Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым – қатынас мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары
Кіріспе..
1 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми . теориялық негіздері
1.1 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесінің зерттелуі..
1.2 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетінің ерекшеліктері ...
1.3 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі күнгі жағдайы
2 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың әдістемелік негіздері
2.1 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың мазмұны мен әдіс. тәсілдері
2.2 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары ...
2.3 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың тиімді жолдарын практикада қолдануға әдістемелік ұсыныстар ...
Қорытынды ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ...
Қосымша ...
1 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми . теориялық негіздері
1.1 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесінің зерттелуі..
1.2 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетінің ерекшеліктері ...
1.3 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі күнгі жағдайы
2 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың әдістемелік негіздері
2.1 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың мазмұны мен әдіс. тәсілдері
2.2 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары ...
2.3 Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың тиімді жолдарын практикада қолдануға әдістемелік ұсыныстар ...
Қорытынды ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ...
Қосымша ...
Қоғамның қай кезеңінде болмасын адамзат баласы өзінің материалдық және рухани қажеттіліктерін өтеу мақсатында еңбек әрекетімен айналысып, өзін қоршаған ортамен, адамдармен жеткілікті дәрежеде қарым-қатынас жасап келеді және сол арқылы дамып, жетіледі. Әсіресе, бүгінгі болашақ мамандар даярлау саласында бәсекеге қабілеттілікті қажет етіп отырған жаһандық талап ең алдымен маманның кез-келген ортада жоғары мәдениетті қарым-қатынас жасай алуын керек етуде. Бұл өз кезегінде білім беру мекемелерінде, соның ішінде жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыруда және білім мазмұны мен қарым-қатынаста іске асырылмақ.
Бүгінде тұлғааралық қарым-қатынас мәдениетін көтеру мемлекеттік мәселеге айналып отыр. Оған дәлел елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Біз бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болуымыз үшін сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек» деп айта келіп, оның өлшемдерін: «Өлшем біреу ғана - өте жоғары этика мен кәсібилік»,- деп ерекшелеп көрсетуі бүгінгі мамандар даярлауда олардың кәсіби біліктілігін қалыптастырумен қатар жоғары мәдениеттілігін де естен шығармауымызды міндетімізге баршамызға жүктеп отыр[1].
Әйтсе де, бүгінгі жас маманның мектеп табалдырығындағы оқушылармен, жоғары оқу орнындағы ұстаздармен және т.б. ортада тұлғааралық қарым-қатынасында көптеген қиындықтар мен кемшіліктер кездесіп жатады. Бұл тәжірибе арқылы келсе де, жоғары оқу орнында болашақ маманның қарым-қатынас мәдениетінің бастау алуын қамтамасыз ету ондағы оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруға және кәсіби дамуды қарқынды етуге біршама септігін тигізеді. Сонымен қатар, бүгінгі бәсекеге қабілетті маманның кәсіби тұлғасының бір көрсеткіші - оның қарым-қатынастағы жоғары мәдениеттілігі болып табылады.
Тұлғааралық қарым-қатынас мәдениеті туралы ой-пікірлер ерте кезен ұлы ғұламалар:
- Қорқыт, әл-Фараби, Ж. Баласағұн, Кейкаус, Қ.А.Ясауи және т.б. еңбектерінен бастау алған [2, 3, 4, 5,6];
Тұлғаның қарым-қатынас мәдениеті туралы Ресей ғалымдары:
- Коган Л.Н., Злобина Е.Г., Шмайлова Н.Д., Иванова Т.В., Панкратов В.Н. және т.б. қарастырса [7-12 б. ];
- Отандық ғалымдардан Омар Е., Қалиева Г.И., Исаева З.А., Төребаева К.Ж., Көшербаева Г.Н., Есенғұлова М.Н. және т.б. жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың әртүрлі аспектілерін қарастырған[13-18];
- ал ғалымдар Канапин А.К., Яндаров А.Д., Қозыбаев Е.Ш., Тасбулатова Г.Н., Кашкимбаева З.Ж. және т.б. мектептегі жоғары сынып оқушыларының оқу-тәрбие үрдісінде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың жолдарын зерттеген [19-21].
Бүгінде тұлғааралық қарым-қатынас мәдениетін көтеру мемлекеттік мәселеге айналып отыр. Оған дәлел елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Біз бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болуымыз үшін сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек» деп айта келіп, оның өлшемдерін: «Өлшем біреу ғана - өте жоғары этика мен кәсібилік»,- деп ерекшелеп көрсетуі бүгінгі мамандар даярлауда олардың кәсіби біліктілігін қалыптастырумен қатар жоғары мәдениеттілігін де естен шығармауымызды міндетімізге баршамызға жүктеп отыр[1].
Әйтсе де, бүгінгі жас маманның мектеп табалдырығындағы оқушылармен, жоғары оқу орнындағы ұстаздармен және т.б. ортада тұлғааралық қарым-қатынасында көптеген қиындықтар мен кемшіліктер кездесіп жатады. Бұл тәжірибе арқылы келсе де, жоғары оқу орнында болашақ маманның қарым-қатынас мәдениетінің бастау алуын қамтамасыз ету ондағы оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруға және кәсіби дамуды қарқынды етуге біршама септігін тигізеді. Сонымен қатар, бүгінгі бәсекеге қабілетті маманның кәсіби тұлғасының бір көрсеткіші - оның қарым-қатынастағы жоғары мәдениеттілігі болып табылады.
Тұлғааралық қарым-қатынас мәдениеті туралы ой-пікірлер ерте кезен ұлы ғұламалар:
- Қорқыт, әл-Фараби, Ж. Баласағұн, Кейкаус, Қ.А.Ясауи және т.б. еңбектерінен бастау алған [2, 3, 4, 5,6];
Тұлғаның қарым-қатынас мәдениеті туралы Ресей ғалымдары:
- Коган Л.Н., Злобина Е.Г., Шмайлова Н.Д., Иванова Т.В., Панкратов В.Н. және т.б. қарастырса [7-12 б. ];
- Отандық ғалымдардан Омар Е., Қалиева Г.И., Исаева З.А., Төребаева К.Ж., Көшербаева Г.Н., Есенғұлова М.Н. және т.б. жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың әртүрлі аспектілерін қарастырған[13-18];
- ал ғалымдар Канапин А.К., Яндаров А.Д., Қозыбаев Е.Ш., Тасбулатова Г.Н., Кашкимбаева З.Ж. және т.б. мектептегі жоғары сынып оқушыларының оқу-тәрбие үрдісінде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың жолдарын зерттеген [19-21].
1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Қазақстан мұғалімі, 1998. - 26 ақпан.-1616.
2. Қазақстан Республикасының әлеуметтік - мәдении дамуының тұжырымдамасы. - Алматы: Қазақстан, 1993. - 32 б.
3. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1973, - 215 б.
4. Баласұғын Ж. Құтты білік. - Алматы: Жазушы, 1987. - 301 б.
5. Яссауи Қ.А. Ақыл кітабы. - Алматы, 1995. - 262 б.
6. Алтынсарин Ы.Таңдамалы шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1994. - 285 б.
7. Құнанбаев А. Қалың елім, қазағым: өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. -Алматы, 1995.-384 6.
8. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1988. - 560 б.
9. Жұмабаев М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - 448 б. 10. Аймауытов Ж. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - 560 б.
11.Дулатов М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1991.-381 б.
12. Библер В.С. От наукоизучения к логике культуры. - М.: Наука,1993.- 210 с.
ІЗ. Коган Л.Н. Теория культуры. - Екатеринбург, 1993. - 412 с.
14. Балтабаев М.Х. Казахская традиционная художественная культура в
системе образования. - Алматы: РНК, 1994. - 189 с.
15.Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым,
1999.-200 6.
16. Жарықбаев Қ.Б. Қазақ психологиясының тарихы. - Алматы: Қазақстан,
1996.-160 6.
17.Алдамүратов Ә. Жалпы психология. - Алматы, 1996. - 200 б.
18.Бабаев С. Жалпы психология. - Алматы: Дарын, 2005. - 352 б.
19.Леонтьев А.А. Психология общения. - Тарту, 1974. - 212 с.
20.Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. - М.: Просвещение, 1973. -
468 с.
21.¥зақбаева С. Тамыры терең тәрбие. - Алматы: Білім, 1995. - 232 б. 22.Қожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория,
практика. - Алматы: Ғылым, 1998. - 317 с.
23.Наурызбай Ж. Этнокультурное образование. - Алматы: Ғылым, 1997. - 152
с.
24.Бөлеев Қ. Болашақ мүғалімдерді оқушыларға үлттық тәрбие беруге кәсіби
дайындау: теориясы мен практикасы. - Алматы: Нүрлы әлем, 2004. - 304 б. 25.Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде
халықтық педагогика элементтерін пайдалану: пед. ғыл. канд. ... дис. -
20.05.95. - Алматы, 1995. - 124 б.
26.0разбекова К.А. Үлттық психология мен халық тәрбиесі болашақтың
бастауы хақында. - Алматы: Дәуір, 2000. - 544 б.
27.Қалиев С.К. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. -Алматы: Рауан, 1998. - 128 6.
28.Қисымова Ә.Қ. Қазақтың халық педагогикасы арқылы оқушыларға
адамгершілік тәрбие беру. Пед. ғыл. канд. ... дис. : 15.02.94. - Алматы,
1994.-150 6.
29.Керімов Л.К. Мектепте қиын балаларды тәрбиелеу. -Алматы, 1985.-456. 30.Қазмағамбетов А.Г. Научно-педагогические основы формирования системы
оценочных притязаний старшеклассников в учебном процессе. Дисс. ...
д.п.н.: 10.10.99. - Алматы, 1999, - 232 с.
31.Омар Е.Сапарова Ю.А. «Қарым-қатынас мәдениеті» Түркістан 2006. 32.Момынбаев Б.К., Үзақбаева С.А. Қазақ халық педагогикасының
шетелдерде дамуы. - Алматы: РБК, 1994. - 56 б.
33.Сыздықов О. Болашақ инженерлердің кәсіптік-технологиялық даярлығын
жетілдірудің дидактикалық негіздері. Пед. ғыл. докт. ... дисс: 18.06.02. -
Алматы, 2002:-411 б.
34.Қазақстан Республикасының «Жоғары білім туралы» заңы. - Алматы: РБК,
1996.-32 6.
35.Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру түжырымдамасы. -
Алматы: Қазақстан, 1994. -40 б.
36.Жарықбаев Қ. Абай Қүнанбаев - қазақ халқының үлы ағартушысы. -
Алматы: Білім, 1970. - 43 б.
37.Қүдайбердиев Ш. Үш анық. - Алматы: Қазақстан, 1991. - 80 б.
38.Буева Л.П. Человек, деятельность и общение. - М.: Мысль, 1978. - 216 с. 39.3лобина Е.Г. Общение как фактор развития личности. - Алматы: Гылым,
1981.-115 с.
40.Коган М.С. Мир общения: Проблемы субъективно-объективных
отношений. - М.: Политиздат, 1989. - 315 с.
41.Соковнин В.М. О природе человеческого общения. Опыт философского
анализа. - 2-е изд. - Фрунзе, 1974. - 147 с.
42.Асипова Н.А. Научно-педагогические основы формирования культуры
межнационального общения школьников: Автореф. дис. ... д.п.н.: 12.01.97.
-Бишкек, 1997.-24 с.
43.Дюсупова Р.А. Формирование культуры межнационального общения
подростков в процессе воспитательной работы: Автореф. дис. ... д.п.н.:
11.02.92. - Алматы, 1992. - 18 с.
44.Неустроева Н.Д. Формирование готовности будущего учителя к
организации делового общения участников педагогического процесса: дис.
... д.п.н.: - Алма-Ата, 1992, -172 с.
45.Шмайлова О.В. Формирование коммуникативной культуры будущих
учителей: Автореф. дис. ... д.п.н.: 07.11.97. -Челябинск, 1997. - 17 с. 46.Крылова Н.Б. Формирование культуры будущего специалиста. - М.:
Высшая школа, 1990. - 142 с.
47.Карменская Л.И. Педагогическое общение как фактор совершенствование
учебного процесса в высшей школе: Автореф. дис. ... д.п.н.:05.01.85. -
Куйбышев, 1985.-24 с.
48.Колмогорцева И.Ф. Формирование у будущих учителей культуры
педагогического общения с учащимися: Автореф. дис. ... д.п.н.: 17.02.84.-
М., 1984. -18 с.
49.Маркарян Э,С. Теория культуры и современная наука. - М.: Мысль, 1983. -
268 с.
50.Философский энциклопедический словарь. - М.: Наука, 1983. - 624 с. 51.Давыдович В.Е. Сущность культуры. - Ростов-на -Дону: Феникс, 1979. -
480 с.
52.Темирбеков С. Введение в культурологию. - Алматы: Жазушы, 1996. - 61 с. 53.Макарян Э.С. Теория культуры и современная наука. - М.: Мысль, 1983. -
268 с.
54.Нуржанова Г. Культурология. - Алматы: АГУ, 1994. - 130 с.
55.Гусева Н.В. Философский анализ образования как явления культуры:
Автореф. дис. ... доктор. философ..наук.: 01.03.92. -М.: 1992. - 18 с. 56.Батишев Г.С. Статья: Вопросы философии. - М., 1995. - 129 с.
57.Гумарова Ж.С. Воспитание культурной дискуссии у старшеклассников:
Автореф. дис. ... д.п.н.: 14.03.94. -Алматы, 1994. - 18 с.
58.0гиржавин М. Формирование межличностных отношений в студенческой
академической группе: Автореф. дис. ... д.п.н.: 25.03.93. - Алматы, 1993. -
16 с.
59.Иванова Т.В. Формирование педагогической культуры будущего учителя в
учебном процессе: Автореф. дис. ... д.п.н.: 26.09.91. - Волгоград, 1991. - 25
с.
60.Журавлев А.Л. Роль общительности личности в руководстве коллективом //
Психологические исследования общения. - М., 1985. - С. 71-78. 61.Кондратьева С.В. Психолого-педагогогическое общение. -М.: Наука, 1992.
-68с.
62.Әбдіғалиев Б. Государственная политика и межнациональные отношения в
РК. - Алматы, 1996. - 75 с.
63.Жампеисова К.К. Формирование основ политической културы
старшеклассников: Автореф. дис. ... д.п.н.: 17.02.93. - Алматы, 1993.-47 с. 64.Леонтьев А.Л. Деятельность. Сознание. Личность. - М., 1977. - 180 с. 65.Қалиева Г.И. Формирование основ культуры студентов гуманитарных
предметов: Автореф. дис. ... д.п.н.: 21.04.99. - Алматы, 1999.-26 с. 66.Уманов Г.А. Педагогика межнациональных отношений. - Алматы, 1995. -
125 с.
67.Исаева З.А. Теоретические основы формирования профессионально-
исследовательской культуры педагога в системе университетского
образования. - Алматы, 1996. - 230 с.
68.Добролюбов Н.А. Избранные педагогические сочинения. - М., 1984. - 280
с.
69.Чернышевский Н.Г. Избранные педагогические сочинения. - М., 1940. -
225 с.
70.Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 106 б. 71.Құнанбаев А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1977. - 251 б.
72.Уалиханов Ш. Таңдамалы. - Алматы: Жазушы, 1990. - 201 б.
73.Ыбырай Алтынсарин тағылымы / Қүраст. М. Жармүхамедов. - Алматы:
Жазуніы, 1991.-384 6.
74.Фролов И.Т. Введение в философию. -М.: Наука, 1990. - 430 с. 75.Песталоцци И.Г. Избранные педагогические сочинения. - М., 1940. - 225. 76.Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения. Т. 1 - М., 1982. -
540 с.
77.Моликова Н.С. Межнациональное общение. - М., 1990. - 98 с.
78. Кон И.С. В поисках себя: Личность и ее самосознание. - М.: Политиздат,
1984.-335 с.
79.Леонтьев А.А. Педагогическое общение. - М.: Знание, 1979. - 102 с. 80.Ануфриев Е.А. Социальная роль и активность личности. - М.: МГУ, 1971. -
152 с.
81.Андреева Г.М. Социальная психология. - М.: МГУ, 1980, - 415 с.
82.Бодалев А.А. Личность и общение. - М.: Педагогика, 1983. - 232 с. 83.Коломинский,Я.Л. Психология общения. - М.: Знание, 1974. - 116 с. 84.Кан-Клик В.А. Учителю о педагогическом общении. - М.: Педагогика,
1987.-296 с. 85.Төребаева К.Ж. Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың гылыми-практикалық негізі: Автореф. дис. ... д.п.н.:
27.09.02. - Алматы, 2002. - 24 б.
2. Қазақстан Республикасының әлеуметтік - мәдении дамуының тұжырымдамасы. - Алматы: Қазақстан, 1993. - 32 б.
3. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1973, - 215 б.
4. Баласұғын Ж. Құтты білік. - Алматы: Жазушы, 1987. - 301 б.
5. Яссауи Қ.А. Ақыл кітабы. - Алматы, 1995. - 262 б.
6. Алтынсарин Ы.Таңдамалы шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1994. - 285 б.
7. Құнанбаев А. Қалың елім, қазағым: өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. -Алматы, 1995.-384 6.
8. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1988. - 560 б.
9. Жұмабаев М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - 448 б. 10. Аймауытов Ж. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - 560 б.
11.Дулатов М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1991.-381 б.
12. Библер В.С. От наукоизучения к логике культуры. - М.: Наука,1993.- 210 с.
ІЗ. Коган Л.Н. Теория культуры. - Екатеринбург, 1993. - 412 с.
14. Балтабаев М.Х. Казахская традиционная художественная культура в
системе образования. - Алматы: РНК, 1994. - 189 с.
15.Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым,
1999.-200 6.
16. Жарықбаев Қ.Б. Қазақ психологиясының тарихы. - Алматы: Қазақстан,
1996.-160 6.
17.Алдамүратов Ә. Жалпы психология. - Алматы, 1996. - 200 б.
18.Бабаев С. Жалпы психология. - Алматы: Дарын, 2005. - 352 б.
19.Леонтьев А.А. Психология общения. - Тарту, 1974. - 212 с.
20.Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. - М.: Просвещение, 1973. -
468 с.
21.¥зақбаева С. Тамыры терең тәрбие. - Алматы: Білім, 1995. - 232 б. 22.Қожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория,
практика. - Алматы: Ғылым, 1998. - 317 с.
23.Наурызбай Ж. Этнокультурное образование. - Алматы: Ғылым, 1997. - 152
с.
24.Бөлеев Қ. Болашақ мүғалімдерді оқушыларға үлттық тәрбие беруге кәсіби
дайындау: теориясы мен практикасы. - Алматы: Нүрлы әлем, 2004. - 304 б. 25.Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде
халықтық педагогика элементтерін пайдалану: пед. ғыл. канд. ... дис. -
20.05.95. - Алматы, 1995. - 124 б.
26.0разбекова К.А. Үлттық психология мен халық тәрбиесі болашақтың
бастауы хақында. - Алматы: Дәуір, 2000. - 544 б.
27.Қалиев С.К. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. -Алматы: Рауан, 1998. - 128 6.
28.Қисымова Ә.Қ. Қазақтың халық педагогикасы арқылы оқушыларға
адамгершілік тәрбие беру. Пед. ғыл. канд. ... дис. : 15.02.94. - Алматы,
1994.-150 6.
29.Керімов Л.К. Мектепте қиын балаларды тәрбиелеу. -Алматы, 1985.-456. 30.Қазмағамбетов А.Г. Научно-педагогические основы формирования системы
оценочных притязаний старшеклассников в учебном процессе. Дисс. ...
д.п.н.: 10.10.99. - Алматы, 1999, - 232 с.
31.Омар Е.Сапарова Ю.А. «Қарым-қатынас мәдениеті» Түркістан 2006. 32.Момынбаев Б.К., Үзақбаева С.А. Қазақ халық педагогикасының
шетелдерде дамуы. - Алматы: РБК, 1994. - 56 б.
33.Сыздықов О. Болашақ инженерлердің кәсіптік-технологиялық даярлығын
жетілдірудің дидактикалық негіздері. Пед. ғыл. докт. ... дисс: 18.06.02. -
Алматы, 2002:-411 б.
34.Қазақстан Республикасының «Жоғары білім туралы» заңы. - Алматы: РБК,
1996.-32 6.
35.Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру түжырымдамасы. -
Алматы: Қазақстан, 1994. -40 б.
36.Жарықбаев Қ. Абай Қүнанбаев - қазақ халқының үлы ағартушысы. -
Алматы: Білім, 1970. - 43 б.
37.Қүдайбердиев Ш. Үш анық. - Алматы: Қазақстан, 1991. - 80 б.
38.Буева Л.П. Человек, деятельность и общение. - М.: Мысль, 1978. - 216 с. 39.3лобина Е.Г. Общение как фактор развития личности. - Алматы: Гылым,
1981.-115 с.
40.Коган М.С. Мир общения: Проблемы субъективно-объективных
отношений. - М.: Политиздат, 1989. - 315 с.
41.Соковнин В.М. О природе человеческого общения. Опыт философского
анализа. - 2-е изд. - Фрунзе, 1974. - 147 с.
42.Асипова Н.А. Научно-педагогические основы формирования культуры
межнационального общения школьников: Автореф. дис. ... д.п.н.: 12.01.97.
-Бишкек, 1997.-24 с.
43.Дюсупова Р.А. Формирование культуры межнационального общения
подростков в процессе воспитательной работы: Автореф. дис. ... д.п.н.:
11.02.92. - Алматы, 1992. - 18 с.
44.Неустроева Н.Д. Формирование готовности будущего учителя к
организации делового общения участников педагогического процесса: дис.
... д.п.н.: - Алма-Ата, 1992, -172 с.
45.Шмайлова О.В. Формирование коммуникативной культуры будущих
учителей: Автореф. дис. ... д.п.н.: 07.11.97. -Челябинск, 1997. - 17 с. 46.Крылова Н.Б. Формирование культуры будущего специалиста. - М.:
Высшая школа, 1990. - 142 с.
47.Карменская Л.И. Педагогическое общение как фактор совершенствование
учебного процесса в высшей школе: Автореф. дис. ... д.п.н.:05.01.85. -
Куйбышев, 1985.-24 с.
48.Колмогорцева И.Ф. Формирование у будущих учителей культуры
педагогического общения с учащимися: Автореф. дис. ... д.п.н.: 17.02.84.-
М., 1984. -18 с.
49.Маркарян Э,С. Теория культуры и современная наука. - М.: Мысль, 1983. -
268 с.
50.Философский энциклопедический словарь. - М.: Наука, 1983. - 624 с. 51.Давыдович В.Е. Сущность культуры. - Ростов-на -Дону: Феникс, 1979. -
480 с.
52.Темирбеков С. Введение в культурологию. - Алматы: Жазушы, 1996. - 61 с. 53.Макарян Э.С. Теория культуры и современная наука. - М.: Мысль, 1983. -
268 с.
54.Нуржанова Г. Культурология. - Алматы: АГУ, 1994. - 130 с.
55.Гусева Н.В. Философский анализ образования как явления культуры:
Автореф. дис. ... доктор. философ..наук.: 01.03.92. -М.: 1992. - 18 с. 56.Батишев Г.С. Статья: Вопросы философии. - М., 1995. - 129 с.
57.Гумарова Ж.С. Воспитание культурной дискуссии у старшеклассников:
Автореф. дис. ... д.п.н.: 14.03.94. -Алматы, 1994. - 18 с.
58.0гиржавин М. Формирование межличностных отношений в студенческой
академической группе: Автореф. дис. ... д.п.н.: 25.03.93. - Алматы, 1993. -
16 с.
59.Иванова Т.В. Формирование педагогической культуры будущего учителя в
учебном процессе: Автореф. дис. ... д.п.н.: 26.09.91. - Волгоград, 1991. - 25
с.
60.Журавлев А.Л. Роль общительности личности в руководстве коллективом //
Психологические исследования общения. - М., 1985. - С. 71-78. 61.Кондратьева С.В. Психолого-педагогогическое общение. -М.: Наука, 1992.
-68с.
62.Әбдіғалиев Б. Государственная политика и межнациональные отношения в
РК. - Алматы, 1996. - 75 с.
63.Жампеисова К.К. Формирование основ политической културы
старшеклассников: Автореф. дис. ... д.п.н.: 17.02.93. - Алматы, 1993.-47 с. 64.Леонтьев А.Л. Деятельность. Сознание. Личность. - М., 1977. - 180 с. 65.Қалиева Г.И. Формирование основ культуры студентов гуманитарных
предметов: Автореф. дис. ... д.п.н.: 21.04.99. - Алматы, 1999.-26 с. 66.Уманов Г.А. Педагогика межнациональных отношений. - Алматы, 1995. -
125 с.
67.Исаева З.А. Теоретические основы формирования профессионально-
исследовательской культуры педагога в системе университетского
образования. - Алматы, 1996. - 230 с.
68.Добролюбов Н.А. Избранные педагогические сочинения. - М., 1984. - 280
с.
69.Чернышевский Н.Г. Избранные педагогические сочинения. - М., 1940. -
225 с.
70.Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 106 б. 71.Құнанбаев А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1977. - 251 б.
72.Уалиханов Ш. Таңдамалы. - Алматы: Жазушы, 1990. - 201 б.
73.Ыбырай Алтынсарин тағылымы / Қүраст. М. Жармүхамедов. - Алматы:
Жазуніы, 1991.-384 6.
74.Фролов И.Т. Введение в философию. -М.: Наука, 1990. - 430 с. 75.Песталоцци И.Г. Избранные педагогические сочинения. - М., 1940. - 225. 76.Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения. Т. 1 - М., 1982. -
540 с.
77.Моликова Н.С. Межнациональное общение. - М., 1990. - 98 с.
78. Кон И.С. В поисках себя: Личность и ее самосознание. - М.: Политиздат,
1984.-335 с.
79.Леонтьев А.А. Педагогическое общение. - М.: Знание, 1979. - 102 с. 80.Ануфриев Е.А. Социальная роль и активность личности. - М.: МГУ, 1971. -
152 с.
81.Андреева Г.М. Социальная психология. - М.: МГУ, 1980, - 415 с.
82.Бодалев А.А. Личность и общение. - М.: Педагогика, 1983. - 232 с. 83.Коломинский,Я.Л. Психология общения. - М.: Знание, 1974. - 116 с. 84.Кан-Клик В.А. Учителю о педагогическом общении. - М.: Педагогика,
1987.-296 с. 85.Төребаева К.Ж. Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың гылыми-практикалық негізі: Автореф. дис. ... д.п.н.:
27.09.02. - Алматы, 2002. - 24 б.
ӘОЖ 378.6
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Мұсабекова Бағила Ибадуллақызы
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ
(Педагогика және психология мамандығы негізінде)
6М010300 – Педагогика және психология мамандығы бойынша
педагогика және психология ғылымдарының магистрі академиялық дәреже
алу үшін дайындалған магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2014
Қорғауға жіберілді:
Жалпы педагогика және этнопедагогика кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., аға оқытушы
_______________А.Рысбекова
(қолы)
_________________20__ ж.
Магистрлік диссертация
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ
(Педагогика және психология мамандығы негізінде)
мамандығы: 6М010300 – Педагогика және психология
Магистрант ___________________ Б.К.Мұсабекова
(қолы) (аты-
жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., доцент ___________________ Қ.Т.Атемова
(қолы) (аты-
жөні,тегі)
ТҮРКІСТАН – 2014
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қоғамның қай кезеңінде болмасын
адамзат баласы өзінің материалдық және рухани қажеттіліктерін өтеу
мақсатында еңбек әрекетімен айналысып, өзін қоршаған ортамен,
адамдармен жеткілікті дәрежеде қарым-қатынас жасап келеді және сол
арқылы дамып, жетіледі. Әсіресе, бүгінгі болашақ мамандар даярлау
саласында бәсекеге қабілеттілікті қажет етіп отырған жаһандық талап
ең алдымен маманның кез-келген ортада жоғары мәдениетті қарым-
қатынас жасай алуын керек етуде. Бұл өз кезегінде білім беру
мекемелерінде, соның ішінде жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үрдісін
ұйымдастыруда және білім мазмұны мен қарым-қатынаста іске асырылмақ.
Бүгінде тұлғааралық қарым-қатынас мәдениетін көтеру мемлекеттік
мәселеге айналып отыр. Оған дәлел елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-
2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты
Қазақстан халқына Жолдауында: Біз бәсекеге қабілетті дамыған
мемлекет болуымыз үшін сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек деп
айта келіп, оның өлшемдерін: Өлшем біреу ғана - өте жоғары этика
мен кәсібилік,- деп ерекшелеп көрсетуі бүгінгі мамандар даярлауда
олардың кәсіби біліктілігін қалыптастырумен қатар жоғары
мәдениеттілігін де естен шығармауымызды міндетімізге баршамызға
жүктеп отыр[1].
Әйтсе де, бүгінгі жас маманның мектеп табалдырығындағы
оқушылармен, жоғары оқу орнындағы ұстаздармен және т.б. ортада
тұлғааралық қарым-қатынасында көптеген қиындықтар мен кемшіліктер
кездесіп жатады. Бұл тәжірибе арқылы келсе де, жоғары оқу орнында
болашақ маманның қарым-қатынас мәдениетінің бастау алуын қамтамасыз
ету ондағы оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруға және кәсіби
дамуды қарқынды етуге біршама септігін тигізеді. Сонымен қатар,
бүгінгі бәсекеге қабілетті маманның кәсіби тұлғасының бір көрсеткіші
- оның қарым-қатынастағы жоғары мәдениеттілігі болып табылады.
Тұлғааралық қарым-қатынас мәдениеті туралы ой-пікірлер ерте
кезен ұлы ғұламалар:
- Қорқыт, әл-Фараби, Ж. Баласағұн, Кейкаус, Қ.А.Ясауи және т.б.
еңбектерінен бастау алған [2, 3, 4, 5,6];
Тұлғаның қарым-қатынас мәдениеті туралы Ресей ғалымдары:
- Коган Л.Н., Злобина Е.Г., Шмайлова Н.Д., Иванова Т.В., Панкратов
В.Н. және т.б. қарастырса [7-12 б. ];
- Отандық ғалымдардан Омар Е., Қалиева Г.И., Исаева З.А., Төребаева
К.Ж., Көшербаева Г.Н., Есенғұлова М.Н. және т.б. жоғары оқу
орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың
әртүрлі аспектілерін қарастырған[13-18];
- ал ғалымдар Канапин А.К., Яндаров А.Д., Қозыбаев Е.Ш., Тасбулатова
Г.Н., Кашкимбаева З.Ж. және т.б. мектептегі жоғары сынып
оқушыларының оқу-тәрбие үрдісінде қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың жолдарын зерттеген [19-21].
Болашақ маманның жоғары оқу орнында қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыруға қатысты ой-пікірлер Отандық және ТМД елдері ғалымдары
тарапынан кеңінен қарастырылып, айтылып жүрсе де, бүгінгі жастар
болмысы мен мектеп оқушыларының даму ерекшеліктерін ескере отырып
зерттеу өзекті әрі қажет деп білеміз. Себебі, бүгінгі мектеп
оқушылары тіптен өзгеше. Ал жоғары оқу орнындағы болашақ мамандар
сол балалармен жұмыс жүргізуде қарым-қатынасқа түсуге қаншалықты
даяр және кездескен қиыншылықтар себептері мен шешу жолдарын біле
ме? Осы тұста, қоғамның бүгінгі мамандарға бәсекеге қабілеттілікті
қамтамасыз ететін қасиеттерді бойында қалыптастыруды, соның ішінде
жоғары мәдениеттіліктің болуын талап етуі мен жоғары оқу орындарында
студент бойында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесінің
жүйелі, мақсатты түрде қарастырылмайтындығы, жоғары оқу орнында
студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруды ұйымдастырудың
қажеттілігі мен оның педагогикалық шарттарының нақты
айқындалмағандығы арасында қарама-қайшылықтың бар екендігі
айқындалды. Бұны психологиялық және педагогикалық мәселе деп біліп,
оның шешімін табу бізге зерттеу тақырыбын Жоғары оқу орнындағы
студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық
шарттары (Педагогика және психология мамандығы негізінде) деп
алуымызға негіз болды.
Зерттеудің обьектісі: Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-
қатынас мәдениеті.
Зерттеу пәні: Жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үрдісінде
студенттерінің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің мақсаты: Жоғары оқу орнындағы Педагогика және
психология мамандығы студенттерінің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың ғыдыми-теориялық негіздерін айқындап, әдістемелік
ұсыныстар беру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Жоғары оқу орнындағы студенттердің
қарым-қатынас мәдениеті қалыптасады, егер,
-студенттің болашақ маман ретіндегі қызметінің қарым-қатынас
мәдениеті мен оның ерекшеліктері ғылыми-теориялық тұрғыда
негізделіп, айқындалса;
- жоғары оқу орнындағы Педагогика және психология мамандығы
студенттерінің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың өлшемдері
мен көрсеткіштері айқындалса;
- жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық шарттары айқындалса;
- жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың жолдары әдістемелік тұрғыда қамтамасыз етілсе.
Зерттеудің міндеттері:
1. Жоғары оқу орнындағы студенттердің Қарым-қатынас мәдениеті
ұғымының мәнін ашу және оны қалыптастыру ғылыми-теориялық
негіздерін айқындау.
2.Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштерін айқындау.
4.Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын айқындау.
5.Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыруға байланысты әдістемелік ұсыныстар беру.
Жетекші идея: Жоғары оқу орнындағы педагогика және психология
мамандығындағы студенттердің кәсіби қарым-қатынас мәдениеттілігін
қалыптастыру маманның кәсіби біліктілігін арттырады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздеріне философия,
әлеуметтану, педагогика және психология ғылымдарының жеке тұлғаны
дамыту туралы iлiмдерi, іс-әрекет теориясы, жалпыадамзаттық және
ұлттық-мәдени құндылықтардың диалектикалық өзара бiрлiгiне
байланысты iлiмдерi, педагогикалық құбылыстарды зерттеудегi
тұжырымдамалары, сондай-ақ, ұлы ғұламалардың, Қазақстандық
ғалымдардың мәдениеттілік туралы ой-пікірлері мен зерттеулері
алынды.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты психологиялық-
педагогикалық әдебиеттерді талдау; жинақтау, топтау, теориялық
талдау, мамандардан интервью алу, сұхбат, сауалнама жүргізу,
студенттердің зерттеу мәселесіне қатысты жазба жұмыстарына талдау
жасау әдістері қолданылды.
Зерттеу көздері: Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 стратегиясы
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына
Жолдауы, философия, педагогика, психология және т.б. ғылымдары
саласындағы қарым-қатынас мәдениеті туралы зерттеулер, Қазақстан
Республикасы Үкiметi мен Бiлiм министрлiгiнiң ресми-құқықтық
құжаттары (ҚР Конституциясы, Қазақстан Республикасының тәлiм-
тәрбие тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының Бiлiм беру туралы
Заңы) және т.б. алынды.
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Ғылыми-зерттеу жұмысы бір-бірімен
өзара байланысты үш кезеңнен тұрады.
Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбы анықталып, ғылыми-
педагогикалық әдебиеттерде қарастырылған маманның кәсіби қарым-
қатынасының мәдениеті туралы материалдар жинақталды; зерттеудің
ғылыми аппараты айқындалып, проблема төңірегінде қарастырылған
философиялық, педагогикалық, тарихи–педагогикалық және
әлеуметтанушылық, мәдениеттану салаларындағы еңбектерге теориялық
талдау жасалып, жүйеленді.
Екінші кезеңде Отандық және ТМД елдері ғалымдарының, сондай –ақ,
ұлы ғұламалардың тұлға мәдениеті туралы көзқарастары мен ой-
пікірлері талданып, жүйеленді. Сонымен қатар, болашақ маманның
кәсіби қызметіндегі қарым-қатынас мәдениетінің мазмұны мен әдістері
айқындалып, оны жетілдіру мен қалыптастырудың шарттары айқындалды.
Үшінші кезеңде жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижелері
қорытындыланып, жүйеге келтірілді. Зерттеу нәтижелері бойынша
тұжырымдар қорытындыланып, әдістемелік ұсыныстар әзiрленді.
Теориялық тұжырымдар схемалармен, кестелермен және суреттермен
ықшамдалып көрсетілді, диссертация өңделіп, рәсімделді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
1. Жоғары оқу орнындағы студенттердің Қарым-қатынас мәдениеті
ұғымының мәнін ашып көрсетілді және оны қалыптастыру мәселесінің
ғылыми-теориялық негіздері айқындалды.
2.Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері айқындалды.
3.Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық шарттары айқындалды.
4.Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыруға байланысты әдістемелік ұсыныстар берілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеу тақырыбы аясында
Педагогика және психология мамандығының студенттері үшін Болашақ
маманның кәсіби қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру атты арнайы
курс бағдарламасы дайындалды.
Зерттеу нәтижелері ойынша жинақталған ғылыми материалдар мен
ақпараттарды жоғары оқу орнындағы мамандар даярлау жүйесінде пән
мазмұнында пайдалануға болады.
Зерттеу базасы: Зерттеу жұмысы Қожа Ахмет Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінің Педагогика және психология
мамандықтары студенттерімен жүргізілді.
Магистрлік диссертацияның құрылымы: Диссертация кіріспеден,
негізгі екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, ғылыми
аппараты: зерттеудің мақсаты, обьектісі, пәні, міндеттері, теориялық-
әдіснамалық негіздері, жетекші идеясы, зерттеу кезеңдері, әдістері
мен көздері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық
мәнділігі баяндалды.
Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың ғылыми - теориялық негіздері деп аталатын бірінші
тарауда Отандық және шет ел ғалымдары зерттеулері жүйелі талданып,
болашақ маманның қарым қатынас мәдениеті ғылыми тұрғыда негізделді.
Болашақ маманның кәсіби қызметіндегі қарым- қатынас мәдениетінің
мазмұны қарастырылды.
Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың әдістемелік негіздері деп аталатын екінші тарауда
болашақ маманның қарым- қатынас мәдениетінің өлшемдері мен
көрсеткіштері және оны қалыптастырудың тиімді жолдары көрсетіледі.
Сонымен қатар, жоғары оқу орнында болашақ мамандарды даярлауда
олардың қарым- қатынас мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық
шарттары айқындалып,олардың мәдениетін қалыптастыру бойынша
ұсыныстар беріледі.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижелері тұжырымдалып, нақтылы
ұсыныстар беріледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде қарастырылып отырған
мәселенің барлық аспектілерін қарастыратын жалпы саны ғылыми және
ғылыми әдістемелік әдебиеттер қамтылған.
1 ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҚАРЫМ –ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ –ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесінің зерттелуі
Қоғамның бүгінгі даму талаптары болашақ маманның бәсекеге
қабілеттілігін көрсететін қасиеттерінің бір қыры ретінде оның
мәдениетті қарым-қатынасын қажет етеді. Адам баласының қарым-
қатынас мәдениеті туралы көзқарастар қоғамның әр кезеңінде
көпшілікті ойландырып келген және бүгінгі күні де өзекті
мәселелердің бірі болып отыр. Сондықтан да Отандық және шетел
ғалымдары тарапынан тұлғааралық қарым-қатынас мәселелері әр қырынан
зерттеліп, назардан тыс қалмай келеді.
Әсіресе қоғамның бүгінгі даму жағдайында жастар арасындағы
қарым- қатынас көңілге қонымсыз деп жиі айтылып жүр. Ересектер мен
жастар арасындағы, ұлдар мен қыздар арасындағы, жастардың өздері
арасындағы қарым-қатынас мәдени тұрғыдан алып қарағанда төмендеп
барады деген көзқарастарды жиі естуге болады. Әйтсе де, осы бағытта
зерттеулер мен ұсыныстар аз емес.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас мәдениеті туралы ойлар ертеден
ғұлама әл-Фараби көзқарасында тамаша көрініс тапқан. Бұл туралы
түріктің ұлы ғұлама ғалымы әл-Фараби өзінің Бақытқа жету жолында
деген еңбегінде Ұстаз бен шәкірт, тәрбиеші мен тәрбиеленуші,
сондай-ақ, ата-ана мен балалар арасындағы қарым - қатынас өзара
түсіністікке негізделуі үшін ересектер тарапынан болатын қарым-
қатынас стилі тым қатал да, тым жұмсақ та болмауға тиіс, - деп
айтқан. Өйткені, егер қарым - қатынас тым қатал болса, онда
тәрбиеленушілер немесе балалар бойын қорқыныш сезімі билейді, олар
ересек адамды сол қылығы үшін жек көреді, оған сенбейтін болады.
Бірақ қарым - қатынас міндетті болғандықтан, оларда екі жүзділік
пайда болады. Егер қарым - қатынас тым жұмсақ болса, онда
тәрбиешілер немесе отбасындағы балалар тарапынан оның ересектер
талабына деген немқұрайдылық пайда болып, оның өзіне деген құрмет
төмендейді, - деп талаптың қалыпты болғанын қажет деп санайды[22].
Мұндай ойлар мен тұжырымдар кейінгі ұрпақ ғалымдары тарапынан
жалғасын тапты.
Атап айтқанда, қарым-қатынас мәдениетін баланың жас кезінен
қолға алудың тиімділігін ғалымдар алға тарта отырып, осы салада
қомақты зерттеулер жүргізген шет елдік және ТМД елдері ғалымдары
Ю.П.Азаров, А.А.Бодалев. Н.Г.Михайлов, А.В.Петровский. А.А.Леонтьев
және т.б.болды [23-27]. Олардың тұжырымдары бойынша оқушыларға тек
қана білім мен оқу-тәрбие жұмысын жүргізу жеткіліксіз, сонымен
қатар тікелей және жанама түрде қарым-қатынас жасау қажет екендігі
белгілі. Ұстаздың бастауыш сынып оқушыларымен қарым-қатынасын оқу-
тәрбие үрдісінде ұйымдастыру жөнінде көптеген маңызды зерттеулер
бар.
Кейінгі жылдарда мұғалім мен бастауыш сынып оқушыларының қарым-
қатынасы және оны қалыптастыру механизмін бала күннен назарға алу
мақсатында қазақстан ғалымдары да әртүрлі зерттеулер жүргізе
бастады. Олар: Қ.Ж.Қарақулов, С.М.Елеусізов, С.И.Қалиева,
В.К.Шабельник және т.б[28-31].
Солардың ішінде ғалым Шолпанқұлова Г.К. өзінің Оқу процесін
пән аралық байланыс негізінде ұйымдастыру арқылы балалардың қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастыру тақырыбындағы зерттеу жұмысында
гумандық қарым-қатынас адам бойындағы адамгершілік, түсінік,
сезім және мінез-құлықтың тұтастығымен, бірлігімен анықталады деп
келтірген. Бұл зерттеу жұмысының мақсаты негізінде бастауыш сынып
мұғалімі мен оқушылардың оқыту үрдісіндегі қарым-қатынас стилінің
тәрбиелік негізін дәлелдеген [32,5].
Ал, Шужебаева А.И. Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-
қатынасындағы қиындықтарын психологиялық-педагогикалық зерттеу
атты жұмысында:балаларды тәрбиелеу жүйесіндегі ең түйінді
мәселелердің бірі болып табылатын қарым-қатынас проблемасын
зерттеген. Онда тұлғааралық қарым-қатынас сферасындағы
сәйкессіздіктер психологиялық-педагогикалық бағытта болатындығын
айтады. Мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалардың
тұлғааралық қарым-қатынасының ерекшеліктерін анықтаудың жолдарын
ұсынады[33]. Cонымен қатар, бұл зерттеуде отбасы тәрбиесі
жағдайында балалардың ересектермен өзара қарым-қатынасының
психологиялық-педагогикалық негіздері, бала мен ата-ана қарым-
қатынасының құрылымы қарастырылады. Автор тарапынан бала
мінезіндегі қиындықтарды жеңу механизмдері жасалынып, балалар мен
ересектердің қарым-қатынасының дербес бағытталған мәдени әдістері
мен тәсілдері анықталған.
Айдарбеков Қ.А. Отбасындағы ішкі қарым-қатынас жүйесінде
жасөспірімдердің өзіндік санасының диологиялық құрылымдардың дамуы
атты зерттеу жұмысында жасөспірімдік кезеңдегі өзіндік сана
дамуының ерекшеліктерін және бүкіл тұлға дамуының ауытқу
өзгешеліктерін тудыратын факторларды талдау жасайды. Осылайша
қоғамның дамуына байланысты пайда болатын қарым-қатынастағы
өзгерістердің түпкі себептері мен көрініс беру ерекшеліктерін
түсіндіруге тырысады[34].
Осындай бала күннен бойына сіңген мәдениет пен қарым-қатынас
ждағдылары өскенде адам бойынан табылатындығын ғалымдар сипаттайды.
Біздің бұл параграфтағы қарастырайын деп отырған қарым-қатынас
мәдениет сипаты студент жастарға тән сапалармен айқындалатындықтан,
ересек адамдар қарым-қатынасының өзіндік түрткілері мен әрекет
түрлеріне байланысты туындауы заңды. Болашақ мамандырдың қарым-
қатынасы оқу әрекетімен, танымдық ізденіс жолындағы әрекетімен
байланысты болғандықтан Қарым-қатынас ұғымының мәнін ашуға осы
ерекшелікті ескеруге тырыстық.
Еліміздің өскелең ұрпақтарын мәдениетті де білімді азамат етіп
тәрбиелеуде ең алдымен мамандар болмысында жоғары мәдениеттіліктің
болуы қажет етілетіндігі белгілі. Ол үшін болашақ маманды кәсіби
қалыптастырумен қатар, оның тұлғалық болмысына мән беру аса
маңызды. Бұл жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үрдісін ізгілендіру
арқылы ұстаз болмысынан бастау алғаны дұрыс.
Қарым-қатынас адам баласының тіршілік етуінің негізгі шарты
ғана емес, оның психикасының дұрыс қалыптасып дамуының факторы және
аса қажетті кұралы болып табылады. Өйткені, қарым-қатынас, ол -
өзара пікір алмасу, келісім не өзара түсіністік, не болмаса
қақтығыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі болып
табылады.
2003 жылы жарық көрген Қысқаша педагогикалық сөздікте қарым-
қатынас ұғымына мынадай анықтама берілген: Қарым-қатынас
адамдардың өзара қатысуы, олардың әрқайсысының өмір сүруі мен
дамуының басты шарты және тәсілі. Адам дүниеге келісімен өзінің
өмір сүру қабілетін дамытуға қатысы барлармен бірге тарихты басынан
кешіреді. Тек қарым-қатынас барысында ғана адам өз басына, өз іс-
әрекетіне мән беріп, баға бере қарайды [35].
Ал, психологиялық сөздікте Қарым-қатынас - біріккен іс-әрекет
қажеттілігін туғызатын, адамдар арасындағы байланыстың дамуын
орнататын күрделі көп жоспарлы үрдіс. Адамдардың танымдық хабарлар
алмасуы, өзара түсінісуі, бір-бірін қабылдауы. Адамдар арасындағы
қарым-қатынас жасауда аса қажетті шарттардың бірі - сөйлеушілердің
өз ой-пікірлерін өзгелерге, тыңдаушыларға қалайда жеткізіп, оларға
әсер етуді көздесе, ал тыңдаушылардың қарым-қатынас орнатудағы
сөйлеуші жақтың ой-пікірін дұрыс ұғынып, оны іс жүзіне асыра білу
мәдениеттілігіне байланысты [36].
Қарым-қатынас дегеніміз – тіл арқылы пікір алысу. Лингвистер
тілді қарым-қатынас құралы, қоғам жасаған білімдерді таратушы
ретінде ертеден зерттеп келеді. Кибернетика мен информатика
теориясы жасалғаннан бері ойды машиналық өңдеуге лайықтап,
символдармен белгілеу міндеті туады.
Қарым-қатынас мәдениетін дамытуға мүмкіндік алу жеке
басындағы үйірсектікті, жұртқа жұғысу жолын қарастыру, осы бағытта
үздіксіз жұмыс жүргізу дұрыс деп санайды қазақ психологі, профессор
Қ.Б. Жарықбаев.
Зерттеуші С. Елеусізова Қарым-қатынас психологиясы деген
еңбегінде қарым-қатынас ұғымына мынадай анықтама берген: Қарым-
қатынас - адамның тіршілік бейнесі мен мәдени өмірінде, тұрмыс-
салтында күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт.
Қарым-қатынас дегеніміз -ғылым, әрі өнер. Бұл шығармашылық процесс.
Қатынас жасау, өзгелермен тіл табысу - әрбір адамның өмір
тәжірибесіне, біліміне, тапқырлығы мен ақыл-ойына байланысты
жүзеге асып отыратын тіршілік мүқтаждығы. Қарым-
қатынас нәтижесінде адамның кісілік қасиеті, өзгелерге деген
қамқорлығы мен жанашырлық сезімі, мәдени көзқарасы қалыптасады, -
деген тұжырым жасайды [37, 9 б.]. Бұдан шығатын қорытынды, адам
баласының өмір сүруге қажетті дағдылары мен санасын өсіретін
түрткілердің бәрі де тек оның қарым-қатынасы нәтижесінде
қалыптасып, дамиды деуге әбден болады.
Адам өзінің материалды және рухани қажеттіліктерін өтеу
мақсатында еңбек әрекетімен айналысып, өзін қоршаған адамдармен
жеткілікті дәрежеде қарым-қатынас жасамайынша дұрыс өмір сүре
алмайды. Қоғам, жеке адам, қарым-қатынас және әрекет әр уақытта
бірлікте. Бұл тіршіліктің заңды белгілері.
Сәби жарық дүниеге келген алғашқы сәттерінен бастап-ақ
отбасының мейірімді, парасатты жаны - анасы, баска да өзінің
айналасындағы адамдармен түрлі қарым-қатынасқа түсе бастайды. Ал,
қарым-қатынас адам баласының тіршілік етуінің негізгі шарты ғана
емес, оның психикасының дұрыс қалыптасып дамуының факторы және аса
қажетті кұралы болып табылады. Өйткені, қарым-қатынас дегеніміз -
өзара пікір алмасу, келісім не өзара түсіністік, не болмаса
қақтығыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі болып
табылады.
Жоғарыда аталған құнды ғылыми деректер баланың жан-жақты дамуы
олармен үлкендердің мектеп жасына дейінгі және мектеп жасында
жүргізген дұрыс, жағымды қарым-қатынасына байланысты екенін
көрсетеді. Отбасындағы қарым-қатынас арқылы ата-ана баласын өмірге
бейімдеп, өзінің де өзгелердің де дербестігін түсінуге үйретеді.
Кез-келген отбасындағы ең негізгі мәселелердің бірі - үйдегі тәртіп
болып табылады. Тәртіп ата-ана мен баланың күнделікті қарым-
қатынасының тұтастай бөлшегі. Ата-ана баласының ақыл-ойын,
қабілетін дұрыс тәрбиелеу үшін ең алдымен баласын жақсы, толық
түсіне білуі керек.
Ескере кететін тағы бір маңызды мәселе, жеке адам қалыптасуының
негізгі факторы болып табылатын қарым-қатынас баланың
интеллектісінің дұрыс, жеткілікті дамуына өте үлкен әсер етеді.
Көптеген педагогикалық, психологиялық ғылыми деректер бізге қарым-
қатынастың әр кезде әрекетпен тікелей байланыста жүретінін
көрсетеді.
Ата-ана баласымен, ұстаз шәкіртімен және басшы қызметшілермен
қарым-қатынасқа түскенде қарым-қатынастың түрлерін қолданады.
Көптеген ғылыми деректерден біз қарым-қатынастың демократиялы және
авторитарлы және бейтараптық түрлерінің бар екендігін білеміз.
Демократиялы қарым-қатынас - ата-ана мен баланың, ұстаз мен
шәкірттің арасындагы өзара достық, жолдастық көріністерден жасалған
қатынас. Бұл қатынас балада эмоцианалды көңіл-күй тудырып, саналы
іс-әрекетке итермелейді. Бала ересектер тарапынан эмоцианалды дұрыс
қарым-қатынасты барлық қажеттеліктерден де басым керек етеді. Ата-
ана мен ұстаз осы қажеттілікті қанағаттандыру үшін балалармен
кішкене кезінен бастап мейірімді, жылы қатынас жүргізуі тиіс. Ол
баланың келешекте мәдениетті болып қалыптасуына өз ықпалын
тигізеді. Демократиялық қарым-қатынаста тәрбиеленген бала кез
келген ортада өзін дұрыс ұстауға тырысады.
Авторитарлы қарым-қатынас - кішкентайлардың үлкендерге сөзсіз
бағынып, тәуелді болуымен тікелей байланысты жүреді. Үлкендер бұл
жағдайда тәртіптілікті, баланың ата-анасына толық бағынышты болуы
деп түсініп, баласына психологиялық қысым жасағанын байқамай да
қалады.
Авторитарлы қарым-қатынас барысында бала көбінесе ата-анасынан
немесе оқушы мұғалімнен сескеніп, қорқады. Нәтижесінде бала өз
тәртібін дұрыс меңгере алмайды. Осындай қарым-қатынаста
тәрбиеленген бала балабақшада, мектепте, басқа да қоғамдық
орталарда өзін бірқалыпты ұстай алмайды, қарапайым мәселелерді
шешуде қиналады. Өз әрекеттеріне әділ баға беруде кателеседі.
Мектепке дейінгі жастағы бала мен ата-ананың жасаған авторитарлы
қарым-қатынасы бала ойлауының дамуына да өз әсерін тигізбей
қоймайды[37].
Зерттеуші-ғалым А. Капенованың пікірінше, қазақ отбасында ата-
ана мен бала арасындағы тәрбие жұмысында қарым-қатынастың
авторитарлы түрі басымдық танытады [38,117 б.]. Әр ата-ана өз
баласына деген сезімін өзінше жеткізуі мүмкін. Қандай жағдайда
болмасын, ата-ана баламен жағымды қатынас жасап, оны қолдап
отыруы керек. Өйткені, отбасында ата-ана
ықпалымен жүргізілген дұрыс қарым-қатынас барысында балада өзін
қоршаған табиғатқа, қоғамға, адамдарға деген таза көзқарас
қалыптасады. Біздің ойымызша, ата-ана баласымен жоғарыда аталған
қарым-қатынастың белгілі бір түрін ғана қолданбай олардың екеуін
қатарластыра, байланыстыра қолданғаны дұрыс, бұл жагдайда
тәрбиеленген балада белгілі тәртіп ережелері қалыптастып,
коммуникация дағдылары, яғни кез-келген адаммен жеңіл, қиындықсыз
қарым-қатынасқа түсу қабілеті пайда болады.
Біз жоғарыдағы бірқатар ғалымдар зерттеулеріне сүйене отырып,
әртүрлі жастағы және әртүрлі ортадағы қарым-қатынас сипатын
зерттеулердің ерекшеліктеріне тоқталып өттік. Сонымен қатар,
олардың сипатын да білдік. Ендігі жерде қарым-қатынастың ең жоғарғы
формасын таңдау және оны өскелең ұрпақ бойына сіңіру бүгінгі күні
барша педагог мамандардың басты міндеті болмақ. Осы тұста
Мәдениет ұғымының мәні туралы да көзқарастар әртүрлі. Атап
айтанда, философиялык сөздікте: Мәдениет - адамзаттың болмыс пен
сананың барлық салаларындагы әлеуметтік-прогрестік шығармашылығының
қызметі. Мәдениет - қоғамдық-экономикалық формациялардың алмасуына
байланысты дамитын тарихи құбылыс, - деп сипаттама берілген
[39,145 б.].
Ал Р.Қоянбаевтың Қысқаша педагогикалық сөздігінде мәдениет
ұғымына мынадай анықтама берілген: Мәдениет - адамды жасампаз,
белсенді тұлға ретінде қалыптастыруға ықпал жасайтын қоғамдық-
тарихи барыстың мазмұны, адамзат тарихында жасалған және дамытылған
материалдық және рухани құндылықтар жиынтығы.
Мәдениеттің шын болмысы - адамдардың тікелей іс-әрекеттік қарым-
қатынасында қалыптасатын және көрінетін, іс-әрекетінің
тәсілдерінде, құрал-саймандарында және еңбек нәтижелерінде жүзеге
асатын ойлардың қайталанбас жасампаз өзіндік қабілеттерінде,- деп
сипатта берген[40,32].
Қарым-қатынас мәдениеті ұғымын тұтастықта алып қарастыратын
болсақ, қарым-қатынас мәдениеті адамзаттың ғасырлар бойы
қалыптастырған белгілі ережелерін сақтауға негізделеді. Ондай
ережелерді әдеп деп атаймыз. Әдеп - бұл адамдар арасындағы сыпайы
болу, олқы қылыктардан аулақ болу секілді қасиеттермен сипатталады.
Осы аталған адами қасиеттерді яғни әдептілік белгілерін бала
бойында дарытатын ең бірінші кезектегі орта тәрбие ортасы болмақ.
Ертеректе туыстық, отбасылық қатынастар адамда бала
кезден қалыптастырылған болатын. Қазақ отбасында ойын ойнау, көркем
өнермен шұғылдану, еңбекке қатыстыру аркылы ересек адаммен баланың
қарым-қатынасы нығайған. Жалпы, отбасында бала мен қарым-қатынас
орнатуда ата- мен әже, әке мен ана өз рөлдерін дұрыс түсіне білуі
керек. Олардың әркайсысының бала өмірінде алатын орны ерекше.
Айталық, ата бауырында өсіп, қарым-қатынаста болған бала ерте ер
жетіп, тиянақты, саналы болып өссе, әжесінен тәрбие алып, оның
ертегі, әңгімесін тыңдап өскен бала бауырмал, сезімтал, үлкенді
сыйлағыш келеді. Дегенмен, әке- шешенің арасындағы ұрыс-керіс
баланың қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Осы тұрғыда Ж. Қоянбаев
кейбір отбасындағы тәрбиенің қиындығы мынада деп түсіндіреді: Әке
мен шеше өздерінің кемшіліктерімен күреспейді, кайта оны жуып-
шаяды, солай бола тұрса да балаларынан тәртіпті болуды талап етеді.
Мұндай жағдай балаларды дұрыс жолдан тайғызып, оларды екі
жүзділікке итермелейді деп түсіндіреді [41,35]. Шындығында да
бала отбасында жақын туыстарымен қарым-қатынаска түсу барысында
жақсы мен жаманды, ақ пен қараны ажыратуды үйреніп, өз халқының
мәдениетін, сөз өнерін меңгереді. Әрине, бұл айтылғандардың барлығы
отбасындағы ата-ана мен бала арасында ұйымдастырылған екі жакты
байланыс, өзара түсіністік арқылы ғана жүзеге асады. Бала
үлкендердің махаббаты мен қамқорлығынсыз жеке тұлға болып
қалыптасуда түрлі кедергілерге тап болуы мүмкін. Бала жасы
қаншалықты кіші болған сайын олар үшін әлеуметтік оқшаулау
соншалықты ауырға соғады.
С.В. Петерина қарым-қатынас мәдениеті - баланың қоғамдық
орындарда, тұрмыста әдептілік көрсету, сөз қорын дұрыс қолдану,
жағымды қатынас жасау деп түсіндіреді [42,266 б.].
Қазақстандық ғалым Т.Ахметов баланың қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру үшін ата-аналарға қажетті белгілі ережелерді ескеруді
ұсынады:
* ата-аналарға әдебиет таңдауда бала жасын ескеру;
* тамашаланған теледидар бағдарламаларын баламен бірлесе талқылау;
* қарым-қатынаста баланың қимыл-қозғалысына, жүріс-тұрысына назар
аудару,
* ата-ана, үлкендерге құрмет көрсету,
* қарым-қатынаста ата-ана өзіндік сөйлеу тіліне, сөйлеу мәнеріне
көңіл бөлу сияқты мәселелерді атап өтеді [43,116].
Жоғарыда көрсетілген ғалымдар зерттеулеріндегі қарым-қатынас
мәдениетінің жалпы ғылымдағы зерттелу жағдайына талдау жасай келе,
карым-қатынас мәдениеті - бұл қоғамдық қажеттіліктер негізінде
туатын әр адамның білім, тәрбие және әлеуметтану деңгейін
көрсететін, мінез-құлық мәдениетінің құрамдас бөлігі деген ойды
түйіндеуге болады.
Қарым-қатынас мәдениеті адамның бойындағы кісілік қасиеттерге
жатады. Ал кісілік қасиеттердің бүгінгі қазақстандық философтар
еңбектерінде де көрініс тапқан. Солардың бірі Д. Кішібеков өзінің
философиялық зертеуінде кісілік қасиеттердің үш дәрежеде болатынын
айтады:
1. Әрбір адам ең алдымен адамзат қауымының мүшесі. Шыққан
нәсілінен, ұлтынан, табынан, жынысынан, туған жерінен тәуелсіз есті
адамның
барлық өкілдеріне ортақ, жалпы адамзаттық қасиеттер тән. Олардың
қатарына
қуану, қайғыру, балажандық, ананы сүю, арамдык-зұлымдықтарға,
әділетсіздікке теріс қараушылық, махаббат, жек көрушілік, әділдікті
жақтау т.б.
жатады.
2. Ер адамның физиологиялық ерекшелігінен жоғары жүйке жүйесінің
қызметінен туатын және оның тек өз басына тән психологиялық
ерекшеліктері. Бұлар оның мінез-құлқына, қимылы мен жүріс-
тұрысында, сөйлеу ыңғайында, адамдармен қарым-қатынасында болады.
3. Адам белгілі бір елде, тарихи дәуірде, белгілі бір дәрежеге жеткен
материалдық және рухани мәдениет жемістерін сусындап өседі.
Осылардың бәрі қосылып адамның жан-дүниесінде өзінің ізін
қалдырады және адамның мәдениет дәрежесін құрайды деп түйіндейді
[44, 118].
Қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасып, дамуына қазақтың ауызекі
поэтикалык және музыкалық шыгармашылығы (мақал-мәтелдер, ертегі,
аңыз әңгімелер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, эпос, жыр, терме, айтыс,
ән күйлер) орасан зор рөл атқарды және атқарып отыр. Ұрпақтан-
ұрпақка мирас болған оның таңдамалы үлгілері өскелең ұрпакты
тәрбиелеудің таптырмас кұралына айналды.
Инабаттылық - қарым-қатынас мәдениетінің бір көрінісі.
Инабаттылық рәсімдері: қарапайымдылық, сыпайылық, тіл алғыштық,
әділеттілік, адалдық, ұқыптылық, жауапкершілік.
Қазақта Кішіпейілділіктен кішіреймейсің деген мақал бар. Осы
мақал арқылы халық жастарды кішіпейіл, мейірімді, сыпайы болуға
тәрбиелейді. Тағы бірде, Сыпайы сырын жасырмайды дей отырып,
халық сыпайы адамның мәдениеттілікті сақтай білетінің жастарға үлгі
тұтады. Сыпайы болу дегеніміз -әдеп сақтау, әдептілік үлгісін,
мәдениеттілікті көрсету. Қарым-қатынас мәдениетінің тағы бір
тәлімді түрі - тіл алғыштық. Тілазардың түбі - азар деп, халық
тіл алмайтын қырсықты жек көрсе, ата салтын ардақтап, үлкенді
сыйлай білетін, ананың ақ сүтін ақтайтын ұрпақтың елгезек, тіл
алғыш болатынын байқайды.
Енді бірде халық жолдастық қатынастарға тоқтала отырып,
балаларды мейірімді, кішіпейіл болуга, берілген уәде, айтқан
серттен айнымайтын адал дос, жақсы жолдас болуға үйретеді: Ат
жаманы жолда қалдырар, жолдас жаманы қолда қалдырар деп түйеді.
Жаман дос көлеңке, басыңды күн шалса, қашып құтыла алмайсың,
басыңды бұлт алса, іздеп таба алмайсың деп жас буынға адамгершілік
сипатқа жатпайтын жат мінездердің барлығынан аулақ болуды көздейді.
Сонымен қатар, ата-апаларға баланы шолжақ етпеу үшін онымен
сөйлесуде, үлкен кісілердің өздері парасатты әңгімелер айтуға,
балаға баласынып қарамау керектігін де әрқашан еске
салады: Балаңа байқап сөйлесең, ақылыңа көнер, байқамай
сөйлеген көп ішінде өлер деп баланың қалай өсуі алдымен ата-анаға
байлаиысты екенін құптайды[45, 46].
Сыйлау, құрметтеу ниетін білдірген жас ұрпақка ата-ана, үлкен
адамдар жақсы тілекті батасын береді. Бата - тэрбие бастауы. Бата
арқылы ұрпаққа амандық, адалдық, парасатылық, отаншылдық,
ізеттілік, өнер-білім, ырыс-несібе, құт-береке, мұрат тілейді. Ол
қандай жағдайда берілмесін, кісілікке, имандылыққа, мейірімділікке,
адамгершілікке, мәдениеттілікке тәрбиелейді. Тэңір жарылқасын,
Үлкен жігіт бол, Бақытты бол, Мерейің үстем болсын деген бата-
тілектер бар, үлкеннің осындай батасын алуға әрбір жас бала
талпынатындай тәрбис беру қажет.
Бүгінгі қоғамның талабы нарық сұраныстарын қанағаттандыратын
тұлғаның жаһандық қарым-қатынас кеңістігінде бәсекеге қабілетті
болуын қажет етеді. Бұл ең алдымен оның қарым-қатынасында сөйлеу
мәдениеті арқылы көрініс табады.
Тәрбиенің негізгі салаларының бірі - ақыл-ой тәрбиесі
үлкендердің балаға саналы ықпал етуімен, айналадағы әлем, табиғат
жайлы қарапайым білім беруімен анықталады. Қазіргі кезде бала
өзінің көп уақытын отбасынан тысқары жерлер - балабақша, мектепте,
құрбылары арасында өткізеді. Сол күнделікі тіршілік барысында неше
қилы байланыстар мен қарым-қатынастар жасайды. Алуан түрлі
адамдармен ұшырасады, сөйлеседі, пікір алысады, тәжірибе
жинақтайды. Бірімен бірі ұласып жатқан өмір ағымында ол өзі де
байқай бермейтін әр түрлі әдеп дағдыларын танытады. Кей жағдайларда
әдептілік талаптары деңгейінен төмендеу болатыны сезіледі. Ол,
әрине, көп жағдайда: әдептіліктің жастан бойға сіңбегендігіне, оны
ережелерін сақтап, дағдыланбағанына, отбасында бұл мәселеге жөнді
көңіл бөлінбегендігіне байланысты. Адам мәдениеті неғұрлым жоғары
болса, оның айналасындағыларға қарым-қатынас мәдениеті қарапайым,
сыпайы бола түседі.
Қарым-қатынас – қоғамның мәнді иесі ретіндегі адамның маңызды
рухани қажеттілігі. Адамның қарым-қатынасты қажетсінуі оның
қоғамдық сипаттағы тұрмысымен, іс-әрекетте өзара әрекет етуді қажет
етумен сабақатасады. Кез- келген бірлескен іс-әрекет, ең алдымен
еңбек іс-әрекеті оны орындаушылар арасында тиісті байланыс пен
өзара түсіністік болмаса жүзеге аспайды. Қарым-қатынас бұл адамдар
арасындағы түрліше байланыстар, ол байланыстар бірлескен өмір
қажеттілігі, қарым-қатынастың ерекшелігі оның іс-әрекетпен тығыз
ажырамас байланыстылығында. Қарым-қатынас мазмұны болып, адамдардың
өзара әрекеттестігін тудыратын ақпарат болады. Ол жаңа білімді
хабарлау болуы мүмкін, мұғалімнің ұғымдары, гипотеза т.б.
түсіндіруі болады. Қарым-қатынас іскерлік пен дағды, шеберлікті
игерудің білімі мен бөлшегін беру тәсілі де болады.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас байланысы, қарым-қатынас
мәдениеті, қарым-қатынас әдебі, қарым-қатынас тәрбиесі, қарым-
қатынас жиілігі, қарым-қатынас өркениеттілігі тағы сол сияқты,
әрбір адамға етене таныс сөздерді үйреншікті, қалыптасып қалған бар
әдет ретінде күнделікті өмір ағымы барысында айтыпта, естіп те
жүреміз. Алайда сөздердің мағынасына, яғни олардың функционалдық
мазмұнына мән бере бермейміз.
Қарым-қатынас мәдениеті – адамдар арасындағы өзара тығыз
байланыстылықты қамтамасыз етуге соның негізінде іс-әрекеттер
жүйесін үлестіріп, реттеуге, дұрыс бағыт түзеуге, ой-сананы
дамытып, әркімнің өмірден лайықты орыннын табуға мүмкіндік туғызу.
Адам өмірі тәжірибесінен алып қарағанда және қарым-қатынас туралы
анықтамаға сүйенсек, жалпы қарым-қатынас көп салалы адам қызметінің
бір түріне жатады екен. Оған талас жоқ. Ал адам баласына ежелден ақ
белгілі болған мәселе қызметтің қайсы бір түрін алып қарамайақ,
оның мақсат мүддеге сай жүзеге асырылуы әйтеуір бір құралдың
пайдалануына байланысты екендігінде. Ендеше адамдар арасындағы
байланыстың қандай бір түрін алып қарасақта оның да жүзеге асып
мүмкіндік жасайтын құрал болады. Ол құралға: жанды сөз, бет-
әлпет, жүз өзгерісі, ым-ишара жатады. Яғни сөзбен адам
бейнесіндегі қозғалыстар синтезі қарым-қатынас құралдары.
Ғалымдардың еңбегіне және күнделікті тұрмыстағы тәжірибеге,
құбылыстарға сүйенсек қарым-қатынасты қалаушы осы құралдар
биологиялық алғы шарттарға да негізделіп, соларға да сүйенеді. Сол
себепті де қарым-қатынас құраладры мәдениетті жасаушы да
тасымалдаушы да болып табылады. Яғни олар адам баласының қызметі
барысында ойлап тапқан, қолдан жасап шығарған нақтылы жемісі. Адам
баласының саналы іс-әрекетіндегі әр түрлі қолданылатын амалдары,
адамдар арасындағы өзара ықпалдастықтардың, әсер жасаудың өтілуіне
алғы шартты, мүмкіндіктерді қалайтын болғандықтан сол мәдени қарым-
қатынас - деп айту күмән туғызбайды. Жоғарыдағы ойымызды жүйелеп
айтатын болсақ белгілі бір құралдар арқылы (сөз, ым-ишара, т.б.)
нақтылыққа – асатын яғни адамдардың ғана арасында болатын саналы
байланыс процесін қалайтын яғни қамтамасыз ететін адам баласына
ғана тән қолданыстағы ерекше бір тәсілдегі іс-әрекеттерді мәдени
қарым-қатынас - деп айтуымызға болады. Әрбір адамның қарым
–қатынас мәдениеті, оның дара тұлға ретінде қалыптасуы өткен
белгілі бір әлеуметтік топтың мәдениетін меңгерген жағдайда ғана
орнығады.
Тұлға мәдениеті өзіне білімділікті, тәрбиелілікті басқа
адамдармен қарым-қатынаста өзіне алған, қоғамдық тарихи
тәжірибелерді кіргізеді. (Л.С. Выготский). Адам әлеуметтену
барысында тілді үйренеді, мінез-құлық үлгілерін, қарым-қатынас
нормалары мен ережелерін меңгереді, мәдениет сырын таниды. Бұларды
меңгеру дегеніміз адамның олардың пайдасы туралы мәліметтерді
білумен ғана шектелмей өз игілігіне де айналдыруы екен. Сайып
келгенде адам сөйлеуді үйреніп, басқа адамдарды түсіне бастайды,
олардың іс-әрекеттерін аңғарады, өзінің жеке басты мінез-құлықтарын
қалыптастырады және реттейді, ішкі байлық жүйесін жасайды. Қарым-
қатынастың мәдениет формалары жеке адамның игілігіне асу үшін
кемінде екі процестің өтуі шарт. Олар: біріншіден, қарым-қатынастың
мәдени құралдарымен танысу; екіншіден, осы құралдарды өз деңгейінде
игеру мақсатында адамдардың белсенді өзара ықпалдастықта болуы және
оларды қолдануды үйрену, қарым-қатынастың жаңа амалдарын іздеу, оны
өздерінің жасауы.
Мәдени қарым-қатынасты меңгеру процесі адам өмірінің алғашқы
жылдарында, яғни сәбидің дауыс және басқа тілді белсенді меңгеріп,
мінез-құлық ережелерін үйрену барысында-ақ жүреді. Оқымыстылардың
айтуынша дәл осы процесс кезінде комуникативті мінез-құлық
формалары мен рөлдік ойындардың маңызы өте зор. Қарым-қатынас
жолдары мен амалдарын белсенді игеру кейінгі жылдарда да жалғасады.
Қоғам өмірінде қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеуде дінде
елеулі рөл атқаратын киелі діни кітапты уағыздарында адам баласының
күнәдан-айыптан сақтанудың, іс-әрекеттердегі үлгілі тәртіпті
орнатудың, жалпы адам баласын құрметтеудің адамгершілікке толы
өсиеттері сан мыңдап кездеседі. Діни уағыздарда әр түрлі кездесетін
сәт, жағдайлар, орай адамдардың жынысына, жас ерекшелік белгілеріне
қарай мінез-құлық формаларын реттілікке келтіру жолдары жазылғанда
дінді мойындайтындардың барлығына да оларды орындау міндеті
екендігі көрсетілген.
Қарым-қатынас мәдениеттілігіне тәрбиелеудің жоғарыды
көрсетілген формаларынан басқа нақтылы өмірдегі ситуацияларға
қатысты басқада формалары бар болған, бүгінгі күні де олар бар.
Қарым-қатынас әлеуметтік құбылыс бола отырып, адамның бүкіл
өмірінің аумағын, іс-әрекетін қамтиды. Қарым-қатынас мүшелерінің
контигентіне, санына байланысты келесі қарым-қатынас түрлеріне
бөлуге болады: тұлғааралық, тұлғалық-топтық, топаралық қарым-
қатынас.
Тұлғааралық қарым-қатынас кезінде барлық мүшелер бір-бірімен
тікелей байланыс орнатады, әрі қарым-қатынаста болады. Қарым-
қатынас ерекшелігі топтар жүзеге асыратын іс-әрекеттің мақсат,
мазмұны арқылы анықталады. Тұлғалық-топтық қарым-қатынас - бір
жақты жеке адам, ал бір жақты-топ бейнеленгенде ғана пайда болады.
Мысалы: оқытушының сыныппен, жетекшінің ұжыммен, оратордың
аудиториямен қарым-қатынасы.
Топаралық қарым-қатынас кезінде әрбір топ өз бағдарын ұстанады,
мақсаттарына жетуге ұмтылады немесе екі топ та белгілі бір сұрақ
бойынша келісімге келуге, яғни консенсусқа жетуге ұмтылады.
Қарым-қатынас адам өмірінің барлық салаларына терең еніп бара
жатқан құбылыс. Оның мән-мазмұнының өте-мөте сан алуан екендігіне
күмән жоқ. Қарым-қатынас тіршілік атаулының (оның ішінде адам өмірі
ерекше). Қалыптылығын сақтауды қамтудан бастап, адамдардың мән-
мазмұнды табиғатындағы толымды өмір сүру жолын жетілдіру, оның
амалдарын табу, таңдау, өңдеу, оларды өмір салты құралдарына
айналдыру мақсатындағы саналы байланысын, өткені мен бүгінгіні және
болашақтық сабақтастылығын қамтамасыз етеді. Қарым-қатынас жеке
көңіл күй әсерін жеткізуден бастап, ақпараттар тасымалдай алмау,
жекеленген адамдардың, ықшам және әлеуметтік топтардың,
халықтардың, ұрпақтардың мақсаты өзара ықпалдастығын орнатып,жүзеге
асыратын негізгі құрал. Осы айтылған ой-пікірлердің өзі қарым-
қатынасқа берілер сипаттар мен анықтамалар мүмкіндігінің толассыз
болатындығын, оның әлі де беймәлім тұстары мен мәндері қарсыларының
ашыла беретінін көрсетіп отыр. Біздің негізгі мақсатымыз осы қарым-
қатынас туралы берілген сипаттамалар мен анықтамалар ішінен мәні
жоғары деп саналатын яғни қалыпты жағдайда сондай көзқарас
орныққан, атап айтқанда қарым-қатынас қызмет түрі деп санайтын
мәселеге ерекше тоқталып, орнын ажырата көрсету болып отыр. Сонымен
қарым-қатынас қызмет түрі болып табылады екен. Өйткені, ол да
қызметтің басқа түрлері сияқты белгілі бір мақсатқа жүгінеді және
нормаға тәуелді. Ендеше оның берер нәтижесі бар. Белгілі бір
жағдайда өзінің тиімділігін көрсетеді деген сөз. Қарым-қатынастың
мақсаты әрбір жеке адамның немесе тұтас алып қарағанда қоғамның
бірлескен қызметіне түзетулер ендіру мен жоспарлау жатады. Яғни
қарым-қатынас басқа коммуникативті емес қызметтерді қамтиды. Олай
болған жағдайда қарым-қатынас нақтылы өндірімді қызмет түріне
жатады. Яғни қызметтің бұл түрі материалдық және рухани игілігі бар
өзгешелігі болумен сипатталады.
Адамның жан-дүниесіне игі әсер жасау жағдайын адамның жеке
басты рухани жетімділігі қалайды. Яғни әрбір адамның психологиялық
кемелдігі басқа адамның ішкі жан сарайына деген нақты мейірімділік
көзқараспен, оның потенциалын толықтай іске қосылуына адал ниетпен
қарау жәен жәрдем беру әрекетімен көрінеді. Егерде қарым-қатынас
мақсаты адамның ішкі жан-сарайына игі әсер жасауды міндетке алса,
онда қарым-қатынастың іскерлік және өнегелілік нәтижелік жақтарына
қойылатын талаптар тығыз байланыста болады. Адамның рухани өсуі
үшін тек тілеулейік ниетпен шектелмей, оның мәселелерін көре білу,
әрі шешімін тауып беруге жәрдем беру керек. Мысалды еске алайық.
Шағынған адамның көңіл-күйіне досының формалары көзқарас танытуы
байланысқа жеміс бермейді дедік.
Бірақ шын пейілдегі бірге қамығуда, қатынастың ойдағыдай
қалуына жеткізе алмайды. Мұның себебі мынада: Айталық өзін
жәбірленуші санаған адамның әрекетінде дұрыстық жоқ ісі теріс, ал
ол өз қателігін мойындағысы келмейді. Ал жәбірленушіні қарсы
алған досы, оның қөңілінен шығып, оның іс-әрекетін дұрысқа шығарса,
досының көңіл-күйі көтеріліп жуасиды. Бір қарағанда байланыс
мақсатына жеткендей көрінеді. Ал шын мәнінде жәбірленген адам үшін
байланыс пайда әкелген жоқ. Мұндайда болған жағдайды асықпай
байыптап, қателік кімнен болғанын ақылғы салып, дұрыс басу айтып,
жіберген қателігіне досының көзін жеткізіп, алда осындай қателіктен
сақтану жолына кеңес айтса онда байланыс жемісті өтті - деп
есептеуге болады.
Отандық ғалымдар зерттеулері бойынша қарым-қатынас процесін
реттеу үш деңгейде өтілуі шарт[47]. Олар төмендегідей:
1. Қарым-қатынас процесіне көзқарас.
Мұнда өмірдің талабына сай қойылған міндеттерді шешу
мақсатында қарым-қатынас процестерін белсенді түрде пайдалану
бағдарын ұстану ықтималдылығымен білінеді. Бұл жерде қойылған
мақсатқа жеткізетін тиімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Мұсабекова Бағила Ибадуллақызы
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ
(Педагогика және психология мамандығы негізінде)
6М010300 – Педагогика және психология мамандығы бойынша
педагогика және психология ғылымдарының магистрі академиялық дәреже
алу үшін дайындалған магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2014
Қорғауға жіберілді:
Жалпы педагогика және этнопедагогика кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., аға оқытушы
_______________А.Рысбекова
(қолы)
_________________20__ ж.
Магистрлік диссертация
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ
(Педагогика және психология мамандығы негізінде)
мамандығы: 6М010300 – Педагогика және психология
Магистрант ___________________ Б.К.Мұсабекова
(қолы) (аты-
жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., доцент ___________________ Қ.Т.Атемова
(қолы) (аты-
жөні,тегі)
ТҮРКІСТАН – 2014
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қоғамның қай кезеңінде болмасын
адамзат баласы өзінің материалдық және рухани қажеттіліктерін өтеу
мақсатында еңбек әрекетімен айналысып, өзін қоршаған ортамен,
адамдармен жеткілікті дәрежеде қарым-қатынас жасап келеді және сол
арқылы дамып, жетіледі. Әсіресе, бүгінгі болашақ мамандар даярлау
саласында бәсекеге қабілеттілікті қажет етіп отырған жаһандық талап
ең алдымен маманның кез-келген ортада жоғары мәдениетті қарым-
қатынас жасай алуын керек етуде. Бұл өз кезегінде білім беру
мекемелерінде, соның ішінде жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үрдісін
ұйымдастыруда және білім мазмұны мен қарым-қатынаста іске асырылмақ.
Бүгінде тұлғааралық қарым-қатынас мәдениетін көтеру мемлекеттік
мәселеге айналып отыр. Оған дәлел елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-
2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты
Қазақстан халқына Жолдауында: Біз бәсекеге қабілетті дамыған
мемлекет болуымыз үшін сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек деп
айта келіп, оның өлшемдерін: Өлшем біреу ғана - өте жоғары этика
мен кәсібилік,- деп ерекшелеп көрсетуі бүгінгі мамандар даярлауда
олардың кәсіби біліктілігін қалыптастырумен қатар жоғары
мәдениеттілігін де естен шығармауымызды міндетімізге баршамызға
жүктеп отыр[1].
Әйтсе де, бүгінгі жас маманның мектеп табалдырығындағы
оқушылармен, жоғары оқу орнындағы ұстаздармен және т.б. ортада
тұлғааралық қарым-қатынасында көптеген қиындықтар мен кемшіліктер
кездесіп жатады. Бұл тәжірибе арқылы келсе де, жоғары оқу орнында
болашақ маманның қарым-қатынас мәдениетінің бастау алуын қамтамасыз
ету ондағы оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруға және кәсіби
дамуды қарқынды етуге біршама септігін тигізеді. Сонымен қатар,
бүгінгі бәсекеге қабілетті маманның кәсіби тұлғасының бір көрсеткіші
- оның қарым-қатынастағы жоғары мәдениеттілігі болып табылады.
Тұлғааралық қарым-қатынас мәдениеті туралы ой-пікірлер ерте
кезен ұлы ғұламалар:
- Қорқыт, әл-Фараби, Ж. Баласағұн, Кейкаус, Қ.А.Ясауи және т.б.
еңбектерінен бастау алған [2, 3, 4, 5,6];
Тұлғаның қарым-қатынас мәдениеті туралы Ресей ғалымдары:
- Коган Л.Н., Злобина Е.Г., Шмайлова Н.Д., Иванова Т.В., Панкратов
В.Н. және т.б. қарастырса [7-12 б. ];
- Отандық ғалымдардан Омар Е., Қалиева Г.И., Исаева З.А., Төребаева
К.Ж., Көшербаева Г.Н., Есенғұлова М.Н. және т.б. жоғары оқу
орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың
әртүрлі аспектілерін қарастырған[13-18];
- ал ғалымдар Канапин А.К., Яндаров А.Д., Қозыбаев Е.Ш., Тасбулатова
Г.Н., Кашкимбаева З.Ж. және т.б. мектептегі жоғары сынып
оқушыларының оқу-тәрбие үрдісінде қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың жолдарын зерттеген [19-21].
Болашақ маманның жоғары оқу орнында қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыруға қатысты ой-пікірлер Отандық және ТМД елдері ғалымдары
тарапынан кеңінен қарастырылып, айтылып жүрсе де, бүгінгі жастар
болмысы мен мектеп оқушыларының даму ерекшеліктерін ескере отырып
зерттеу өзекті әрі қажет деп білеміз. Себебі, бүгінгі мектеп
оқушылары тіптен өзгеше. Ал жоғары оқу орнындағы болашақ мамандар
сол балалармен жұмыс жүргізуде қарым-қатынасқа түсуге қаншалықты
даяр және кездескен қиыншылықтар себептері мен шешу жолдарын біле
ме? Осы тұста, қоғамның бүгінгі мамандарға бәсекеге қабілеттілікті
қамтамасыз ететін қасиеттерді бойында қалыптастыруды, соның ішінде
жоғары мәдениеттіліктің болуын талап етуі мен жоғары оқу орындарында
студент бойында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесінің
жүйелі, мақсатты түрде қарастырылмайтындығы, жоғары оқу орнында
студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруды ұйымдастырудың
қажеттілігі мен оның педагогикалық шарттарының нақты
айқындалмағандығы арасында қарама-қайшылықтың бар екендігі
айқындалды. Бұны психологиялық және педагогикалық мәселе деп біліп,
оның шешімін табу бізге зерттеу тақырыбын Жоғары оқу орнындағы
студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық
шарттары (Педагогика және психология мамандығы негізінде) деп
алуымызға негіз болды.
Зерттеудің обьектісі: Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-
қатынас мәдениеті.
Зерттеу пәні: Жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үрдісінде
студенттерінің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің мақсаты: Жоғары оқу орнындағы Педагогика және
психология мамандығы студенттерінің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың ғыдыми-теориялық негіздерін айқындап, әдістемелік
ұсыныстар беру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Жоғары оқу орнындағы студенттердің
қарым-қатынас мәдениеті қалыптасады, егер,
-студенттің болашақ маман ретіндегі қызметінің қарым-қатынас
мәдениеті мен оның ерекшеліктері ғылыми-теориялық тұрғыда
негізделіп, айқындалса;
- жоғары оқу орнындағы Педагогика және психология мамандығы
студенттерінің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың өлшемдері
мен көрсеткіштері айқындалса;
- жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық шарттары айқындалса;
- жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың жолдары әдістемелік тұрғыда қамтамасыз етілсе.
Зерттеудің міндеттері:
1. Жоғары оқу орнындағы студенттердің Қарым-қатынас мәдениеті
ұғымының мәнін ашу және оны қалыптастыру ғылыми-теориялық
негіздерін айқындау.
2.Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштерін айқындау.
4.Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын айқындау.
5.Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыруға байланысты әдістемелік ұсыныстар беру.
Жетекші идея: Жоғары оқу орнындағы педагогика және психология
мамандығындағы студенттердің кәсіби қарым-қатынас мәдениеттілігін
қалыптастыру маманның кәсіби біліктілігін арттырады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздеріне философия,
әлеуметтану, педагогика және психология ғылымдарының жеке тұлғаны
дамыту туралы iлiмдерi, іс-әрекет теориясы, жалпыадамзаттық және
ұлттық-мәдени құндылықтардың диалектикалық өзара бiрлiгiне
байланысты iлiмдерi, педагогикалық құбылыстарды зерттеудегi
тұжырымдамалары, сондай-ақ, ұлы ғұламалардың, Қазақстандық
ғалымдардың мәдениеттілік туралы ой-пікірлері мен зерттеулері
алынды.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты психологиялық-
педагогикалық әдебиеттерді талдау; жинақтау, топтау, теориялық
талдау, мамандардан интервью алу, сұхбат, сауалнама жүргізу,
студенттердің зерттеу мәселесіне қатысты жазба жұмыстарына талдау
жасау әдістері қолданылды.
Зерттеу көздері: Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 стратегиясы
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына
Жолдауы, философия, педагогика, психология және т.б. ғылымдары
саласындағы қарым-қатынас мәдениеті туралы зерттеулер, Қазақстан
Республикасы Үкiметi мен Бiлiм министрлiгiнiң ресми-құқықтық
құжаттары (ҚР Конституциясы, Қазақстан Республикасының тәлiм-
тәрбие тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының Бiлiм беру туралы
Заңы) және т.б. алынды.
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Ғылыми-зерттеу жұмысы бір-бірімен
өзара байланысты үш кезеңнен тұрады.
Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбы анықталып, ғылыми-
педагогикалық әдебиеттерде қарастырылған маманның кәсіби қарым-
қатынасының мәдениеті туралы материалдар жинақталды; зерттеудің
ғылыми аппараты айқындалып, проблема төңірегінде қарастырылған
философиялық, педагогикалық, тарихи–педагогикалық және
әлеуметтанушылық, мәдениеттану салаларындағы еңбектерге теориялық
талдау жасалып, жүйеленді.
Екінші кезеңде Отандық және ТМД елдері ғалымдарының, сондай –ақ,
ұлы ғұламалардың тұлға мәдениеті туралы көзқарастары мен ой-
пікірлері талданып, жүйеленді. Сонымен қатар, болашақ маманның
кәсіби қызметіндегі қарым-қатынас мәдениетінің мазмұны мен әдістері
айқындалып, оны жетілдіру мен қалыптастырудың шарттары айқындалды.
Үшінші кезеңде жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижелері
қорытындыланып, жүйеге келтірілді. Зерттеу нәтижелері бойынша
тұжырымдар қорытындыланып, әдістемелік ұсыныстар әзiрленді.
Теориялық тұжырымдар схемалармен, кестелермен және суреттермен
ықшамдалып көрсетілді, диссертация өңделіп, рәсімделді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
1. Жоғары оқу орнындағы студенттердің Қарым-қатынас мәдениеті
ұғымының мәнін ашып көрсетілді және оны қалыптастыру мәселесінің
ғылыми-теориялық негіздері айқындалды.
2.Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері айқындалды.
3.Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық шарттары айқындалды.
4.Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыруға байланысты әдістемелік ұсыныстар берілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеу тақырыбы аясында
Педагогика және психология мамандығының студенттері үшін Болашақ
маманның кәсіби қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру атты арнайы
курс бағдарламасы дайындалды.
Зерттеу нәтижелері ойынша жинақталған ғылыми материалдар мен
ақпараттарды жоғары оқу орнындағы мамандар даярлау жүйесінде пән
мазмұнында пайдалануға болады.
Зерттеу базасы: Зерттеу жұмысы Қожа Ахмет Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінің Педагогика және психология
мамандықтары студенттерімен жүргізілді.
Магистрлік диссертацияның құрылымы: Диссертация кіріспеден,
негізгі екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, ғылыми
аппараты: зерттеудің мақсаты, обьектісі, пәні, міндеттері, теориялық-
әдіснамалық негіздері, жетекші идеясы, зерттеу кезеңдері, әдістері
мен көздері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық
мәнділігі баяндалды.
Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың ғылыми - теориялық негіздері деп аталатын бірінші
тарауда Отандық және шет ел ғалымдары зерттеулері жүйелі талданып,
болашақ маманның қарым қатынас мәдениеті ғылыми тұрғыда негізделді.
Болашақ маманның кәсіби қызметіндегі қарым- қатынас мәдениетінің
мазмұны қарастырылды.
Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың әдістемелік негіздері деп аталатын екінші тарауда
болашақ маманның қарым- қатынас мәдениетінің өлшемдері мен
көрсеткіштері және оны қалыптастырудың тиімді жолдары көрсетіледі.
Сонымен қатар, жоғары оқу орнында болашақ мамандарды даярлауда
олардың қарым- қатынас мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық
шарттары айқындалып,олардың мәдениетін қалыптастыру бойынша
ұсыныстар беріледі.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижелері тұжырымдалып, нақтылы
ұсыныстар беріледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде қарастырылып отырған
мәселенің барлық аспектілерін қарастыратын жалпы саны ғылыми және
ғылыми әдістемелік әдебиеттер қамтылған.
1 ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҚАРЫМ –ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ –ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесінің зерттелуі
Қоғамның бүгінгі даму талаптары болашақ маманның бәсекеге
қабілеттілігін көрсететін қасиеттерінің бір қыры ретінде оның
мәдениетті қарым-қатынасын қажет етеді. Адам баласының қарым-
қатынас мәдениеті туралы көзқарастар қоғамның әр кезеңінде
көпшілікті ойландырып келген және бүгінгі күні де өзекті
мәселелердің бірі болып отыр. Сондықтан да Отандық және шетел
ғалымдары тарапынан тұлғааралық қарым-қатынас мәселелері әр қырынан
зерттеліп, назардан тыс қалмай келеді.
Әсіресе қоғамның бүгінгі даму жағдайында жастар арасындағы
қарым- қатынас көңілге қонымсыз деп жиі айтылып жүр. Ересектер мен
жастар арасындағы, ұлдар мен қыздар арасындағы, жастардың өздері
арасындағы қарым-қатынас мәдени тұрғыдан алып қарағанда төмендеп
барады деген көзқарастарды жиі естуге болады. Әйтсе де, осы бағытта
зерттеулер мен ұсыныстар аз емес.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас мәдениеті туралы ойлар ертеден
ғұлама әл-Фараби көзқарасында тамаша көрініс тапқан. Бұл туралы
түріктің ұлы ғұлама ғалымы әл-Фараби өзінің Бақытқа жету жолында
деген еңбегінде Ұстаз бен шәкірт, тәрбиеші мен тәрбиеленуші,
сондай-ақ, ата-ана мен балалар арасындағы қарым - қатынас өзара
түсіністікке негізделуі үшін ересектер тарапынан болатын қарым-
қатынас стилі тым қатал да, тым жұмсақ та болмауға тиіс, - деп
айтқан. Өйткені, егер қарым - қатынас тым қатал болса, онда
тәрбиеленушілер немесе балалар бойын қорқыныш сезімі билейді, олар
ересек адамды сол қылығы үшін жек көреді, оған сенбейтін болады.
Бірақ қарым - қатынас міндетті болғандықтан, оларда екі жүзділік
пайда болады. Егер қарым - қатынас тым жұмсақ болса, онда
тәрбиешілер немесе отбасындағы балалар тарапынан оның ересектер
талабына деген немқұрайдылық пайда болып, оның өзіне деген құрмет
төмендейді, - деп талаптың қалыпты болғанын қажет деп санайды[22].
Мұндай ойлар мен тұжырымдар кейінгі ұрпақ ғалымдары тарапынан
жалғасын тапты.
Атап айтқанда, қарым-қатынас мәдениетін баланың жас кезінен
қолға алудың тиімділігін ғалымдар алға тарта отырып, осы салада
қомақты зерттеулер жүргізген шет елдік және ТМД елдері ғалымдары
Ю.П.Азаров, А.А.Бодалев. Н.Г.Михайлов, А.В.Петровский. А.А.Леонтьев
және т.б.болды [23-27]. Олардың тұжырымдары бойынша оқушыларға тек
қана білім мен оқу-тәрбие жұмысын жүргізу жеткіліксіз, сонымен
қатар тікелей және жанама түрде қарым-қатынас жасау қажет екендігі
белгілі. Ұстаздың бастауыш сынып оқушыларымен қарым-қатынасын оқу-
тәрбие үрдісінде ұйымдастыру жөнінде көптеген маңызды зерттеулер
бар.
Кейінгі жылдарда мұғалім мен бастауыш сынып оқушыларының қарым-
қатынасы және оны қалыптастыру механизмін бала күннен назарға алу
мақсатында қазақстан ғалымдары да әртүрлі зерттеулер жүргізе
бастады. Олар: Қ.Ж.Қарақулов, С.М.Елеусізов, С.И.Қалиева,
В.К.Шабельник және т.б[28-31].
Солардың ішінде ғалым Шолпанқұлова Г.К. өзінің Оқу процесін
пән аралық байланыс негізінде ұйымдастыру арқылы балалардың қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастыру тақырыбындағы зерттеу жұмысында
гумандық қарым-қатынас адам бойындағы адамгершілік, түсінік,
сезім және мінез-құлықтың тұтастығымен, бірлігімен анықталады деп
келтірген. Бұл зерттеу жұмысының мақсаты негізінде бастауыш сынып
мұғалімі мен оқушылардың оқыту үрдісіндегі қарым-қатынас стилінің
тәрбиелік негізін дәлелдеген [32,5].
Ал, Шужебаева А.И. Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-
қатынасындағы қиындықтарын психологиялық-педагогикалық зерттеу
атты жұмысында:балаларды тәрбиелеу жүйесіндегі ең түйінді
мәселелердің бірі болып табылатын қарым-қатынас проблемасын
зерттеген. Онда тұлғааралық қарым-қатынас сферасындағы
сәйкессіздіктер психологиялық-педагогикалық бағытта болатындығын
айтады. Мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалардың
тұлғааралық қарым-қатынасының ерекшеліктерін анықтаудың жолдарын
ұсынады[33]. Cонымен қатар, бұл зерттеуде отбасы тәрбиесі
жағдайында балалардың ересектермен өзара қарым-қатынасының
психологиялық-педагогикалық негіздері, бала мен ата-ана қарым-
қатынасының құрылымы қарастырылады. Автор тарапынан бала
мінезіндегі қиындықтарды жеңу механизмдері жасалынып, балалар мен
ересектердің қарым-қатынасының дербес бағытталған мәдени әдістері
мен тәсілдері анықталған.
Айдарбеков Қ.А. Отбасындағы ішкі қарым-қатынас жүйесінде
жасөспірімдердің өзіндік санасының диологиялық құрылымдардың дамуы
атты зерттеу жұмысында жасөспірімдік кезеңдегі өзіндік сана
дамуының ерекшеліктерін және бүкіл тұлға дамуының ауытқу
өзгешеліктерін тудыратын факторларды талдау жасайды. Осылайша
қоғамның дамуына байланысты пайда болатын қарым-қатынастағы
өзгерістердің түпкі себептері мен көрініс беру ерекшеліктерін
түсіндіруге тырысады[34].
Осындай бала күннен бойына сіңген мәдениет пен қарым-қатынас
ждағдылары өскенде адам бойынан табылатындығын ғалымдар сипаттайды.
Біздің бұл параграфтағы қарастырайын деп отырған қарым-қатынас
мәдениет сипаты студент жастарға тән сапалармен айқындалатындықтан,
ересек адамдар қарым-қатынасының өзіндік түрткілері мен әрекет
түрлеріне байланысты туындауы заңды. Болашақ мамандырдың қарым-
қатынасы оқу әрекетімен, танымдық ізденіс жолындағы әрекетімен
байланысты болғандықтан Қарым-қатынас ұғымының мәнін ашуға осы
ерекшелікті ескеруге тырыстық.
Еліміздің өскелең ұрпақтарын мәдениетті де білімді азамат етіп
тәрбиелеуде ең алдымен мамандар болмысында жоғары мәдениеттіліктің
болуы қажет етілетіндігі белгілі. Ол үшін болашақ маманды кәсіби
қалыптастырумен қатар, оның тұлғалық болмысына мән беру аса
маңызды. Бұл жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үрдісін ізгілендіру
арқылы ұстаз болмысынан бастау алғаны дұрыс.
Қарым-қатынас адам баласының тіршілік етуінің негізгі шарты
ғана емес, оның психикасының дұрыс қалыптасып дамуының факторы және
аса қажетті кұралы болып табылады. Өйткені, қарым-қатынас, ол -
өзара пікір алмасу, келісім не өзара түсіністік, не болмаса
қақтығыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі болып
табылады.
2003 жылы жарық көрген Қысқаша педагогикалық сөздікте қарым-
қатынас ұғымына мынадай анықтама берілген: Қарым-қатынас
адамдардың өзара қатысуы, олардың әрқайсысының өмір сүруі мен
дамуының басты шарты және тәсілі. Адам дүниеге келісімен өзінің
өмір сүру қабілетін дамытуға қатысы барлармен бірге тарихты басынан
кешіреді. Тек қарым-қатынас барысында ғана адам өз басына, өз іс-
әрекетіне мән беріп, баға бере қарайды [35].
Ал, психологиялық сөздікте Қарым-қатынас - біріккен іс-әрекет
қажеттілігін туғызатын, адамдар арасындағы байланыстың дамуын
орнататын күрделі көп жоспарлы үрдіс. Адамдардың танымдық хабарлар
алмасуы, өзара түсінісуі, бір-бірін қабылдауы. Адамдар арасындағы
қарым-қатынас жасауда аса қажетті шарттардың бірі - сөйлеушілердің
өз ой-пікірлерін өзгелерге, тыңдаушыларға қалайда жеткізіп, оларға
әсер етуді көздесе, ал тыңдаушылардың қарым-қатынас орнатудағы
сөйлеуші жақтың ой-пікірін дұрыс ұғынып, оны іс жүзіне асыра білу
мәдениеттілігіне байланысты [36].
Қарым-қатынас дегеніміз – тіл арқылы пікір алысу. Лингвистер
тілді қарым-қатынас құралы, қоғам жасаған білімдерді таратушы
ретінде ертеден зерттеп келеді. Кибернетика мен информатика
теориясы жасалғаннан бері ойды машиналық өңдеуге лайықтап,
символдармен белгілеу міндеті туады.
Қарым-қатынас мәдениетін дамытуға мүмкіндік алу жеке
басындағы үйірсектікті, жұртқа жұғысу жолын қарастыру, осы бағытта
үздіксіз жұмыс жүргізу дұрыс деп санайды қазақ психологі, профессор
Қ.Б. Жарықбаев.
Зерттеуші С. Елеусізова Қарым-қатынас психологиясы деген
еңбегінде қарым-қатынас ұғымына мынадай анықтама берген: Қарым-
қатынас - адамның тіршілік бейнесі мен мәдени өмірінде, тұрмыс-
салтында күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт.
Қарым-қатынас дегеніміз -ғылым, әрі өнер. Бұл шығармашылық процесс.
Қатынас жасау, өзгелермен тіл табысу - әрбір адамның өмір
тәжірибесіне, біліміне, тапқырлығы мен ақыл-ойына байланысты
жүзеге асып отыратын тіршілік мүқтаждығы. Қарым-
қатынас нәтижесінде адамның кісілік қасиеті, өзгелерге деген
қамқорлығы мен жанашырлық сезімі, мәдени көзқарасы қалыптасады, -
деген тұжырым жасайды [37, 9 б.]. Бұдан шығатын қорытынды, адам
баласының өмір сүруге қажетті дағдылары мен санасын өсіретін
түрткілердің бәрі де тек оның қарым-қатынасы нәтижесінде
қалыптасып, дамиды деуге әбден болады.
Адам өзінің материалды және рухани қажеттіліктерін өтеу
мақсатында еңбек әрекетімен айналысып, өзін қоршаған адамдармен
жеткілікті дәрежеде қарым-қатынас жасамайынша дұрыс өмір сүре
алмайды. Қоғам, жеке адам, қарым-қатынас және әрекет әр уақытта
бірлікте. Бұл тіршіліктің заңды белгілері.
Сәби жарық дүниеге келген алғашқы сәттерінен бастап-ақ
отбасының мейірімді, парасатты жаны - анасы, баска да өзінің
айналасындағы адамдармен түрлі қарым-қатынасқа түсе бастайды. Ал,
қарым-қатынас адам баласының тіршілік етуінің негізгі шарты ғана
емес, оның психикасының дұрыс қалыптасып дамуының факторы және аса
қажетті кұралы болып табылады. Өйткені, қарым-қатынас дегеніміз -
өзара пікір алмасу, келісім не өзара түсіністік, не болмаса
қақтығыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі болып
табылады.
Жоғарыда аталған құнды ғылыми деректер баланың жан-жақты дамуы
олармен үлкендердің мектеп жасына дейінгі және мектеп жасында
жүргізген дұрыс, жағымды қарым-қатынасына байланысты екенін
көрсетеді. Отбасындағы қарым-қатынас арқылы ата-ана баласын өмірге
бейімдеп, өзінің де өзгелердің де дербестігін түсінуге үйретеді.
Кез-келген отбасындағы ең негізгі мәселелердің бірі - үйдегі тәртіп
болып табылады. Тәртіп ата-ана мен баланың күнделікті қарым-
қатынасының тұтастай бөлшегі. Ата-ана баласының ақыл-ойын,
қабілетін дұрыс тәрбиелеу үшін ең алдымен баласын жақсы, толық
түсіне білуі керек.
Ескере кететін тағы бір маңызды мәселе, жеке адам қалыптасуының
негізгі факторы болып табылатын қарым-қатынас баланың
интеллектісінің дұрыс, жеткілікті дамуына өте үлкен әсер етеді.
Көптеген педагогикалық, психологиялық ғылыми деректер бізге қарым-
қатынастың әр кезде әрекетпен тікелей байланыста жүретінін
көрсетеді.
Ата-ана баласымен, ұстаз шәкіртімен және басшы қызметшілермен
қарым-қатынасқа түскенде қарым-қатынастың түрлерін қолданады.
Көптеген ғылыми деректерден біз қарым-қатынастың демократиялы және
авторитарлы және бейтараптық түрлерінің бар екендігін білеміз.
Демократиялы қарым-қатынас - ата-ана мен баланың, ұстаз мен
шәкірттің арасындагы өзара достық, жолдастық көріністерден жасалған
қатынас. Бұл қатынас балада эмоцианалды көңіл-күй тудырып, саналы
іс-әрекетке итермелейді. Бала ересектер тарапынан эмоцианалды дұрыс
қарым-қатынасты барлық қажеттеліктерден де басым керек етеді. Ата-
ана мен ұстаз осы қажеттілікті қанағаттандыру үшін балалармен
кішкене кезінен бастап мейірімді, жылы қатынас жүргізуі тиіс. Ол
баланың келешекте мәдениетті болып қалыптасуына өз ықпалын
тигізеді. Демократиялық қарым-қатынаста тәрбиеленген бала кез
келген ортада өзін дұрыс ұстауға тырысады.
Авторитарлы қарым-қатынас - кішкентайлардың үлкендерге сөзсіз
бағынып, тәуелді болуымен тікелей байланысты жүреді. Үлкендер бұл
жағдайда тәртіптілікті, баланың ата-анасына толық бағынышты болуы
деп түсініп, баласына психологиялық қысым жасағанын байқамай да
қалады.
Авторитарлы қарым-қатынас барысында бала көбінесе ата-анасынан
немесе оқушы мұғалімнен сескеніп, қорқады. Нәтижесінде бала өз
тәртібін дұрыс меңгере алмайды. Осындай қарым-қатынаста
тәрбиеленген бала балабақшада, мектепте, басқа да қоғамдық
орталарда өзін бірқалыпты ұстай алмайды, қарапайым мәселелерді
шешуде қиналады. Өз әрекеттеріне әділ баға беруде кателеседі.
Мектепке дейінгі жастағы бала мен ата-ананың жасаған авторитарлы
қарым-қатынасы бала ойлауының дамуына да өз әсерін тигізбей
қоймайды[37].
Зерттеуші-ғалым А. Капенованың пікірінше, қазақ отбасында ата-
ана мен бала арасындағы тәрбие жұмысында қарым-қатынастың
авторитарлы түрі басымдық танытады [38,117 б.]. Әр ата-ана өз
баласына деген сезімін өзінше жеткізуі мүмкін. Қандай жағдайда
болмасын, ата-ана баламен жағымды қатынас жасап, оны қолдап
отыруы керек. Өйткені, отбасында ата-ана
ықпалымен жүргізілген дұрыс қарым-қатынас барысында балада өзін
қоршаған табиғатқа, қоғамға, адамдарға деген таза көзқарас
қалыптасады. Біздің ойымызша, ата-ана баласымен жоғарыда аталған
қарым-қатынастың белгілі бір түрін ғана қолданбай олардың екеуін
қатарластыра, байланыстыра қолданғаны дұрыс, бұл жагдайда
тәрбиеленген балада белгілі тәртіп ережелері қалыптастып,
коммуникация дағдылары, яғни кез-келген адаммен жеңіл, қиындықсыз
қарым-қатынасқа түсу қабілеті пайда болады.
Біз жоғарыдағы бірқатар ғалымдар зерттеулеріне сүйене отырып,
әртүрлі жастағы және әртүрлі ортадағы қарым-қатынас сипатын
зерттеулердің ерекшеліктеріне тоқталып өттік. Сонымен қатар,
олардың сипатын да білдік. Ендігі жерде қарым-қатынастың ең жоғарғы
формасын таңдау және оны өскелең ұрпақ бойына сіңіру бүгінгі күні
барша педагог мамандардың басты міндеті болмақ. Осы тұста
Мәдениет ұғымының мәні туралы да көзқарастар әртүрлі. Атап
айтанда, философиялык сөздікте: Мәдениет - адамзаттың болмыс пен
сананың барлық салаларындагы әлеуметтік-прогрестік шығармашылығының
қызметі. Мәдениет - қоғамдық-экономикалық формациялардың алмасуына
байланысты дамитын тарихи құбылыс, - деп сипаттама берілген
[39,145 б.].
Ал Р.Қоянбаевтың Қысқаша педагогикалық сөздігінде мәдениет
ұғымына мынадай анықтама берілген: Мәдениет - адамды жасампаз,
белсенді тұлға ретінде қалыптастыруға ықпал жасайтын қоғамдық-
тарихи барыстың мазмұны, адамзат тарихында жасалған және дамытылған
материалдық және рухани құндылықтар жиынтығы.
Мәдениеттің шын болмысы - адамдардың тікелей іс-әрекеттік қарым-
қатынасында қалыптасатын және көрінетін, іс-әрекетінің
тәсілдерінде, құрал-саймандарында және еңбек нәтижелерінде жүзеге
асатын ойлардың қайталанбас жасампаз өзіндік қабілеттерінде,- деп
сипатта берген[40,32].
Қарым-қатынас мәдениеті ұғымын тұтастықта алып қарастыратын
болсақ, қарым-қатынас мәдениеті адамзаттың ғасырлар бойы
қалыптастырған белгілі ережелерін сақтауға негізделеді. Ондай
ережелерді әдеп деп атаймыз. Әдеп - бұл адамдар арасындағы сыпайы
болу, олқы қылыктардан аулақ болу секілді қасиеттермен сипатталады.
Осы аталған адами қасиеттерді яғни әдептілік белгілерін бала
бойында дарытатын ең бірінші кезектегі орта тәрбие ортасы болмақ.
Ертеректе туыстық, отбасылық қатынастар адамда бала
кезден қалыптастырылған болатын. Қазақ отбасында ойын ойнау, көркем
өнермен шұғылдану, еңбекке қатыстыру аркылы ересек адаммен баланың
қарым-қатынасы нығайған. Жалпы, отбасында бала мен қарым-қатынас
орнатуда ата- мен әже, әке мен ана өз рөлдерін дұрыс түсіне білуі
керек. Олардың әркайсысының бала өмірінде алатын орны ерекше.
Айталық, ата бауырында өсіп, қарым-қатынаста болған бала ерте ер
жетіп, тиянақты, саналы болып өссе, әжесінен тәрбие алып, оның
ертегі, әңгімесін тыңдап өскен бала бауырмал, сезімтал, үлкенді
сыйлағыш келеді. Дегенмен, әке- шешенің арасындағы ұрыс-керіс
баланың қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Осы тұрғыда Ж. Қоянбаев
кейбір отбасындағы тәрбиенің қиындығы мынада деп түсіндіреді: Әке
мен шеше өздерінің кемшіліктерімен күреспейді, кайта оны жуып-
шаяды, солай бола тұрса да балаларынан тәртіпті болуды талап етеді.
Мұндай жағдай балаларды дұрыс жолдан тайғызып, оларды екі
жүзділікке итермелейді деп түсіндіреді [41,35]. Шындығында да
бала отбасында жақын туыстарымен қарым-қатынаска түсу барысында
жақсы мен жаманды, ақ пен қараны ажыратуды үйреніп, өз халқының
мәдениетін, сөз өнерін меңгереді. Әрине, бұл айтылғандардың барлығы
отбасындағы ата-ана мен бала арасында ұйымдастырылған екі жакты
байланыс, өзара түсіністік арқылы ғана жүзеге асады. Бала
үлкендердің махаббаты мен қамқорлығынсыз жеке тұлға болып
қалыптасуда түрлі кедергілерге тап болуы мүмкін. Бала жасы
қаншалықты кіші болған сайын олар үшін әлеуметтік оқшаулау
соншалықты ауырға соғады.
С.В. Петерина қарым-қатынас мәдениеті - баланың қоғамдық
орындарда, тұрмыста әдептілік көрсету, сөз қорын дұрыс қолдану,
жағымды қатынас жасау деп түсіндіреді [42,266 б.].
Қазақстандық ғалым Т.Ахметов баланың қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру үшін ата-аналарға қажетті белгілі ережелерді ескеруді
ұсынады:
* ата-аналарға әдебиет таңдауда бала жасын ескеру;
* тамашаланған теледидар бағдарламаларын баламен бірлесе талқылау;
* қарым-қатынаста баланың қимыл-қозғалысына, жүріс-тұрысына назар
аудару,
* ата-ана, үлкендерге құрмет көрсету,
* қарым-қатынаста ата-ана өзіндік сөйлеу тіліне, сөйлеу мәнеріне
көңіл бөлу сияқты мәселелерді атап өтеді [43,116].
Жоғарыда көрсетілген ғалымдар зерттеулеріндегі қарым-қатынас
мәдениетінің жалпы ғылымдағы зерттелу жағдайына талдау жасай келе,
карым-қатынас мәдениеті - бұл қоғамдық қажеттіліктер негізінде
туатын әр адамның білім, тәрбие және әлеуметтану деңгейін
көрсететін, мінез-құлық мәдениетінің құрамдас бөлігі деген ойды
түйіндеуге болады.
Қарым-қатынас мәдениеті адамның бойындағы кісілік қасиеттерге
жатады. Ал кісілік қасиеттердің бүгінгі қазақстандық философтар
еңбектерінде де көрініс тапқан. Солардың бірі Д. Кішібеков өзінің
философиялық зертеуінде кісілік қасиеттердің үш дәрежеде болатынын
айтады:
1. Әрбір адам ең алдымен адамзат қауымының мүшесі. Шыққан
нәсілінен, ұлтынан, табынан, жынысынан, туған жерінен тәуелсіз есті
адамның
барлық өкілдеріне ортақ, жалпы адамзаттық қасиеттер тән. Олардың
қатарына
қуану, қайғыру, балажандық, ананы сүю, арамдык-зұлымдықтарға,
әділетсіздікке теріс қараушылық, махаббат, жек көрушілік, әділдікті
жақтау т.б.
жатады.
2. Ер адамның физиологиялық ерекшелігінен жоғары жүйке жүйесінің
қызметінен туатын және оның тек өз басына тән психологиялық
ерекшеліктері. Бұлар оның мінез-құлқына, қимылы мен жүріс-
тұрысында, сөйлеу ыңғайында, адамдармен қарым-қатынасында болады.
3. Адам белгілі бір елде, тарихи дәуірде, белгілі бір дәрежеге жеткен
материалдық және рухани мәдениет жемістерін сусындап өседі.
Осылардың бәрі қосылып адамның жан-дүниесінде өзінің ізін
қалдырады және адамның мәдениет дәрежесін құрайды деп түйіндейді
[44, 118].
Қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасып, дамуына қазақтың ауызекі
поэтикалык және музыкалық шыгармашылығы (мақал-мәтелдер, ертегі,
аңыз әңгімелер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, эпос, жыр, терме, айтыс,
ән күйлер) орасан зор рөл атқарды және атқарып отыр. Ұрпақтан-
ұрпақка мирас болған оның таңдамалы үлгілері өскелең ұрпакты
тәрбиелеудің таптырмас кұралына айналды.
Инабаттылық - қарым-қатынас мәдениетінің бір көрінісі.
Инабаттылық рәсімдері: қарапайымдылық, сыпайылық, тіл алғыштық,
әділеттілік, адалдық, ұқыптылық, жауапкершілік.
Қазақта Кішіпейілділіктен кішіреймейсің деген мақал бар. Осы
мақал арқылы халық жастарды кішіпейіл, мейірімді, сыпайы болуға
тәрбиелейді. Тағы бірде, Сыпайы сырын жасырмайды дей отырып,
халық сыпайы адамның мәдениеттілікті сақтай білетінің жастарға үлгі
тұтады. Сыпайы болу дегеніміз -әдеп сақтау, әдептілік үлгісін,
мәдениеттілікті көрсету. Қарым-қатынас мәдениетінің тағы бір
тәлімді түрі - тіл алғыштық. Тілазардың түбі - азар деп, халық
тіл алмайтын қырсықты жек көрсе, ата салтын ардақтап, үлкенді
сыйлай білетін, ананың ақ сүтін ақтайтын ұрпақтың елгезек, тіл
алғыш болатынын байқайды.
Енді бірде халық жолдастық қатынастарға тоқтала отырып,
балаларды мейірімді, кішіпейіл болуга, берілген уәде, айтқан
серттен айнымайтын адал дос, жақсы жолдас болуға үйретеді: Ат
жаманы жолда қалдырар, жолдас жаманы қолда қалдырар деп түйеді.
Жаман дос көлеңке, басыңды күн шалса, қашып құтыла алмайсың,
басыңды бұлт алса, іздеп таба алмайсың деп жас буынға адамгершілік
сипатқа жатпайтын жат мінездердің барлығынан аулақ болуды көздейді.
Сонымен қатар, ата-апаларға баланы шолжақ етпеу үшін онымен
сөйлесуде, үлкен кісілердің өздері парасатты әңгімелер айтуға,
балаға баласынып қарамау керектігін де әрқашан еске
салады: Балаңа байқап сөйлесең, ақылыңа көнер, байқамай
сөйлеген көп ішінде өлер деп баланың қалай өсуі алдымен ата-анаға
байлаиысты екенін құптайды[45, 46].
Сыйлау, құрметтеу ниетін білдірген жас ұрпақка ата-ана, үлкен
адамдар жақсы тілекті батасын береді. Бата - тэрбие бастауы. Бата
арқылы ұрпаққа амандық, адалдық, парасатылық, отаншылдық,
ізеттілік, өнер-білім, ырыс-несібе, құт-береке, мұрат тілейді. Ол
қандай жағдайда берілмесін, кісілікке, имандылыққа, мейірімділікке,
адамгершілікке, мәдениеттілікке тәрбиелейді. Тэңір жарылқасын,
Үлкен жігіт бол, Бақытты бол, Мерейің үстем болсын деген бата-
тілектер бар, үлкеннің осындай батасын алуға әрбір жас бала
талпынатындай тәрбис беру қажет.
Бүгінгі қоғамның талабы нарық сұраныстарын қанағаттандыратын
тұлғаның жаһандық қарым-қатынас кеңістігінде бәсекеге қабілетті
болуын қажет етеді. Бұл ең алдымен оның қарым-қатынасында сөйлеу
мәдениеті арқылы көрініс табады.
Тәрбиенің негізгі салаларының бірі - ақыл-ой тәрбиесі
үлкендердің балаға саналы ықпал етуімен, айналадағы әлем, табиғат
жайлы қарапайым білім беруімен анықталады. Қазіргі кезде бала
өзінің көп уақытын отбасынан тысқары жерлер - балабақша, мектепте,
құрбылары арасында өткізеді. Сол күнделікі тіршілік барысында неше
қилы байланыстар мен қарым-қатынастар жасайды. Алуан түрлі
адамдармен ұшырасады, сөйлеседі, пікір алысады, тәжірибе
жинақтайды. Бірімен бірі ұласып жатқан өмір ағымында ол өзі де
байқай бермейтін әр түрлі әдеп дағдыларын танытады. Кей жағдайларда
әдептілік талаптары деңгейінен төмендеу болатыны сезіледі. Ол,
әрине, көп жағдайда: әдептіліктің жастан бойға сіңбегендігіне, оны
ережелерін сақтап, дағдыланбағанына, отбасында бұл мәселеге жөнді
көңіл бөлінбегендігіне байланысты. Адам мәдениеті неғұрлым жоғары
болса, оның айналасындағыларға қарым-қатынас мәдениеті қарапайым,
сыпайы бола түседі.
Қарым-қатынас – қоғамның мәнді иесі ретіндегі адамның маңызды
рухани қажеттілігі. Адамның қарым-қатынасты қажетсінуі оның
қоғамдық сипаттағы тұрмысымен, іс-әрекетте өзара әрекет етуді қажет
етумен сабақатасады. Кез- келген бірлескен іс-әрекет, ең алдымен
еңбек іс-әрекеті оны орындаушылар арасында тиісті байланыс пен
өзара түсіністік болмаса жүзеге аспайды. Қарым-қатынас бұл адамдар
арасындағы түрліше байланыстар, ол байланыстар бірлескен өмір
қажеттілігі, қарым-қатынастың ерекшелігі оның іс-әрекетпен тығыз
ажырамас байланыстылығында. Қарым-қатынас мазмұны болып, адамдардың
өзара әрекеттестігін тудыратын ақпарат болады. Ол жаңа білімді
хабарлау болуы мүмкін, мұғалімнің ұғымдары, гипотеза т.б.
түсіндіруі болады. Қарым-қатынас іскерлік пен дағды, шеберлікті
игерудің білімі мен бөлшегін беру тәсілі де болады.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас байланысы, қарым-қатынас
мәдениеті, қарым-қатынас әдебі, қарым-қатынас тәрбиесі, қарым-
қатынас жиілігі, қарым-қатынас өркениеттілігі тағы сол сияқты,
әрбір адамға етене таныс сөздерді үйреншікті, қалыптасып қалған бар
әдет ретінде күнделікті өмір ағымы барысында айтыпта, естіп те
жүреміз. Алайда сөздердің мағынасына, яғни олардың функционалдық
мазмұнына мән бере бермейміз.
Қарым-қатынас мәдениеті – адамдар арасындағы өзара тығыз
байланыстылықты қамтамасыз етуге соның негізінде іс-әрекеттер
жүйесін үлестіріп, реттеуге, дұрыс бағыт түзеуге, ой-сананы
дамытып, әркімнің өмірден лайықты орыннын табуға мүмкіндік туғызу.
Адам өмірі тәжірибесінен алып қарағанда және қарым-қатынас туралы
анықтамаға сүйенсек, жалпы қарым-қатынас көп салалы адам қызметінің
бір түріне жатады екен. Оған талас жоқ. Ал адам баласына ежелден ақ
белгілі болған мәселе қызметтің қайсы бір түрін алып қарамайақ,
оның мақсат мүддеге сай жүзеге асырылуы әйтеуір бір құралдың
пайдалануына байланысты екендігінде. Ендеше адамдар арасындағы
байланыстың қандай бір түрін алып қарасақта оның да жүзеге асып
мүмкіндік жасайтын құрал болады. Ол құралға: жанды сөз, бет-
әлпет, жүз өзгерісі, ым-ишара жатады. Яғни сөзбен адам
бейнесіндегі қозғалыстар синтезі қарым-қатынас құралдары.
Ғалымдардың еңбегіне және күнделікті тұрмыстағы тәжірибеге,
құбылыстарға сүйенсек қарым-қатынасты қалаушы осы құралдар
биологиялық алғы шарттарға да негізделіп, соларға да сүйенеді. Сол
себепті де қарым-қатынас құраладры мәдениетті жасаушы да
тасымалдаушы да болып табылады. Яғни олар адам баласының қызметі
барысында ойлап тапқан, қолдан жасап шығарған нақтылы жемісі. Адам
баласының саналы іс-әрекетіндегі әр түрлі қолданылатын амалдары,
адамдар арасындағы өзара ықпалдастықтардың, әсер жасаудың өтілуіне
алғы шартты, мүмкіндіктерді қалайтын болғандықтан сол мәдени қарым-
қатынас - деп айту күмән туғызбайды. Жоғарыдағы ойымызды жүйелеп
айтатын болсақ белгілі бір құралдар арқылы (сөз, ым-ишара, т.б.)
нақтылыққа – асатын яғни адамдардың ғана арасында болатын саналы
байланыс процесін қалайтын яғни қамтамасыз ететін адам баласына
ғана тән қолданыстағы ерекше бір тәсілдегі іс-әрекеттерді мәдени
қарым-қатынас - деп айтуымызға болады. Әрбір адамның қарым
–қатынас мәдениеті, оның дара тұлға ретінде қалыптасуы өткен
белгілі бір әлеуметтік топтың мәдениетін меңгерген жағдайда ғана
орнығады.
Тұлға мәдениеті өзіне білімділікті, тәрбиелілікті басқа
адамдармен қарым-қатынаста өзіне алған, қоғамдық тарихи
тәжірибелерді кіргізеді. (Л.С. Выготский). Адам әлеуметтену
барысында тілді үйренеді, мінез-құлық үлгілерін, қарым-қатынас
нормалары мен ережелерін меңгереді, мәдениет сырын таниды. Бұларды
меңгеру дегеніміз адамның олардың пайдасы туралы мәліметтерді
білумен ғана шектелмей өз игілігіне де айналдыруы екен. Сайып
келгенде адам сөйлеуді үйреніп, басқа адамдарды түсіне бастайды,
олардың іс-әрекеттерін аңғарады, өзінің жеке басты мінез-құлықтарын
қалыптастырады және реттейді, ішкі байлық жүйесін жасайды. Қарым-
қатынастың мәдениет формалары жеке адамның игілігіне асу үшін
кемінде екі процестің өтуі шарт. Олар: біріншіден, қарым-қатынастың
мәдени құралдарымен танысу; екіншіден, осы құралдарды өз деңгейінде
игеру мақсатында адамдардың белсенді өзара ықпалдастықта болуы және
оларды қолдануды үйрену, қарым-қатынастың жаңа амалдарын іздеу, оны
өздерінің жасауы.
Мәдени қарым-қатынасты меңгеру процесі адам өмірінің алғашқы
жылдарында, яғни сәбидің дауыс және басқа тілді белсенді меңгеріп,
мінез-құлық ережелерін үйрену барысында-ақ жүреді. Оқымыстылардың
айтуынша дәл осы процесс кезінде комуникативті мінез-құлық
формалары мен рөлдік ойындардың маңызы өте зор. Қарым-қатынас
жолдары мен амалдарын белсенді игеру кейінгі жылдарда да жалғасады.
Қоғам өмірінде қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеуде дінде
елеулі рөл атқаратын киелі діни кітапты уағыздарында адам баласының
күнәдан-айыптан сақтанудың, іс-әрекеттердегі үлгілі тәртіпті
орнатудың, жалпы адам баласын құрметтеудің адамгершілікке толы
өсиеттері сан мыңдап кездеседі. Діни уағыздарда әр түрлі кездесетін
сәт, жағдайлар, орай адамдардың жынысына, жас ерекшелік белгілеріне
қарай мінез-құлық формаларын реттілікке келтіру жолдары жазылғанда
дінді мойындайтындардың барлығына да оларды орындау міндеті
екендігі көрсетілген.
Қарым-қатынас мәдениеттілігіне тәрбиелеудің жоғарыды
көрсетілген формаларынан басқа нақтылы өмірдегі ситуацияларға
қатысты басқада формалары бар болған, бүгінгі күні де олар бар.
Қарым-қатынас әлеуметтік құбылыс бола отырып, адамның бүкіл
өмірінің аумағын, іс-әрекетін қамтиды. Қарым-қатынас мүшелерінің
контигентіне, санына байланысты келесі қарым-қатынас түрлеріне
бөлуге болады: тұлғааралық, тұлғалық-топтық, топаралық қарым-
қатынас.
Тұлғааралық қарым-қатынас кезінде барлық мүшелер бір-бірімен
тікелей байланыс орнатады, әрі қарым-қатынаста болады. Қарым-
қатынас ерекшелігі топтар жүзеге асыратын іс-әрекеттің мақсат,
мазмұны арқылы анықталады. Тұлғалық-топтық қарым-қатынас - бір
жақты жеке адам, ал бір жақты-топ бейнеленгенде ғана пайда болады.
Мысалы: оқытушының сыныппен, жетекшінің ұжыммен, оратордың
аудиториямен қарым-қатынасы.
Топаралық қарым-қатынас кезінде әрбір топ өз бағдарын ұстанады,
мақсаттарына жетуге ұмтылады немесе екі топ та белгілі бір сұрақ
бойынша келісімге келуге, яғни консенсусқа жетуге ұмтылады.
Қарым-қатынас адам өмірінің барлық салаларына терең еніп бара
жатқан құбылыс. Оның мән-мазмұнының өте-мөте сан алуан екендігіне
күмән жоқ. Қарым-қатынас тіршілік атаулының (оның ішінде адам өмірі
ерекше). Қалыптылығын сақтауды қамтудан бастап, адамдардың мән-
мазмұнды табиғатындағы толымды өмір сүру жолын жетілдіру, оның
амалдарын табу, таңдау, өңдеу, оларды өмір салты құралдарына
айналдыру мақсатындағы саналы байланысын, өткені мен бүгінгіні және
болашақтық сабақтастылығын қамтамасыз етеді. Қарым-қатынас жеке
көңіл күй әсерін жеткізуден бастап, ақпараттар тасымалдай алмау,
жекеленген адамдардың, ықшам және әлеуметтік топтардың,
халықтардың, ұрпақтардың мақсаты өзара ықпалдастығын орнатып,жүзеге
асыратын негізгі құрал. Осы айтылған ой-пікірлердің өзі қарым-
қатынасқа берілер сипаттар мен анықтамалар мүмкіндігінің толассыз
болатындығын, оның әлі де беймәлім тұстары мен мәндері қарсыларының
ашыла беретінін көрсетіп отыр. Біздің негізгі мақсатымыз осы қарым-
қатынас туралы берілген сипаттамалар мен анықтамалар ішінен мәні
жоғары деп саналатын яғни қалыпты жағдайда сондай көзқарас
орныққан, атап айтқанда қарым-қатынас қызмет түрі деп санайтын
мәселеге ерекше тоқталып, орнын ажырата көрсету болып отыр. Сонымен
қарым-қатынас қызмет түрі болып табылады екен. Өйткені, ол да
қызметтің басқа түрлері сияқты белгілі бір мақсатқа жүгінеді және
нормаға тәуелді. Ендеше оның берер нәтижесі бар. Белгілі бір
жағдайда өзінің тиімділігін көрсетеді деген сөз. Қарым-қатынастың
мақсаты әрбір жеке адамның немесе тұтас алып қарағанда қоғамның
бірлескен қызметіне түзетулер ендіру мен жоспарлау жатады. Яғни
қарым-қатынас басқа коммуникативті емес қызметтерді қамтиды. Олай
болған жағдайда қарым-қатынас нақтылы өндірімді қызмет түріне
жатады. Яғни қызметтің бұл түрі материалдық және рухани игілігі бар
өзгешелігі болумен сипатталады.
Адамның жан-дүниесіне игі әсер жасау жағдайын адамның жеке
басты рухани жетімділігі қалайды. Яғни әрбір адамның психологиялық
кемелдігі басқа адамның ішкі жан сарайына деген нақты мейірімділік
көзқараспен, оның потенциалын толықтай іске қосылуына адал ниетпен
қарау жәен жәрдем беру әрекетімен көрінеді. Егерде қарым-қатынас
мақсаты адамның ішкі жан-сарайына игі әсер жасауды міндетке алса,
онда қарым-қатынастың іскерлік және өнегелілік нәтижелік жақтарына
қойылатын талаптар тығыз байланыста болады. Адамның рухани өсуі
үшін тек тілеулейік ниетпен шектелмей, оның мәселелерін көре білу,
әрі шешімін тауып беруге жәрдем беру керек. Мысалды еске алайық.
Шағынған адамның көңіл-күйіне досының формалары көзқарас танытуы
байланысқа жеміс бермейді дедік.
Бірақ шын пейілдегі бірге қамығуда, қатынастың ойдағыдай
қалуына жеткізе алмайды. Мұның себебі мынада: Айталық өзін
жәбірленуші санаған адамның әрекетінде дұрыстық жоқ ісі теріс, ал
ол өз қателігін мойындағысы келмейді. Ал жәбірленушіні қарсы
алған досы, оның қөңілінен шығып, оның іс-әрекетін дұрысқа шығарса,
досының көңіл-күйі көтеріліп жуасиды. Бір қарағанда байланыс
мақсатына жеткендей көрінеді. Ал шын мәнінде жәбірленген адам үшін
байланыс пайда әкелген жоқ. Мұндайда болған жағдайды асықпай
байыптап, қателік кімнен болғанын ақылғы салып, дұрыс басу айтып,
жіберген қателігіне досының көзін жеткізіп, алда осындай қателіктен
сақтану жолына кеңес айтса онда байланыс жемісті өтті - деп
есептеуге болады.
Отандық ғалымдар зерттеулері бойынша қарым-қатынас процесін
реттеу үш деңгейде өтілуі шарт[47]. Олар төмендегідей:
1. Қарым-қатынас процесіне көзқарас.
Мұнда өмірдің талабына сай қойылған міндеттерді шешу
мақсатында қарым-қатынас процестерін белсенді түрде пайдалану
бағдарын ұстану ықтималдылығымен білінеді. Бұл жерде қойылған
мақсатқа жеткізетін тиімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz