауларды
хатқа түсіріп, алфавит тәртібімен қарастыру да, екіншісі – олардың мән-
мағынасына, қолданылатын тақырып сәйкестігіне, өзара байланыс-қатыстылығына
қарай топтастыра зерттеу – этнолингвистикалық зерттеудің басты мақсаты
болып табылады.
Тілдердің сөздік қорында ғасырлар бойы қордаланып, шоғырланып
тұратын лексикалық байлықты жүйелеп, топтастыра қарастыру – түркі
тілдеріндегі зерттеулерде өте ертеден келе жатқан құбылыс.
ХХІ ғасырда Шығыстың ғұлама ғалымы Махмұт Қашғари өзінің Дивану
лұғат ат-түркатты түркі тілдерінің сөздігінде сол кездегі түркі
тайпаларының лексикалық байлығын жинақтай келе, оны:
-түркілердің өмірі туралы;
- түркілердің материалдық-мәдени заттары туралы;
- ру-тайпа туралы;
- жер-су аттары туралы;
тағы басқа осы сияқты көптеген тақырыпшаларға бөліп, топтастыру арқылы
жасаған зерттеуі 30 тақырыптық топқа жіктеліп қарастырылады. [1,12-б]
Әлішер Науаи өз еңбегінде түркі тілінің классикалық парсы тілінен
артық болмаса, бірде-бір кем еместігін, сондай-ақ әр саладағы тақырыптық
топтардың (ан-құстарға, жылқының жасы мен түр-түсіне т.б. қатысты)
жұмбақтардың барлығын келтіру арқылы дәлелдейді- дейді ғалым Насилов.Д.Н.
[2,151-б]
Тіл байлығын жалпы этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу – тіл
ғылымында ежелден-ақ қалыптасқан, яғни XV111-ғасырдың соңы мен X1X
ғасырдың басында жасалған И.Г.Гердер, В.Гумбольдт, М.Бреал, В.Вунт,
Г.Шухардт, Фердинандт де Соссюр, Бодуэн де Куртэнэ, Ж.Гримм сияқты ғалымдар
еңбектерінен көруге болады. Олар этнолингвистика идеясын әр қырынан және әр
деңгейде қарастырды.
Тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыттардың қайнар көзі, шығу арнасы
Еуропада В.Гумбольдттың этнофилософиялық тұжырымдары негізінде пайда болса,
Америкада Ф.Боас, Эдуард Сепир, Бенджамин Уорфтардың тілдің ойлауға
негізделген лингвистикалық ықтималдық концепциясы сияқты ғылыми
көзқарастарының негізінде бастау алғандығы белгілі.
Тіл мен этнос, тіл мен таным, тіл мен мәдениет арасындағы тығыз
байланысты қарастыруда В.Гумбольдттың Тіл – халық рухы, халық рухы оның
тілінде. Ұлт нышанын танытатын мәдениет өз ізін халық тілінде қалдырады.
Халықтық рух пен мәдениет тілдің ішкі формасына тән деген тұжырымына келіп
тіреледі [3,400-б].
Тiл бiлiмi тарихын зерттеушiлер арасында этнолингвистикалық
зерттеулердiң кейбiр көрiнiстерi И.Г. Гердер, В. Гумбольдт яғни
Гумбольдтовское понятие народного духа лежит в основе этнолингвистики,
считающей каждый язык вооплощением особой этнической культуры, народного
духа, национального мировозрения и языкового гения деген пікіріне қатысты
болғанын, бiрақ этнолингвистика жаңа бағыт ретiнде XX ғ. басында пайда
болғанын жазып, оны жазба тiлi жоқ америкалық үндiстердiң тiлi мен
мәдениетiн зерттеген этнограф ғалымдар Ф. Боас және Э. Сепир аттарымен
байланыстырады [4, 115 ].
Э.Сепир: Чрезвычайно важно, чтобы лингвисты, которых часто обвиняют
– и обвиняют справедливо в отказе выйти за пределы предмета своего
исследования, наконец, поняли, что может означать их наука для
интерпретации человеческого поведения. Нравится ли им или нет, но они
должны будут все больше и больше заниматься различными антропологическими,
социологическими и психолингвистическими проблемами которые вторгаются в
область языка, – деп көрсеттi [ 5,177 ].
Сондықтан осы кезеңнен бастап, этнолингвист-ғалым Э.Сепирдiң ықпалымен
этнос пен тілдің байланыстығы, сабақтастығы негізінде этнолингвистика
сөзі тiл ғылымында термин ретiнде орнықты,
Эдуард Сепир сол сияқты этнография, салт-дәстүр, ауыз әдебиеті
үлгілері, мифология т.б осы сияқты ұғымдарды этнос болмысымен шендестіріп,
тіл әлемін тілдің символдық қызметімен шектеп көрсеткісі келетінін
аңғаруға болады [ 6,15].
Осыған байланысты ғалым Н.А.Слюсарева: Фердинандт де Соссюр
этнолингвистиканы этнос тарихы мен этнос тілі тарихының өзара әсерін
зерттейтін ғылым ретінде танып, өз ойын халықтың салт-дәстүрі оның тілінде
көрінсе, тіл, керісінше, сол халықтың өзін қалыптастырады - деген тұжырым
айтады [7 32].
Орыс ғалымдары Н.И.Толстой, В.Н.Топоров, В.В.Иванов,
А.Ф.Журавлев т.б. зерттеулерінде этнос тарихы, этнос тілі, этностық таным,
дүниетаным, ұлттық құндылықтар жүйесінің бір-бірімен сабақтас, іліктес
екендігін, сол арқылы бірін-бірі толықтырып тұратындығына тоқтала келіп,
осы ғылым саласы туралы былай деп, ортақ тұжырым айтады: Этнолингвистика –
көне дүниені зерттеуші ғылым, оларды байырғы халық тілінен, жергілікті тіл
ерекшеліктерінен іздеу керек. [8, 43].
Ғалым Н.И.Толстой: Этнолингвистика халықтың рухани байлығының,
менталитетінің, шығармашылығының бір-бірімен байланысын, біріне-бірі
тәуелділігін, астарластығын зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Осы
тұрғыдан қарағанда, тіл тек қатынас құралы гана емес, сонымен қатар,
этникалық (халықтық, ұлттық) мәдениеттің көрнекі позициядағы негізгі
формаларының бірі болып табылады,– деп атап өтеді [9,509].
ХХІ ғасырда салыстырмалы тіл білімі мен құрылымдық-жүйелілік тіл
білімінің заңды жалғасы болып келген анропоөзектік парадигма бағыты тілдің
мифтік-танымдық негіздерін анықтауға ұмтылады. Тіл білімі мен мифология
ғылымының өзара сыбай, шектес аясы этнолингвистикаға жатады.
Тіл мен мифология арасындағы осы тығыз байланысты кезінде
А.А.Потебня да атап көрсеткен болатын: Язык есть главное и первообразное
орудие мифического мышления. Мифология создается факторами
лингвистическими [10,640].
Этнолингвистика өзінің бітім-болмысы, табиғаты жөнінен тарихи
категория. Себебі, ол этностың қазіргі күйін ғана емес, өткен дәуірін
өзінің зерттеу объектісі етіп алады. Ал, этностың өткен жолы тілдің
этномәдени қоры немесе этнолингвистикасында анық білініп тұрады [11,8].
Этнолингвистиканың зерттеу объектісі – барлық жағдайда да этнос тілі.
Этнос - өткен дәуірлерде дүниеге келген, белгілі бір географиялық ортада
қалыптасқан , шұғылданған тіршілік – тірлігі бірыңғай, мінез– құлқы ұқсас ,
діні де, тілі де бір, салт – дәстүрі мен әдет-ғұрпы да ортақ , өзінің ортақ
тегін , туыстығын тұтастығын сезіне білетін, сатылап даму барысында аналық,
аталық, рулық, тайпалық, ұлыстық және халықтық дәуірлерді басынан кешіріп,
бүгінде дербес ел болып отырған адамдар қауымы болып табылады.
Мұндай этностар жер жүзінде өте көп және олар сан жағынан да,
даму сатысы бойынша да әртүрлі, көбісі халық, ұлт дәрежесіне көтерілсе,
ру-тайпа деңгейінде қалып қойғандары да аз емес.
Этнос туралы кейбір деректер бүгінгі ұрпаққа археологиялық қазбалар
мен сәулет кесенелері, тас мүсіндер мен қашалып жазылған тас ескерткіштер
арқылы да жетуі мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі - этнос басып өткен өмірдің
елесі ғана. Этнос тілі арқылы этностың шынайы бейнесі, болмысы ұрпақ
жадында сақталады. Этнос тілінде тек оның өзі туралы ғана емес, өзі жасап
келе жатқан табиғи ортасы мен қоғамдағы қарым-қатынастары, жан дүниесі,
жүрек сыры, қуануы мен сүйінуі, ренжуі мен күлуі, түс көруі, ұққаны мен
түйгені , танымы мен талғамы айналадағы құбылысты өзінше бағалап –
бағамдауы өз тілінде өрнегін тауып, өзін – өзі көрсететін айна іспеттес.
Этнолингвистикалық аспект – ұлттық көзқарас, ұлттық ерекшелік,
этномәдени, этнопсихологиялық факторларды ескере отырып, жұмбақтарды
зерттеу, яғни этностың материалдық және рухани дүниесін, оның ұлттық
болмысын ескеру болып табылады.
Этнолингвистикалық зерттеулерді жұмбақтардың адаммен, қоғаммен, табиғатпен
байланысын анықтауға көбірек көңіл бөлінеді. Бұл тұста тақырыптық топтарға
жіктелген жұмбақтардың ұлттық нышандарынан мәлімет береді.
Этнос болмысы – этностың ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы
реальды шындық. Басқаша айтқанда, этнос болмысы дегеніміз - этностың сонау
балаң кезінен бүгінгі есейген шағына дейінгі өмір – тіршілігінің айнасы,
оның тілі арқылы қалыптасып жадында сақталып, ұрпақтан – ұрпаққа мирас
болып ауысып келе жатқан құбылыс.
Тiл фактiлерi тұнып тұрған тарих. Себебi, әртүрлi заттардың,
құбылыстардың аты-жөнi, сыр-сипаты, қоғамдық қатынастар, әдет-ғұрып, салт-
сана мен дәстүрлер жайлы мағлұматтардың бәрi де кейiнгi буындарға тек тiл
деректерi арқылы ғана, яғни сол халық тiлiндегi сөздер мен сөз тiркестерi,
фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер, жұмбақтар, аңыз-ертегiлер арқылы
келiп жетуi мүмкiн. Сол халықтың жалпы рухани өмiрiн, талай ғасырлық
тағылым жүйесiн, ата-салтын, елдiк қасиетiн, ұлттық болмысқа тiкелей
қатысты байырғы сөз қазынасын қайта түрлендiруде ерекше орын алатын тiл
бiлiмi саласының бiрi – этнолингвистика болып табылады. Өйткенi этноспен
қатар, жұмбақтардың өмiрге келуi, олардың қолданыс ерекшелiктерi, халықтың
өмiр туралы сан алуан пайым-байқауларынан, ойға түйгендерiнен әртүрлi қарым-
қатынастар барысында айқындалатын сезiм, айшықты ой, психологиялық жай-күйi
т.б.факторлар негiзiнде пайда болуына этнолингвистика ғана толық, жан-жақты
жауап бере алады.
Адам баласының тілі – адам санасының жемісі, адам тәжірибесінің
қорытындысы [12, 581-б]. деп тілдік заңдылықтардың универсалды табиғатын
зерделеуде өз тұжырымдарын адамзат тіліне сипаттама беруден бастаған
Қ.Жұбанов: Адам баласының табиғатында әуелі сөзді біліп алып, өзін
кейіннен білу қасиеті бар.Ежелгі дәуір адамдарының алдымен өзінен басқа
заттарға ат қоятыны, өзін сол басқаларға ұқсата айтатыны - өз басын кіші
дүние деп біліп, оны ана үлкен дүниеге ұқсатуынан болған. Осы таным тілге
де әсер еткен - дейді.
Демек, қазақ тіліндегі ұлттың әлеуметтік-мәдени тұрмысын, тарихы мен
мәдениетін белгілеген тілдік деректері профессор Қ. Жұбановтың
пайымдауында қазақ әлеуметтік-мәдени кеңістігінде қалыптасқан ұжымның
этнотаңбалық жүйесі. Ретінде, ұлттың күнделікті тәжірибесінен қалыптасқан
танымдық тұжырымын да белгілейді. Сонымен Қ.Жұбанов: Тіл халықтың рухани
да, заттық мәдениетінің мол көзді арнасы, халықтың өткен өмір жолын
бейнелейтін, таптырмайтын бай тілдік деректері сақталған таным қоймасы
деген тұжырыммен Адам - Әлем арасындағы қатыстылықтағы тіл мен таным
сабақтастығының орнын анықтайды. [13, 93-б].
Алғашында Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұлан, М.Әуезов, Қ.Жұбанов еңбектерінен
бастау алып, ХХ ғасырдың соңғы ширегінде ғалымдар Ә.Т.Қайдар, І.Кеңесбаев,
Р.Сыздықова, М.М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, Ж.Манкеева,
Ш.Хұсайынов сияқты ғалымдардың зерттеулерінде іргетасы қаланған қазақ
этнолингвистикасы, одан кейін Г.Смағұлова, С.Сатенова, А.Жылқыбаева,
Б.Уызбаева, Қ.Ғабитханұлы, Б.Ақбердиева, Р.Шойбеков, А.Сейілхан сияқты орта
және жас буын ғалымдардың зерттеу жұмыстарында өзінің бағыт-бағдарын,
мақсат-мүддесін жан-жақты айқындап, зерттеу нысандарын саралап, әдіс-
тәсілдерін жетілдіре түсті.
Этнолингвистиканы зерттеу ісі қазақ тіл білімінде ХХ-ХХІ ғасырлар
тоғысында, 70-жылдардан бастап, академик Ә.Т.Қайдардың басшылығымен қолға
алынды. Ғылыми аренада осы ғылым саласы жайында көптеген ғалымдар көзқарасы
пайда болды. Бір тақырыптың бірнеше аясы ретінде, көптеген зерттеулер
(тамақ-тағам, киім-кешек, зергелік өнер, соматизмдер, ономастика т.б)
дүниеге келіп, олардың этнолингвистикалық сипаты ашылды.
Қазақ этнолингвистикасы жайында академик Ә.Т. Қайдар: Ана тiлiнiң ұшан-
теңiз байлығын, ғасырлар бойы толассыз толығып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып,
мұра болып келе жатқан асыл қазынасын, мүмкiндiгiнше, толық меңгерiп, ел
игiлiгiне айналдыруды мақсат ететiн ғылым салаларының бiрi –
этнолингвистика– дей келiп, оның мақсатын, тиiмдi әдіс-тәсiлдерiн алғаш
рет талдап, таратады. Сонымен қатар, академик: Этнолингвистика – этностың
(одан ұлыс, халық, ұлт) инсандық болмысынан туындап, санасында сараланып,
тарихи жадында сақталып, тiл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып,
рухани-мәдени мұра ретiнде атадан балаға, әулеттен нәсiлге үзiлмей ауысып
келе жатқан дәстүрлi мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнiн
ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тiл
бiлiмiнiң күрделi де құнарлы саласы,– деп нақты, әрi тұжырымды анықтама
бередi [14,18-22 ].
Тіл байлығын этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеудің тағы бір принципін
Ә.Т.Қайдар індете зерттеу деп атаған. Бұл жөнінде ғалым былай дейді:
Аңшылар лексиконында: аңды індетіп алу тіркесі қолданады.Ол дегеніміз –
тазылардан, бүркіттен немесе атылған оқтан қашып келіп, жан сауғалап, кез-
келген інге тығылған түлкі, қасқыр, қарсақ, борсық сияқты аңдарды қолға
түсіру үшін аңшының інге су құю,түтін салу,таяқ жүгірту әдістерін қолдану
тәсілі.
Індете зерттеу деп, шартты түрде алынып отырған бұл терминнің мәнісі –
зерттеушінің тілімізде күнделікті айтылып, жазылып жүрген (қолбала,
елгезек) сөздермен ғана шектеліп қалмай,не өзі білетін, шеті көрініп
тұрған, не ұмыт болған тіл фактілерінің ізіне түсіп, лексикалық қордың
қойнау-қолаттарынан іздеп тауып, сөйлетуге болады. Олардың ірілерін ғана
емес, майда-шүйделеріне дейін түгел қамту. Індете зерттеуге әрбір зат
пен құбылыстың, ұғым мен түсініктің жеке бастарын ғана емес, олардан
туындап, өркендеп, бұтақтап, тарап жатқан туынды дүниенің бәрін (олардың
атауы арқылы) түгел қамту міндеті де жатады [11,8-б].
Қазақтың өткен ғасырлардағы этнолингвистикалық қазынасын зерттеуде,
тілдік сипатын танып-түсінуде, сол дәуірлерде өмір сүрген шығармашылық
өкілдерінің шығармалары баға жетпес рөл атқарады.
Олардың қалдырған әдеби мұралары, өткені мен бүгінін жалғастырып
тұрған алтын көпір сияқты. Өйткені ғылымы мен мәдениеті кештеу дамып,
қалыптасқан елдерде ондай әдебиет үлгілері белгілі бір кезеңдегі халықтың
тыныс-тіршілігінен, әдеби тілдің деңгейінен, материалдық және рухани
өмірінен мол хабар, дерек беретін бірден-бір ғылыми көз болып табылады.
Этнолингвистикалық құбылыстар - өткен ғасырларда ғұмыр кешкен ата-
бабамыздың ауызекі сөйлеу тілінде, ауызша айту арқылы ұрпақтан-ұрпаққа
қалдырған мұраларында, кейіннен жазба әдебиетінің негізін қалаған ақын-
жазушыларымыздың шығармаларының барлығында да кездесіп отыратын тарихи
құбылыс.
Өйткені халық өмірін, халық тарихын, оның сан алуан тұрмыс-
тіршілігін, дүниетанымын жырламайтын, өз шығармаларына арқау етпейтін ақын,
не жазушы болмайды.
Этнолингвистикалық көріністердің кейбір ақындардың шығармаларында
көп, немесе аз болуы, олардың таңдаған тақырыбына, талант-қуатына, шама-
шарқына қатысты мәселе.
Тіл – әрбір елдің, әрбір ұлттың тарихын, мәдениеті мен тұрмыс-
тіршілігін, тіпті сол ұлттың өз болмысын танытатын, оны сақтап қалатын,
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін ұлы қазына ретінде қоғамдағы ең маңызды
қажеттіліктердің бірі.
Этнолингвистика - тілдегі ұлттық бірліктердің мазмұны мен мәнін
ұлттың тарихынан, халықтың рухани мәдениетінен, халықтың менталитетінен,
халықтың шығармашылығынан іздеу арқылы ұлттық менталитетті қалыптастырушы
ғылым саласы.
Ә.Т.Қайдардың идеясын жалғастырушы, өзінің шәкірті, осы ғылым саласы
жайында көптен бері зерттеп жүрген ғалымдардың бірі Е.Жанпейісов болды.
Ғалымның Этнокультурная лексика казахского языка атты еңбегі
адамның тілдік факторына, тілдің адамға қызмет ету мәселесіне арналды
[15,4].
1994 жылғы 20 қаңтардаға Ана тілі газетінің санында берілген
Этнолингвистика атты ғылыми мақаласында былай деп келтіреді:
Этнолингвистиканың қазір халқымыздың жалпы рухани өмірін, талай ғасырғы
тағылым қасиетін, ата салтын, асыл да, ежелгі елдік қасиетін қайта түлетуде
ерекше маңыз алып отырғанын жете сезіну үшін оның өзіндік негізгі
ерекшеліктері, мазмұндық сипаты жағынан жан-жақты хабардар болу керек-
деген пікірді ұсынды.
Шынында кенжелеп келген осынау ғылым саласының ата-бабамыздан қалған
жәдігерлеріміз бен қазына байлығымыз – ауыз әдебиеті үлгілерін дамытуда,
оны ұрпағымыздың қолына төкпей-шашпай табыстауда мол еңбек сіңірері сөзсіз
еді. Әрі қарай ғалым ағамыз былай дейді: Этнолингвитика– психолингвистика
мен социолингвистика сияқты тіл біліміндегі жаңа бір бағыт. Бұл үшеуі бір-
бірімен байланысты болғанымен, әрқайсысының дара ерекшеліктері де жоқ емес.
Этнолингвистика-тілді этносқа қатысы тұрғысынан сөз етсе, психолингвистика
- адам психикасына қатысы жағынан, ал социолингвистика - тілді қоғам
дамуына қатысы тұрғысынан алып зерттейді. Этнолингвистика мен
социолингвистика белгілі дәрежеде тіл біліміндегі тұтас бір саланың құрамды
екі компоненті деп қарауға болады.
Біріншісі - этностың ұлттық, халықтық, тайпалық ерекшеліктерін
негізге алса, екіншісі - оның тілдік процестерге байланысты кейінгі даму
сатысындағы әлеуметтік құрылымына табан тірейді.
Этнолингвистика мен социолингвистика өздерінің хронологиялық сипатына
байланысты кейді бір-біріне қарама-қарсы қойылады.
Себебі, бұл екеуінің алдыңғысы негізінен тарихи мәнді деректерін
пайдаланады, яғни әртүрлі тіл материалын тарихи тұрғыдан жүйелеуге
келетіндерін ғана іріктеп тауып алып, оларды тек сол ыңғайда зерделеуге
ұмтылады. Екіншісі, таза бүгінгі күннің тілдік материалына арқа сүйейді.
Мұндай талдау үлгісі сондай-ақ этнолингвистикаға да тән. Өйткені ол
көнелікті айғақтайтын деректермен шектеліп қалмайды, бүгінгіні
нышандайтын деректермен де айналысады [16,7].
Ғалым Е. Жанпейісов этнолингвистика саласының негізгі ерекшеліктерін
баса көрсетіп, ажыратады, өзіндік қасиеттерін даралайды,
этнолингвистиканың этносты тануға бағытталған негізгі мүддесі мен мұратын
айқындайды, тіл мен этностың байланысын ғылыми тұрғыдан былай зерделеп
көрсетеді: Тіл білімі өзі қаншалықты көне болса, тіл мен этностық
арақатынас мәселесі де соншалықты әріден келе жатқан, ежелден бар құбылыс.
екендігіне назар аудартады, яғни этнолингвистика өткенді бүгінмен
байланыстыру мақсатында алтын арқау, алтын көпір қызметін атқаратынын
айтады.
Сонымен қатар, тіл – этностың тұрақты, ең бір басы ашық негізгі
көрсеткіші. Ал тұрақтылығы бұған қарағанда осалдау, өзгеруге бейім
территориялық бірлік, экономикалық-шаруашылық және мәдениет тұтастығы, т.б.
этностың қосалқы белгілеріне жатады. Демек, тіл тағдыры мен этнос тағдыры
қашанда бір-бірімен тығыз байланысты деп еліміздің қай қиырында өмір сүрсе
де, қай тілде сөйлесе де, халқымыздың салт-дәстүрі, мақал-мәтел,
жұмбақтары, өзіміздің ұлттық менталитетімізге ғана жарасатын дәстүрлік,
ғұрыптық мәселелердің ана тіліміздің құдіреті нәтижесінде ғана басымдылық
танытатынын теориялық тұрғыдан тұжырымдады.
Этномәдени лексика, тәжірибелік-қолданбалы этнолингвистика туралы
ХХ ғасырдың соңында айтылған ойлар мен көтерілген мәселелер күні бүгінге
дейін өзектілігін жоймай келеді. Тіл мен ұлтты тұтастықта қарай отырып,
халықтың дамуы барысындағы тарихи, әлеуметтік өзгерістердің тілге әсер
етпей қоймайтынын есте сақтаған жөн.
Осы тұрғыдан алғанда, тіпті бір территориялық аймақты мекендеген
жеке ұлттың, халықтың сөйлейтін тілінде де территориялық ерекшеліктері
болады. Бұл іргелі мәселе де, этнолингвистика ғылымының алдағы кезеңде өз
алдына зерттеуді керек ететін салмақты жүгінің бірі болмақ.
Тілдің дамуы мен тіл иесі халықтың этникалық дамуы, олардың тілінің
түрлі диалектілерге бөлінуі туралы, мәселенің тәжірибелік, тілдік-
қолданбалы жағын ғалымдар атап көрсетсе, ғалым Е.Жанпейісов жоғарыдағы
еңбегінде былай дейді: Тіл мен этнос арасындағы осы тығыз байланыс
лингвистерге, этнографтарға, тарихшыларға жақсы мәлім, бірақ түркологияда
күні бүгінге дейін тіл тарихы мен мен халықтың этникалық тарихын ұштастыра
отырып зерттеген бір-бір арнайы еңбек жоқ. Тіл біліміндегі бұл олқылықты
белгілі бір дәрежеде этнолингвистика ғана толтыра алады- деп өкпесін айта
отырып, болашақ ұрпаққа сенім артады [16,7].
Қазақ тіл біліміндегі алғашқы этнолингвист-ғалымдардың идеясын
жалғастырушы ғалымдардың бірі – Ж.Манкеева.
Ғалымның Мәдени лексиканың ұлттық сипаты атты еңбегінде, халық ауыз
әдебиеті мен XV-X1X ғасырлардағы ақын-жыраулар тіліндегі деректерге тарихи-
лингвистикалық талдау жасау арқылы, қазақ халқының материалдық мәдениетін
бейнелейтін лексикалық-семантикалық топтарға этнолингвистикалық зерттеу
жүргізген [17, 272].
Сонымен қатар, Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық
негіздері атты еңбегінде, осы ғылым саласының қыры мен сырын әрі қарай
дамыта түсті. Ғалым былай дейді: Этнолингвистика – тілді мәдениетке
қатысты зерттейтін, сонымен бірге тілдің қызметіндегі және дамуындағы
тілдік, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың өзара әсерін
қарастыратын тіл білімінің саласы [18, 13].
Демек, этнолингвистика - тек ұлттық сана-сезім, дүниетаным, әдет-
ғұрып, салт-дәстүрдің тіл арқылы зерттелуін ғана емес, сол ұлттың мәдени
өмірін және ұлт мәдениетінің рухани байлығының дамуын да қарастыратын ғылым
саласы.
Этнолингвистика ғылымы бүгінде мақсат-міндеті айқындалған, ұстанатын
бағыт-бағдары анық, зерттеу әдіс-тәсілдері бірегейленген, толық та дербес
тіл білімінің саласы ретінде дамып отырғаны белгілі.
Бүгінгі таңда қазақ этнолингвистикасы ғылыми негізі қалыптаса
бастаған, жан-жақты ізденіс нәтижесінде өзіндік ерекшелігі мен үрдісі
айқындалып келе жатқан, дербес те перспективті ғылым саласы ретінде танылып
отыр. Мұны белгілі ғалым профессор. М. М. Копыленко өзінің
Этнолингвистика негіздері [ 19,15 ] деп аталатын еңбегінде айқын
көрсетіп отыр.
Онда қазақ топырағында дүниеге келген этнолингвистика ғылымының
төңірегінде ғылыми мектеп қалыптасқандығы және бұл салада жұмыс көп жылдар
бойы үздіксіз жүргізіліп келе жатқандығына тоқталады.
Бұл бағыт тілді халықтың айнасы ретінде таниды, ешбір пәндердің
аралығы ретінде емес, тілді жеке нысан ретінде ала отырып, этнология,
тарих, мәдениеттану сияқты лингвистикалық емес пәндер қосымша ретінде
танылады.
Ғалымның жетекшілігімен жазылған докторлық және кандидаттық зерттеу
жұмыстарының бәрінде де, этнолингвистикалық жүйелі сатылы принцип
басшылыққа алынып, тілдік материалдар іштей сан алуан ірілі-кішілі
тақырыптық топтарға жіктеліп, зерттелді.
Тіл фактілері қазақ этносының тілдегі болмысы, бейнесі, көрінісі,
негізі ретінде қарастырылды. Мәселен, Ж.Манкеева мәдени лексиканың ұлттық
сипатын (1997), С.Сәтенова қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің
тілдік және поэтикалық табиғатын (1997), Г.Смағұлова мағыналас
фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектісін (1998), Қ.Аронов халықтық
космонимдердің этнолингвистикалық табиғатын (1992), Р.Шойбеков қазақ
зергерлік өнеріне қатысты лексиканың этнолингвистикалық сипатын (1987), сөз
етті.
Қазақ эпосы тілінің лексикасы А.Мұхатаеваның (1989), халықтық
кеңістік өлшемдері Р.Иманәлиеваның (1990), тағам атауларының
этнолингвистикалық сипаты А.Жылқыбаеваның (1989), наным-сенімге байланысты
тұрақты тіркестер Қ.Ғабитханұлының (1995), жұмбақтардың тілдік
ерекшеліктері Н.Оңғарбаеваның (1995), бейнелеуіш етістіктердің
этнолингвистикалық сипаты Б.Оспанованың зерттеулерінде жан-жақты
қарастырылып зерттелді.
Халықтың болмысы, танымы, салты, ділі көрінетін кез
келген тілдік мағыналық бірлік зерттеледі, материалдық және рухани
мәдениеті, тек қана этномәдени лексикасы мен фразеологиясы ғана емес,
ономастика, фоносемантикадағы, аялық білімдегі, паралингвистикалық
құбылыстардың барлығы дерлік тілдегі халықтың көрінісі ретінде
қарастырылып, зерттелінеді.
Академик Ә.Т.Қайдардың Этностың дүниеге келуіне ұйтқы болған да
- тіл, рухани-мәдени өмірдің өзегі де, өзін-өзі танып-білудің өлшемі де –
тіл. Адамтану, Қоғамтану, Табиғаттану деп аталатын ғылым салаларының
қалыптасуына негіз болатын да, осы – Тіл әлемі деген тұжырымы бүгінгі
қазақ тіл біліміндегі антропоцентристік бағыттағы ғылыми ізденістердің
басшылыққа алар ұстанымына айналып отыр. [20,304-б].
Қазақ тіл біліміндегі антропоцентристік бағыттағы зерттеулерде ең
алдымен тіл мен этносаралық сабақтастық мәселесі нысанға алынғаны белгілі.
Тіл байлығын этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеу, яғни этностың тіл
әлеміне тән лексикалық байлықты тұтас та, түбегейлі меңгеру, мән-жайын,
мағына-мазмұнын терең түсіну және түсіндіру арқылы этнос болмысын паш
етуді діттейтін этнолингвистиканың қалыптасуы да, оның ғылыми-теориялық
негізінің жасалуы да академик Ә:Т:Қайдар есімімен байланысты. [20,20-б].
Ғалымның теориясы бойынша қазақ тіл біліміндегі
этнолингвистикалық зерттеулердің барлығы дерлік Тіл әлемін түгел қамтып,
Адам, Қоғам, Табиғат деп аталатын үш үлкен салаға жіктеп қарастыру
бағытында атқарылуда.
Осы орайда, жұмбақтардың этнолингвистикалық табиғатын айқындауда
Адам – Табиғат – Қоғам деп аталатын үштікті қамтитын идеографиялық
классификация тиімді тәсіл болып табылады.
Академик Ә.Т.Қайдар көп жылдар бойғы ізденісі нәтижесінде, этнография
мен лингвистика ғылымдарында қолданылып жүрген топтастыру принциптерін
ескере отырып, қазақ тілінің өз ерекшеліктеріне сәйкес, Адам-Қоғам –
Табиғат деген идеографиялық классификацияны ұсынған. Бұл топтастыру
бойынша, Адам бөлімі (адамның ішкі дүниесі мен сипаты, іс-әрекеті т.б) он
бір тараудан, Қоғам бөлімі (қоғамдық қарым-қатынас, шаруашылық, кәсіп
т.б) жиырмадан астам тараудан, Табиғат бөлімі (жануарлар дүниесі,
өсімдіктер дүниесі, аспан әлемі т.б.) төрт тараудан тұрады. [20,20,304-б].
Диссертациялық жұмысымызды осы үш бағыттың төңірегінде ғалымдар
зерттеулеріне, топшылаулары мен тұжырымдарына сүйене отырып, қарастыруға
тырыстық.
Қазақ тіліндегі жұмбақтар көркемдік, тілдік, стильдік сипаты жағынан
зерттелгенімен, этнолингвистикалық тұрғыда арнайы қарастырылмағаны
басшылыққа алынды.
1. 2 Этностың өткені мен болашағының айнасы – жұмбақтардың
зерттелу тарихы
Көшпелі ғұмыр кешкен қазақ халқының өткен өміріне көз салғанда,
оның рухани дүниесінде жұмбақтардың алатын орны ерекше екендігін
байқауымызға болады. Халық болмысымен ежелден біте қайнасып келе жатқан,
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, қазіргі уақытта да тарих сахнасынан түсіп
қалмай, жалғасын тауып келе жатқан бағалы жауһарларымыздың бірі –
жұмбақтардың өмірдегі орны да ерекше. Әр халықтың өзіндік мұрасы бар. Сол
сияқты қазақ халқының да сонау ата-бабамыздан қалған мол мұраларының бірі –
жұмбақтар болып табылады.
Жұмбақтардың дүниеге келуінің себебі, табиғат құбылыстарының
өзгеруі мен даму заңдылықтарын танып-білуден, тірлік-тіршілік көздерін
меңгеруден, адамдар арасындағы сан алуан қарым-қатынастардың кыр-сырын
терең ұғынудан туындаған ой-тұжырымын, тәжірибе тағылымын көп сөзбен ұзақ
баяндаудан гөрі, тұжырымдап, қорытып, қысқа да нұсқа түрінде айтып жеткізу
мақсатына байланысты дүниеге келген қысқа жанр.
Жұмбақтар – халықтың өткен өмір тіршілігі мен бүгінгі болмысын
болашағымен жалғастыратын алтын арқау секілді. Себебі, олар – шағын жанр
бола тұра, рухани, мәдени салт-дәстүрді жалғастырудың, тез шешім қабылдай
білудің, ұтқыр ойлай алудың, тұжырымды да, пайымды жауап бере білудің
адамдар санасында, қоғам жадында, тілінде, ділінде сақталуының бірден-бір
кепілі. Осындай қазына-байлықтарынан айрылған елдің, этникалық қауымның
болашағы да бұлыңғыр болмақ.
Жұмбақ – ауыз әдебиетінің ең байырғы, шағын жанрларының
бірі.Сонымен бірге ол жазба әдебиетте де құлашын кеңге жайып, өркендеп,
өсуде. Жұмбақ оқырманның ой-өрісін кеңейтеді, алғырлығын арттырады,
байқағыштыққа баулиды. Жұмбақты шығарушыға табиғи талантпен қоса, мол өмір
тәжірибесі, жан-жақты білім қажет. Себебі, жұмбаққа халық атамзаманнан
ерекше мән берген.
Ұрпақтан-ұрпаққа жеткен айтулы аңыздарда атақты билер, әйгілі
хандар өздеріне мұрагер таңдауда да, құрылысы күрделі, мән-мағынасы терең,
жұмыр да, ұтымды жұмбақтарды ортаға салып, соны әрі тез, әрі тұтас шеше
білуіне қарай таңдаған. Жұмбақ жанрын зерттеу ісі қай уақытта да ғалымдар
назарынан тыс қалмаған, қай ғалым болса да, атадан балаға мирас болып келе
жатқан осынау жанрдың құндылығы мен маңызы туралы өзіндік тұжырым-пікірін
айта білген.
Қазақ жұмбақтарының қыры-мен сырын М.Әуезов, Ә.Марғұлан, М.Әбжанов,
С.Аманжолов, Ж.Адамбаева, Н.Оңғарбаева, Ш.Керім сияқты ғалымдар әр тұрғыда
қарастырған, көптеген ой-тұжырымдар жасаған.
Қазақ жұмбақтарының тарихын танып-білуде 18-19 ғасырлар шамасында
дүниеге келген қыпшақтардың Кодекс-Куманикус атты сөздігі құнды
жәдігерлік болып табылады. Аталмыш ескерткіште қырық жеті жұмбақ хатқа
түсірілген.
Халқымыздың дарынды ұлы Шоқан Уалиханов хатқа түсірген 20 шумақ өлең-
жұмбақ Санкт – Петербург мұрағаттарында сақталған [21,84].
Ыбырай Алтынсариннің өзі хатқа түсірген жұмбақтары саны жағынан -64,
тақырыбы жағынан алуан түрлі болып келеді .
Сол сияқты, А.В.Васильев – қазақ жұмбағы хақында өзіндік ой түйіп,
алғаш рет ғылыми пікір айтқан ғалым. Ол жұмбақтардың қазақ арасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ –
Қолжазба құқығында
Султанбекова Жәудір Еркінбекқызы
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖҰМБАҚТАРДЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
6М020500 - ФИЛОЛОГИЯ мамандығы бойынша гуманитарлық ғылымдар магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін дайындаған магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақ филологиясы кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
____________ Исаева Ж.И.
(қолы)
_________________2015ж
Магистрлік диссертация
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖҰМБАҚТАРДЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
мамандығы: 6М020500 - ФИЛОЛОГИЯ
Магистрант ___________________ Ж.Е.Султанбекова
(қолы)
(аты-жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Б.О.Оспанова
(қолы)
(аты-жөні,тегі)
ТҮРКІСТАН – 2015
МАЗМҰНЫ
Аннотация
4
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
6
І. Этнолингвистика – ғылым саласы
1. Этнолингвистиканың зерттелу тарихы мен қазіргі
бағыт-бағдарына шолу
10
1.2 Этностың өткені мен болашағының айнасы – жұмбақтардың
зерттелу тарихы
18
1.3. Жұмбақтар – ата-бабамыздан қалған байырғы мұра
28
II. Қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипаты
2.1 Жұмбақ жанрының Адаммен, Қоғаммен, Табиғатпен
байланыстылығы
32
2.1.1 Адамға қатысты жұмбақтардың берілуі
41
2.1.2 Қоғамға қатысты жұмбақтардың берілуі
46
2.1.3 Табиғатқа қатысты жұмбақтардың берілуі
51
2.2 Қазақ жұмбақтарының бейнелілік қасиеті
2.3 Түркі елдерінің халықтық жұмбақтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
Аннотация
Диссертация тақырыбы: Қазақ тіліндегі жұмбақтардың этнолингвистикалық
сипаты
Диссертация көлемі: парақ
Кестелер саны – слайд түрінде электронды нұсқада
Қолданылатын әдебиеттер саны: кіріспеден, екі үлкен тараудан,
тараушалардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Зерттеу жұмысының басты мақсаты – ұлттың рухани
мәдениетінің көрінісін айғақтайтын қазақ этносының ұғым-түсінігінде
бекіген, қазақ жұмбақтарының құрылымын, оларға қатысты ұғымдардың
этнолингвистикалық табиғатын анықтау мақсатында, оларды Адам - Қоғам -
Табиғат үштігі елегінен өткізіп, Адамға қатысты жұмбақтар, Қоғамға
қатысты жұмбақтар, Табиғатқа қатысты жұмбақтар тұрғысынан індете
зерттеуді (Ә.Т.Қайдар), олардың тілдік жүйедегі орнын, болмыс-бітімін
анықтау болып табылады.
Бұл мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- Қазақ жұмбақтарын халық ауыз әдебиеті үлгілерінен, түрлі саладағы
зерттеу еңбектерден жинақтау, жүйелеу;
- жұмбақтардың этнолингвистикалық сипатын ашу үшін этнолингвистика
ғылымына, зерттеу объектісіне, ғалымдар зерттеулеріне шолу жасау;
- қазақ тіл біліміндегі жұмбақ жанрының зерттелу тарихы мен қазіргі бағыт-
бағдарына үңілу;
- қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипатын анықтау үшін:
-жұмбақтардың ұлттық құндылығымызды қалыптастырудағы алатын орнына
қатысты материалдарды кешенді зерттеу арқылы анықтау, Адам – Қоғам –
Табиғат үштігі елегінен өткізіп, індете зерттеуге тырысу;
- қазақ жұмбақтарының Адам, Қоғам, Табиғат саласына қатыстылығын
ескере отырып, топтастыру, олардың мағынасын айқындау.
- жұмбақтар мен этнофразеологизмдердің мағына астарындағы этюдтерді ашу;
- этнолингвистиканың теориялық тұжырымдарына сүйене отырып, жұмбақтарға
байланысты атаулардың этномәдени уәждерін, уәждік жүйесін этнографизмдер
негізінде айқындау;
- қазақ жұмбақтарының ұлттық сипатта қалыптасуы мен рухани-мәдени
өмірдегі орнын, этномәдени мазмұнын қарастыру.
Жұмыстың ғылыми нәтижелер жаңалығы.
Қазақ халқының қазына-байлығының бірі болып табылатын жұмбақ жанрының
табиғаты көптен бері әдебиетші ғалымдар тарапынан әр қырынан қарастырылып
келеді.
Қазақ тіл білімінде ауыз әдебиетінің, фольклор жанрының нақты бір түрі
ретінде, жұмбақ жанрының тілдік ерекшеліктеріне, лексикасына байланысты
зерттеу жұмыстары жазылғанмен, қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық
сипаты арнайы түрде қарастырылған емес.
Сондықтан, жұмыстың жаңалығы – олардың алғаш рет этнолингвистикалық
тұрғыдан қарастырылуы болып табылады.
Атап айтқанда, тіл мен этностың, мәдениеттің, рухани-мәдени
сабақтастығы, қазақ жұмбақтарының салт-дәстүрдегі, дүниетанымдағы көрінісі
этнолингвистикалық талдаулар арқылы сараланып, жұмбақтарға байланысты ұғым-
түсініктердің негіздері, уәжді белгілері айқындалады
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы
Зерттеу жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары тіл мен мәдениет, тіл мен ұлт,
тіл мен дүниетаным, тіл мен ойлау сабақтастығын қарастыратын
этнолингвистика саласының теориялық негіздерін белгілі дәрежеде толықтыра
түсіп, қазіргі этнолингвистика бағытындағы зерттеулерге өзіндік үлес
қосуға талпыныс жасалды.
Жұмыстың негізгі теориялық және практикалық мәні – осы зерттеудің теориялық
тұжырымдары мен нәтижелері негізінде қазақ жұмбақтарына байланысты ұғым-
түсініктерді әлі де зерттей отырып, бір жағынан, қазақ тіліндегі
жұмбақтардың орны мен рөлін, екінші жағынан, қазақ жұмбақтарының адам мен
табиғат, тіл мен мәдениет, заттық мәдениет пен рухани мәдениет сабақтастығы
арқылы этнос болмысын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеуінде.
Зерттеу барысында қол жеткізген тұжырымдар мен тілдік фактілерді жоғары оқу
орындарының филология факультеттерінде семинар және практикалық сабақтар
өткізуде, сондай-ақ, жас ерекшеліктеріне байланысты, әсіресе, мектеп
оқушыларын - балаларды ұтқырлыққа дайындау, тәрбиелеу барысында дәрістерде,
мектепішілік сайыстарда пайдалануға болады.
Жұмыстың мақұлдануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысына байланысты негізгі
тұжырымдар мен диссертацияның мазмұны халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларда талқыланып, ҚР Білім және ғылым министрлігі жанындағы
Бақылау комитеті бекіткен тізімдегі республикалық басылымдарда жарияланды:
1. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл Білімі институты.
Султанбекова Ж.Е. Оспанова Б.О, Қазақ жұмбақтарының зерттелуі
Профессор Қ.Қ.Жұбанов және қазіргі тіл білімі, әдебиеттану және әдістеме
саласындағы ғылыми-әдіснамалық зерттеулер атты Халықаралық ғылыми-
практикалық конференция материалдары (26 ақпан Алматы,2015.265-б)
2. Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Хабаршысы №1
(93) қаңтар-ақпан 2015. Султанбекова Ж.Е.Жан-жануарларға байланысты
жұмбақтардың этнолингвистикалық сипаты. 61-65б
Диссертация жұмысы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінің Салааралық координациялық ғылыми-техникалық
кеңесінің І ғылыми семинарында баяндалып, талқыланды.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі тіл білімінде этномәдени тіл
бірліктерін белгілі бір тақырыптар төңірегінде топтастыра отырып, оларды
түрлі бағытта қарастыру кең үрдіс алып келеді. Тіл – тек қарым-қатынас
құралы ғана емес, ол өзінің кумулятивтік (сақтап – жеткізушілік) қасиетінің
арқасында адам қолымен жасалған материалдық және рухани мәдениетті болашақ
ұрпаққа жеткізуші құрал.
Тілдің осындай қызметінің арқасында халықтың өмір сүру дағдысының,
халықтық тәжірибелік білімнің, дәстүр жалғастығының сабақтастығы сақталып,
олар жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады. Осыған байланысты қазақ халқының
тұрмыс-тіршілігін, материалдық және рухани мәдениеті мен дүниетанымын тіл
арқылы зерттеп сипаттау – қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттары деп аталатын
этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік лингвистика
сияқты ғылым салаларының негізгі зерттеу объектісі болып отыр.
Тілді этностың барша болмысымен тікелей байланысты, адамзаттық
құндылықтар жүйесінің құрамдас бөлігі тұрғысынан зерделеу – ХХІ ғасыр
тілтанымдық зерттеулерінің жалпы бағытын айқындайды.
Этнолингвистика – этнос тілі мен сол тілде сөйлеуші халықтың мәлени –
тілдік деректерін сипаттайтын, этнос тілін өз лексикасы арқылы басқа
этносқа танытатын, ұлттық рух пен ұлттық тілдің туын көтеретін, этностың
тіл байлығын тек оның болмысы арқылы өз тұғырына жеткізіп, келешекке
танытатын, тілдік деректерді ұлттық нышанда жарата да, жарқырата да алатын,
ұлттық рух пен тіл арасында өзіндік жолы бар, тілді этностық таным
тұрғысынан басқа тіл ғылымдарынан ерекшелене алатын, қоғамдық-әлеуметтік,
эстетикалық, философиялық сипаты бар кешенді пән.
Осы тұрғыдан алғанда, ата-бабаларымыздың ұлттық және рухани мәдениетінің
айқын көрінісі, халқымыздың ауыз әдебиеті үлгілерінің бірі – жұмбақ
жанрының да қызметі орасан зор болған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ғылыми кеңістіктегі немесе қогамдық
өмірдегі басты құндылықтардың бірі – этнос пен тіл тұтастығы болып
табылады. Этнос пен тіл арасындағы мәселе бүгінгі күннің ғана емес, өткен
мыңжылдықтардың да толғақты тақырыптарының бірі болды деп айтуға болады.
Қазақ жұмбақтарының мағынасын этнолингвистикалық тұрғыдан талдап-тарату,
сол арқылы ана тіліміздің байлығын, халқымыздың қиыннан қиыстырып,
ұрпағымызға кез-келген құбылысты жұмбақтап айтып, оның шешімін тапқызу
арқылы логикалық ойлылыққа баулуы - қазақ тілінің және сол тіл иесінің ой
оралымдылығын арттыра түсетіні белгілі. Бұл мәселенің өзі - осы зерттеу
жұмысының өзектілігін белгілейді.
Қазақ тіліндегі жұмбақтардың қызметі мен оның әлеуметтік табиғатын,
құрамын анықтау, сол арқылы жұмбақтардың қоғамдағы атқарар орны мен рөлін
айқындау, этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеу - арнайы зерттеуді қажет
ететін күрделі тақырыптардың бірі болып табылады.
Қазақ жұмбақтарын этнолингвистикалық тұрғыдан эерделеу барысында
уәжділік қасиеттерін анықтауды тілдік және тілдік емес
(экстралингвистикалық) мәнділіктермен байланыстыра қарастыру және ұлт пен
тіл біртұтас деген қағидаға сай этнолингвистикалық бағытта кешенді зерттеу
жүргізу де тақырыптың өзектілігін дәлелдей түседі.
Ата-бабамыздан қалған ұлттық құндылықтарымызды этнолингвистикалық
тұрғыдан зерттеп білуге зор мән беріліп отырған бүгінгі таңда, мемлекеттік
Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыруға өз үлесін қоса алатындығы да
жұмыстың өзектілігін айқындайтын алғышарттардың бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері Зерттеу жұмысының басты мақсаты
– ұлттың рухани мәдениетінің көрінісін айғақтайтын қазақ этносының ұғым-
түсінігінде бекіген, қазақ жұмбақтарының құрылымын, оларға қатысты
ұғымдардың этнолингвистикалық табиғатын анықтау мақсатында, оларды Адам -
Қоғам - Табиғат үштігі елегінен өткізіп, Адамға қатысты жұмбақтар,
Қоғамға қатысты жұмбақтар, Табиғатқа қатысты жұмбақтар тұрғысынан
індете зерттеуді (Ә.Т.Қайдар), олардың тілдік жүйедегі орнын, болмыс-
бітімін анықтау болып табылады.
Бұл мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- Қазақ жұмбақтарын халық ауыз әдебиеті үлгілерінен, түрлі саладағы
зерттеу еңбектерден жинақтау, жүйелеу;
- жұмбақтардың этнолингвистикалық сипатын ашу үшін этнолингвистика
ғылымына, зерттеу объектісіне, ғалымдар зерттеулеріне шолу жасау;
- қазақ тіл біліміндегі жұмбақ жанрының зерттелу тарихы мен қазіргі бағыт-
бағдарына үңілу;
- қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипатын анықтау үшін:
-жұмбақтардың ұлттық құндылығымызды қалыптастырудағы алатын орнына
қатысты материалдарды кешенді зерттеу арқылы анықтау, Адам – Қоғам –
Табиғат үштігі елегінен өткізіп, індете зерттеуге тырысу;
- қазақ жұмбақтарының Адам, Қоғам, Табиғат саласына қатыстылығын
ескере отырып, топтастыру, олардың мағынасын айқындау.
- жұмбақтар мен этнофразеологизмдердің мағына астарындағы этюдтерді ашу;
- этнолингвистиканың теориялық тұжырымдарына сүйене отырып, жұмбақтарға
байланысты атаулардың этномәдени уәждерін, уәждік жүйесін этнографизмдер
негізінде айқындау;
- қазақ жұмбақтарының ұлттық сипатта қалыптасуы мен рухани-мәдени
өмірдегі орнын, этномәдени мазмұнын қарастыру.
Зерттеудің нысаны Қазақ жұмбақтарының, соған байланысты ұғым-
түсініктердің этнолингвистикалық сипаты.
Зерттеудің әдістері Зерттеу кезеңі мен дереккөздерді жинау барысында
сұрыптау, жүйелеу, талдау тәсілдері, жұмбақтардың этнолингвистикалық
сипатын анықтауда лексика-семантикалық талдау, топтастыру, семасиологиялық,
этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы Қазақ халқының қазына-байлығының бірі
болып табылатын жұмбақ жанрының табиғаты көптен бері әдебиетші ғалымдар
тарапынан әр қырынан қарастырылып келеді.
Қазақ тіл білімінде ауыз әдебиетінің, фольклор жанрының нақты бір түрі
ретінде, жұмбақ жанрының тілдік ерекшеліктеріне, лексикасына байланысты
зерттеу жұмыстары жазылғанмен, қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық
сипаты арнайы түрде қарастырылған емес.
Сондықтан, жұмыстың жаңалығы – олардың алғаш рет этнолингвистикалық
тұрғыдан қарастырылуы болып табылады.
Атап айтқанда, тіл мен этностың, мәдениеттің, рухани-мәдени
сабақтастығы, қазақ жұмбақтарының салт-дәстүрдегі, дүниетанымдағы көрінісі
этнолингвистикалық талдаулар арқылы сараланып, жұмбақтарға байланысты ұғым-
түсініктердің негіздері, уәжді белгілері айқындалады.
Зерттеудің дереккөздері Қазақ тіліндегі жұмбақтардың этнолингвистикалық
табиғатын ашу барысында 10 томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен,
ғалымдардың еңбектерінен қажетті мәліметтер мен деректер алынды. Ғылыми
талдау жасап, тұжырым айтуда, біз осы деректерге, әсіресе қазақтың классик
ақын-жазушыларының шығармалары мен ауыз әдебиеті үлгілеріне,
этнолингвистикалық зерттеулерге, жұмбақ жанры туралы ғалымдардың зерттеу
еңбектеріне көбірек көңіл бөлдік. Осы жанрдың алғашқы үлгілерін жинап,
түзету, оларды баспасөзде жариялау ісінде еңбек сіңірген ғалымдар А.Лютш,
П.М.Мелиоранский, В.В.Васильев, Г.Н.Потанин, қазақ ғалымдары Ы.Алтынсарин,
Ә.Диваев, Ә.Марғұлан С.Аманжолов, Т.Жанұзақов, М.Әуезов, М.Әбжанов,
Ж.Адамбаева, Н.Оңғарбаева, Ш.Кәрімдердің тұжырымдары мен пікірлері
ескерілді.
Зерттелу деңгейлері Жұмбақтар-этноспен біте қайнасқан, жанр болғандықтан,
сонау ата-баба заманынан бері тарих сахнасынан түспей келе жатқан өміршең
жанр. Осы жанрды этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу үшін тақырыптарды
этнолингвистикалық тұрғыдан қарастырған зерттеулер басшылыққа алынды:
Қайдар Ә.Т ЭтнолингвистикаБілім және еңбек (№10.қазан, 1985,18-22бб).
Жанпейісов. Е.Этнолингвистика Ана тілі (1994, 20 қаңтар.7-б).Манкеева
1)Ж.Мәдени лексиканың ұлттық сипаты,Алматы: Ғылым.
(1997, 272 б). 2)Манкеева Ж.А.Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың
танымдық негіздері.Алматы: Жібек жолы, (2008. 13-бб). Қайдаров Ә.Т. Қазақ
тілінің өзекті мәселелері. Алматы: Ана тілі(1998,304-б) Адамбаева Ж.Қазақ
жұмбақтарының әдеби-стилистикалық және тілдік ерекшеліктері Алматы,
(1996.16-б).Оңғарбаева Н. Қазақ жұмбақтарының тілі Алматы(1997, 57- б)
Керім Ш. Қазақ жұмбағы. Алматы: (Арыс, 2007.156-б).
Сағидолдақызы Г.Поэтикалық фразеологизмдердің этномәдени мазмұны. Алматы
Ғылым 2003(98-б.б)Алмауытова Ә.Б. Қазақ тіліндегі киім атауларының
этнолингвистикалық табиғаты. Ф.ғ.к., дисс. Алматы, 2004. 128-б.
Сағынова Б.Ұ. Қазақ тіліндегі адам интеллектісіне қатысты лексика Филол.
ғыл. канд. дисс. Алматы(1999, 125-б).Уызбаева Б.Б. Қазақ тіліндегі
соматикалық етістік фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты:
Филол.ғыл.канд.дисс.Алматы (1994, 203-бет)
Жаубасова Т.Б. Музыкалық аспаптар атауларын этнолингвистикалық тұрғыдан
сипаттау. Академик Ә.Т.Қайдар және тіл білімінің мәселелері атты
Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдарынан.А.,2004.(185)
Сейітова Ш.Өсімдікке байланысты тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық
сипаттамасы. Ф.ғ.к. дисс. Алматы, (1999, 147-бет)
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы Зерттеу жұмысының нәтижелері мен
тұжырымдары тіл мен мәдениет, тіл мен ұлт, тіл мен дүниетаным, тіл мен
ойлау сабақтастығын қарастыратын этнолингвистика саласының теориялық
негіздерін белгілі дәрежеде толықтыра түсіп, қазіргі этнолингвистика
бағытындағы зерттеулерге өзіндік үлес қосуға талпыныс жасалды.
Жұмыстың негізгі теориялық және практикалық мәні – осы зерттеудің
теориялық тұжырымдары мен нәтижелері негізінде қазақ жұмбақтарына
байланысты ұғым-түсініктерді әлі де зерттей отырып, бір жағынан, қазақ
тіліндегі жұмбақтардың орны мен рөлін, екінші жағынан, қазақ жұмбақтарының
адам мен табиғат, тіл мен мәдениет, заттық мәдениет пен рухани мәдениет
сабақтастығы арқылы этнос болмысын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеуінде.
Зерттеу барысында қол жеткізген тұжырымдар мен тілдік фактілерді жоғары
оқу орындарының филология факультеттерінде семинар және практикалық
сабақтар өткізуде, сондай-ақ, жас ерекшеліктеріне байланысты, әсіресе,
мектеп оқушыларын - балаларды ұтқырлыққа дайындау, тәрбиелеу барысында
дәрістерде, мектепішілік сайыстарда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- қазақ тіліндегі жұмбақтардың этнолингвистикалық және тілдік табиғатын
танып-білуге қажетті теориялық тұжырымдар мен зерттеу принциптеріне шолу
жасай отырып, жұмыстың нақтылы өз нысанын анықтау;
- қазақ халқының ата-бабасынан қалған жұмбақ жанры – этностың өткен және
қазіргі өміріндегі тұрмыс-тіршілігінің айнасы, ғасырлар бойғы мәдениетінің
тұнып тұрған мұражайы;
- жұмбақтар ұлттық сөздік қорымыздың ауқымды қабатын құрайтын күрделі
қазына болып табылады;
- қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипаты – шектес ғылым салалары
деректерін пайдалана отырып, кешенді зерттеу арқылы анықталатын этномәдени
туынды;
- қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипатын анықтауда жұмбақ
болмысын этноспен, этномәдениетпен тұтастықта сипаттайды;
- жұмбақтарға байланысты этнографизмдер мен фразеологизмдердің
этнолингвистикалық сипаты ұлттық және аймақтық ерекшеліктерді айқындайды;
- жұмбақтардың этнос өміріндегі, мәдениетіндегі орны, оның этнос тілінің
балаң кезінде пайда болып, ұзақ дәуірлер бойында қалыптасып, содан
сақталған фольклорлық жанрдың бірі ретінде, өміршең құбылыстар қатарына
жататындығын этнолингвистикалық талдау көрсетеді.
Зерттеудің әдістемелері мен тәсілдері Диссертацияның зерттеу нысанына
қарап, қазақ жұмбақтарының тамыры тереңде жатқанын, пайда болуы адам баласы
тіршілік ете бастағаннан, яғни этнос тілінің балаң дәуірінен басталғанын,
бүгінде кіші жанр бола тұрып, ауқымы кең тақырыпқа айналғанын, салыстырмалы-
тарихи, әрі баяндау әдістері арқылы зерттелді. Кейбір деректерді терең ашып
көрсету үшін ғалымдар зерттеулеріне сүйене отырып, материалдарды жинақтау,
топтау, жүйелеу сияқты лингвистикалық әдіс-тәсілдер, этимологиялық,
статистикалық және этнолингвистикалық тәсілдер мен этнографиялық талдаулар
қолданылды.
Диссертация құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Жұмыс соңында тақырыпқа қатысты слайдтың электронды нұскасы қоса берілді.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы
Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны мен материалдары бойынша
екі рет семинар өткізілді.
1. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл Білімі институты.
Султанбекова Ж.Е. Оспанова Б.О, Қазақ жұмбақтарының зерттелуі
Профессор Қ.Қ.Жұбанов және қазіргі тіл білімі, әдебиеттану және әдістеме
саласындағы ғылыми-әдіснамалық зерттеулер атты Халықаралық ғылыми-
практикалық конференция материалдары (26 ақпан Алматы,2015.265-б)
2. Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Хабаршысы №1
(93) қаңтар-ақпан 2015. Султанбекова Ж.Е.Жан-жануарларға байланысты
жұмбақтардың этнолингвистикалық сипаты. 61-65б 3.
1 ЭТНОЛИНГВИСТИКА – ҒЫЛЫМ САЛАСЫ
1.1 Қазақ этнолингвистикасының зерттелу тарихы мен қазіргі
бағыт-бағдарына шолу
Белгілі бір ұлттың тілін зерттеу арқылы сол тілді қолданушы
халықтың салт – дәстүрлерінен, тұрмыс – тіршілігінен, рухани – мәдени
өмірінен, әдет – ғұрпынан, ауыз әдебиеті үлгілерінен, этностық таным
ерекшеліктерінен, қайталанбас кейбір қасиеттерінен көрініс алуға болады.
Осыған байланысты мәселелерді зерттейтін ғылым саласын тіл білімінде
этнолингвистика деп атайды.
Тіл білімінің бір саласы этнолингвистика - тілді сол тілдің иесі -
халықтың ауыз әдебиеті үлгілерімен, салт - дәстүрімен, мәдениетімен
байланыстыра зерттейді.
Объективті болмыстағы заттар мен құбылыстардың табиғатын, тылсым
сырын танып-білудің екі түрлі жолы бар, оның бірі – тілдегі барша атауларды
хатқа түсіріп, алфавит тәртібімен қарастыру да, екіншісі – олардың мән-
мағынасына, қолданылатын тақырып сәйкестігіне, өзара байланыс-қатыстылығына
қарай топтастыра зерттеу – этнолингвистикалық зерттеудің басты мақсаты
болып табылады.
Тілдердің сөздік қорында ғасырлар бойы қордаланып, шоғырланып
тұратын лексикалық байлықты жүйелеп, топтастыра қарастыру – түркі
тілдеріндегі зерттеулерде өте ертеден келе жатқан құбылыс.
ХХІ ғасырда Шығыстың ғұлама ғалымы Махмұт Қашғари өзінің Дивану
лұғат ат-түркатты түркі тілдерінің сөздігінде сол кездегі түркі
тайпаларының лексикалық байлығын жинақтай келе, оны:
-түркілердің өмірі туралы;
- түркілердің материалдық-мәдени заттары туралы;
- ру-тайпа туралы;
- жер-су аттары туралы;
тағы басқа осы сияқты көптеген тақырыпшаларға бөліп, топтастыру арқылы
жасаған зерттеуі 30 тақырыптық топқа жіктеліп қарастырылады. [1,12-б]
Әлішер Науаи өз еңбегінде түркі тілінің классикалық парсы тілінен
артық болмаса, бірде-бір кем еместігін, сондай-ақ әр саладағы тақырыптық
топтардың (ан-құстарға, жылқының жасы мен түр-түсіне т.б. қатысты)
жұмбақтардың барлығын келтіру арқылы дәлелдейді- дейді ғалым Насилов.Д.Н.
[2,151-б]
Тіл байлығын жалпы этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу – тіл
ғылымында ежелден-ақ қалыптасқан, яғни XV111-ғасырдың соңы мен X1X
ғасырдың басында жасалған И.Г.Гердер, В.Гумбольдт, М.Бреал, В.Вунт,
Г.Шухардт, Фердинандт де Соссюр, Бодуэн де Куртэнэ, Ж.Гримм сияқты ғалымдар
еңбектерінен көруге болады. Олар этнолингвистика идеясын әр қырынан және әр
деңгейде қарастырды.
Тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыттардың қайнар көзі, шығу арнасы
Еуропада В.Гумбольдттың этнофилософиялық тұжырымдары негізінде пайда болса,
Америкада Ф.Боас, Эдуард Сепир, Бенджамин Уорфтардың тілдің ойлауға
негізделген лингвистикалық ықтималдық концепциясы сияқты ғылыми
көзқарастарының негізінде бастау алғандығы белгілі.
Тіл мен этнос, тіл мен таным, тіл мен мәдениет арасындағы тығыз
байланысты қарастыруда В.Гумбольдттың Тіл – халық рухы, халық рухы оның
тілінде. Ұлт нышанын танытатын мәдениет өз ізін халық тілінде қалдырады.
Халықтық рух пен мәдениет тілдің ішкі формасына тән деген тұжырымына келіп
тіреледі [3,400-б].
Тiл бiлiмi тарихын зерттеушiлер арасында этнолингвистикалық
зерттеулердiң кейбiр көрiнiстерi И.Г. Гердер, В. Гумбольдт яғни
Гумбольдтовское понятие народного духа лежит в основе этнолингвистики,
считающей каждый язык вооплощением особой этнической культуры, народного
духа, национального мировозрения и языкового гения деген пікіріне қатысты
болғанын, бiрақ этнолингвистика жаңа бағыт ретiнде XX ғ. басында пайда
болғанын жазып, оны жазба тiлi жоқ америкалық үндiстердiң тiлi мен
мәдениетiн зерттеген этнограф ғалымдар Ф. Боас және Э. Сепир аттарымен
байланыстырады [4, 115 ].
Э.Сепир: Чрезвычайно важно, чтобы лингвисты, которых часто обвиняют
– и обвиняют справедливо в отказе выйти за пределы предмета своего
исследования, наконец, поняли, что может означать их наука для
интерпретации человеческого поведения. Нравится ли им или нет, но они
должны будут все больше и больше заниматься различными антропологическими,
социологическими и психолингвистическими проблемами которые вторгаются в
область языка, – деп көрсеттi [ 5,177 ].
Сондықтан осы кезеңнен бастап, этнолингвист-ғалым Э.Сепирдiң ықпалымен
этнос пен тілдің байланыстығы, сабақтастығы негізінде этнолингвистика
сөзі тiл ғылымында термин ретiнде орнықты,
Эдуард Сепир сол сияқты этнография, салт-дәстүр, ауыз әдебиеті
үлгілері, мифология т.б осы сияқты ұғымдарды этнос болмысымен шендестіріп,
тіл әлемін тілдің символдық қызметімен шектеп көрсеткісі келетінін
аңғаруға болады [ 6,15].
Осыған байланысты ғалым Н.А.Слюсарева: Фердинандт де Соссюр
этнолингвистиканы этнос тарихы мен этнос тілі тарихының өзара әсерін
зерттейтін ғылым ретінде танып, өз ойын халықтың салт-дәстүрі оның тілінде
көрінсе, тіл, керісінше, сол халықтың өзін қалыптастырады - деген тұжырым
айтады [7 32].
Орыс ғалымдары Н.И.Толстой, В.Н.Топоров, В.В.Иванов,
А.Ф.Журавлев т.б. зерттеулерінде этнос тарихы, этнос тілі, этностық таным,
дүниетаным, ұлттық құндылықтар жүйесінің бір-бірімен сабақтас, іліктес
екендігін, сол арқылы бірін-бірі толықтырып тұратындығына тоқтала келіп,
осы ғылым саласы туралы былай деп, ортақ тұжырым айтады: Этнолингвистика –
көне дүниені зерттеуші ғылым, оларды байырғы халық тілінен, жергілікті тіл
ерекшеліктерінен іздеу керек. [8, 43].
Ғалым Н.И.Толстой: Этнолингвистика халықтың рухани байлығының,
менталитетінің, шығармашылығының бір-бірімен байланысын, біріне-бірі
тәуелділігін, астарластығын зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Осы
тұрғыдан қарағанда, тіл тек қатынас құралы гана емес, сонымен қатар,
этникалық (халықтық, ұлттық) мәдениеттің көрнекі позициядағы негізгі
формаларының бірі болып табылады,– деп атап өтеді [9,509].
ХХІ ғасырда салыстырмалы тіл білімі мен құрылымдық-жүйелілік тіл
білімінің заңды жалғасы болып келген анропоөзектік парадигма бағыты тілдің
мифтік-танымдық негіздерін анықтауға ұмтылады. Тіл білімі мен мифология
ғылымының өзара сыбай, шектес аясы этнолингвистикаға жатады.
Тіл мен мифология арасындағы осы тығыз байланысты кезінде
А.А.Потебня да атап көрсеткен болатын: Язык есть главное и первообразное
орудие мифического мышления. Мифология создается факторами
лингвистическими [10,640].
Этнолингвистика өзінің бітім-болмысы, табиғаты жөнінен тарихи
категория. Себебі, ол этностың қазіргі күйін ғана емес, өткен дәуірін
өзінің зерттеу объектісі етіп алады. Ал, этностың өткен жолы тілдің
этномәдени қоры немесе этнолингвистикасында анық білініп тұрады [11,8].
Этнолингвистиканың зерттеу объектісі – барлық жағдайда да этнос тілі.
Этнос - өткен дәуірлерде дүниеге келген, белгілі бір географиялық ортада
қалыптасқан , шұғылданған тіршілік – тірлігі бірыңғай, мінез– құлқы ұқсас ,
діні де, тілі де бір, салт – дәстүрі мен әдет-ғұрпы да ортақ , өзінің ортақ
тегін , туыстығын тұтастығын сезіне білетін, сатылап даму барысында аналық,
аталық, рулық, тайпалық, ұлыстық және халықтық дәуірлерді басынан кешіріп,
бүгінде дербес ел болып отырған адамдар қауымы болып табылады.
Мұндай этностар жер жүзінде өте көп және олар сан жағынан да,
даму сатысы бойынша да әртүрлі, көбісі халық, ұлт дәрежесіне көтерілсе,
ру-тайпа деңгейінде қалып қойғандары да аз емес.
Этнос туралы кейбір деректер бүгінгі ұрпаққа археологиялық қазбалар
мен сәулет кесенелері, тас мүсіндер мен қашалып жазылған тас ескерткіштер
арқылы да жетуі мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі - этнос басып өткен өмірдің
елесі ғана. Этнос тілі арқылы этностың шынайы бейнесі, болмысы ұрпақ
жадында сақталады. Этнос тілінде тек оның өзі туралы ғана емес, өзі жасап
келе жатқан табиғи ортасы мен қоғамдағы қарым-қатынастары, жан дүниесі,
жүрек сыры, қуануы мен сүйінуі, ренжуі мен күлуі, түс көруі, ұққаны мен
түйгені , танымы мен талғамы айналадағы құбылысты өзінше бағалап –
бағамдауы өз тілінде өрнегін тауып, өзін – өзі көрсететін айна іспеттес.
Этнолингвистикалық аспект – ұлттық көзқарас, ұлттық ерекшелік,
этномәдени, этнопсихологиялық факторларды ескере отырып, жұмбақтарды
зерттеу, яғни этностың материалдық және рухани дүниесін, оның ұлттық
болмысын ескеру болып табылады.
Этнолингвистикалық зерттеулерді жұмбақтардың адаммен, қоғаммен, табиғатпен
байланысын анықтауға көбірек көңіл бөлінеді. Бұл тұста тақырыптық топтарға
жіктелген жұмбақтардың ұлттық нышандарынан мәлімет береді.
Этнос болмысы – этностың ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы
реальды шындық. Басқаша айтқанда, этнос болмысы дегеніміз - этностың сонау
балаң кезінен бүгінгі есейген шағына дейінгі өмір – тіршілігінің айнасы,
оның тілі арқылы қалыптасып жадында сақталып, ұрпақтан – ұрпаққа мирас
болып ауысып келе жатқан құбылыс.
Тiл фактiлерi тұнып тұрған тарих. Себебi, әртүрлi заттардың,
құбылыстардың аты-жөнi, сыр-сипаты, қоғамдық қатынастар, әдет-ғұрып, салт-
сана мен дәстүрлер жайлы мағлұматтардың бәрi де кейiнгi буындарға тек тiл
деректерi арқылы ғана, яғни сол халық тiлiндегi сөздер мен сөз тiркестерi,
фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер, жұмбақтар, аңыз-ертегiлер арқылы
келiп жетуi мүмкiн. Сол халықтың жалпы рухани өмiрiн, талай ғасырлық
тағылым жүйесiн, ата-салтын, елдiк қасиетiн, ұлттық болмысқа тiкелей
қатысты байырғы сөз қазынасын қайта түрлендiруде ерекше орын алатын тiл
бiлiмi саласының бiрi – этнолингвистика болып табылады. Өйткенi этноспен
қатар, жұмбақтардың өмiрге келуi, олардың қолданыс ерекшелiктерi, халықтың
өмiр туралы сан алуан пайым-байқауларынан, ойға түйгендерiнен әртүрлi қарым-
қатынастар барысында айқындалатын сезiм, айшықты ой, психологиялық жай-күйi
т.б.факторлар негiзiнде пайда болуына этнолингвистика ғана толық, жан-жақты
жауап бере алады.
Адам баласының тілі – адам санасының жемісі, адам тәжірибесінің
қорытындысы [12, 581-б]. деп тілдік заңдылықтардың универсалды табиғатын
зерделеуде өз тұжырымдарын адамзат тіліне сипаттама беруден бастаған
Қ.Жұбанов: Адам баласының табиғатында әуелі сөзді біліп алып, өзін
кейіннен білу қасиеті бар.Ежелгі дәуір адамдарының алдымен өзінен басқа
заттарға ат қоятыны, өзін сол басқаларға ұқсата айтатыны - өз басын кіші
дүние деп біліп, оны ана үлкен дүниеге ұқсатуынан болған. Осы таным тілге
де әсер еткен - дейді.
Демек, қазақ тіліндегі ұлттың әлеуметтік-мәдени тұрмысын, тарихы мен
мәдениетін белгілеген тілдік деректері профессор Қ. Жұбановтың
пайымдауында қазақ әлеуметтік-мәдени кеңістігінде қалыптасқан ұжымның
этнотаңбалық жүйесі. Ретінде, ұлттың күнделікті тәжірибесінен қалыптасқан
танымдық тұжырымын да белгілейді. Сонымен Қ.Жұбанов: Тіл халықтың рухани
да, заттық мәдениетінің мол көзді арнасы, халықтың өткен өмір жолын
бейнелейтін, таптырмайтын бай тілдік деректері сақталған таным қоймасы
деген тұжырыммен Адам - Әлем арасындағы қатыстылықтағы тіл мен таным
сабақтастығының орнын анықтайды. [13, 93-б].
Алғашында Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұлан, М.Әуезов, Қ.Жұбанов еңбектерінен
бастау алып, ХХ ғасырдың соңғы ширегінде ғалымдар Ә.Т.Қайдар, І.Кеңесбаев,
Р.Сыздықова, М.М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, Ж.Манкеева,
Ш.Хұсайынов сияқты ғалымдардың зерттеулерінде іргетасы қаланған қазақ
этнолингвистикасы, одан кейін Г.Смағұлова, С.Сатенова, А.Жылқыбаева,
Б.Уызбаева, Қ.Ғабитханұлы, Б.Ақбердиева, Р.Шойбеков, А.Сейілхан сияқты орта
және жас буын ғалымдардың зерттеу жұмыстарында өзінің бағыт-бағдарын,
мақсат-мүддесін жан-жақты айқындап, зерттеу нысандарын саралап, әдіс-
тәсілдерін жетілдіре түсті.
Этнолингвистиканы зерттеу ісі қазақ тіл білімінде ХХ-ХХІ ғасырлар
тоғысында, 70-жылдардан бастап, академик Ә.Т.Қайдардың басшылығымен қолға
алынды. Ғылыми аренада осы ғылым саласы жайында көптеген ғалымдар көзқарасы
пайда болды. Бір тақырыптың бірнеше аясы ретінде, көптеген зерттеулер
(тамақ-тағам, киім-кешек, зергелік өнер, соматизмдер, ономастика т.б)
дүниеге келіп, олардың этнолингвистикалық сипаты ашылды.
Қазақ этнолингвистикасы жайында академик Ә.Т. Қайдар: Ана тiлiнiң ұшан-
теңiз байлығын, ғасырлар бойы толассыз толығып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып,
мұра болып келе жатқан асыл қазынасын, мүмкiндiгiнше, толық меңгерiп, ел
игiлiгiне айналдыруды мақсат ететiн ғылым салаларының бiрi –
этнолингвистика– дей келiп, оның мақсатын, тиiмдi әдіс-тәсiлдерiн алғаш
рет талдап, таратады. Сонымен қатар, академик: Этнолингвистика – этностың
(одан ұлыс, халық, ұлт) инсандық болмысынан туындап, санасында сараланып,
тарихи жадында сақталып, тiл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып,
рухани-мәдени мұра ретiнде атадан балаға, әулеттен нәсiлге үзiлмей ауысып
келе жатқан дәстүрлi мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнiн
ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тiл
бiлiмiнiң күрделi де құнарлы саласы,– деп нақты, әрi тұжырымды анықтама
бередi [14,18-22 ].
Тіл байлығын этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеудің тағы бір принципін
Ә.Т.Қайдар індете зерттеу деп атаған. Бұл жөнінде ғалым былай дейді:
Аңшылар лексиконында: аңды індетіп алу тіркесі қолданады.Ол дегеніміз –
тазылардан, бүркіттен немесе атылған оқтан қашып келіп, жан сауғалап, кез-
келген інге тығылған түлкі, қасқыр, қарсақ, борсық сияқты аңдарды қолға
түсіру үшін аңшының інге су құю,түтін салу,таяқ жүгірту әдістерін қолдану
тәсілі.
Індете зерттеу деп, шартты түрде алынып отырған бұл терминнің мәнісі –
зерттеушінің тілімізде күнделікті айтылып, жазылып жүрген (қолбала,
елгезек) сөздермен ғана шектеліп қалмай,не өзі білетін, шеті көрініп
тұрған, не ұмыт болған тіл фактілерінің ізіне түсіп, лексикалық қордың
қойнау-қолаттарынан іздеп тауып, сөйлетуге болады. Олардың ірілерін ғана
емес, майда-шүйделеріне дейін түгел қамту. Індете зерттеуге әрбір зат
пен құбылыстың, ұғым мен түсініктің жеке бастарын ғана емес, олардан
туындап, өркендеп, бұтақтап, тарап жатқан туынды дүниенің бәрін (олардың
атауы арқылы) түгел қамту міндеті де жатады [11,8-б].
Қазақтың өткен ғасырлардағы этнолингвистикалық қазынасын зерттеуде,
тілдік сипатын танып-түсінуде, сол дәуірлерде өмір сүрген шығармашылық
өкілдерінің шығармалары баға жетпес рөл атқарады.
Олардың қалдырған әдеби мұралары, өткені мен бүгінін жалғастырып
тұрған алтын көпір сияқты. Өйткені ғылымы мен мәдениеті кештеу дамып,
қалыптасқан елдерде ондай әдебиет үлгілері белгілі бір кезеңдегі халықтың
тыныс-тіршілігінен, әдеби тілдің деңгейінен, материалдық және рухани
өмірінен мол хабар, дерек беретін бірден-бір ғылыми көз болып табылады.
Этнолингвистикалық құбылыстар - өткен ғасырларда ғұмыр кешкен ата-
бабамыздың ауызекі сөйлеу тілінде, ауызша айту арқылы ұрпақтан-ұрпаққа
қалдырған мұраларында, кейіннен жазба әдебиетінің негізін қалаған ақын-
жазушыларымыздың шығармаларының барлығында да кездесіп отыратын тарихи
құбылыс.
Өйткені халық өмірін, халық тарихын, оның сан алуан тұрмыс-
тіршілігін, дүниетанымын жырламайтын, өз шығармаларына арқау етпейтін ақын,
не жазушы болмайды.
Этнолингвистикалық көріністердің кейбір ақындардың шығармаларында
көп, немесе аз болуы, олардың таңдаған тақырыбына, талант-қуатына, шама-
шарқына қатысты мәселе.
Тіл – әрбір елдің, әрбір ұлттың тарихын, мәдениеті мен тұрмыс-
тіршілігін, тіпті сол ұлттың өз болмысын танытатын, оны сақтап қалатын,
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін ұлы қазына ретінде қоғамдағы ең маңызды
қажеттіліктердің бірі.
Этнолингвистика - тілдегі ұлттық бірліктердің мазмұны мен мәнін
ұлттың тарихынан, халықтың рухани мәдениетінен, халықтың менталитетінен,
халықтың шығармашылығынан іздеу арқылы ұлттық менталитетті қалыптастырушы
ғылым саласы.
Ә.Т.Қайдардың идеясын жалғастырушы, өзінің шәкірті, осы ғылым саласы
жайында көптен бері зерттеп жүрген ғалымдардың бірі Е.Жанпейісов болды.
Ғалымның Этнокультурная лексика казахского языка атты еңбегі
адамның тілдік факторына, тілдің адамға қызмет ету мәселесіне арналды
[15,4].
1994 жылғы 20 қаңтардаға Ана тілі газетінің санында берілген
Этнолингвистика атты ғылыми мақаласында былай деп келтіреді:
Этнолингвистиканың қазір халқымыздың жалпы рухани өмірін, талай ғасырғы
тағылым қасиетін, ата салтын, асыл да, ежелгі елдік қасиетін қайта түлетуде
ерекше маңыз алып отырғанын жете сезіну үшін оның өзіндік негізгі
ерекшеліктері, мазмұндық сипаты жағынан жан-жақты хабардар болу керек-
деген пікірді ұсынды.
Шынында кенжелеп келген осынау ғылым саласының ата-бабамыздан қалған
жәдігерлеріміз бен қазына байлығымыз – ауыз әдебиеті үлгілерін дамытуда,
оны ұрпағымыздың қолына төкпей-шашпай табыстауда мол еңбек сіңірері сөзсіз
еді. Әрі қарай ғалым ағамыз былай дейді: Этнолингвитика– психолингвистика
мен социолингвистика сияқты тіл біліміндегі жаңа бір бағыт. Бұл үшеуі бір-
бірімен байланысты болғанымен, әрқайсысының дара ерекшеліктері де жоқ емес.
Этнолингвистика-тілді этносқа қатысы тұрғысынан сөз етсе, психолингвистика
- адам психикасына қатысы жағынан, ал социолингвистика - тілді қоғам
дамуына қатысы тұрғысынан алып зерттейді. Этнолингвистика мен
социолингвистика белгілі дәрежеде тіл біліміндегі тұтас бір саланың құрамды
екі компоненті деп қарауға болады.
Біріншісі - этностың ұлттық, халықтық, тайпалық ерекшеліктерін
негізге алса, екіншісі - оның тілдік процестерге байланысты кейінгі даму
сатысындағы әлеуметтік құрылымына табан тірейді.
Этнолингвистика мен социолингвистика өздерінің хронологиялық сипатына
байланысты кейді бір-біріне қарама-қарсы қойылады.
Себебі, бұл екеуінің алдыңғысы негізінен тарихи мәнді деректерін
пайдаланады, яғни әртүрлі тіл материалын тарихи тұрғыдан жүйелеуге
келетіндерін ғана іріктеп тауып алып, оларды тек сол ыңғайда зерделеуге
ұмтылады. Екіншісі, таза бүгінгі күннің тілдік материалына арқа сүйейді.
Мұндай талдау үлгісі сондай-ақ этнолингвистикаға да тән. Өйткені ол
көнелікті айғақтайтын деректермен шектеліп қалмайды, бүгінгіні
нышандайтын деректермен де айналысады [16,7].
Ғалым Е. Жанпейісов этнолингвистика саласының негізгі ерекшеліктерін
баса көрсетіп, ажыратады, өзіндік қасиеттерін даралайды,
этнолингвистиканың этносты тануға бағытталған негізгі мүддесі мен мұратын
айқындайды, тіл мен этностың байланысын ғылыми тұрғыдан былай зерделеп
көрсетеді: Тіл білімі өзі қаншалықты көне болса, тіл мен этностық
арақатынас мәселесі де соншалықты әріден келе жатқан, ежелден бар құбылыс.
екендігіне назар аудартады, яғни этнолингвистика өткенді бүгінмен
байланыстыру мақсатында алтын арқау, алтын көпір қызметін атқаратынын
айтады.
Сонымен қатар, тіл – этностың тұрақты, ең бір басы ашық негізгі
көрсеткіші. Ал тұрақтылығы бұған қарағанда осалдау, өзгеруге бейім
территориялық бірлік, экономикалық-шаруашылық және мәдениет тұтастығы, т.б.
этностың қосалқы белгілеріне жатады. Демек, тіл тағдыры мен этнос тағдыры
қашанда бір-бірімен тығыз байланысты деп еліміздің қай қиырында өмір сүрсе
де, қай тілде сөйлесе де, халқымыздың салт-дәстүрі, мақал-мәтел,
жұмбақтары, өзіміздің ұлттық менталитетімізге ғана жарасатын дәстүрлік,
ғұрыптық мәселелердің ана тіліміздің құдіреті нәтижесінде ғана басымдылық
танытатынын теориялық тұрғыдан тұжырымдады.
Этномәдени лексика, тәжірибелік-қолданбалы этнолингвистика туралы
ХХ ғасырдың соңында айтылған ойлар мен көтерілген мәселелер күні бүгінге
дейін өзектілігін жоймай келеді. Тіл мен ұлтты тұтастықта қарай отырып,
халықтың дамуы барысындағы тарихи, әлеуметтік өзгерістердің тілге әсер
етпей қоймайтынын есте сақтаған жөн.
Осы тұрғыдан алғанда, тіпті бір территориялық аймақты мекендеген
жеке ұлттың, халықтың сөйлейтін тілінде де территориялық ерекшеліктері
болады. Бұл іргелі мәселе де, этнолингвистика ғылымының алдағы кезеңде өз
алдына зерттеуді керек ететін салмақты жүгінің бірі болмақ.
Тілдің дамуы мен тіл иесі халықтың этникалық дамуы, олардың тілінің
түрлі диалектілерге бөлінуі туралы, мәселенің тәжірибелік, тілдік-
қолданбалы жағын ғалымдар атап көрсетсе, ғалым Е.Жанпейісов жоғарыдағы
еңбегінде былай дейді: Тіл мен этнос арасындағы осы тығыз байланыс
лингвистерге, этнографтарға, тарихшыларға жақсы мәлім, бірақ түркологияда
күні бүгінге дейін тіл тарихы мен мен халықтың этникалық тарихын ұштастыра
отырып зерттеген бір-бір арнайы еңбек жоқ. Тіл біліміндегі бұл олқылықты
белгілі бір дәрежеде этнолингвистика ғана толтыра алады- деп өкпесін айта
отырып, болашақ ұрпаққа сенім артады [16,7].
Қазақ тіл біліміндегі алғашқы этнолингвист-ғалымдардың идеясын
жалғастырушы ғалымдардың бірі – Ж.Манкеева.
Ғалымның Мәдени лексиканың ұлттық сипаты атты еңбегінде, халық ауыз
әдебиеті мен XV-X1X ғасырлардағы ақын-жыраулар тіліндегі деректерге тарихи-
лингвистикалық талдау жасау арқылы, қазақ халқының материалдық мәдениетін
бейнелейтін лексикалық-семантикалық топтарға этнолингвистикалық зерттеу
жүргізген [17, 272].
Сонымен қатар, Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық
негіздері атты еңбегінде, осы ғылым саласының қыры мен сырын әрі қарай
дамыта түсті. Ғалым былай дейді: Этнолингвистика – тілді мәдениетке
қатысты зерттейтін, сонымен бірге тілдің қызметіндегі және дамуындағы
тілдік, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың өзара әсерін
қарастыратын тіл білімінің саласы [18, 13].
Демек, этнолингвистика - тек ұлттық сана-сезім, дүниетаным, әдет-
ғұрып, салт-дәстүрдің тіл арқылы зерттелуін ғана емес, сол ұлттың мәдени
өмірін және ұлт мәдениетінің рухани байлығының дамуын да қарастыратын ғылым
саласы.
Этнолингвистика ғылымы бүгінде мақсат-міндеті айқындалған, ұстанатын
бағыт-бағдары анық, зерттеу әдіс-тәсілдері бірегейленген, толық та дербес
тіл білімінің саласы ретінде дамып отырғаны белгілі.
Бүгінгі таңда қазақ этнолингвистикасы ғылыми негізі қалыптаса
бастаған, жан-жақты ізденіс нәтижесінде өзіндік ерекшелігі мен үрдісі
айқындалып келе жатқан, дербес те перспективті ғылым саласы ретінде танылып
отыр. Мұны белгілі ғалым профессор. М. М. Копыленко өзінің
Этнолингвистика негіздері [ 19,15 ] деп аталатын еңбегінде айқын
көрсетіп отыр.
Онда қазақ топырағында дүниеге келген этнолингвистика ғылымының
төңірегінде ғылыми мектеп қалыптасқандығы және бұл салада жұмыс көп жылдар
бойы үздіксіз жүргізіліп келе жатқандығына тоқталады.
Бұл бағыт тілді халықтың айнасы ретінде таниды, ешбір пәндердің
аралығы ретінде емес, тілді жеке нысан ретінде ала отырып, этнология,
тарих, мәдениеттану сияқты лингвистикалық емес пәндер қосымша ретінде
танылады.
Ғалымның жетекшілігімен жазылған докторлық және кандидаттық зерттеу
жұмыстарының бәрінде де, этнолингвистикалық жүйелі сатылы принцип
басшылыққа алынып, тілдік материалдар іштей сан алуан ірілі-кішілі
тақырыптық топтарға жіктеліп, зерттелді.
Тіл фактілері қазақ этносының тілдегі болмысы, бейнесі, көрінісі,
негізі ретінде қарастырылды. Мәселен, Ж.Манкеева мәдени лексиканың ұлттық
сипатын (1997), С.Сәтенова қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің
тілдік және поэтикалық табиғатын (1997), Г.Смағұлова мағыналас
фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектісін (1998), Қ.Аронов халықтық
космонимдердің этнолингвистикалық табиғатын (1992), Р.Шойбеков қазақ
зергерлік өнеріне қатысты лексиканың этнолингвистикалық сипатын (1987), сөз
етті.
Қазақ эпосы тілінің лексикасы А.Мұхатаеваның (1989), халықтық
кеңістік өлшемдері Р.Иманәлиеваның (1990), тағам атауларының
этнолингвистикалық сипаты А.Жылқыбаеваның (1989), наным-сенімге байланысты
тұрақты тіркестер Қ.Ғабитханұлының (1995), жұмбақтардың тілдік
ерекшеліктері Н.Оңғарбаеваның (1995), бейнелеуіш етістіктердің
этнолингвистикалық сипаты Б.Оспанованың зерттеулерінде жан-жақты
қарастырылып зерттелді.
Халықтың болмысы, танымы, салты, ділі көрінетін кез
келген тілдік мағыналық бірлік зерттеледі, материалдық және рухани
мәдениеті, тек қана этномәдени лексикасы мен фразеологиясы ғана емес,
ономастика, фоносемантикадағы, аялық білімдегі, паралингвистикалық
құбылыстардың барлығы дерлік тілдегі халықтың көрінісі ретінде
қарастырылып, зерттелінеді.
Академик Ә.Т.Қайдардың Этностың дүниеге келуіне ұйтқы болған да
- тіл, рухани-мәдени өмірдің өзегі де, өзін-өзі танып-білудің өлшемі де –
тіл. Адамтану, Қоғамтану, Табиғаттану деп аталатын ғылым салаларының
қалыптасуына негіз болатын да, осы – Тіл әлемі деген тұжырымы бүгінгі
қазақ тіл біліміндегі антропоцентристік бағыттағы ғылыми ізденістердің
басшылыққа алар ұстанымына айналып отыр. [20,304-б].
Қазақ тіл біліміндегі антропоцентристік бағыттағы зерттеулерде ең
алдымен тіл мен этносаралық сабақтастық мәселесі нысанға алынғаны белгілі.
Тіл байлығын этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеу, яғни этностың тіл
әлеміне тән лексикалық байлықты тұтас та, түбегейлі меңгеру, мән-жайын,
мағына-мазмұнын терең түсіну және түсіндіру арқылы этнос болмысын паш
етуді діттейтін этнолингвистиканың қалыптасуы да, оның ғылыми-теориялық
негізінің жасалуы да академик Ә:Т:Қайдар есімімен байланысты. [20,20-б].
Ғалымның теориясы бойынша қазақ тіл біліміндегі
этнолингвистикалық зерттеулердің барлығы дерлік Тіл әлемін түгел қамтып,
Адам, Қоғам, Табиғат деп аталатын үш үлкен салаға жіктеп қарастыру
бағытында атқарылуда.
Осы орайда, жұмбақтардың этнолингвистикалық табиғатын айқындауда
Адам – Табиғат – Қоғам деп аталатын үштікті қамтитын идеографиялық
классификация тиімді тәсіл болып табылады.
Академик Ә.Т.Қайдар көп жылдар бойғы ізденісі нәтижесінде, этнография
мен лингвистика ғылымдарында қолданылып жүрген топтастыру принциптерін
ескере отырып, қазақ тілінің өз ерекшеліктеріне сәйкес, Адам-Қоғам –
Табиғат деген идеографиялық классификацияны ұсынған. Бұл топтастыру
бойынша, Адам бөлімі (адамның ішкі дүниесі мен сипаты, іс-әрекеті т.б) он
бір тараудан, Қоғам бөлімі (қоғамдық қарым-қатынас, шаруашылық, кәсіп
т.б) жиырмадан астам тараудан, Табиғат бөлімі (жануарлар дүниесі,
өсімдіктер дүниесі, аспан әлемі т.б.) төрт тараудан тұрады. [20,20,304-б].
Диссертациялық жұмысымызды осы үш бағыттың төңірегінде ғалымдар
зерттеулеріне, топшылаулары мен тұжырымдарына сүйене отырып, қарастыруға
тырыстық.
Қазақ тіліндегі жұмбақтар көркемдік, тілдік, стильдік сипаты жағынан
зерттелгенімен, этнолингвистикалық тұрғыда арнайы қарастырылмағаны
басшылыққа алынды.
1. 2 Этностың өткені мен болашағының айнасы – жұмбақтардың
зерттелу тарихы
Көшпелі ғұмыр кешкен қазақ халқының өткен өміріне көз салғанда,
оның рухани дүниесінде жұмбақтардың алатын орны ерекше екендігін
байқауымызға болады. Халық болмысымен ежелден біте қайнасып келе жатқан,
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, қазіргі уақытта да тарих сахнасынан түсіп
қалмай, жалғасын тауып келе жатқан бағалы жауһарларымыздың бірі –
жұмбақтардың өмірдегі орны да ерекше. Әр халықтың өзіндік мұрасы бар. Сол
сияқты қазақ халқының да сонау ата-бабамыздан қалған мол мұраларының бірі –
жұмбақтар болып табылады.
Жұмбақтардың дүниеге келуінің себебі, табиғат құбылыстарының
өзгеруі мен даму заңдылықтарын танып-білуден, тірлік-тіршілік көздерін
меңгеруден, адамдар арасындағы сан алуан қарым-қатынастардың кыр-сырын
терең ұғынудан туындаған ой-тұжырымын, тәжірибе тағылымын көп сөзбен ұзақ
баяндаудан гөрі, тұжырымдап, қорытып, қысқа да нұсқа түрінде айтып жеткізу
мақсатына байланысты дүниеге келген қысқа жанр.
Жұмбақтар – халықтың өткен өмір тіршілігі мен бүгінгі болмысын
болашағымен жалғастыратын алтын арқау секілді. Себебі, олар – шағын жанр
бола тұра, рухани, мәдени салт-дәстүрді жалғастырудың, тез шешім қабылдай
білудің, ұтқыр ойлай алудың, тұжырымды да, пайымды жауап бере білудің
адамдар санасында, қоғам жадында, тілінде, ділінде сақталуының бірден-бір
кепілі. Осындай қазына-байлықтарынан айрылған елдің, этникалық қауымның
болашағы да бұлыңғыр болмақ.
Жұмбақ – ауыз әдебиетінің ең байырғы, шағын жанрларының
бірі.Сонымен бірге ол жазба әдебиетте де құлашын кеңге жайып, өркендеп,
өсуде. Жұмбақ оқырманның ой-өрісін кеңейтеді, алғырлығын арттырады,
байқағыштыққа баулиды. Жұмбақты шығарушыға табиғи талантпен қоса, мол өмір
тәжірибесі, жан-жақты білім қажет. Себебі, жұмбаққа халық атамзаманнан
ерекше мән берген.
Ұрпақтан-ұрпаққа жеткен айтулы аңыздарда атақты билер, әйгілі
хандар өздеріне мұрагер таңдауда да, құрылысы күрделі, мән-мағынасы терең,
жұмыр да, ұтымды жұмбақтарды ортаға салып, соны әрі тез, әрі тұтас шеше
білуіне қарай таңдаған. Жұмбақ жанрын зерттеу ісі қай уақытта да ғалымдар
назарынан тыс қалмаған, қай ғалым болса да, атадан балаға мирас болып келе
жатқан осынау жанрдың құндылығы мен маңызы туралы өзіндік тұжырым-пікірін
айта білген.
Қазақ жұмбақтарының қыры-мен сырын М.Әуезов, Ә.Марғұлан, М.Әбжанов,
С.Аманжолов, Ж.Адамбаева, Н.Оңғарбаева, Ш.Керім сияқты ғалымдар әр тұрғыда
қарастырған, көптеген ой-тұжырымдар жасаған.
Қазақ жұмбақтарының тарихын танып-білуде 18-19 ғасырлар шамасында
дүниеге келген қыпшақтардың Кодекс-Куманикус атты сөздігі құнды
жәдігерлік болып табылады. Аталмыш ескерткіште қырық жеті жұмбақ хатқа
түсірілген.
Халқымыздың дарынды ұлы Шоқан Уалиханов хатқа түсірген 20 шумақ өлең-
жұмбақ Санкт – Петербург мұрағаттарында сақталған [21,84].
Ыбырай Алтынсариннің өзі хатқа түсірген жұмбақтары саны жағынан -64,
тақырыбы жағынан алуан түрлі болып келеді .
Сол сияқты, А.В.Васильев – қазақ жұмбағы хақында өзіндік ой түйіп,
алғаш рет ғылыми пікір айтқан ғалым. Ол жұмбақтардың қазақ арасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz