Қазақстан Республикасының несие жүйесінің құрылымы және дамуының ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
I. Несиенің құрылымы, формалары және қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Несие формалары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Несиенің экономикадағы рөлі және несие заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... 10
II. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің құрылымы және дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ..15
2.2.Нарықтық қатынастарда әлемдік несие жүйесінің дамуының қазіргі тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
I. Несиенің құрылымы, формалары және қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Несие формалары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Несиенің экономикадағы рөлі және несие заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... 10
II. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің құрылымы және дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ..15
2.2.Нарықтық қатынастарда әлемдік несие жүйесінің дамуының қазіргі тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Кіріспе
Несие — нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде экономикалық дамудың ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субъектiлерiмен қатар, мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Құнның қозғалысы — бұл несиенiң қозғалысының кiндiгiн сипапайды. Несиелiк Қатынастардың пайда болатын экономикалық негiзiне капитал айналымын жатқызуға болады.
Көбiне несиенi ақша ретiнде түсiнедi. Бiр жағынан қараганда бұган негiз де бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта қарыз көбiне ақшалай түрде берiлуде. Бiрақ бұл жерде ақша мен несиенiң әр түрлi ұғымды бiлдiрiп, әр түрлi қатынастарды түсiндiретiнін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бiр санайтындар да аз емес, несие — бұл ақшалай қаражаттың екi жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берiлуiн және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы — сол қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейдi, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрiнде берiлсе, олар кайтарымсыз сипатқа ие.
Несие — бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие — бұл банктiң қаражатын құрайтын көзi ретiнде барлық несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипаттайды. Ссуда — бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.
Қарыз берушi — қарызды беретiн несиелiк қатынасының бір жағы. Қарыз берушi — бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады. Қарыз берушiлерге: банктер, банктiк емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектiлерi және халық жатады.
Қарыз алушы — бұл несиенi алушы және оны қайтаруга міндеттi, несиелiк қатынастың екiнші жағы. Борышқор және қарыз алушы бiр-бiрiмен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсiнiктерi әр түрлі. Мысалға, кәсiпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдерi кешігуi мүмкiн, бiрақ бұл жерде ешқандай да несиелiк қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана экономи калық қатынасты емес, сондай-ақ ада адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш — бұл өте ауқымды ұгым. Ал қарыз алушы — бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлга.
Қарыз берушi және қарыз алушымен қатар несиенiң құрылымының элементiне берiлетiн объекті де жатады. Беру объектiсi — бұл құнның ерекше бөлiгi, яғни қарызға берiлген құнды бiлдiреді.
Несие — ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып абылады. «Кредит» деген сөз, «қарызға», «несие» деген «kredo»- сенемiн деген магына беретiн латынша «kreditum» деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретiнде әр турлi экономикалық қоғамдарда қызмет етедi. Ол тауар өндiрiсiнiң пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрiнедi. Несие қатынастарын ақша қатынастары сияқты үнемi даму үстiнде болады. Алғашқы несие табиғи түрде қоғамның дәулеттi топтарынан мүлiксiз шаруалар мен кәсiпкерлерге тұтыну муктаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының дамымен несие ақша түрiнде көштi.
Құндық қатынасты ерекше формасы сияқты несиенiң пайда болуы шаруашылық жүргiзуi бiр субъектiден босаған құн шаруашытлық мәмiледе қолданысқа түсетiн, бiрақ бiр уақыттарда жаңа қайта өндiру цикiліне ене алмайтын кезде ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн қосымша қаражатқа уақытша қажеттiлiгi туып отырган басқа субъектiге өтедi және қайта өндiру процесiніц шеңберiнде қызметiн жалгастыра береді. Бiрақ, несиелiк қатынастардың пайда болуың экономикалық байланысқа түсуге дайын меншiк иелерi сияқты бiр-бiрiне қарсы тұралатын тауар иеленушiлер арасындагы айырбас ауқымынан iздеген жөн. Тауарларды Қолдан-қолға өткiзу сияқты тауар айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу несиелiк қатынастардан туындаған экономикалық жемiс.
Несиелiк қатынастар пайда болатын және дамығын нақты экономикалық негiзде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелiк қатынастың материалдық негiзi боп құн козғалысы саналатын болады.
Қарызға алуына несиенi кедей болғаны үшiн алмайды, ол өзнiң меншiктi қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының объективтi күшне толық шамада жетпей тұрғандықтан өз iсiн алға бастыру үшiн алады.
Несие объективтi қажеттiлiктен туындаған және ол когамдық өндіріс процесiнде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдық қарызга трансформациясын қамтамасыз етедi және несие берушiлер мен қарызга алушылардың арасындагы қарым-қатынасты бiлдіредi.
Оның көмегімен мемлекеттiң, халыктың, ұйымдардың және кәсiпорындардың табыстары мен бос (еркiн) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша пайдаланудың төлемiне аударылатын несие капиталына айналады.
Несие — нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде экономикалық дамудың ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субъектiлерiмен қатар, мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Құнның қозғалысы — бұл несиенiң қозғалысының кiндiгiн сипапайды. Несиелiк Қатынастардың пайда болатын экономикалық негiзiне капитал айналымын жатқызуға болады.
Көбiне несиенi ақша ретiнде түсiнедi. Бiр жағынан қараганда бұган негiз де бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта қарыз көбiне ақшалай түрде берiлуде. Бiрақ бұл жерде ақша мен несиенiң әр түрлi ұғымды бiлдiрiп, әр түрлi қатынастарды түсiндiретiнін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бiр санайтындар да аз емес, несие — бұл ақшалай қаражаттың екi жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берiлуiн және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы — сол қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейдi, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрiнде берiлсе, олар кайтарымсыз сипатқа ие.
Несие — бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие — бұл банктiң қаражатын құрайтын көзi ретiнде барлық несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипаттайды. Ссуда — бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.
Қарыз берушi — қарызды беретiн несиелiк қатынасының бір жағы. Қарыз берушi — бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады. Қарыз берушiлерге: банктер, банктiк емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектiлерi және халық жатады.
Қарыз алушы — бұл несиенi алушы және оны қайтаруга міндеттi, несиелiк қатынастың екiнші жағы. Борышқор және қарыз алушы бiр-бiрiмен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсiнiктерi әр түрлі. Мысалға, кәсiпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдерi кешігуi мүмкiн, бiрақ бұл жерде ешқандай да несиелiк қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана экономи калық қатынасты емес, сондай-ақ ада адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш — бұл өте ауқымды ұгым. Ал қарыз алушы — бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлга.
Қарыз берушi және қарыз алушымен қатар несиенiң құрылымының элементiне берiлетiн объекті де жатады. Беру объектiсi — бұл құнның ерекше бөлiгi, яғни қарызға берiлген құнды бiлдiреді.
Несие — ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып абылады. «Кредит» деген сөз, «қарызға», «несие» деген «kredo»- сенемiн деген магына беретiн латынша «kreditum» деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретiнде әр турлi экономикалық қоғамдарда қызмет етедi. Ол тауар өндiрiсiнiң пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрiнедi. Несие қатынастарын ақша қатынастары сияқты үнемi даму үстiнде болады. Алғашқы несие табиғи түрде қоғамның дәулеттi топтарынан мүлiксiз шаруалар мен кәсiпкерлерге тұтыну муктаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының дамымен несие ақша түрiнде көштi.
Құндық қатынасты ерекше формасы сияқты несиенiң пайда болуы шаруашылық жүргiзуi бiр субъектiден босаған құн шаруашытлық мәмiледе қолданысқа түсетiн, бiрақ бiр уақыттарда жаңа қайта өндiру цикiліне ене алмайтын кезде ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн қосымша қаражатқа уақытша қажеттiлiгi туып отырган басқа субъектiге өтедi және қайта өндiру процесiніц шеңберiнде қызметiн жалгастыра береді. Бiрақ, несиелiк қатынастардың пайда болуың экономикалық байланысқа түсуге дайын меншiк иелерi сияқты бiр-бiрiне қарсы тұралатын тауар иеленушiлер арасындагы айырбас ауқымынан iздеген жөн. Тауарларды Қолдан-қолға өткiзу сияқты тауар айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу несиелiк қатынастардан туындаған экономикалық жемiс.
Несиелiк қатынастар пайда болатын және дамығын нақты экономикалық негiзде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелiк қатынастың материалдық негiзi боп құн козғалысы саналатын болады.
Қарызға алуына несиенi кедей болғаны үшiн алмайды, ол өзнiң меншiктi қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының объективтi күшне толық шамада жетпей тұрғандықтан өз iсiн алға бастыру үшiн алады.
Несие объективтi қажеттiлiктен туындаған және ол когамдық өндіріс процесiнде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдық қарызга трансформациясын қамтамасыз етедi және несие берушiлер мен қарызга алушылардың арасындагы қарым-қатынасты бiлдіредi.
Оның көмегімен мемлекеттiң, халыктың, ұйымдардың және кәсiпорындардың табыстары мен бос (еркiн) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша пайдаланудың төлемiне аударылатын несие капиталына айналады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1) Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша Несие Банктер»: Оқулық. – Алматы: «Экономика», 2005.
2) Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие»: -Алматы: «ИздатМаркет», 2004.
3) Баймұханова С.Б.; Балапанова Ә.Ж. «Бухгалтерлік есеп». – Алматы; Қазақ университеті, 2002.
4) Ержанов М.С; Ержанова А.М.; «Основы бухгалиерского учета и новая корреспонденция счетов» (с 1 января 2003 г.). – А.; Ержанов и К, 2003 г.
5) Международные стандарты финансовой отчетности КМСФО/ Пер.И.Тарусина/ Ред. коллегия:А.С.Бакаев, Л.В. Горбатова, Т.Б. Крылов и др. – М.; 1998 г.
6) Радостовец И.К. ; Радостовец В.В.; Шмидт.О.И. Центраудит-Казахстан, 2002 г.
7) Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по типовому плану счетов бухгалтерского учета финансовой – хозяйственной деятельности субьектов. – А.; БИКО, 2003 г.
8) Бункина М.К. Национальная экономика. М: 2006 г.
9) Гальперин В.М. и д.р. Макроэкономика: учебник СПБ.:экономическая школа, 1994 г.
10) Саяси экономия. Оқулық-Алматы, Ана тілі, 1992.
11) Банковское дело. Учебник. / Под ред. Сейткасымова Г.С.—
Алматы: Қаржы-қаражат, 1998
12) Банковское дело / Под ред. Сейткасымова Г.С. — Алматы:Қаржы-Қаражат, 1998.
13) Банковское дело / Под ред. Лаврушина О.И. — М., 1992.
14) Банки и банковские операции в России / Под ред. Лапидуса М.Х. - М., 1996.
15) 5.Банковское дело / Под ред. Колесникова В.И. — М., 1995.
16) 6.Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред.
Платонова В., Хиггниса М. — М.: Консалтбанкир, 1998.
17) Банки и банковские операции / Под ред. Жукова Е.Ф. — М.,1997.
18) Екінші деңгейдегі банктердің несиелік саясаты.-Аль-Пари,2004,N6.
19) «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы.30.03. 1995.
20) 10.2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының
№ 213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктерге арнал-
ған пруденциялық нормативтер туралы» ереже.
21) «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңы. 30.03. 1995.
22) «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы.
30.03. 1995.
1) Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша Несие Банктер»: Оқулық. – Алматы: «Экономика», 2005.
2) Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие»: -Алматы: «ИздатМаркет», 2004.
3) Баймұханова С.Б.; Балапанова Ә.Ж. «Бухгалтерлік есеп». – Алматы; Қазақ университеті, 2002.
4) Ержанов М.С; Ержанова А.М.; «Основы бухгалиерского учета и новая корреспонденция счетов» (с 1 января 2003 г.). – А.; Ержанов и К, 2003 г.
5) Международные стандарты финансовой отчетности КМСФО/ Пер.И.Тарусина/ Ред. коллегия:А.С.Бакаев, Л.В. Горбатова, Т.Б. Крылов и др. – М.; 1998 г.
6) Радостовец И.К. ; Радостовец В.В.; Шмидт.О.И. Центраудит-Казахстан, 2002 г.
7) Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по типовому плану счетов бухгалтерского учета финансовой – хозяйственной деятельности субьектов. – А.; БИКО, 2003 г.
8) Бункина М.К. Национальная экономика. М: 2006 г.
9) Гальперин В.М. и д.р. Макроэкономика: учебник СПБ.:экономическая школа, 1994 г.
10) Саяси экономия. Оқулық-Алматы, Ана тілі, 1992.
11) Банковское дело. Учебник. / Под ред. Сейткасымова Г.С.—
Алматы: Қаржы-қаражат, 1998
12) Банковское дело / Под ред. Сейткасымова Г.С. — Алматы:Қаржы-Қаражат, 1998.
13) Банковское дело / Под ред. Лаврушина О.И. — М., 1992.
14) Банки и банковские операции в России / Под ред. Лапидуса М.Х. - М., 1996.
15) 5.Банковское дело / Под ред. Колесникова В.И. — М., 1995.
16) 6.Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред.
Платонова В., Хиггниса М. — М.: Консалтбанкир, 1998.
17) Банки и банковские операции / Под ред. Жукова Е.Ф. — М.,1997.
18) Екінші деңгейдегі банктердің несиелік саясаты.-Аль-Пари,2004,N6.
19) «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы.30.03. 1995.
20) 10.2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының
№ 213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктерге арнал-
ған пруденциялық нормативтер туралы» ереже.
21) «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңы. 30.03. 1995.
22) «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы.
30.03. 1995.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
I. Несиенің құрылымы, формалары және
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..6
1.1 Несие формалары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..6
1.2 Несиенің экономикадағы рөлі және несие
заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... 10
II. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің құрылымы және дамуының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .15
2.1. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің
құрылымы ... ... ... ... ..15
2.2.Нарықтық қатынастарда әлемдік несие жүйесінің дамуының қазіргі
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...35
Кіріспе
Несие — нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде экономикалық дамудың
ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субъектiлерiмен қатар,
мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Құнның қозғалысы — бұл несиенiң қозғалысының кiндiгiн сипапайды.
Несиелiк Қатынастардың пайда болатын экономикалық негiзiне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбiне несиенi ақша ретiнде түсiнедi. Бiр жағынан қараганда бұган
негiз де бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта қарыз көбiне ақшалай
түрде берiлуде. Бiрақ бұл жерде ақша мен несиенiң әр түрлi ұғымды бiлдiрiп,
әр түрлi қатынастарды түсiндiретiнін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бiр санайтындар да аз
емес, несие — бұл ақшалай қаражаттың екi жақты қозғалысын, яғни қаражаттың
уақытша берiлуiн және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы — сол
қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейдi, яғни қаржы: дотация, субвенция,
субсидия түрiнде берiлсе, олар кайтарымсыз сипатқа ие.
Несие — бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие — бұл
банктiң қаражатын құрайтын көзi ретiнде барлық несиелiк қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипаттайды. Ссуда — бұл
ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк қатынастарды
ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.
Қарыз берушi — қарызды беретiн несиелiк қатынасының бір жағы. Қарыз
берушi — бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады.
Қарыз берушiлерге: банктер, банктiк емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектiлерi және халық жатады.
Қарыз алушы — бұл несиенi алушы және оны қайтаруга міндеттi, несиелiк
қатынастың екiнші жағы. Борышқор және қарыз алушы бiр-бiрiмен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсiнiктерi әр түрлі. Мысалға, кәсiпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдерi
кешігуi мүмкiн, бiрақ бұл жерде ешқандай да несиелiк қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономи калық қатынасты емес, сондай-ақ ада адамзаттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш — бұл өте ауқымды ұгым. Ал қарыз
алушы — бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлга.
Қарыз берушi және қарыз алушымен қатар несиенiң құрылымының элементiне
берiлетiн объекті де жатады. Беру объектiсi — бұл құнның ерекше бөлiгi,
яғни қарызға берiлген құнды бiлдiреді.
Несие — ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып абылады. Кредит
деген сөз, қарызға, несие деген kredo- сенемiн деген магына беретiн
латынша kreditum деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретiнде әр
турлi экономикалық қоғамдарда қызмет етедi. Ол тауар өндiрiсiнiң пайда
болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда
көрiнедi. Несие қатынастарын ақша қатынастары сияқты үнемi даму үстiнде
болады. Алғашқы несие табиғи түрде қоғамның дәулеттi топтарынан мүлiксiз
шаруалар мен кәсiпкерлерге тұтыну муктаждығы мен қарыздарды өтеу үшін
ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының дамымен несие ақша түрiнде көштi.
Құндық қатынасты ерекше формасы сияқты несиенiң пайда болуы шаруашылық
жүргiзуi бiр субъектiден босаған құн шаруашытлық мәмiледе қолданысқа
түсетiн, бiрақ бiр уақыттарда жаңа қайта өндiру цикiліне ене алмайтын кезде
ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн қосымша қаражатқа уақытша
қажеттiлiгi туып отырган басқа субъектiге өтедi және қайта өндiру
процесiніц шеңберiнде қызметiн жалгастыра береді. Бiрақ, несиелiк
қатынастардың пайда болуың экономикалық байланысқа түсуге дайын меншiк
иелерi сияқты бiр-бiрiне қарсы тұралатын тауар иеленушiлер арасындагы
айырбас ауқымынан iздеген жөн. Тауарларды Қолдан-қолға өткiзу сияқты тауар
айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу несиелiк қатынастардан туындаған
экономикалық жемiс.
Несиелiк қатынастар пайда болатын және дамығын нақты экономикалық
негiзде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелiк қатынастың
материалдық негiзi боп құн козғалысы саналатын болады.
Қарызға алуына несиенi кедей болғаны үшiн алмайды, ол өзнiң меншiктi
қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының объективтi күшне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз iсiн алға бастыру үшiн алады.
Несие объективтi қажеттiлiктен туындаған және ол когамдық өндіріс
процесiнде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдық қарызга
трансформациясын қамтамасыз етедi және несие берушiлер мен қарызга
алушылардың арасындагы қарым-қатынасты бiлдіредi.
Оның көмегімен мемлекеттiң, халыктың, ұйымдардың және кәсiпорындардың
табыстары мен бос (еркiн) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша
пайдаланудың төлемiне аударылатын несие капиталына айналады.
I. Несиенің құрылымы, формалары және қызметтері
1.1.Несие формалары мен түрлері
Несиенiң мәнiн анықтаған кезде бiрқатар әдiстемелiк принциптердi
ұстану керек, несиелердiң барша түрi формалардан тәуелсiз оның мәнiн
көрсетуi керек:
- несие мәмiлесi тұтасымен алғанда несиенiң мәнiн ашуы керек. Егер бiр
мәмiледе несие қайтарылмаса, онда өзiнiң қайтарылатын қасиетiн жоғалтатыны
бiлдiреді.
- несиенiң мәнiн талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын,
несиенiң негiзiн қарастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйiт - құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бiрiмен өзара әрекетке
тусетiн бiрнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелiк
қатынастың барлық субьектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субьектілерге несие берушi мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бiрге қарасты жағдайда ғана несиенiң
мәнiн анықтауға болады.
Несие берушi — несиелiк мәмiленiң қарыз ұсынатын жағы. Мұны iске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгiлi бiр қоры болуы керек. Ол ақша өзiнiкi
болуы немесе басқа бiреуден қарызға алған болуы да мумкiн.
Қазiргi уақытта қарызга ақша ұсынатын негiзгi несие беруші - банк болып
табылады.Ол кәсiпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың уақыша бос
қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызга алушыға уақытша пайдалану үшін
несие түрiнде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиенi тек қарызга алушы
ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесiне тартылған ресурстарды
қайтаруға мiндеттi. Бұл арада банк бiр жагдайга несие берушi болса, екiншi
жағдайда— қарыз алушы болып көрiнедi.
Қарызга алушы — несиелiк қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндеттi жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар карызға ақша алушылар болып табылады. Қазiргi заман талабына сай
қарызга алушылар — кәсiпорындар, кәсiпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мумкiн. Алайда, қарызга алушы карызға алынган қаражаттың
меншiк иесi болып табылмайды, өндiрiс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен қолданады. Бұл жагдайда ол алынган ақшадан гөрi, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейiн оны iске асырып,
пайдаланганы ушiн өтемақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейдi.
Несиелiк мәмiледе қарызга алушы несие берушiге тәуелдi, оған несие
берушi өз талаптарын қояды. Алайда, карызга алушы мен несие берушi несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндеттi турде
қатысуы керек және бұл жагдайда олар орындарын ауыстыруы мумкiн. Несие
берушi —қарызгер болуы мумкiн. Несие берушi мен қарызга алушы өзара іс
әрекеттерiнде қарама-қайшылықтың бiрлiгi сипатын көрсетедi. Несиелiк
мәмiленiң қатысушылары ретiнде олар оны қарама-қарсы жақтарында тұрады.
Олардың мүдделерi де бөлек, несие берушi неғурлым жоғары пайыздық несие
бергiсi келеді, қарыз алушыға мүмкiндiгiнше арзан несие алып, қосымша
қаржылар табу муддесi болады.
1-схема
Несиенiң экономикадағы орны мен рөлi, оның атқаратын қызметтерiмен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретiнде мынадай
қызметтердi атқарады:
- қайта бөлу;
- айналыс шығындарын үнемдеу;
- айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
- капиталдың шоғырлануын жеделдету;
- ғылымы-техникалық прогрестi желелдету.
Несиенiң қайта бөлу қызметi кез келген елдiң ұлттың экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз үлесi несиенiң бұл қызметiнiң көмегiмен
экономикалық жүйенiң бiр саласынан екiншi бiр саласына капитал ағымы
болады.
Несиенiң айналыс шығындарын үнемдеу қызметiнің iс жүзіне асуы несиенiң
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашлық субъектiлерiндегi ақшалай
қаражаттардың түсүсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарга деген қажеттiлiктi туындатады.
Ал келесі, қызметi, яғни несиенiң айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазiргi несиелік шаруашылықты мұндай орнын алмастыруга
толық мумкiндiк бар.
Капиталдық шоғыалану процесi қызметi экономиканың турақты дамуына
жағдай жасау үшiн маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешуде
несиенiң бұл қызметi өндiрiстiң ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуга
мумкiндiк бередi.
Несие формасы — бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс табуы. Ол
несие қатынасының мәнi мен ұйымдастырылуын синтездейдi Несие қатынасының
формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағнан бiртұтас болады.
Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкесуi керек.
Таңдап алынған жiктеу өлшемiне қарай несиенiң мынадай ең маңызды
формаларын бөлiп көрсетуге болады (9.1. сурет)
- қызмет ету саласына қарай — ұлттық және халықаралық несие;
- несие мәмілесінің объектiсiне қарай — ақшалай және тауарлық несие;
- несие қатынасының субъектiсiне қарай — банктiк, коммерциялық,
халыкаралық тұтынушылық несиелер.
2-схема. Несиенің негізгі формалары.
Жорғарыда қарастырылган несие формаларының көптеген түрлерi болады.
Несие түрлерi — бұл оның несиелердi жiктеу үшiн пайдаланатын, экономикалық-
ұйымдастырушылық белгілерi бойыша ең детальданған сипаттамасы, ягни,
несиенiң iс-тәжiрибедегі нақты қосымшасы.
а) Қазақстанда несие турлерi былайша жiктеледi: несиелеу объектiнiң
экономикалық белгiлерi бойынша:
— айналым қаражатын қалыптастыруга берiлетiн несие;
— негiзi құрал-жабдықты калыптастыруга берiлетi несие;
— ТМҚ аясында шұгыл қажеттiлiкке, сондай-ақ, нормативтен тыс
қорлардың аясында уақытша қажеттлiкке берiлетiн несие;
— өндiрiстiң маусымдық шыгыны аясында берiлетiн несие;
— жол үстiндегi (жолдагы) есеп айырысу құжаттары аясында берiлетн
несие, аккредитивтер;
— төлем несиелерi.
ә) қамтамасыз етiлуi бойынша:
— жылжымалы және жылжымайтын мулікпен, ТМК-пен, кепілдiлiкпен,
сактандыру келiсiмшарттымен толық қамтамсыз етiлген;
— iшiнара қамтамасыз етiлген;
— қамтамасыз етiлуi болмайтын банкiлiк (сенiмдiлiк).
б) қайтарылу мерзiмi бойынша:
— қысқа мерзiмдi;
— орта мерзiмдi;
— ұзақ мерзiмдi.
в) өтелу тәртiбi бойынша:
— бөлiп-бөліп төлеу (мерзiмін ұзарту);
— бір жолғы өтеу;
кезең сайын (бір қалыпты емес) өтеу.
г) Тәуекелдi деңгейi бойынша:
— субстандартты;
— стандартты
— күмәндi;
— сенiмдi;
— сенiмсiз;
— ұзартпалы.
ғ) арқылылығы бойынша:
— қалыпты пайыздық мөлшерлемесi;
жоғары пайыздың мөлшерлемесi;
төмен пайыздың мөлшерлемесi;
— пайызсыз.
д) салалық бағыты бойынша:
— сауда-саттық несиесi;
— өнеркәсiп несиесi;
— ауылшаруашылық несиесi;
—құрылыс несиесі;
ж) ашылатын шот турлерi бойынша:
— жай ссудалық шот бойынша несие;
— арнайы ссуда шоты бойынша несие;
— контокорренттiк шот бойынша несие;
— овердрафт бойынша несие;
— несие желiсi бойынша несие.
Несиенiң айрықша түрiне жылдам сатылатын мулiкпен немесе құқықпен
қамтамасыз етiлген, қысқа мерзім ссуда мөлшерi бойынша тiркелетiн
ломбардтық несие жатады.
Ломбардтық несиенi негiзгi әр алуан турлерiне кұнды қағаз кепiлдiгiмен,
тауар кепiлiдiгiмен, талап кепiлдiгiмен берiлетін несиелер жатады. Қарыз
алушы ломбардтық несиен өз қалауынша шектеусiз пайдалана алады.
Жаңартпалы несие (ағл. Revolve- айналыста болу, кезең сайын ауыстырып
отыру) - ссуда капиталының ұлттық және әлемдiк нарықтарында жаңгыртпалы
несие. Ол белгiленген берешек лимитi шегiнде және өтеу мерзiмi шегінде
несие келiсiмiне қатысушы елдер арасында қосымша келiсімөзсiз автоматты
түрде берiледi.
Несие желiсi қарыз алушының алдындагы несие уйымының оған несие
келiсiмшартының белгiленген әрекет етуі кезеңi iшіндебелгілі бір мақсатқа
және келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан рәсімделген
міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ
уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын білдіреді.
1.2. Несиенің экономикадағы ролі.
Несие жүйесi — жалпы банктердiң (ұлттық және коммерциялық) және банктiк
операциялардың жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын банктiк емес мекемелердiң
жиытығы.
Несие жуйесi ұғымы банк жүйесiне қарағанда кеңiрек, яғни мұнда өзге де
несиелiк мекемелер қамтылады. Әр елдiң өзiндiк ерекшелiгiне қарай несие
немесе банк жүйесiнiң құрылымы қалыптасады. ҚР-дағы несиелiк жүйе екi
буыннан тұрады: бiрiншiсi — банктiк жүйе, ал екiншiсi — парабанктiк жүйе
(банктiк емес мекемелер). Қазақстан Республикасының несиелiк жүйесiнiң
құрылымы мынадай сызбамен берiлген.
3-схема.
Келтірілген сызбаға енген несие жүйесінің құрылымдық
элементтерінің мазмұнын сипаттамайтын, ның ирархиялық құрылымы кестеде
берілген.
Кесте-1
ИерархияМекеме аты Бөлімшелер Мекеменің қызметі
Несие деңгейі аттары
жүйес
і
Орталық 1.Ақша айналысын
Банк жүйесі І Ұлттық банкаппарат. және қолма-қол
Ұлттық ақшасыз есеп
банктің айырысуды
басқармасы ұйымдастыру.
2.Үкіметке
несие-есеп айырысу
қызметін көрсету.
3.Алтын-валюта
резервін басқару.
4.Ақша-несиелік
реттеу.
1.Екінші Орталық Клиенттерге
ІІ деңгейлі аппарат несие-есеп айырысу
банктер Филиалдары. қызметін кешенді
Өкілдік. түрде көрсету.
Еншілес
банкі.
2.Мамандан-Бөлімшелері
ған банктер Банк көрсететін
қызметтің жекелеген
түріне ғана
маманданған
Банктік Орталық Манманданған
Парабанк ІІІ емес аппарат несие-есеп айырысу
жүйесі мекемелер Филиалдары. және қаржылық
Өкілдік. қызмет көрсету
Пошта-жинақОрталық Халыққа несие-есеп
IV мекемелер аппарат айырысу қызметін
(АҚ көрсету, ұсақ
Қазпошта) салымдарды тарту.
Бөлімшелері
Банктердiң саны жыглдан жылға азаюда. 90-шы жылдардың басында олардың
саны 200-ден асты, сөйтiп банк жуйесiн реформалау натижесiнде олардың саны
35-ке дейiн (06.2003 ж.) қысқарды. Жалпы банктер қатарында мемлекеттiк
банктер (мемлекеттiң 100% қатысуымен құрылған) саны — 2. Қазақстанның
банктiк секторында шетел капиталының қатысуы кеңейе түсуде, олардың саны —
16, яғни жалпы банктер санының жартысына жуығын алады. Ал банктiк емес
мекемелер санының керiсiнше, өсiп келе жатқандығын байқаймыз.
Несиенiң рөлiн несиелік қатынастардың жұмыс iстеуiне әкелiп соқтыратын
нәтижесiмен анықтауға болады. Несие өзiнiң қызметi арқылы ұдайы өндiрiс
процесiне әсер етедi. Жоғарыда аталып өткендей, несиенiң өз қызмет саласы
бар, ол қозғалыстың барлық құндылықтарымен емес, шаруашылық айналымда
пайдаланылмай тұраған, қайта айналып құйылудың бастапқы кезiнде қайта
бөлiну мүмкiн бөлгiмен ғана байланысты. Несиенiң көмегiмен шешiлетiн
мiндеттер қогамдық дамудың әр түрлi кезеңдерiнде өзгерiп отыруы мүмкiн.
Жаңа өндiрiс ашумен оларды кеңейту iсiнде де несиенiң атқаратын рөлі
зор. Несиенiң көмегiмен айтарлықтай қаржы ресурстарын шоғырландыру мен
орталықтандыру жаңа өндiрiстердiң iрi жобаларын iске асыруга, жаңа
техникалық ендiруге, жоғары қосымша құны бар өнімдердi өндiрудi қайта
жарақтауга байланысты салынатын мол салымдарды жүзеге асыруға мүмкiндiк
бередi.
Қазақстанда экокомиканың шикiзаттық бағытынан арылып, жоғары дамыған
өңдеу секторын құру мақсатын көздейтiн КР-ның 2003—2015 жылдарға арналган
индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы жүзеге асуда. Бұл ретте өзiнiң
несиелiк қаржыларын осы багдарламаны жүзеге асыруга багыттайтын несие
жүйесiне үлкен умiттер артылуда. Несиенi капиталдық салымдар есебiнде
пайдаланудың бюджеттiк қайта айналмалы қаржыландырумен айтарлықтай маңызды
артықшылықтары бар. Ол капиталдық шығынның тиiмдiлiгiн осы шаралардың
пайда есебiнен қарызды өтеудiң мүмкiндiктерiн анықтаумен әрi несие
шараларының өтелу мерзiмi шегiнде қарызды өтеудiң мерзiмiн белгiлеуменi
жүйелi бақылауга мүмкiндiк бередi.
Несиенiң ақша айналымы саласында да алатын орны айрықша. Ол ақша
айналымының үнемделуiнен көрiнедi. Несие өзiнiң қызметi — айналысының
құралын құруға байланысты:
— бiрiншiден, ақша белгiлерiн дайындау, шығару, есеп жүргiзу мен
сақтаушыгындарын қысқартады;
— екiншiден, несие бос ақша қаржыларын сан рет пайдалана отырып, қолма-
қол ақшасыз есептесулердi қысқартып, айналым шығындарын азайтады;
— үшiншiден, айналымның шыгындары маусымдық қажеттiлiктерді қосымша
қаржылар есебiнен көбейткенде қорлардың кемуіне байланысты қысқарады.
Экономиканың төмендеп, инфляцияның өрлеген кезiнде мемлекет пайыздық
ұтысты көтеру арқылы айналымдағы ақша көлемiн қысу үшiн экономикадағы
несиелiк салымның көлемiн қысқартады. Ал, экономикалық өрлеу кезiнде
экоюмиканы жандандырып, әрi өсiру үшiн несие экспансиясы саясаты
қолданылады, яғни пайыздық ұтыстарды кемiту арқылы несие тасқыны көбейiп,
ақша көлемi ұлғаяды. Осылайша ақша айналымы ретке келтiрiледi. Қазақстанда
1993—1997 жылдары несиелердiң шектелуi, ал 1998 жылдан бастап несие
экспансиясы саясаты жургiзiлдi.
Несиелiк (ипотекалық тұтыну несиесі) арқасында тұрғын‚ үй құрылысы,
пәтерлер, автокөлiк және басқа да тұрмыстық машиналар мен аппараттар алу
мен шаруашьтлықты қалыптастыру сияқты коғамдагы көптеген әлеуметтiк
мәселелердi шешуге қол жетiп отыр.
Несиенiң көмегiмен басқа мемлекеттермен байланыстар ныгайып, әлемдiк
экономикага араласуга мүмкiндiктер туып келедi.
Сонымен, жекелеген шаруашылықпен айналысушы экономикалық субъектiлердiң
өмiр сүруi мен жалпы халықшаруашылыгының дамуына да, микроденгейiне
байланыстардың дамуында, сондай-ақ халықтың әл-ауқатын көтеруде несиенің
атқаратын рөлi өте зор екен.
Несие саласын мейлiнше тарылтудың да керi әсерi бар, себебi төлем
қаржыларының жеткiлiксiздiгiнен шаруашылық субъектiлерi ТМҚ-ны, жабдықтарды
сатып ала алмайды, өзiнiң қызметкерлерiне еңбекақы төлей алмайды, негiзгi
қорларды жалға ала алмайды және т.б. Сайып келгенде мұның бәрi өндiрiсте,
тауарларды сатып-таратуда өз көрiнiсiн байқатпай қоймайды.
Несиенiң шектерiн негiздеп анықтау мен сақтаудың сұраныс пен ұсыныстың,
айналымдағы тауар мен ақша көлемдерiнiң, өндiрiс пен тауарларды сатып-
таратудың араларындағы үйлесiмдi тепе-теңдiктердi сақтай тұру үшiн маңызы
зор.
Несиенiң сандық шегi несиелiк қаржыларды сандық жағынан шектеумен
байланысты. Шектеулердiң әдісi әр турлi, тура әдiс — Ұлттық банк мiндетті
қор көздерiнiң мөлшерiн арттырып, соның нәтижесiнде несие көздерiнiң
көлемiн азайтады, экономикалық әдiс — пайыздық мөлшерлеменi көтерудiң
нәтижесiнде несиелеу процесiн тежейдi, Сапалық шектерi — бұл жағдайда несие
тар көлемдiк деңгейде де, кең көлемдiк деңгейде де керi әсер етуi мумкiн.
Несиенiң экономика циклiнің тиiстi кезеңiне байланысты кең көлемдi
деңгейде оң немесе терiс түрде қалай әсср ететiндiгi жогарыда атап
көрсетiлдi.
Несиенiң пайдаланылуы мен оның тар көлем деңгейiнде әсер етуi көп
факторларга, ең бiріншi несиелiк қатымастарға қатысушы жақтардың
ықыластарғы мен мүмкiндiктерiне байланысты, атап айтқанда:
— қарыз алушылардың қарыз қаржыларына деген мұқтаждығы мен несие және
пайыздыық мөлшерлемелердi қайтаруга байланысты щығындарды азайтуға олардың
ықыласты болуы;
— банкiлердiң өз табыстарын ұлғайту мақсатымен несие салымдарын
кеңейтуге ықыластылығы.
Екi жақтың несиелiк тынымдарға ықыластары жасалған несиелiк
келiсiмдерде көрсетiледi.
Несие заңдары
Несие заңдарын бiлу және соның негiзiнде тиiмдi несие механизмiн ретке
келтiру өндiрiс қорларының айналыстары мен айналымдарының бiркелкi
еместiгiне байланысты бос тұрған қаржыларды орынды пайдалануға мумкiндiк
бередi.
Несие заңдарына ең алдымен Несие заңының пайда болуы жатады. Ол несие
қатынастарының пайда болуы мен қарыз беру қорының құрылу қатынастарын
бiлдiредi.
Несиенiң пайда болу заңының экономикадағы тауар-ақша қатынастарының
жұмыс iстеуi жағдайында ғана әрекеттiк күшi бар. Нақты несие қатынастары
шаруашылық байланыстары баламалық және тепе-теңдiк қатынастарға негiзделген
экономика салаларында ғана туындайды.
Егер шаруашылық субъектiсiнiң өзi атқарып отырған жұмысының нәтижесi
үшiн нақты материалдық жауапкершiлiгi болмаса, несиелiк қатынастардың дұрыс
жұмыс iстеуiнiң, несиенiң қайтарылып келетiндiгiнiң кепiлдiгi болмайды.
Несиенiң пайда болу Заңының бұзылуы экономикадғы қарама-қайшылыққа және
инфляцияға әкеп соқтырады.
Несие заңдарының басқа да экономикалық заңдар сияқты жалпыламалық,
объективтiк, қажеттiлiк, өте маңыздылық, нақтылық сипаты бар.
Несие заңдарының өзiнiң қозғалыс заңдары іспеттес көрiнiсi бар.
Жоғарыда анықтағанымыздан, несиелік қатынастар тартылған құндылықтар несие
берушiден қарыз алушыға өтiп, қайта қайтқанда пайда болады, яғни несие
тұрақты түрде қозғалыс үстiнде болады. Егер ол бiр буында тоқтап тұрып
қалса, өзiнiң мәмiн жоғалтып, несие болудан қалады, Сондықтан несиенiң
қозғалысы объективтi, қажеттi, маңызды, жалпыламалы, нақты дуние. Яғни,
несиенiң қоғалысы оның аса маңызды сипаты, өмiр суруiнiң заңы.
Несие заңына тән Заң - оның қайта айналып құйылу заңы. Несиенi басқа
экономикалық құндылық категорияларынан бөлектеп тұратын белгiсi мен
ерекшелiгi — қайта айналып кұйылушылығы. Егер тарылған құндылық бастапқы
субъект несие берушiге қайта айналып келмейтiн болса, онда өзiнiң мәнiн
жоғалтып, жеке экономикалық категория ретiндегi несие боп аталудан қалады.
Тарылған құчдылық өзi шыққан пунктке қайта оралып келу ушін белгiлi бiр
жумыс iстейдi, яғни ұдайы өндiрiс процесiне қатынасады, пайызын өсiру
ушiн уақытша пайдалануға берiлген бастапқы мөлшерiн қайта қайтаруға
(қаржыларды босатады) өзiндiк мүмкiндiктер жасайды. Бұл процесте:
объективтiлiк, қажетттілiк, жалпыламалық және т.б. экономикалық талаптардың
барлық белгiлерi бар. Осы аталған Заңмен тікелей байланысты несие заңы —
тарылған құндылық заңы. Тарылған құндылық несие берушiден оны алуға
дейiнгi жолда өзiнiң тұтынушылық ерекшеліктерін (өндiрiс құралдарына
қарағанда), сондай-ақ құндылығын жоғалтпайды да, өзінің айналымдарына
бастапқы тепе-теңдік түрiн сақтап, жаңа айналымға түсуге дайын екендiгiмен
бастапқы пункке (несие берушіге) қайта оралады. Және бұл ретте өзiнiц
бастапөы сапасын, әрi жоғары мумкiндiктерiн жоғалтпайды.
Несиенiң қарастырылған заңдары мен олардың ерекшелiктерiн танып бiлудiң
тәжiрибелiк маңызы бар. Олардың бұзылуы: ақша айналысын тұрақсыздандыру,
экономикадағы ақша массасының ұлғаюы сияқты аса күрделi экономикалық
қиындықтарға ұшыратады. Ұлттық валютаның сатып алушылық құндылығын
кемiтедi, инфляпияға келіп соқтырады және т.б.
ІІ. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің құрылымы және дамуының
ерекшеліктері
2.1. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің құрылымы
Несие жүйесінің өз қызметтерін орындауы барысында несиелік қатынастар
туындайды. Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтап, оны қайтару және ақы
төлеу шартында қайта бөлуге байланысты несиелік мекемелермен әр түрлі
субъектілер арасындағы экономикалық байланыстар несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ, несиелік қатынастар мазмұны тек қана ақшалай капиталды жинақтап,
оны заңды және жеке тұлғаларға уақытша пайдалануға берумен ғана тұрмайды.
Несиелеу процесінде ұлғаймалы ұдайы өндірістік айналымы үшін төлем
құралдарының қосымша массасы құралады. Төлем айналымы-нын аса ауқымды
ағыны төлем төлеушілер мен мекемелер және соңғылары мен алушылар арасында
экономикалық қатынастарды қалыптастырумен қатар, несиелік қатынастар
мазмұнын толықтыра отырып несие жүйесі арқылы өтеді.
Несие жүйесінің елдегі ақша айналымын реттеудегі, заңды және жеке
тұлғаларға әр түрлі қызметтер көрсету барысындағы қалыптасатын
экономикалық қатынастарды да несиелік қатынастар мазмұнына жатқызуға
болады.
Несиелік қатынастар екі жақты сипатқа ие және шаруашылық субъектілері
үшін де, сондай-ақ несие жүйесінің мекемелері үшін де бірдей қажет. Ақшаны
несиелік мекемелерде сақтау - несиелік ресурстарды құруды білдірсе, ал
оларды экономика және халық қажеті үшін орналастыру -несие беруді
білдіреді.
Екі жақты қатынас: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие жүйесі
мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік мекемелер, әр түрлі елдердің
несиелік мекемелері арасында болуы мүмкін.
Жоғарыда түсіндіргеніміздей, несиелік қатынас негізінен ақшалай формада
несие экономикалық категориясының қызмет етуі барысында жүзеге асырылады.
Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісі несие формасын сипаттайды. Ол
несиелік қатынастардың мәні және 9йымдастырылуын синтездейді. Несиелік
қатынастар формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік
қатынастар формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және оның дамуын
ынталаидыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар
мазмұны мен несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі
коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бір-біріне қарыз беруі барысыңда, аталған несие формасында
ақшалай формада қайтарымды. Өйткені, алушы субъект несие беруші тауар
несйесій алғанын куәландыратын вексельді, сондай-ақ салынған жүлйс туралы
парақты немесе басқадай құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар
субъектілеріне -шаруашылық жүргізуші субъектісі және банк жатады. Несие-лік
қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формасындағы несие
ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің
ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды.
2.2.Нарықтық қатынастарда әлемдік несие жүйесінің дамуының қазіргі
тенденциялары.
Бүгінгі таңдағы несие жүйесі соңғы жылдары біршама өзгеріске ұшырады.
Банк жүйесінің барлық компоненттері жалпы әлемдік экономикадағы құрылымдық
қайта құруда жүріп жатқан өзгерістерге байланыспл жаңғыртылуда. Ғылыми-
техникалық революцияның дамуы себепші болған өндірістің шоғырлануы
капиталдың шоғырлануымен орталықтандыруын талап етті, соған сәйкес банктер
өз операцияларын несиелік ресурстарды ірілендіру жағына қарай түрлендіре
бастады, яғни қазіргі банк жүйесінің экономика дамуының өзгермелі
жағдайларына бейімделу қатар жүреді банк жүйесінің құрылымдылық қайта
құрылуы көз алдымызда; белгілі бір мамандандырудың сақгалуымен қатар, банк
қызметінің шоғырлануы мен әмбебаптануы орын алады; банктік емес несиелік
мекемелердің динамизмі байқалады. Банктердің жеке типтерінің арасында
баністер мен банктік емес мекемелер арасындағы өзгешеліктердің немесе
бөгеулердің жедел жойылуы - соңғы жылдары несие жүйесінің құрылымдық қайта
құрылу тенденциясының маңыздысының бірі.
Ірі әмбебап банк өз клиенттері үшін депозиттік шоттарды жүргізу, қолма-
қолсыз есеп айырысу, жинақтарды қабылдау, әр түрлі несиелер беру, бағалы
қағаздарды сатып алу, мүлікті сенімхат бойынша басқару және басқа да
көптеген банктік және банк төңірегінде қызметтер көрсету бойынша
операциялардың көптеген түрлерін (кейбір бағалаулар бойынша 200 шамасында)
жүзеге асырады. Несиелік мекемелер қызметінің осындай көп мақсатты еипаты
қазіргі қаржылық капитал талаптарында мейлінше толық сай келеді.
Несиелік мекемелердің әмбебаптануы екі бағыт бойынша көрінеді. Біріншісі
- дәстүрлі емес банктік операциялардың кеңеюі арқылы. Коммерциялық банктер
сақтандыру бизне-сіне, факторингке, ақпараттық-кеңес беру бизнеске және
т.б. кіруге тырысады. Олар қаржылық қызмет көрсетудің бұрын тіпті
қатыспаған немесе өте сирек қатысқан сферасында -қозғалмайтын мүліктік
мәмілелерге, бухгалтерлік және компютерлік қызмет көрсетуге, лизингтік
істерге қатыса отырып несиелік мекемелердің басқа да топтарымен тікелей
конфронтацияға баруда.
Екіншісі - банктік нарықтарда банктік емес мекемелердің (сақтандыру,
брокерлік, жинақ, сенімгерлік компаниялар, зейнетақы қорлары және т.б.)
енуі арқылы. Соңғылары бүгінгі танда банктермен инвестициялық қызметте,
ақпараттық-кенестік қызмет көрсетуде, сонымен қатар, таза банктік сфера -
депозиттік-қарыз операцияларымен барынша бәсекеге түсуде.
Соңғы жылдары банктер мен басқа арнайы қаржы-несие мекемелері арасындағы
халықтық және фирмалар мен компаниялардың жинақтары үшін күрес ерекше
шиеленіскен сипатқа ие болды.
Бұрын коммерциялық банктер халық жинақтарын тартудағы депозиттер бойынша
мөлшерлемелерді өсіру сияқты тиімді қаруды еркін қолдана алмады. Оларға
мерзімді және жинақ салымдары иелеріне төлеуге рұқсат етілген пайыздық
мөлшерлемелердің максималдық шегі белгіленген еді, ал басқа арнайы несиелік
мекемелерде мұндай шектеулер болмады. Әрине, соңғылары бәсекелестік күресте
артықшылыққа ие болды. Қазір жағдай өзгерді. Банктер пайызды конюктура
жағдайына байланысты белгіленетін ақша нарығының сертификаттарын шығару
рұқсатына қол жеткізді. Сонымен қатар 1980 жылы АҚШ-та қабылданған
депозиттік мекемелерді бейреттеу мен ақша айналымын бақылау туралы заң са-
лымдар бойынша пайыздарды төлеуге қандай да болмасын шектеулердің күшін
жойды.
Ірі банктік мекемелерге ортақ әмбебаптану тенденциясы олардың
мамандануын сақтап қалуымен үйлесім табады. Әмбебаптанудың өзі мекемелердің
жеке түрлеріне қатысты алғанда өзіндік ерекшеліктерімен біркелкі емес
дамуда. Мұнда әмбебап типті мекемелердің мамандануының жойылуы туралы сөз
қозғалып отыр. Сонымен бірге бұл тенденция қызмет көрсету сапасының артуына
ықпал жасап, бірінші кезекте нарықтық аялардың, яғни әмбебап немесе ірі
банктер назарын аудармаған қызмет түрлерін табуға ұмтылатын шағын және орта
банктерге әсер етеді. Маманданудың жайылу тен-денциясын банктік бизнестегі
бәсекелестіктің күшеюі қолдап отыр.
Өзгерген экономика жағдайларына сәйкес банктік қызметтің өзінің,
дәстүрлі банктік операциялардың қайта құрылуы жүзеге асқанын айта кету
қажет. Бұған банктік қызметті реттейтін әкімшілікке ережелер күшінің
жойылуы, яғни бейреттеу ықпал жасады. Банктердің мақсаты - банктерді
бәсекелестік құралдарының кең ауқымын пайдалануға, банктік қызметтер
нарығын белсендірек әрекет етуге итермелеу болып табылды.
Банктік қызметті бейреттеу активтік те, пассивтік те операцияларға
-ықпалын тигізеді. Коммерциялық банктердің активтік операциялары біршама
өзгерістерге ұшырады. Бүгінгі таңда олар жанама несиелеуден (кепілге беру
және вексельдерді есепке алу) фирмалар мен кәсіпорындарды тікелей не-
сиелеуге толығымен көшті. Мүнда бағалы қағаздарды пайдалану арқылы
рәсімделетін несиелік мәмілелер кең тараған, осының арқасында несиелік
міндеттемелер нарыққа сатылуы мүмкін, ал несиелік мекемелер тәуекелдерді
белсендірек бөл-шектеу мүмкіндігіне ие болды. Бұл тенденция банктердің өз
несиелерін нарықтық бағалы қағаздарға конвертациялау талпынысында нақтылай
көрініс табуда.
Несиелеу объектілерін ірілендіру жүзеге асады. Коммерциялық банктер өз
активтерінің сапасына мұқият қарай бастады, өйткені активтер сапасын дәл
және уақтылы бағалау -банктер сенімділігінің кепілі.
Банктер басшылығы өз активтерінің сапасына, жаңа несиелерді беруге,
несиелеу технологиясына (құжаттар, контрактілер, қамтамасыз ету), заем
алушының несия шарттарын сақтауына және т.б. бақылау жасап отырады.
Үзақ мерзімді несиелеу де даму үстінде. Коммерциялық банктердің
қаражаттарды тарту бойынша пассивтік операциялары да өзгеріске ұшырайды.
Оларды үкімет белсенді қолдауда. Мұны 1933 жылы енгізілген салымдардың әр
түрлері бойынша банктік пайыз үшін максималды шектерді алып тастау бойынша
80-жылдары АҚШ-тағы бейреттеу процесінен көруге болады. Бұл банктердің
депозиттік базасының нығайтылуына мүмкіндік берді, себебі олар талап етуге
дейінгі сальшдар бойынша да пайыздарды белгілей алатын болды, ал бұл жаңа
клиенттерді тартуға жағдай жасады.
Нәтижесінде тартылған қаражаттар құрылымы күрт өзгерді: егер 1950 жылы
АҚШ коммерциялық банктері балансының пассивтік құрылымында банктік
шоттардағы қалдық тек 24-26%-ын құраса, 80 жылдары соңғылары 60%-дан артық
үлесін құрады.
Банктердің пассивтік операцияларының инновациясы сонымен бірге қосымша
ақша қаражаттарын тартудың жаңа құрылымдарын жасауда көрініс тапты. Пайызы
бойынша, нарық пайызына жуықтайтын салымдардың жаңа типтері ашылды. Мұндай
шоттарға ақша нарығының депозиттік шарттары жатады. Көптеген коммерциялық
банктер ақша нарығында еркін айналыста болатын депозиттік сертификаттар.
(өзінше бір бағалы қағаз) шығара бастады.
Банктік операциялардың дамуында ерекше рольді ақпарат пен
коммуникацияның қазіргі техниалық құралдары атқарады. Банк ісі бұрын-сонды
болмаған ақпаратты дер кезінде беру, оның тез өңделуі мен мәліметтердің
растылығына, экономикалық жағдайды талдау мен ақша нарығының даму
перспективаларын дұрыс бағалауға байланысты болып отыр. Қаржылық нарықтық
қатысушылары өз істерін жүргізу үшін барынша көп ақпарат қажет етуде.
Сондықтан банк ісіне ғылыми-техникалық революцияның соңғы жетістіктерін
енгізусіз, компьютерлік техниканы игерусіз банктік қызметі тиісінше
модернизациялау мүмкін емес.
Банк жүйесі дамуындағы маңызды құбылыс ретіндегі несиелік мекемелердің
"көтерме" операциялардан "бөлшек" операцияларға өтуін атап көрсетуге
болады, бұл олардың клиенттері шеңберінің кеңеюіне әкеледі. Екінші
дүниежүзілік соғысқа дейін банктер сақтық танытып, тек таңдаулы, "ерекше
сенімді" клиенттерге ғана қызмет көрсететін, ал қазір ірі банктер өз
стратегиясын өзгертті. Олар кәсіпкерліктің барлық сферасына белсенді түрде
араласумен қатар, шағын бизнесті де қамти отырып, жаппай клиентураға, соның
ішінде тұрғындардың тұрмысы төмен топтарына да бағдарлануда. Бұл қазіргі
ірі банктің келбетін, оның саясатын өзгертеді.
Сондықтан кейінгі кезең нарықтық қатынастары дамыған елдер
экономикасындағы өндірістің шоғырлануының жоғары деңгейімен сипатталады,
бұл, өз кезегіне банктік капиталдың шоғырлануы мен орталықтануына, аталған
процестің жаңа формаларының пайда болуына, ел ішіндегі және әлемдік қаржы
нарықтарында да күшті позицияларға ие - банк- тобының жедел өсуіне әкеліп
соқтырады. Мұнда банк-алпауыттар ең алдымен Жапония, Германия,
Канада, АҚШ араб әлемінде пайда болды, мұнда олардың активтері 100 млрд АҚШ
долларынан көп соманы құрайды.
Біз тек дамыған нарықты экономикалы елдердегі қазіргі несие жүйесін
сипаттайтын кейбір маңызды жағдайларға ғана тоқталып өттік. Өз
экономикасын нарықтық жолға қайта құрушы Қазақстан үшін әлемдік банк
жүйесі дамуының мұндай тенденциялары ерекше қызығушылық тудырады, себебі
нарықтық экономикаға өту өзіндік нарықтық несие жүйесін құруды талап
етеді. Республика үшін шетелдік тәжірибені толығымен көшіру орынды емес,
өйткені оның экономикасы нарыққа өтудің ең бастауында түр, ал Батыс болса,
мұнда бүрыннан қызмет етуде, алайда бұл тәжірибеден өтпелі кезең
жағдайында қолданыс табуы мүмкін барлық позитивті жайларды
қабылдауы қажет.
Қазақстан Республикасында несие жетімсіздігі құбылысының дамуы, әсіресе,
1994 жылдың бірінші жартысында айқын байқалды, бұған белгілі бір дәрежеде
мемлекеттік рестриктивтік ақша-несиелік саясаты жағдай жасады. Бірақ,
депозиттер бойынша пайыздық мөлшерлемеде көрінетін жеткілікті түрде жалпы
сипаттағы факторларға, сонымен қатар, ресурстарды тарту мерзімі несиеге
деген сұраныс жағдайы, несиелік ресурстар нарығындағы жағдайлар, (төлем
шамасы, усыныстың болуы) клиенттердің мінез-құлқы (құрылтайшылар,
үлескерлер, сала кәсіпорындары, т.б.) оның сенімділігі, салық саясаты және
инфляциялық тенденциялардың қатысы бар. Орталық банктің саясаты да осындай
факторлардың бірі ретінде болады, бірақ пайыздық мөлшерлемелердің
динамикасында көбіне тікелей емес, несиелік нарықтың жағдайлары арқылы
көрінеді, сондықтан оның мөлшерлеме шамасына әсер етуі тек жанама түрде
болуы мүмкін.
Ақыр соңында, мемлекеттік қазыналық міндеттемелер (МҚМ) бойынша пайыздық
мөлшерлеме ажыратылады. Мемлекеттік қазыналық міндеттемелерді сатып алушы
несиеліі операциялардың ерекше формасы ретінде қарастыруға бола ды, онда
қарыз алушы болып бағалы қағаздардың эмитенті -Қаржы министрлігі, ал
кредитор болып олардың сатыг алушылары табылады. Сондықтан МҚМ бойынша
жылдық табыстылықты келесі формула бойынша анықтауға болады:
Т = (НК • ДБДБ) • (365 • 100Т), (5)
мұнда:
Т - жылдық табыстылық, %; НҚ - МҚМ-нің номиналдық құны; ДБ - МҚМ-
нің дисконтталған бағасы; Т- МҚМ-нің айналыс кезеңі, күндері.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
I. Несиенің құрылымы, формалары және
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..6
1.1 Несие формалары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..6
1.2 Несиенің экономикадағы рөлі және несие
заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... 10
II. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің құрылымы және дамуының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .15
2.1. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің
құрылымы ... ... ... ... ..15
2.2.Нарықтық қатынастарда әлемдік несие жүйесінің дамуының қазіргі
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...35
Кіріспе
Несие — нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде экономикалық дамудың
ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субъектiлерiмен қатар,
мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Құнның қозғалысы — бұл несиенiң қозғалысының кiндiгiн сипапайды.
Несиелiк Қатынастардың пайда болатын экономикалық негiзiне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбiне несиенi ақша ретiнде түсiнедi. Бiр жағынан қараганда бұган
негiз де бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта қарыз көбiне ақшалай
түрде берiлуде. Бiрақ бұл жерде ақша мен несиенiң әр түрлi ұғымды бiлдiрiп,
әр түрлi қатынастарды түсiндiретiнін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бiр санайтындар да аз
емес, несие — бұл ақшалай қаражаттың екi жақты қозғалысын, яғни қаражаттың
уақытша берiлуiн және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы — сол
қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейдi, яғни қаржы: дотация, субвенция,
субсидия түрiнде берiлсе, олар кайтарымсыз сипатқа ие.
Несие — бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие — бұл
банктiң қаражатын құрайтын көзi ретiнде барлық несиелiк қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипаттайды. Ссуда — бұл
ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк қатынастарды
ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.
Қарыз берушi — қарызды беретiн несиелiк қатынасының бір жағы. Қарыз
берушi — бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады.
Қарыз берушiлерге: банктер, банктiк емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектiлерi және халық жатады.
Қарыз алушы — бұл несиенi алушы және оны қайтаруга міндеттi, несиелiк
қатынастың екiнші жағы. Борышқор және қарыз алушы бiр-бiрiмен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсiнiктерi әр түрлі. Мысалға, кәсiпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдерi
кешігуi мүмкiн, бiрақ бұл жерде ешқандай да несиелiк қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономи калық қатынасты емес, сондай-ақ ада адамзаттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш — бұл өте ауқымды ұгым. Ал қарыз
алушы — бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлга.
Қарыз берушi және қарыз алушымен қатар несиенiң құрылымының элементiне
берiлетiн объекті де жатады. Беру объектiсi — бұл құнның ерекше бөлiгi,
яғни қарызға берiлген құнды бiлдiреді.
Несие — ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып абылады. Кредит
деген сөз, қарызға, несие деген kredo- сенемiн деген магына беретiн
латынша kreditum деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретiнде әр
турлi экономикалық қоғамдарда қызмет етедi. Ол тауар өндiрiсiнiң пайда
болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда
көрiнедi. Несие қатынастарын ақша қатынастары сияқты үнемi даму үстiнде
болады. Алғашқы несие табиғи түрде қоғамның дәулеттi топтарынан мүлiксiз
шаруалар мен кәсiпкерлерге тұтыну муктаждығы мен қарыздарды өтеу үшін
ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының дамымен несие ақша түрiнде көштi.
Құндық қатынасты ерекше формасы сияқты несиенiң пайда болуы шаруашылық
жүргiзуi бiр субъектiден босаған құн шаруашытлық мәмiледе қолданысқа
түсетiн, бiрақ бiр уақыттарда жаңа қайта өндiру цикiліне ене алмайтын кезде
ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн қосымша қаражатқа уақытша
қажеттiлiгi туып отырган басқа субъектiге өтедi және қайта өндiру
процесiніц шеңберiнде қызметiн жалгастыра береді. Бiрақ, несиелiк
қатынастардың пайда болуың экономикалық байланысқа түсуге дайын меншiк
иелерi сияқты бiр-бiрiне қарсы тұралатын тауар иеленушiлер арасындагы
айырбас ауқымынан iздеген жөн. Тауарларды Қолдан-қолға өткiзу сияқты тауар
айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу несиелiк қатынастардан туындаған
экономикалық жемiс.
Несиелiк қатынастар пайда болатын және дамығын нақты экономикалық
негiзде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелiк қатынастың
материалдық негiзi боп құн козғалысы саналатын болады.
Қарызға алуына несиенi кедей болғаны үшiн алмайды, ол өзнiң меншiктi
қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының объективтi күшне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз iсiн алға бастыру үшiн алады.
Несие объективтi қажеттiлiктен туындаған және ол когамдық өндіріс
процесiнде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдық қарызга
трансформациясын қамтамасыз етедi және несие берушiлер мен қарызга
алушылардың арасындагы қарым-қатынасты бiлдіредi.
Оның көмегімен мемлекеттiң, халыктың, ұйымдардың және кәсiпорындардың
табыстары мен бос (еркiн) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша
пайдаланудың төлемiне аударылатын несие капиталына айналады.
I. Несиенің құрылымы, формалары және қызметтері
1.1.Несие формалары мен түрлері
Несиенiң мәнiн анықтаған кезде бiрқатар әдiстемелiк принциптердi
ұстану керек, несиелердiң барша түрi формалардан тәуелсiз оның мәнiн
көрсетуi керек:
- несие мәмiлесi тұтасымен алғанда несиенiң мәнiн ашуы керек. Егер бiр
мәмiледе несие қайтарылмаса, онда өзiнiң қайтарылатын қасиетiн жоғалтатыны
бiлдiреді.
- несиенiң мәнiн талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын,
несиенiң негiзiн қарастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйiт - құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бiрiмен өзара әрекетке
тусетiн бiрнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелiк
қатынастың барлық субьектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субьектілерге несие берушi мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бiрге қарасты жағдайда ғана несиенiң
мәнiн анықтауға болады.
Несие берушi — несиелiк мәмiленiң қарыз ұсынатын жағы. Мұны iске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгiлi бiр қоры болуы керек. Ол ақша өзiнiкi
болуы немесе басқа бiреуден қарызға алған болуы да мумкiн.
Қазiргi уақытта қарызга ақша ұсынатын негiзгi несие беруші - банк болып
табылады.Ол кәсiпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың уақыша бос
қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызга алушыға уақытша пайдалану үшін
несие түрiнде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиенi тек қарызга алушы
ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесiне тартылған ресурстарды
қайтаруға мiндеттi. Бұл арада банк бiр жагдайга несие берушi болса, екiншi
жағдайда— қарыз алушы болып көрiнедi.
Қарызга алушы — несиелiк қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндеттi жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар карызға ақша алушылар болып табылады. Қазiргi заман талабына сай
қарызга алушылар — кәсiпорындар, кәсiпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мумкiн. Алайда, қарызга алушы карызға алынган қаражаттың
меншiк иесi болып табылмайды, өндiрiс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен қолданады. Бұл жагдайда ол алынган ақшадан гөрi, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейiн оны iске асырып,
пайдаланганы ушiн өтемақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейдi.
Несиелiк мәмiледе қарызга алушы несие берушiге тәуелдi, оған несие
берушi өз талаптарын қояды. Алайда, карызга алушы мен несие берушi несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндеттi турде
қатысуы керек және бұл жагдайда олар орындарын ауыстыруы мумкiн. Несие
берушi —қарызгер болуы мумкiн. Несие берушi мен қарызга алушы өзара іс
әрекеттерiнде қарама-қайшылықтың бiрлiгi сипатын көрсетедi. Несиелiк
мәмiленiң қатысушылары ретiнде олар оны қарама-қарсы жақтарында тұрады.
Олардың мүдделерi де бөлек, несие берушi неғурлым жоғары пайыздық несие
бергiсi келеді, қарыз алушыға мүмкiндiгiнше арзан несие алып, қосымша
қаржылар табу муддесi болады.
1-схема
Несиенiң экономикадағы орны мен рөлi, оның атқаратын қызметтерiмен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретiнде мынадай
қызметтердi атқарады:
- қайта бөлу;
- айналыс шығындарын үнемдеу;
- айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
- капиталдың шоғырлануын жеделдету;
- ғылымы-техникалық прогрестi желелдету.
Несиенiң қайта бөлу қызметi кез келген елдiң ұлттың экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз үлесi несиенiң бұл қызметiнiң көмегiмен
экономикалық жүйенiң бiр саласынан екiншi бiр саласына капитал ағымы
болады.
Несиенiң айналыс шығындарын үнемдеу қызметiнің iс жүзіне асуы несиенiң
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашлық субъектiлерiндегi ақшалай
қаражаттардың түсүсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарга деген қажеттiлiктi туындатады.
Ал келесі, қызметi, яғни несиенiң айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазiргi несиелік шаруашылықты мұндай орнын алмастыруга
толық мумкiндiк бар.
Капиталдық шоғыалану процесi қызметi экономиканың турақты дамуына
жағдай жасау үшiн маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешуде
несиенiң бұл қызметi өндiрiстiң ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуга
мумкiндiк бередi.
Несие формасы — бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс табуы. Ол
несие қатынасының мәнi мен ұйымдастырылуын синтездейдi Несие қатынасының
формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағнан бiртұтас болады.
Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкесуi керек.
Таңдап алынған жiктеу өлшемiне қарай несиенiң мынадай ең маңызды
формаларын бөлiп көрсетуге болады (9.1. сурет)
- қызмет ету саласына қарай — ұлттық және халықаралық несие;
- несие мәмілесінің объектiсiне қарай — ақшалай және тауарлық несие;
- несие қатынасының субъектiсiне қарай — банктiк, коммерциялық,
халыкаралық тұтынушылық несиелер.
2-схема. Несиенің негізгі формалары.
Жорғарыда қарастырылган несие формаларының көптеген түрлерi болады.
Несие түрлерi — бұл оның несиелердi жiктеу үшiн пайдаланатын, экономикалық-
ұйымдастырушылық белгілерi бойыша ең детальданған сипаттамасы, ягни,
несиенiң iс-тәжiрибедегі нақты қосымшасы.
а) Қазақстанда несие турлерi былайша жiктеледi: несиелеу объектiнiң
экономикалық белгiлерi бойынша:
— айналым қаражатын қалыптастыруга берiлетiн несие;
— негiзi құрал-жабдықты калыптастыруга берiлетi несие;
— ТМҚ аясында шұгыл қажеттiлiкке, сондай-ақ, нормативтен тыс
қорлардың аясында уақытша қажеттлiкке берiлетiн несие;
— өндiрiстiң маусымдық шыгыны аясында берiлетiн несие;
— жол үстiндегi (жолдагы) есеп айырысу құжаттары аясында берiлетн
несие, аккредитивтер;
— төлем несиелерi.
ә) қамтамасыз етiлуi бойынша:
— жылжымалы және жылжымайтын мулікпен, ТМК-пен, кепілдiлiкпен,
сактандыру келiсiмшарттымен толық қамтамсыз етiлген;
— iшiнара қамтамасыз етiлген;
— қамтамасыз етiлуi болмайтын банкiлiк (сенiмдiлiк).
б) қайтарылу мерзiмi бойынша:
— қысқа мерзiмдi;
— орта мерзiмдi;
— ұзақ мерзiмдi.
в) өтелу тәртiбi бойынша:
— бөлiп-бөліп төлеу (мерзiмін ұзарту);
— бір жолғы өтеу;
кезең сайын (бір қалыпты емес) өтеу.
г) Тәуекелдi деңгейi бойынша:
— субстандартты;
— стандартты
— күмәндi;
— сенiмдi;
— сенiмсiз;
— ұзартпалы.
ғ) арқылылығы бойынша:
— қалыпты пайыздық мөлшерлемесi;
жоғары пайыздың мөлшерлемесi;
төмен пайыздың мөлшерлемесi;
— пайызсыз.
д) салалық бағыты бойынша:
— сауда-саттық несиесi;
— өнеркәсiп несиесi;
— ауылшаруашылық несиесi;
—құрылыс несиесі;
ж) ашылатын шот турлерi бойынша:
— жай ссудалық шот бойынша несие;
— арнайы ссуда шоты бойынша несие;
— контокорренттiк шот бойынша несие;
— овердрафт бойынша несие;
— несие желiсi бойынша несие.
Несиенiң айрықша түрiне жылдам сатылатын мулiкпен немесе құқықпен
қамтамасыз етiлген, қысқа мерзім ссуда мөлшерi бойынша тiркелетiн
ломбардтық несие жатады.
Ломбардтық несиенi негiзгi әр алуан турлерiне кұнды қағаз кепiлдiгiмен,
тауар кепiлiдiгiмен, талап кепiлдiгiмен берiлетін несиелер жатады. Қарыз
алушы ломбардтық несиен өз қалауынша шектеусiз пайдалана алады.
Жаңартпалы несие (ағл. Revolve- айналыста болу, кезең сайын ауыстырып
отыру) - ссуда капиталының ұлттық және әлемдiк нарықтарында жаңгыртпалы
несие. Ол белгiленген берешек лимитi шегiнде және өтеу мерзiмi шегінде
несие келiсiмiне қатысушы елдер арасында қосымша келiсімөзсiз автоматты
түрде берiледi.
Несие желiсi қарыз алушының алдындагы несие уйымының оған несие
келiсiмшартының белгiленген әрекет етуі кезеңi iшіндебелгілі бір мақсатқа
және келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан рәсімделген
міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ
уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын білдіреді.
1.2. Несиенің экономикадағы ролі.
Несие жүйесi — жалпы банктердiң (ұлттық және коммерциялық) және банктiк
операциялардың жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын банктiк емес мекемелердiң
жиытығы.
Несие жуйесi ұғымы банк жүйесiне қарағанда кеңiрек, яғни мұнда өзге де
несиелiк мекемелер қамтылады. Әр елдiң өзiндiк ерекшелiгiне қарай несие
немесе банк жүйесiнiң құрылымы қалыптасады. ҚР-дағы несиелiк жүйе екi
буыннан тұрады: бiрiншiсi — банктiк жүйе, ал екiншiсi — парабанктiк жүйе
(банктiк емес мекемелер). Қазақстан Республикасының несиелiк жүйесiнiң
құрылымы мынадай сызбамен берiлген.
3-схема.
Келтірілген сызбаға енген несие жүйесінің құрылымдық
элементтерінің мазмұнын сипаттамайтын, ның ирархиялық құрылымы кестеде
берілген.
Кесте-1
ИерархияМекеме аты Бөлімшелер Мекеменің қызметі
Несие деңгейі аттары
жүйес
і
Орталық 1.Ақша айналысын
Банк жүйесі І Ұлттық банкаппарат. және қолма-қол
Ұлттық ақшасыз есеп
банктің айырысуды
басқармасы ұйымдастыру.
2.Үкіметке
несие-есеп айырысу
қызметін көрсету.
3.Алтын-валюта
резервін басқару.
4.Ақша-несиелік
реттеу.
1.Екінші Орталық Клиенттерге
ІІ деңгейлі аппарат несие-есеп айырысу
банктер Филиалдары. қызметін кешенді
Өкілдік. түрде көрсету.
Еншілес
банкі.
2.Мамандан-Бөлімшелері
ған банктер Банк көрсететін
қызметтің жекелеген
түріне ғана
маманданған
Банктік Орталық Манманданған
Парабанк ІІІ емес аппарат несие-есеп айырысу
жүйесі мекемелер Филиалдары. және қаржылық
Өкілдік. қызмет көрсету
Пошта-жинақОрталық Халыққа несие-есеп
IV мекемелер аппарат айырысу қызметін
(АҚ көрсету, ұсақ
Қазпошта) салымдарды тарту.
Бөлімшелері
Банктердiң саны жыглдан жылға азаюда. 90-шы жылдардың басында олардың
саны 200-ден асты, сөйтiп банк жуйесiн реформалау натижесiнде олардың саны
35-ке дейiн (06.2003 ж.) қысқарды. Жалпы банктер қатарында мемлекеттiк
банктер (мемлекеттiң 100% қатысуымен құрылған) саны — 2. Қазақстанның
банктiк секторында шетел капиталының қатысуы кеңейе түсуде, олардың саны —
16, яғни жалпы банктер санының жартысына жуығын алады. Ал банктiк емес
мекемелер санының керiсiнше, өсiп келе жатқандығын байқаймыз.
Несиенiң рөлiн несиелік қатынастардың жұмыс iстеуiне әкелiп соқтыратын
нәтижесiмен анықтауға болады. Несие өзiнiң қызметi арқылы ұдайы өндiрiс
процесiне әсер етедi. Жоғарыда аталып өткендей, несиенiң өз қызмет саласы
бар, ол қозғалыстың барлық құндылықтарымен емес, шаруашылық айналымда
пайдаланылмай тұраған, қайта айналып құйылудың бастапқы кезiнде қайта
бөлiну мүмкiн бөлгiмен ғана байланысты. Несиенiң көмегiмен шешiлетiн
мiндеттер қогамдық дамудың әр түрлi кезеңдерiнде өзгерiп отыруы мүмкiн.
Жаңа өндiрiс ашумен оларды кеңейту iсiнде де несиенiң атқаратын рөлі
зор. Несиенiң көмегiмен айтарлықтай қаржы ресурстарын шоғырландыру мен
орталықтандыру жаңа өндiрiстердiң iрi жобаларын iске асыруга, жаңа
техникалық ендiруге, жоғары қосымша құны бар өнімдердi өндiрудi қайта
жарақтауга байланысты салынатын мол салымдарды жүзеге асыруға мүмкiндiк
бередi.
Қазақстанда экокомиканың шикiзаттық бағытынан арылып, жоғары дамыған
өңдеу секторын құру мақсатын көздейтiн КР-ның 2003—2015 жылдарға арналган
индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы жүзеге асуда. Бұл ретте өзiнiң
несиелiк қаржыларын осы багдарламаны жүзеге асыруга багыттайтын несие
жүйесiне үлкен умiттер артылуда. Несиенi капиталдық салымдар есебiнде
пайдаланудың бюджеттiк қайта айналмалы қаржыландырумен айтарлықтай маңызды
артықшылықтары бар. Ол капиталдық шығынның тиiмдiлiгiн осы шаралардың
пайда есебiнен қарызды өтеудiң мүмкiндiктерiн анықтаумен әрi несие
шараларының өтелу мерзiмi шегiнде қарызды өтеудiң мерзiмiн белгiлеуменi
жүйелi бақылауга мүмкiндiк бередi.
Несиенiң ақша айналымы саласында да алатын орны айрықша. Ол ақша
айналымының үнемделуiнен көрiнедi. Несие өзiнiң қызметi — айналысының
құралын құруға байланысты:
— бiрiншiден, ақша белгiлерiн дайындау, шығару, есеп жүргiзу мен
сақтаушыгындарын қысқартады;
— екiншiден, несие бос ақша қаржыларын сан рет пайдалана отырып, қолма-
қол ақшасыз есептесулердi қысқартып, айналым шығындарын азайтады;
— үшiншiден, айналымның шыгындары маусымдық қажеттiлiктерді қосымша
қаржылар есебiнен көбейткенде қорлардың кемуіне байланысты қысқарады.
Экономиканың төмендеп, инфляцияның өрлеген кезiнде мемлекет пайыздық
ұтысты көтеру арқылы айналымдағы ақша көлемiн қысу үшiн экономикадағы
несиелiк салымның көлемiн қысқартады. Ал, экономикалық өрлеу кезiнде
экоюмиканы жандандырып, әрi өсiру үшiн несие экспансиясы саясаты
қолданылады, яғни пайыздық ұтыстарды кемiту арқылы несие тасқыны көбейiп,
ақша көлемi ұлғаяды. Осылайша ақша айналымы ретке келтiрiледi. Қазақстанда
1993—1997 жылдары несиелердiң шектелуi, ал 1998 жылдан бастап несие
экспансиясы саясаты жургiзiлдi.
Несиелiк (ипотекалық тұтыну несиесі) арқасында тұрғын‚ үй құрылысы,
пәтерлер, автокөлiк және басқа да тұрмыстық машиналар мен аппараттар алу
мен шаруашьтлықты қалыптастыру сияқты коғамдагы көптеген әлеуметтiк
мәселелердi шешуге қол жетiп отыр.
Несиенiң көмегiмен басқа мемлекеттермен байланыстар ныгайып, әлемдiк
экономикага араласуга мүмкiндiктер туып келедi.
Сонымен, жекелеген шаруашылықпен айналысушы экономикалық субъектiлердiң
өмiр сүруi мен жалпы халықшаруашылыгының дамуына да, микроденгейiне
байланыстардың дамуында, сондай-ақ халықтың әл-ауқатын көтеруде несиенің
атқаратын рөлi өте зор екен.
Несие саласын мейлiнше тарылтудың да керi әсерi бар, себебi төлем
қаржыларының жеткiлiксiздiгiнен шаруашылық субъектiлерi ТМҚ-ны, жабдықтарды
сатып ала алмайды, өзiнiң қызметкерлерiне еңбекақы төлей алмайды, негiзгi
қорларды жалға ала алмайды және т.б. Сайып келгенде мұның бәрi өндiрiсте,
тауарларды сатып-таратуда өз көрiнiсiн байқатпай қоймайды.
Несиенiң шектерiн негiздеп анықтау мен сақтаудың сұраныс пен ұсыныстың,
айналымдағы тауар мен ақша көлемдерiнiң, өндiрiс пен тауарларды сатып-
таратудың араларындағы үйлесiмдi тепе-теңдiктердi сақтай тұру үшiн маңызы
зор.
Несиенiң сандық шегi несиелiк қаржыларды сандық жағынан шектеумен
байланысты. Шектеулердiң әдісi әр турлi, тура әдiс — Ұлттық банк мiндетті
қор көздерiнiң мөлшерiн арттырып, соның нәтижесiнде несие көздерiнiң
көлемiн азайтады, экономикалық әдiс — пайыздық мөлшерлеменi көтерудiң
нәтижесiнде несиелеу процесiн тежейдi, Сапалық шектерi — бұл жағдайда несие
тар көлемдiк деңгейде де, кең көлемдiк деңгейде де керi әсер етуi мумкiн.
Несиенiң экономика циклiнің тиiстi кезеңiне байланысты кең көлемдi
деңгейде оң немесе терiс түрде қалай әсср ететiндiгi жогарыда атап
көрсетiлдi.
Несиенiң пайдаланылуы мен оның тар көлем деңгейiнде әсер етуi көп
факторларга, ең бiріншi несиелiк қатымастарға қатысушы жақтардың
ықыластарғы мен мүмкiндiктерiне байланысты, атап айтқанда:
— қарыз алушылардың қарыз қаржыларына деген мұқтаждығы мен несие және
пайыздыық мөлшерлемелердi қайтаруга байланысты щығындарды азайтуға олардың
ықыласты болуы;
— банкiлердiң өз табыстарын ұлғайту мақсатымен несие салымдарын
кеңейтуге ықыластылығы.
Екi жақтың несиелiк тынымдарға ықыластары жасалған несиелiк
келiсiмдерде көрсетiледi.
Несие заңдары
Несие заңдарын бiлу және соның негiзiнде тиiмдi несие механизмiн ретке
келтiру өндiрiс қорларының айналыстары мен айналымдарының бiркелкi
еместiгiне байланысты бос тұрған қаржыларды орынды пайдалануға мумкiндiк
бередi.
Несие заңдарына ең алдымен Несие заңының пайда болуы жатады. Ол несие
қатынастарының пайда болуы мен қарыз беру қорының құрылу қатынастарын
бiлдiредi.
Несиенiң пайда болу заңының экономикадағы тауар-ақша қатынастарының
жұмыс iстеуi жағдайында ғана әрекеттiк күшi бар. Нақты несие қатынастары
шаруашылық байланыстары баламалық және тепе-теңдiк қатынастарға негiзделген
экономика салаларында ғана туындайды.
Егер шаруашылық субъектiсiнiң өзi атқарып отырған жұмысының нәтижесi
үшiн нақты материалдық жауапкершiлiгi болмаса, несиелiк қатынастардың дұрыс
жұмыс iстеуiнiң, несиенiң қайтарылып келетiндiгiнiң кепiлдiгi болмайды.
Несиенiң пайда болу Заңының бұзылуы экономикадғы қарама-қайшылыққа және
инфляцияға әкеп соқтырады.
Несие заңдарының басқа да экономикалық заңдар сияқты жалпыламалық,
объективтiк, қажеттiлiк, өте маңыздылық, нақтылық сипаты бар.
Несие заңдарының өзiнiң қозғалыс заңдары іспеттес көрiнiсi бар.
Жоғарыда анықтағанымыздан, несиелік қатынастар тартылған құндылықтар несие
берушiден қарыз алушыға өтiп, қайта қайтқанда пайда болады, яғни несие
тұрақты түрде қозғалыс үстiнде болады. Егер ол бiр буында тоқтап тұрып
қалса, өзiнiң мәмiн жоғалтып, несие болудан қалады, Сондықтан несиенiң
қозғалысы объективтi, қажеттi, маңызды, жалпыламалы, нақты дуние. Яғни,
несиенiң қоғалысы оның аса маңызды сипаты, өмiр суруiнiң заңы.
Несие заңына тән Заң - оның қайта айналып құйылу заңы. Несиенi басқа
экономикалық құндылық категорияларынан бөлектеп тұратын белгiсi мен
ерекшелiгi — қайта айналып кұйылушылығы. Егер тарылған құндылық бастапқы
субъект несие берушiге қайта айналып келмейтiн болса, онда өзiнiң мәнiн
жоғалтып, жеке экономикалық категория ретiндегi несие боп аталудан қалады.
Тарылған құчдылық өзi шыққан пунктке қайта оралып келу ушін белгiлi бiр
жумыс iстейдi, яғни ұдайы өндiрiс процесiне қатынасады, пайызын өсiру
ушiн уақытша пайдалануға берiлген бастапқы мөлшерiн қайта қайтаруға
(қаржыларды босатады) өзiндiк мүмкiндiктер жасайды. Бұл процесте:
объективтiлiк, қажетттілiк, жалпыламалық және т.б. экономикалық талаптардың
барлық белгiлерi бар. Осы аталған Заңмен тікелей байланысты несие заңы —
тарылған құндылық заңы. Тарылған құндылық несие берушiден оны алуға
дейiнгi жолда өзiнiң тұтынушылық ерекшеліктерін (өндiрiс құралдарына
қарағанда), сондай-ақ құндылығын жоғалтпайды да, өзінің айналымдарына
бастапқы тепе-теңдік түрiн сақтап, жаңа айналымға түсуге дайын екендiгiмен
бастапқы пункке (несие берушіге) қайта оралады. Және бұл ретте өзiнiц
бастапөы сапасын, әрi жоғары мумкiндiктерiн жоғалтпайды.
Несиенiң қарастырылған заңдары мен олардың ерекшелiктерiн танып бiлудiң
тәжiрибелiк маңызы бар. Олардың бұзылуы: ақша айналысын тұрақсыздандыру,
экономикадағы ақша массасының ұлғаюы сияқты аса күрделi экономикалық
қиындықтарға ұшыратады. Ұлттық валютаның сатып алушылық құндылығын
кемiтедi, инфляпияға келіп соқтырады және т.б.
ІІ. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің құрылымы және дамуының
ерекшеліктері
2.1. Қазақстан Республикасының несие жүйесінің құрылымы
Несие жүйесінің өз қызметтерін орындауы барысында несиелік қатынастар
туындайды. Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтап, оны қайтару және ақы
төлеу шартында қайта бөлуге байланысты несиелік мекемелермен әр түрлі
субъектілер арасындағы экономикалық байланыстар несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ, несиелік қатынастар мазмұны тек қана ақшалай капиталды жинақтап,
оны заңды және жеке тұлғаларға уақытша пайдалануға берумен ғана тұрмайды.
Несиелеу процесінде ұлғаймалы ұдайы өндірістік айналымы үшін төлем
құралдарының қосымша массасы құралады. Төлем айналымы-нын аса ауқымды
ағыны төлем төлеушілер мен мекемелер және соңғылары мен алушылар арасында
экономикалық қатынастарды қалыптастырумен қатар, несиелік қатынастар
мазмұнын толықтыра отырып несие жүйесі арқылы өтеді.
Несие жүйесінің елдегі ақша айналымын реттеудегі, заңды және жеке
тұлғаларға әр түрлі қызметтер көрсету барысындағы қалыптасатын
экономикалық қатынастарды да несиелік қатынастар мазмұнына жатқызуға
болады.
Несиелік қатынастар екі жақты сипатқа ие және шаруашылық субъектілері
үшін де, сондай-ақ несие жүйесінің мекемелері үшін де бірдей қажет. Ақшаны
несиелік мекемелерде сақтау - несиелік ресурстарды құруды білдірсе, ал
оларды экономика және халық қажеті үшін орналастыру -несие беруді
білдіреді.
Екі жақты қатынас: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие жүйесі
мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік мекемелер, әр түрлі елдердің
несиелік мекемелері арасында болуы мүмкін.
Жоғарыда түсіндіргеніміздей, несиелік қатынас негізінен ақшалай формада
несие экономикалық категориясының қызмет етуі барысында жүзеге асырылады.
Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісі несие формасын сипаттайды. Ол
несиелік қатынастардың мәні және 9йымдастырылуын синтездейді. Несиелік
қатынастар формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік
қатынастар формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және оның дамуын
ынталаидыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар
мазмұны мен несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі
коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бір-біріне қарыз беруі барысыңда, аталған несие формасында
ақшалай формада қайтарымды. Өйткені, алушы субъект несие беруші тауар
несйесій алғанын куәландыратын вексельді, сондай-ақ салынған жүлйс туралы
парақты немесе басқадай құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар
субъектілеріне -шаруашылық жүргізуші субъектісі және банк жатады. Несие-лік
қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формасындағы несие
ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің
ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды.
2.2.Нарықтық қатынастарда әлемдік несие жүйесінің дамуының қазіргі
тенденциялары.
Бүгінгі таңдағы несие жүйесі соңғы жылдары біршама өзгеріске ұшырады.
Банк жүйесінің барлық компоненттері жалпы әлемдік экономикадағы құрылымдық
қайта құруда жүріп жатқан өзгерістерге байланыспл жаңғыртылуда. Ғылыми-
техникалық революцияның дамуы себепші болған өндірістің шоғырлануы
капиталдың шоғырлануымен орталықтандыруын талап етті, соған сәйкес банктер
өз операцияларын несиелік ресурстарды ірілендіру жағына қарай түрлендіре
бастады, яғни қазіргі банк жүйесінің экономика дамуының өзгермелі
жағдайларына бейімделу қатар жүреді банк жүйесінің құрылымдылық қайта
құрылуы көз алдымызда; белгілі бір мамандандырудың сақгалуымен қатар, банк
қызметінің шоғырлануы мен әмбебаптануы орын алады; банктік емес несиелік
мекемелердің динамизмі байқалады. Банктердің жеке типтерінің арасында
баністер мен банктік емес мекемелер арасындағы өзгешеліктердің немесе
бөгеулердің жедел жойылуы - соңғы жылдары несие жүйесінің құрылымдық қайта
құрылу тенденциясының маңыздысының бірі.
Ірі әмбебап банк өз клиенттері үшін депозиттік шоттарды жүргізу, қолма-
қолсыз есеп айырысу, жинақтарды қабылдау, әр түрлі несиелер беру, бағалы
қағаздарды сатып алу, мүлікті сенімхат бойынша басқару және басқа да
көптеген банктік және банк төңірегінде қызметтер көрсету бойынша
операциялардың көптеген түрлерін (кейбір бағалаулар бойынша 200 шамасында)
жүзеге асырады. Несиелік мекемелер қызметінің осындай көп мақсатты еипаты
қазіргі қаржылық капитал талаптарында мейлінше толық сай келеді.
Несиелік мекемелердің әмбебаптануы екі бағыт бойынша көрінеді. Біріншісі
- дәстүрлі емес банктік операциялардың кеңеюі арқылы. Коммерциялық банктер
сақтандыру бизне-сіне, факторингке, ақпараттық-кеңес беру бизнеске және
т.б. кіруге тырысады. Олар қаржылық қызмет көрсетудің бұрын тіпті
қатыспаған немесе өте сирек қатысқан сферасында -қозғалмайтын мүліктік
мәмілелерге, бухгалтерлік және компютерлік қызмет көрсетуге, лизингтік
істерге қатыса отырып несиелік мекемелердің басқа да топтарымен тікелей
конфронтацияға баруда.
Екіншісі - банктік нарықтарда банктік емес мекемелердің (сақтандыру,
брокерлік, жинақ, сенімгерлік компаниялар, зейнетақы қорлары және т.б.)
енуі арқылы. Соңғылары бүгінгі танда банктермен инвестициялық қызметте,
ақпараттық-кенестік қызмет көрсетуде, сонымен қатар, таза банктік сфера -
депозиттік-қарыз операцияларымен барынша бәсекеге түсуде.
Соңғы жылдары банктер мен басқа арнайы қаржы-несие мекемелері арасындағы
халықтық және фирмалар мен компаниялардың жинақтары үшін күрес ерекше
шиеленіскен сипатқа ие болды.
Бұрын коммерциялық банктер халық жинақтарын тартудағы депозиттер бойынша
мөлшерлемелерді өсіру сияқты тиімді қаруды еркін қолдана алмады. Оларға
мерзімді және жинақ салымдары иелеріне төлеуге рұқсат етілген пайыздық
мөлшерлемелердің максималдық шегі белгіленген еді, ал басқа арнайы несиелік
мекемелерде мұндай шектеулер болмады. Әрине, соңғылары бәсекелестік күресте
артықшылыққа ие болды. Қазір жағдай өзгерді. Банктер пайызды конюктура
жағдайына байланысты белгіленетін ақша нарығының сертификаттарын шығару
рұқсатына қол жеткізді. Сонымен қатар 1980 жылы АҚШ-та қабылданған
депозиттік мекемелерді бейреттеу мен ақша айналымын бақылау туралы заң са-
лымдар бойынша пайыздарды төлеуге қандай да болмасын шектеулердің күшін
жойды.
Ірі банктік мекемелерге ортақ әмбебаптану тенденциясы олардың
мамандануын сақтап қалуымен үйлесім табады. Әмбебаптанудың өзі мекемелердің
жеке түрлеріне қатысты алғанда өзіндік ерекшеліктерімен біркелкі емес
дамуда. Мұнда әмбебап типті мекемелердің мамандануының жойылуы туралы сөз
қозғалып отыр. Сонымен бірге бұл тенденция қызмет көрсету сапасының артуына
ықпал жасап, бірінші кезекте нарықтық аялардың, яғни әмбебап немесе ірі
банктер назарын аудармаған қызмет түрлерін табуға ұмтылатын шағын және орта
банктерге әсер етеді. Маманданудың жайылу тен-денциясын банктік бизнестегі
бәсекелестіктің күшеюі қолдап отыр.
Өзгерген экономика жағдайларына сәйкес банктік қызметтің өзінің,
дәстүрлі банктік операциялардың қайта құрылуы жүзеге асқанын айта кету
қажет. Бұған банктік қызметті реттейтін әкімшілікке ережелер күшінің
жойылуы, яғни бейреттеу ықпал жасады. Банктердің мақсаты - банктерді
бәсекелестік құралдарының кең ауқымын пайдалануға, банктік қызметтер
нарығын белсендірек әрекет етуге итермелеу болып табылды.
Банктік қызметті бейреттеу активтік те, пассивтік те операцияларға
-ықпалын тигізеді. Коммерциялық банктердің активтік операциялары біршама
өзгерістерге ұшырады. Бүгінгі таңда олар жанама несиелеуден (кепілге беру
және вексельдерді есепке алу) фирмалар мен кәсіпорындарды тікелей не-
сиелеуге толығымен көшті. Мүнда бағалы қағаздарды пайдалану арқылы
рәсімделетін несиелік мәмілелер кең тараған, осының арқасында несиелік
міндеттемелер нарыққа сатылуы мүмкін, ал несиелік мекемелер тәуекелдерді
белсендірек бөл-шектеу мүмкіндігіне ие болды. Бұл тенденция банктердің өз
несиелерін нарықтық бағалы қағаздарға конвертациялау талпынысында нақтылай
көрініс табуда.
Несиелеу объектілерін ірілендіру жүзеге асады. Коммерциялық банктер өз
активтерінің сапасына мұқият қарай бастады, өйткені активтер сапасын дәл
және уақтылы бағалау -банктер сенімділігінің кепілі.
Банктер басшылығы өз активтерінің сапасына, жаңа несиелерді беруге,
несиелеу технологиясына (құжаттар, контрактілер, қамтамасыз ету), заем
алушының несия шарттарын сақтауына және т.б. бақылау жасап отырады.
Үзақ мерзімді несиелеу де даму үстінде. Коммерциялық банктердің
қаражаттарды тарту бойынша пассивтік операциялары да өзгеріске ұшырайды.
Оларды үкімет белсенді қолдауда. Мұны 1933 жылы енгізілген салымдардың әр
түрлері бойынша банктік пайыз үшін максималды шектерді алып тастау бойынша
80-жылдары АҚШ-тағы бейреттеу процесінен көруге болады. Бұл банктердің
депозиттік базасының нығайтылуына мүмкіндік берді, себебі олар талап етуге
дейінгі сальшдар бойынша да пайыздарды белгілей алатын болды, ал бұл жаңа
клиенттерді тартуға жағдай жасады.
Нәтижесінде тартылған қаражаттар құрылымы күрт өзгерді: егер 1950 жылы
АҚШ коммерциялық банктері балансының пассивтік құрылымында банктік
шоттардағы қалдық тек 24-26%-ын құраса, 80 жылдары соңғылары 60%-дан артық
үлесін құрады.
Банктердің пассивтік операцияларының инновациясы сонымен бірге қосымша
ақша қаражаттарын тартудың жаңа құрылымдарын жасауда көрініс тапты. Пайызы
бойынша, нарық пайызына жуықтайтын салымдардың жаңа типтері ашылды. Мұндай
шоттарға ақша нарығының депозиттік шарттары жатады. Көптеген коммерциялық
банктер ақша нарығында еркін айналыста болатын депозиттік сертификаттар.
(өзінше бір бағалы қағаз) шығара бастады.
Банктік операциялардың дамуында ерекше рольді ақпарат пен
коммуникацияның қазіргі техниалық құралдары атқарады. Банк ісі бұрын-сонды
болмаған ақпаратты дер кезінде беру, оның тез өңделуі мен мәліметтердің
растылығына, экономикалық жағдайды талдау мен ақша нарығының даму
перспективаларын дұрыс бағалауға байланысты болып отыр. Қаржылық нарықтық
қатысушылары өз істерін жүргізу үшін барынша көп ақпарат қажет етуде.
Сондықтан банк ісіне ғылыми-техникалық революцияның соңғы жетістіктерін
енгізусіз, компьютерлік техниканы игерусіз банктік қызметі тиісінше
модернизациялау мүмкін емес.
Банк жүйесі дамуындағы маңызды құбылыс ретіндегі несиелік мекемелердің
"көтерме" операциялардан "бөлшек" операцияларға өтуін атап көрсетуге
болады, бұл олардың клиенттері шеңберінің кеңеюіне әкеледі. Екінші
дүниежүзілік соғысқа дейін банктер сақтық танытып, тек таңдаулы, "ерекше
сенімді" клиенттерге ғана қызмет көрсететін, ал қазір ірі банктер өз
стратегиясын өзгертті. Олар кәсіпкерліктің барлық сферасына белсенді түрде
араласумен қатар, шағын бизнесті де қамти отырып, жаппай клиентураға, соның
ішінде тұрғындардың тұрмысы төмен топтарына да бағдарлануда. Бұл қазіргі
ірі банктің келбетін, оның саясатын өзгертеді.
Сондықтан кейінгі кезең нарықтық қатынастары дамыған елдер
экономикасындағы өндірістің шоғырлануының жоғары деңгейімен сипатталады,
бұл, өз кезегіне банктік капиталдың шоғырлануы мен орталықтануына, аталған
процестің жаңа формаларының пайда болуына, ел ішіндегі және әлемдік қаржы
нарықтарында да күшті позицияларға ие - банк- тобының жедел өсуіне әкеліп
соқтырады. Мұнда банк-алпауыттар ең алдымен Жапония, Германия,
Канада, АҚШ араб әлемінде пайда болды, мұнда олардың активтері 100 млрд АҚШ
долларынан көп соманы құрайды.
Біз тек дамыған нарықты экономикалы елдердегі қазіргі несие жүйесін
сипаттайтын кейбір маңызды жағдайларға ғана тоқталып өттік. Өз
экономикасын нарықтық жолға қайта құрушы Қазақстан үшін әлемдік банк
жүйесі дамуының мұндай тенденциялары ерекше қызығушылық тудырады, себебі
нарықтық экономикаға өту өзіндік нарықтық несие жүйесін құруды талап
етеді. Республика үшін шетелдік тәжірибені толығымен көшіру орынды емес,
өйткені оның экономикасы нарыққа өтудің ең бастауында түр, ал Батыс болса,
мұнда бүрыннан қызмет етуде, алайда бұл тәжірибеден өтпелі кезең
жағдайында қолданыс табуы мүмкін барлық позитивті жайларды
қабылдауы қажет.
Қазақстан Республикасында несие жетімсіздігі құбылысының дамуы, әсіресе,
1994 жылдың бірінші жартысында айқын байқалды, бұған белгілі бір дәрежеде
мемлекеттік рестриктивтік ақша-несиелік саясаты жағдай жасады. Бірақ,
депозиттер бойынша пайыздық мөлшерлемеде көрінетін жеткілікті түрде жалпы
сипаттағы факторларға, сонымен қатар, ресурстарды тарту мерзімі несиеге
деген сұраныс жағдайы, несиелік ресурстар нарығындағы жағдайлар, (төлем
шамасы, усыныстың болуы) клиенттердің мінез-құлқы (құрылтайшылар,
үлескерлер, сала кәсіпорындары, т.б.) оның сенімділігі, салық саясаты және
инфляциялық тенденциялардың қатысы бар. Орталық банктің саясаты да осындай
факторлардың бірі ретінде болады, бірақ пайыздық мөлшерлемелердің
динамикасында көбіне тікелей емес, несиелік нарықтың жағдайлары арқылы
көрінеді, сондықтан оның мөлшерлеме шамасына әсер етуі тек жанама түрде
болуы мүмкін.
Ақыр соңында, мемлекеттік қазыналық міндеттемелер (МҚМ) бойынша пайыздық
мөлшерлеме ажыратылады. Мемлекеттік қазыналық міндеттемелерді сатып алушы
несиеліі операциялардың ерекше формасы ретінде қарастыруға бола ды, онда
қарыз алушы болып бағалы қағаздардың эмитенті -Қаржы министрлігі, ал
кредитор болып олардың сатыг алушылары табылады. Сондықтан МҚМ бойынша
жылдық табыстылықты келесі формула бойынша анықтауға болады:
Т = (НК • ДБДБ) • (365 • 100Т), (5)
мұнда:
Т - жылдық табыстылық, %; НҚ - МҚМ-нің номиналдық құны; ДБ - МҚМ-
нің дисконтталған бағасы; Т- МҚМ-нің айналыс кезеңі, күндері.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz