Дәстүрлі қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымы
№1 лекция. Тақырыбы Кіріспе
№2 лекция. Дәстүрлі қоғам және оның саяси.әлеуметтік құрылымы
№3 лекция. Хандық билік институты
№4 лекция. Ортағасырлық көшпелі қазақ халқының әлеуметтік құрылымы
№5 лекция. Жоғарғы билеуші әулет
№6 лекция. Билер институты
№7 лекция. Батырлар институты
№8 лекция. Ақын.жыраулар институты
№9 лекция. Діни элита
№10 лекция. Қарапайым халық
№13 лекция. Дәстүрлі қоғам және отарлық билік
№14 лекция. Өркениеттік теория және дәстүрлі қоғам.
№2 лекция. Дәстүрлі қоғам және оның саяси.әлеуметтік құрылымы
№3 лекция. Хандық билік институты
№4 лекция. Ортағасырлық көшпелі қазақ халқының әлеуметтік құрылымы
№5 лекция. Жоғарғы билеуші әулет
№6 лекция. Билер институты
№7 лекция. Батырлар институты
№8 лекция. Ақын.жыраулар институты
№9 лекция. Діни элита
№10 лекция. Қарапайым халық
№13 лекция. Дәстүрлі қоғам және отарлық билік
№14 лекция. Өркениеттік теория және дәстүрлі қоғам.
Қазақстан аумағында орын алған көшпелі қоғамдар, оның ішінде қазақ қоғамының ру-тайпалық құрылымы турасында осы кезге дейін көптеген еңбектер жарық көрсе де, бұл орайдағы мәселенің мән-жайы тереңнен қозғалып, оралымды пікір, ұтымды дәлел-дәйек арқылы тиянақты тұжырым жасалған зерттеу еңбектері саусақпен санарлықтай. Десек те, арғы-бергі зерттеушілеріміз бірауыздан мойындап, дау туғызбас ақиқатқа айналып отырған қағида сол — экономикасы көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына негізделген қоғамдарда ру-тайпалық құрылым бүкіл қоғамдық қатынастардың іргетасын құрайды да, былайғы әлеуметтік-саяси қарым-қатынастардың барлығы соған жаппай тәуелді.Ұзақ уақытқа созылған тарихи эволюция нәтижесінде біздің дәуірімізге дейінгі VII—V ғғ. қазіргі Қазақстан аумағында материалдық өндірістің көшпелі формасы мен жеке меншікті капитал ретінде малы бар отбасылардық әлеуметтік дербестігіне негізділген тайпалық қоғам қалыптаса бастады.Қандас отбасылардық өзара жіктелісіне деген қоғамдық қажеттілік, бір жағынан, туыс емес отбасылардық шаруашылық, әскери және тағы басқа факторларға байланысты көшпелі қауымдарға бірігу мәжбүрлігіне, екінші жағынан, дербес отбасылардық ірі көшпелі топтары — рулардық пайда болуына алып келді де, отбасылардық азғантай тобы болсын, немесе тұтас бір ру болсын, ендігі жерде тайпалық құрылымдарға біріге бастады. Мұның өзі уақыт өте келе тайпа құрамына кірген рулардық "генеалогиялық қандастығы" туралы идеологиялық негіздемеге айналып, бұдан былайғы даму барысында аса маңызды әлеуметтік-саяси және психоэтикалық қызмет атқара бастады.Анығында, бұл тайпалар тарихи қалыптасуы ғасырларға созылған өте күрделі этностық құрылымдар еді. Біріккен әртекті әлеуметтік топтар өздерінің генеалогиясын жасанды түрде бір атаға әкеліп тірейді де, мұның өзі айналып келгенде тұтастық пен "туысқандық" туралы рухани ұғымның қалыптасуына түрткі болады. Десек те, көшпелілер қандас жақындық пен жасанды генеалогиялық туысқандықтың аражігін әрқашан дұрыс айыра білген.Айтылған тұжырымдарға сүйене отырып, қазақ халқының этностық құрылымы көбінесе үш сатылы әлеуметтік-психологиялық сана-сезімге негізделген деуге болады:
— бірінші деңгей — патриархаттың дәстүрге негізделген қандас туыстардық қауымдастығы (рулық қауымдастықтар). Билік формасы — ақсақалдар институты, идеологиясы — қандас туысқандық;
— екінші деңгей — ру-тайпалық қауымдастықтардық жоғары-төменді иерархиясына, ішінара тайпалық одақтарға негізделген генеалогиялық қауымдастық. Билік формасы — ақсақалдар, яки ру-тайпа жетекшілерінің кеңесі, идеологиясы — генеалогиялық туысқандық;
— үшінші деңгей — шаруашылық, әлеуметтік-мәдени және әскери-саяси қажеттіліктерге негізделген этностың қауымдастық. Билік формасы — хандық институты, идеологиясы — ортақ бір атаға тірелетін мифологиялық туысқандық.
Көшпелі қоғамдардың қоғамдық-саяси құрылымы — оның шаруашылық-экономикалық және әлеуметтік-мәдени ерекшеліктерінің тікелей әрі заңды нәтижесі. Бір тайпалардық ыдырап, басқа бір тайпаларға қосылып кететін, яки болмаса келесі бір тайпалардық кенеттен күшейіп, формалды түрде генеалогиялық туысқандыққа негізделген қауымдастық ретінде бел алып шыға келетін көшпелі тұрмыс, жайылым жолындағы жиі қақтығыстар жағдайында ру-тайпалық құрылым мен оның қалыптасу ұстанымдары бірден-бір тиімді қоғамдық тетікке айналған-ды.Сондай-ақ, сан ғасырлар бойғы үздіксіз миграция, бір жағынан, түрлі рулардық өзара дифференциациясына, яғни олардық аражігінің ашылуына соқтырса, осы процестің заңды салдары себепті, екінші жағынан, кей рулардық қандай да бір тайпа төңірегіне интеграцияланып, топтануы орын алып отырғанын назарда ұстау керек. В.В.Радловтың пікірінше, рулар мен тайпалар құрамының мұндай құбылмалылығы, көшпелі өмір салтының "өмірлік қажеттілігі" және бұл орайда аталған өзгерістер арқылы "бүкіл халықтың өмір сүру қуаттылығы" арта түспек те, жаңа рулар мен тайпалық одақтар құру мүмкіндігінің болмауы олардық тоқырап қалуына соқтырмақ.Әрбір тайпа, оның ішінде әрбір ру үшін көші-қоныстың белгілі бір тарихи және экологиялық негізде айқындалған жол-жоралғысы және табиғаттың төрт мезгіліне сай маусымдық жайылымдардың жыл бойы ауысып отыратын кезектілігі болды.
Іргетасы рулар мен тайпалардан тұратын икемді әлеуметтік құрылым, оның ішкі оралымдылығы, қозғалмалылығы, демографиялық дамуға байланысты ірі тайпалардық арагідік шағын руларға бөлініп отыруы, жерді ұжымдасып пайдалану — осының барлығы ортақ аумақ, тығыз шаруашылық-экономикалық байланыстар, қандас-туысқандық қарым-қатынастар тәрізді шынайы алғышарттар мен ру-тайпалардық генеологиялық бірлігі тәрізді мифтер арқылы беки түсті. Ендеше, мұндай қауымдастықтардағы әлеуметтік байланыстардық негізгі түрлері, біріншіден, қандас туыстыққа, екіншіден, рулық туыстыққа, үшіншіден, саяси-аумақтың (тайпалық) туыстыққа тәуелді болмауы мүмкін емес еді.
— бірінші деңгей — патриархаттың дәстүрге негізделген қандас туыстардық қауымдастығы (рулық қауымдастықтар). Билік формасы — ақсақалдар институты, идеологиясы — қандас туысқандық;
— екінші деңгей — ру-тайпалық қауымдастықтардық жоғары-төменді иерархиясына, ішінара тайпалық одақтарға негізделген генеалогиялық қауымдастық. Билік формасы — ақсақалдар, яки ру-тайпа жетекшілерінің кеңесі, идеологиясы — генеалогиялық туысқандық;
— үшінші деңгей — шаруашылық, әлеуметтік-мәдени және әскери-саяси қажеттіліктерге негізделген этностың қауымдастық. Билік формасы — хандық институты, идеологиясы — ортақ бір атаға тірелетін мифологиялық туысқандық.
Көшпелі қоғамдардың қоғамдық-саяси құрылымы — оның шаруашылық-экономикалық және әлеуметтік-мәдени ерекшеліктерінің тікелей әрі заңды нәтижесі. Бір тайпалардық ыдырап, басқа бір тайпаларға қосылып кететін, яки болмаса келесі бір тайпалардық кенеттен күшейіп, формалды түрде генеалогиялық туысқандыққа негізделген қауымдастық ретінде бел алып шыға келетін көшпелі тұрмыс, жайылым жолындағы жиі қақтығыстар жағдайында ру-тайпалық құрылым мен оның қалыптасу ұстанымдары бірден-бір тиімді қоғамдық тетікке айналған-ды.Сондай-ақ, сан ғасырлар бойғы үздіксіз миграция, бір жағынан, түрлі рулардық өзара дифференциациясына, яғни олардық аражігінің ашылуына соқтырса, осы процестің заңды салдары себепті, екінші жағынан, кей рулардық қандай да бір тайпа төңірегіне интеграцияланып, топтануы орын алып отырғанын назарда ұстау керек. В.В.Радловтың пікірінше, рулар мен тайпалар құрамының мұндай құбылмалылығы, көшпелі өмір салтының "өмірлік қажеттілігі" және бұл орайда аталған өзгерістер арқылы "бүкіл халықтың өмір сүру қуаттылығы" арта түспек те, жаңа рулар мен тайпалық одақтар құру мүмкіндігінің болмауы олардық тоқырап қалуына соқтырмақ.Әрбір тайпа, оның ішінде әрбір ру үшін көші-қоныстың белгілі бір тарихи және экологиялық негізде айқындалған жол-жоралғысы және табиғаттың төрт мезгіліне сай маусымдық жайылымдардың жыл бойы ауысып отыратын кезектілігі болды.
Іргетасы рулар мен тайпалардан тұратын икемді әлеуметтік құрылым, оның ішкі оралымдылығы, қозғалмалылығы, демографиялық дамуға байланысты ірі тайпалардық арагідік шағын руларға бөлініп отыруы, жерді ұжымдасып пайдалану — осының барлығы ортақ аумақ, тығыз шаруашылық-экономикалық байланыстар, қандас-туысқандық қарым-қатынастар тәрізді шынайы алғышарттар мен ру-тайпалардық генеологиялық бірлігі тәрізді мифтер арқылы беки түсті. Ендеше, мұндай қауымдастықтардағы әлеуметтік байланыстардық негізгі түрлері, біріншіден, қандас туыстыққа, екіншіден, рулық туыстыққа, үшіншіден, саяси-аумақтың (тайпалық) туыстыққа тәуелді болмауы мүмкін емес еді.
№1 лекция. Тақырыбы Кіріспе
Мазмұны
1. Дәстүрлі қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымының зерттеу мәселелері
2.Пәнді оқытудың мақсаты мен міндеттері
Қазақстан аумағында орын алған көшпелі қоғамдар, оның ішінде қазақ
қоғамының ру-тайпалық құрылымы турасында осы кезге дейін көптеген еңбектер
жарық көрсе де, бұл орайдағы мәселенің мән-жайы тереңнен қозғалып, оралымды
пікір, ұтымды дәлел-дәйек арқылы тиянақты тұжырым жасалған зерттеу
еңбектері саусақпен санарлықтай. Десек те, арғы-бергі зерттеушілеріміз
бірауыздан мойындап, дау туғызбас ақиқатқа айналып отырған қағида сол —
экономикасы көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына негізделген
қоғамдарда ру-тайпалық құрылым бүкіл қоғамдық қатынастардың іргетасын
құрайды да, былайғы әлеуметтік-саяси қарым-қатынастардың барлығы соған
жаппай тәуелді.Ұзақ уақытқа созылған тарихи эволюция нәтижесінде біздің
дәуірімізге дейінгі VII—V ғғ. қазіргі Қазақстан аумағында материалдық
өндірістің көшпелі формасы мен жеке меншікті капитал ретінде малы бар
отбасылардық әлеуметтік дербестігіне негізділген тайпалық қоғам қалыптаса
бастады.Қандас отбасылардық өзара жіктелісіне деген қоғамдық қажеттілік,
бір жағынан, туыс емес отбасылардық шаруашылық, әскери және тағы басқа
факторларға байланысты көшпелі қауымдарға бірігу мәжбүрлігіне, екінші
жағынан, дербес отбасылардық ірі көшпелі топтары — рулардық пайда болуына
алып келді де, отбасылардық азғантай тобы болсын, немесе тұтас бір ру
болсын, ендігі жерде тайпалық құрылымдарға біріге бастады. Мұның өзі уақыт
өте келе тайпа құрамына кірген рулардық "генеалогиялық қандастығы" туралы
идеологиялық негіздемеге айналып, бұдан былайғы даму барысында аса маңызды
әлеуметтік-саяси және психоэтикалық қызмет атқара бастады.Анығында, бұл
тайпалар тарихи қалыптасуы ғасырларға созылған өте күрделі этностық
құрылымдар еді. Біріккен әртекті әлеуметтік топтар өздерінің генеалогиясын
жасанды түрде бір атаға әкеліп тірейді де, мұның өзі айналып келгенде
тұтастық пен "туысқандық" туралы рухани ұғымның қалыптасуына түрткі болады.
Десек те, көшпелілер қандас жақындық пен жасанды генеалогиялық
туысқандықтың аражігін әрқашан дұрыс айыра білген.Айтылған тұжырымдарға
сүйене отырып, қазақ халқының этностық құрылымы көбінесе үш сатылы
әлеуметтік-психологиялық сана-сезімге негізделген деуге болады:
— бірінші деңгей — патриархаттың дәстүрге негізделген қандас туыстардық
қауымдастығы (рулық қауымдастықтар). Билік формасы — ақсақалдар институты,
идеологиясы — қандас туысқандық;
— екінші деңгей — ру-тайпалық қауымдастықтардық жоғары-төменді
иерархиясына, ішінара тайпалық одақтарға негізделген генеалогиялық
қауымдастық. Билік формасы — ақсақалдар, яки ру-тайпа жетекшілерінің
кеңесі, идеологиясы — генеалогиялық туысқандық;
— үшінші деңгей — шаруашылық, әлеуметтік-мәдени және әскери-саяси
қажеттіліктерге негізделген этностың қауымдастық. Билік формасы — хандық
институты, идеологиясы — ортақ бір атаға тірелетін мифологиялық туысқандық.
Көшпелі қоғамдардың қоғамдық-саяси құрылымы — оның шаруашылық-экономикалық
және әлеуметтік-мәдени ерекшеліктерінің тікелей әрі заңды нәтижесі. Бір
тайпалардық ыдырап, басқа бір тайпаларға қосылып кететін, яки болмаса
келесі бір тайпалардық кенеттен күшейіп, формалды түрде генеалогиялық
туысқандыққа негізделген қауымдастық ретінде бел алып шыға келетін көшпелі
тұрмыс, жайылым жолындағы жиі қақтығыстар жағдайында ру-тайпалық құрылым
мен оның қалыптасу ұстанымдары бірден-бір тиімді қоғамдық тетікке айналған-
ды.Сондай-ақ, сан ғасырлар бойғы үздіксіз миграция, бір жағынан, түрлі
рулардық өзара дифференциациясына, яғни олардық аражігінің ашылуына
соқтырса, осы процестің заңды салдары себепті, екінші жағынан, кей рулардық
қандай да бір тайпа төңірегіне интеграцияланып, топтануы орын алып
отырғанын назарда ұстау керек. В.В.Радловтың пікірінше, рулар мен тайпалар
құрамының мұндай құбылмалылығы, көшпелі өмір салтының "өмірлік қажеттілігі"
және бұл орайда аталған өзгерістер арқылы "бүкіл халықтың өмір сүру
қуаттылығы" арта түспек те, жаңа рулар мен тайпалық одақтар құру
мүмкіндігінің болмауы олардық тоқырап қалуына соқтырмақ.Әрбір тайпа, оның
ішінде әрбір ру үшін көші-қоныстың белгілі бір тарихи және экологиялық
негізде айқындалған жол-жоралғысы және табиғаттың төрт мезгіліне сай
маусымдық жайылымдардың жыл бойы ауысып отыратын кезектілігі болды.
Іргетасы рулар мен тайпалардан тұратын икемді әлеуметтік құрылым, оның ішкі
оралымдылығы, қозғалмалылығы, демографиялық дамуға байланысты ірі
тайпалардық арагідік шағын руларға бөлініп отыруы, жерді ұжымдасып
пайдалану — осының барлығы ортақ аумақ, тығыз шаруашылық-экономикалық
байланыстар, қандас-туысқандық қарым-қатынастар тәрізді шынайы алғышарттар
мен ру-тайпалардық генеологиялық бірлігі тәрізді мифтер арқылы беки түсті.
Ендеше, мұндай қауымдастықтардағы әлеуметтік байланыстардық негізгі
түрлері, біріншіден, қандас туыстыққа, екіншіден, рулық туыстыққа,
үшіншіден, саяси-аумақтың (тайпалық) туыстыққа тәуелді болмауы мүмкін емес
еді.
Бір ескеретін жәйт, әлеуметтік қауымдастықтың бірқатар тұрақты әлеуметтік
құрылымдарға статикалық бөлшектенуі туралы сөз қозғалған тұста, әңгіме оның
белгілі бір кеңістік ішіндегі бөлінісі жайлы ғана болмақ. Мұндай әлеуметтік
құрылымдар іс жүзінде қоғамдық организмнің әкімшілік-аумақтық құрылымына
алғышарт болып табылады да, солардық негізінде қоғамдық қатынастардық
мүлдем жаңа түрі — саяси қарым-қатынастар пайда болады.Еуразия даласының
геосаяси жағдайы, сондай-ақ әлеуметтік-демографиялық, шаруашылық-
экономикалық және саяси жағынан қуатты рулар мен тайпалардық жүйелі түрде
бірінің орнын бірі басып, алдықғы орынға кезектесе шығып отыруы көшпелі ру-
тайпалардық үстінен қарап, олардық ішкі және сыртқы саясатын бір ізге
түсіріп отыратын ірі саяси-әлеуметтік құрылымның пайда болуына алып келіп
отырды. Осылайша аталмыш кеңістікте болашақ көшпелі мемлекеттердің
іргетасына айналған саяси бірлестіктер — тайпалық одақтар қалыптасқан-ды.
Мұндай бірлестіктердің басында ру және тайпа басшыларының басқосуларында
сайланған ықпалды және саяси қабілеті мол харизмалы жетекшілер тұрды да,
олардық әу бастағы қоғамдық қызметі сыртқы саясат мәселелеріне қатысты
болды. Саяси бірлестіктің өз ішінде болса, олар әлеуметтік-саяси қарым-
қатынастарды реттеумен қатар, қандай да бір ортаң әлеуметтік құндылықтар
төңірегіне топтасу тенденциясына да қызмет етті.Отырықшылыққа негізделген
мемлекеттік құрылымдармен салыстырғанда көшпелі саяси бірлестіктердің
аумағы оны құрайтын тайпалардық аумақтарына сәйкес келмейтін-ді. Себебі,
ірі әлеуметтік организм ретінде тайпанық өзі ірілі-уақты иерархияны
құрайтын ұсақ бөлшектерден — рулардан тұратын. Мұндай әлеуметтік стереотип
жеке адамның өз орнын осы тектес әлеуметтік микроорганизмдер арқылы,
солардық сандық және сапалық күш-қуаты арқылы ғана анықтай білуіне алып
келді де, бұл өз кезегінде қайсыбір рулар мен тайпалардық ықпалы ең алдымен
олардық арасынан шыққан жекелеген саяси қайраткерлердің, яки билердің жеке
басының беделіне тәуелділігіне себеп болды.Көріп отырғанымыздай, қоғамдық
өмірді тарихи түрде дендеп алған ру-тайпалық құрылым жекелеген әлеуметтік
организмдерді басқаратын қайраткерлер (лидерлер) арасында өз саяси ықпалын
күшейту үшін күрестің ерекше үлгісін қалыптастырды. Осының әсерінен әрбір
ру-тайпалық бірлестік ішінде, бір жағынан, әлеуметтік-саяси бірлікті
сақтауға деген ұмтылыс, екінші жағынан, азды-көпті тәуелсіздікке қол
жеткізіуге тырысқан саяси шашыраңқылық тенденциясы қатар өмір сүрді. Мұндай
қарама-қайшылықты саяси-әлеуметтік ұмтылыстар, алғашында тайпалық одақтың,
кейіннен мемлекеттің орталық басқару буынындағылар (хандар) мен тайпалық
одақты құраушы жекелеген әлеуметтік-саяси құрылымдар жетекшілері (билер)
арасындағы саяси бақталастықтың әсерінен тіпті күрделіленіп, күшейіп
отырды. Біреулері тура не жанама түрде келіп, бірігуді қолдады, ал
біреулері "тәуелсіздік" ұранымен "ыдырату" жолын таңдады. Онда да, қандас
туысқандыққа негізделген микросаяси деңгейде түрлі әлеуметтік топтар
(отбасылар, рулар) нақты экономикалық мүдделер негізінде біріксе, ал мифтік-
генеалогиялық туыстыққа негізделген макросаяси деңгейде әр қилы ірі
әлеуметтік құрылымдарды (тайпалық одақтар, мемлекет) экономикалық мүддемен
қатар әскери-саяси мүдделер де біріктірді.Көшпелілердің қоғамдық
құрылысының жекелеген элементтері және бұл элементтердің қоян-қолтық
қызметі барысындағы өзара арақатынасы, белгілі бір нақты қоғамдық-
экономикалық және саяси-әлеуметтік жағдайларға байланысты өзгеріп отырды.
Біршама тұрақты кезеңдерде көшпелі әлеуметтік құрылымдар өздерінің
шаруашылық-экономикалық мүдделіліктеріне сай бір-бірінен алыстап, тайпалар
мен рулар арасындағы қарым-қатынас әлсіреп, аумақтық байланыстардық маңызы
кеми түсті. Орталық тайпааралық билік пен басқару институттары жойылып
кеткендей болып отырды. Ағымдағы мәселелер рулар мен тайпалардық анағүрлым
ықпалды жетекшілері, яғни билер арқылы шешілді.Соғыстарға, ауа көшу немесе
қоныс аударуларға байланысты тұрақсыз кезеңдерде, көшпелі қоғамдық
құрылымдар жылдам және сапалы түрде қайта құрылып, әскери-саяси мүдделер
алдықғы қатарға шықты да, шаруашылық-экономикалық мүдделіліктер, оның
ішінде әлеуметтік негіздегі руаралық және тайпааралық қақтығыстар жоққа
сайып отырды. Осыдан келіп рулардық, тайпалардық бірлігі күрт жоғарылап,
бүкіл көшпелі организм біртұтас күшке айналды. Орталықтандырылған билік,
басқару аппараты пайда болды.Сондықтан да болар, ру-тайпалық әлеуметтік
құрылым келе-келе мемлекет тәрізді табиғаты аса күрделі қоғамдық құбылыстың
өзіне әсер етіп, рухани-дүниетанымдық ықпалы бар күшке айналды. Тап осы
руханишылдық және дүниетанымдық қасиет ру-тайпалық немесе жүздік форманық
өміршеңдігіне соқтырды. Осы түрғыдан келгенде, қазақтардық орта ғасырлар
мен ішінара жаңа замандағы саяси қарым-қатынастарының бүкіл мазмұны ру-
тайпалық әлеуметттік құрылымдар мен мемлекет институты арасындағы тепе-
теңдікті сақтауға негізделген десе болады.Көріп отырғанымыздай, көшпелі
қоғамдардағы, оның ішінде дәстүрлі қазақ қоғамындағы әлеуметтік-саяси қарым-
қатынас-тардық бүкіл ішкі жиынтығы қоғамдық байланыстардың негізгі екі
формасына тәуелді:
— әу бастағы этнопсихологиялық ерекшеліктерден бас алатын ру-тайпалық
көлбеу (горизонтальный) байланыстар формасына;
— қоғам мен ондағы саяси билік жүйесі, яғни мемлекет арасындағы жоғарылы-
төменді (вертикальный) байланыстар формасына.
Осы тараудың жоғарыдағы жолдарына дейін айтылып келгендей, дәстүрлі қазақ
қоғамындағы билер институтының басты әрі бірден-бір қызметі аталған
байланыс формаларын іс жүзіне асыру болып табылған еді.
Осы кезге дейін зерттеушілер билер институтының тарихи маңызын тек құқықтық
тұрғыдан қарастырып келе жатыр. Ал оның саяси, мәдени және әлеуметтік-
этикалық мән-мағынасына назар аудартатын салмақты еңбектер кемде-кем.
Мұндай олқылықтың орны соңғы уақытта біршама толықтырылғандай. Алайда, әлі
де болса тереңдей зерттеуді қажет ететін мәселелер жетерлік."Жарғының"
аталған бабынан көрініп тұрғандай, хан мен сұлтандар бар да, ақсақалдар мен
рубасылар бар. Алғашқыларының қоғамдық-саяси қызметі атқару билігі болса,
халық атынан өкілдік ету рубасылар мен ақсақалдар кеңесіне, яки дала
парламентіне тиесілі. Қоғамдық құрылымның ата, ру, тайпа, жүз тәрізді
әлеуметтік буындарының жетекшілері ретінде соңғылары қашанда жергілікті
өзін-өзі басқару ұстанымдарының сақталуына мүдделі. "Многочисленный
киргизский народ живет в неограниченный вольности... Каждый киргиз живет
так, как вольный господин... Однако каждое поколение или аймак имеет над
собой главного, которому все происшедшие от одного колена оказывают
добровольное послушание" — деп жазады П. С. Паллас. Ал, бір жағынан, хан
мен халық арасындағы, екінші жағынан, ауыл мен ауыл, ру мен ру, тайпа мен
тайпа, жүз бен жүз, яғни халықтың түрлі топтарының өз арасындағы қарым-
қатынастарға төрелік ететін үш жүз немесе "алты алаштың" өкілдерінен
тұратын билер кеңесі — жоғарғы сот мүшесі емей немене? Мұның өзі қазіргі
заманғы мемлекеттік жүйе шеңберіндегі биліктің көлбеу (горизонталды) және
жоғарылы-төменді (вертикалды) бөлінісін еске түсіреді. В.В. Вельяминов-
Зернов айтатындай, "принцип разделения властей в своебразной форме
проявлялся в Казахстане еще в средние века...". Ендеше, демократиялық үрдіс
XVIII ғасырдағы қазақ қоғамының саяси құрылымына ғана емес, сол сияқты
мемлекеттік құрылымына да тән нәрсе екен.Тағы бір айтатын нәрсе сол, "Жеті
жарғының" баптарынан байқалатындай, билердің мақсаты — қандай да бір жаза
белгілеу, айып кесу, кінәліні тұқыртып, жазалау емес, адамгершілікке
тәрбиелеу. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы әдет-ғұрып нормаларының қайнар көзі
мемлекет емес, қоғам мүшелері болды. Қандай да заң немесе құқықтық ереже
болсын, халықтың талай ғасырғы сынынан өтіп, нақты қалыптасқан жағдайдың
талабына жауап беруі тиіс-тін. "Көшпелілер ұғымы бойынша адам үшін ең басты
әрі негізгі сот — ол адамның өз соты, ішкі соты, ар соты". Бұл жөнінде орыс
шенеунігі И.А.Козлов кезінде былай деп жазған-ды: ...самыми светлыми
сторонами киргизского суда являются постоянное обращение его к совести
тяжущихся лиц и дух примирения, господствующий почти в каждом решении
его... Усвоение нравственных идей расширяет понятия справедливого и
несправедливого и представляет возможность провести более точную границу
между ними...". Бұл енді "Жеті жарғының", оны жасаушы заңгерлердің көшпелі
қоғам мен көшпелі мемлекеттің табиғи, өркениеттілік ерекшеліктерінен
туындайтын әлеуметтік-этикалық, психологиялық мәтіні.Айта кетуге тиіспіз,
қазақ қоғамының, оның ішінде XVIII ғасырдағы дәстүрлі қазақ қоғамының
әлеуметтік құрылымын қара-стырған зерттеушілердің көбісі дерлік билер
институтын хандық және сұлтандық институттардан кейінгі үшінші орынға
қояды. Бұл ретте олар негізінен орыс шенеуніктерінің жазбаларына
сүйенетіндігі анық. Мәселен, д'Андре "би өзінің лауазымы мәртебесі жөнінен
ханнан немесе сұлтаннан кейінгі екінші орында тұрады деп жазатыны бар.
Осыған жүгіне келіп, академик С.Зиманов "билер — қоғамдық құрылымда
сұлтандардан бір саты төмен орналасқан ру шонжарлары" екендігін айтса,
А.Еренов олардың қазақ қоғамындағы билік органдарының жоғарғы тобына
жататындығы жайлы біршама жалпылама тұжырымға келеді.XVIII ғасырдағы қазақ
қоғамының әлеуметтік құрылымын орыс оқымыстыларының еңбектері негізінде
арнайы зерттеген М.Бижанов би институтын әлеуметтік билік топтарының
ортаңғы буынына жатқызып, С.Зимановтың пікіріне қолдау білдіреді. Сол
сияқты, "Қазақ ССР-нің мемлекет және құқық тарихы" оқулығының авторлары да
би институтын қазақ қоғамының әлеуметтік сатысында хан және сұлтандардан
кейінгі орынға қойса, Т.Сұлтанов қазақ қоғамының әлеуметтік сатысында
сұлтандар мен билерді қатар орналастыруға бейім. Ал енді Ж.Артықбаев болса,
би институтын ру-тайпа шонжарларының төменгі буынына жатқызады.
№2 лекция. Дәстүрлі қоғам және оның саяси-әлеуметтік құрылымы
Мазмұны
1.Дәстүрлі қоғам табиғаты: теориялық және әдістемелік талдау
2.Дәстүрлі қоғамдағы саяси-әлеуметтік құрылымның ерекшеліктері генезисі мен
тарихи эволюциясы
Ғылым танымда бұрынғы және қазіргі қоғамдар әралуандығына байланысты
белгілі бір типтерге топтастырылады. Қоғамды олай жіктеудің көптеген
теориялық тісілдері орнығып келеді. Сондай тәсілдердің бірі - қоғамды
дәстүрлі және индустриалды қоғам деп топтастыру. Бұл жерде дәстүрлі қоғамды
индустриалды қоғамға дейінгі қоғам деп, ал индустриалды қоғамды өндірістік
немесе қазіргі заманғы қоғам деп атау орныққан. Осыған байланысты дәстүрлі
қоғамға анықтама беруде дамудың төменгі сатысында тұрған, толыққанды
өндірістік қатынастары қалыптастаған деген өлшемдер басшылыққа алынады.
Соған сай дәстүрлі қоғамды Өркениеттің балаң кезеңі деп атап, оны қазіргі
заманғы өндірістік қоғамға қарсы қоюшылық та байқалады.Дәстүрлі қоғам
ұғымына рулық, тайпалық, аграрлық, феодалдық сияқты бір-бірінен түбірлі
әлеуметтік-экономикалық айырмашылықтары бар қоғамдық құрылымдардың
үлгілерін топтастыруға болатындығы да есте болуы керек. Бұндай әралуандық
қазіргі ғылыми танымда мәселенің теориялық және әдіснамалық тұрғыда толық
шешімін таппағандығын танытады.
Егерде дәстүрлі қоғамның құрылымындағы осы әралуандықты ажырататын
теорияларға жекелей тоқталар болсақ, онда осы үлгілерді анықтаған
өлшемдердің шарттылығын аңғарған болар едік. Әсіресе, мәселені
ортағасырлардағы қазақ қоғамының тарихына қатысты қолданғанда бірқатар
даулы мәселелердің басын ашуымызға тура келеді. Өркениеттік теорияның
өлшемдеріне сай қазақ қоғамының бұл кезеңі аграрлық қоғамға қойылатын
өлшемдерге толығымен сай келеді. Қоғамның саяси әлеуметтік құрылымы,
экономикалық өмірі, шаруашылық-мәдени типі аграрлық сипатта болғаны
белгілі. Ал маркстің таптық-формациялық теориясы бойынша қазақ қоғамында
феодалдық қоғамға тән сипатты белгілердің толық кездеспейтіндігіне көз
жеткіземіз. Бұл мәселе әсіресе, қоғамның таптық жіктелуіне қатысты. Осыған
байланысты профессор М.Абилтайн мынадай тұжырым жасайды: Бүгінгі таңда
қазақ халқының феодалдық қоғамда өмір сүргені туралы қорытындылардың қай-
қайсысы да теориялық тұрығыдан да, деректік тұрғыдан да дәлелденбейді.
Мұндай тұжырымды аталмыш тақырыппен азды-көпті шұғылданып жүрген
ғылымдардың көпшілігі құптайды - дей келіп, қазақ халқының тарихында
феодалдық қоғамның болған, болмағанын анықтауда теориялық тұжырым, тарихи
деректер шешуші рөл атқаратыны белгілі. Қазақ халқының тарихында феодалдық
қоғамға байланысты түп деректерді былай қойғанда, қосымша деректерден өзі
жоқтың қасында. Сондықтан, феодалдық қоғамның бөлгендерін, көрсеткіштерін
анықтаудың маңызы зор.Ғалымның тұжырымында Қазақ қоғамында феодалдар тобы
қалыптасуы үшін олардың жер-жайылымға жеке меншігі болуы қажет.
Ортағасырлардағы Қазақстанда қазақ жерінің жоғары меншіккері хандар болғаны
белгілі. Кеңес дәуірінде феодал тобына жатқызып келген әлеуметтік топтардың
(сұлтандар, билер, батырлар, байлар) біреуінің де мал жайылымына жеке
меншігі болған жоқ, олар халық меншігіндегі жер жайылымдарды пайдаланушылар
ғана еді. Қазақ қоғамында жерге жекеменшік институты отарлық биліктің
орнығуымен алғаш рет Бөкей ордасында Жәңгір ханның реформалары арқылы
енгізіле бастағаны белгілі. Оның өз туыстарына мыңдаған гектар жайылым,
шабындық жерлерді жеке меншікке бекітіп беруі қоғамда елеулі қарсылыққа тап
болды. Исатай, Махамбет бастаған шаруалар көтерілісінің билеуші әулетке
қарсы күресіндегі басты дәлелдердің бірі - жерге деген қауымдық меншікті
жойып, оған жеке меншікті орнықтыру болатын. Демек, бұл дәйек дәстүрлі
қоғамдағы жер қатынастарын өзгертуді бұқара халықтың қабылдамағандығын
танытады.Дәстүрлі қоғам туралы осы кезге дейін біртұтас әмбебап теория
орныға қойған жоқ. Ол туралы ұғымдар қазіргі заман қоғамының әлеуметтік-
мәдени үлгісіне қарама-қарсы түсініктерге негізделген. Оның мәнісі
индустриалды өндіріспен айналыспаған халықтардың нақты өмірлік дәйектеріне
баса мән беруде. Әдетте, дәстүрлі қоғамның экономикасы томаға-тұйық
(натуральный) шаруашылық жүргізілуімен сипатталады. Дәстүрлі қазақ
қоғамындағы шаруашылық үлгілері томаға-тұйықтығымен ерекшеленгендігі
ақиқат. Қазақ қауымы сырттан көп зат сатып ала қойған жоқ. Сол сияқты тауар
ретінде сыртқа шығарған өнімдері де санаулы болды. Тұрмысқа қажетті деген
заттардың бәрі отбасында, қауымның өз ішінде дайындалды. Қазақ қоғамына
нарықтық қатынастар енгізген Ресейдің отарлық ықпалына дейін салыстырмалы
түрде көбесі сөгілмей таза тақталған бұл жүйені жаңа саяси-экономикалық
байланыстар әсерінен дәстүрлі қоғамның ыдырай бастауы ретінде қарастыруға
болады. Осы тұрғыда бағамдар болсақ қазақ дәстүрлі қоғамының аяқталуының
хронологиялық шегін де белгілеуге болатындай. Олай дейтініміз, қоғамдық
құрылымдардың алмасу шегін белгілеудің маңызы зор. Кеңес өкіметінің ХХ ғ.
20-30 жылдарындағы аграрлық реформасы дәстүрлі мал шаруашылығын күйретті.
Ал күштеп ұжымдастыру мен отырықшыландыру көшпелі өмір салтын келмеске
жіберді. Осы жағдайлар елдің қарқынды түрде индустрияландырылуына ұласып,
дәстүрлі қоғамның түкпілікті жойылуына алып келді.Дәстүрлі қоғамның ыдырау
үдерісі қоғамдық санада әртүрлі көрініс берді. Бұл үдерістің даму бағытына
сын көзбен қараудан халық шығармашылығында Зар-заман поэзиясы өмірге
келді. Мысалы, тауар-ақша қатынастарының орнығуынан дәстүрлі қоғамның
күйреуін көрген Шортанбай Қанайұлы Заман ақыр боларда, Алуан, алуан жан
шықты. Қайыры жоқ бай шықты, Сауып ішер сүті жоқ. Мініп көрер күші жоқ,
Ақша деген мал шықты - деп жырланған еді. Бұндай мысалдар осы ағымның
шығармашылық мұрасынан көптеп кездеседі.Әлемдегі халықтардың шаруашылық-
мәдени типтерін саралағанда көшпелі өмір салтының 12 түрі атап көрсетіледі.
Осы типтердің қатарында аталатын шөл-шөлейт (аридті) аймақтардың көшпелі
және жартылай көшпелі малшылары және шөл-шөлейт аймақтардың қазіргі
малшылары деген үлгі қазақтың дәстүрлі қоғамына тән болып келеді. Қазақ
даласында көшпелі өмір салтымен және сол өмір салтымен орайлас қалыптасқан
сол шаруашылық-мәдени типінің болмысы жер, ауа-райы жағдайына сай жыл
маусымдарының табиғи құбылыстарымен қатаң санасқан көші-қон тәртібімен
реттеліп отырды. Осыған байланысты А.Сейдімбек мынадай тұжырым жасайды:
Қазақ даласы жылдың төрт маусымы айқын бедерімен көрініс тапқан жер
бетіндегі бірден-бір қуаң континенттік өңір. Сондықтан да бұл далада ауа-
райының құрлықтың құбылысымен санасып, яғни, мәнгілік көктем мен жазға
ілесіп, тек қана бойлық бойымен тербеле көшіп-қонып жүру тіршіліктің жалғыз
ғана тиімді тәсілі болған. Бұл тұжырыммен көшпелі өмір салтына негізделген
дәстүрлі қоғамның шаруашылығы экологиялық жүйемен біте қайнасқан тұтастығын
көреміз. Міне, осы дәстүрлі қоғамның мәдени-шаруашылық үлгісінің ыдырау
үдерісі -отарлық биліктің жүргізген реформаларынан бастау алады. Олай
дейтініміз, 1822-1824 ж.ж. Патша өкіметінің Сібір және Орынбор қазақтарына
қатысты қабылдаған Жарлықтары қазақ жеріндегі саяси билікті ғана
реформалаған жоқ, сонымен бірге жаңа үлгідегі әкімшілік-аумақтың бөлініске
негіз қалады. Ал 1867-1868 жж. реформалар қазақ даласын генерал-
губернаторлыққа, облыстарға, уездерге, болыстарға және әкімшілік ауылдарға
бөліп тастады. Мұндай әкімшілік-аумақтық бөлініс көшпелі қазақты белгілі
бір аумақта ғана көшіп-қонуға мәжбүрлейді. Ғылыми әдебиетте бақташылық,
отарлық мал шаруашылығы (отгонное животноводство) деп айшықталған бұл
мәдени шаруашылық үлгісінің тетігі қарапайым болатын. 50-150 шақырым
арасында көшіп-қонумен шектелген шаруашылықтың етек-жеңі дөңгеленіп, өзінің
дәстүрлі белгілерінен айырыла бастады. Бұл жағдай дәстүрлі қоғамның басты
атрибуттарының бірі – оның көшпелі шаруашылығына соққы болды.Патша
өкіметінің қазақ жерін отарлауындағы өз билігін нығайтуды мақсат еткен бұл
реформалық өзгерістері қазақ қоғамын нарықтық қатынастар жүйесіне
тартқанымен оны индустриялды қоғамға бірден енгізе алмады. Оған материалдық
та, техникалық та, тіпті кадрлық та мүмкіндік жоқ еді. Ең бастысы Европа
елдерімен салыстырғанда техникалық жарақтануға кеш кіріскен Ресейдің
капитализмінде отар аймақты индустрияландырудан да бұрын орталық
аймақтардың өзінде өнеркәсіпті дамытуға материалдық ресурстары жеткіліксіз
болатын. Орыс капитализмінің алғашқы кезекте қарқынды дамытқан саласы -
тоқыма өнеркәсібі болса, бұл өнеркәсіп ауылшаруашылық шикізаттарына аса
зәру болды. Соның ішінде Орта Азияның, Қазақстанның оңтүстігінің мақтасы
мен қазақтың мал шаруашылығының басты өнімдерінің бірі жүнге деген сұраныс
дәстүрлі қоғамдағы нарықтық қатынастың дамуына бастау болды. Мақта мен жүн
ендігі кезекте натуралды шаруашылықтың бұйымынан, тауар-ақша-тауар
қатынасының негізгі бұйымына айналды. Осылайша, дәстүрлі шаруашылық Ресей
капитализмінің қажетін өтейтін арзан шикізат көзі болуы арқылы жаңа
экономикалық сипатқа ие болды. Тағы да қайталап айтамыз, бұл жағдайдың өзі
қазақ қоғамының индустриялды қоғамға өтуі дегенді білдірмейді. Жоғарыда
атап өткеніміздей, қазақ қоғамының индустриялды кезеңге өтуі кеңестік
биліктің ХХ ғ. 30 жылдарындағы саясаты арқылы іске асты. Бұл кезеңде Кеңес
Одағы өнеркәсіпті дамытуды жоспарлы түрде іске асыруға кірісті. Осы
индустрияландыру патша өкіметінің отарлық мүддесін одан әрі жалғастырудың
көрінісі болды. Ол мүдде отар аймақтың өндірісін шикізаттық база
деңгейінде ғана өркендетуге саятын еді. Соған сай қазақ жерінде салына
бастаған өндіріс орындары, көмір шахталары, тау-кен кеніштері,
металургиялық зауыттар мен фабрикалар тағыда Ресейдің орталығындағы жоғары
технологиялы өндірісті шикізатпен қамтамасыз етуге қызмет жасады. Демек,
қазақ қоғамы индустриялды сатыға осындай шикізаттық сипатымен өтті деп
бағалаймыз. Осылайша қалыптасқан Қазақстан өнеркәсібінің кешені қазіргі
кезге дейін индустриялды қоғамға тән классикалық үлгісіне қол жеткізе
алмады. Ендігі мәселе – дәстүрлі қоғамның индустриялды қоғамға кірігу
үдірісінің этномәдени болмысқа жасаған ықпал әсеріне қатысты. Дәстүрлі
мәдениеттің материалдық өзегіне айналған көшпелі өмір салтының, шаруашылық
жүйесінің күйреуі эволюциялық даму заңдылықтарын аттап өтіп, апатты
жолдармен іске асты. Оның басты салдары ретінде И.Голощекиннің орталықтан
келісім алған Кіші Қазан саясатын атауға болады. Бұл саясат бай
шаруашылықтарын кәмпескелеу, орта шаруаларды тап жауы ретінде жою, көшпелі
шаруашылықтарды күштеп отырықшыландыру, ұжымдастыру шараларына ұласып,
дәстүрлі қоғамда орын алуы мүмкін емес орасан зор құрбандыққа алып келді.
Ол құрбандық халықтың тең жарысының жойылуына алып келді.Қорыта айтқанда,
қазақтың дәстүрлі қоғамында таза күйінде сақталған мәдени, әлеуметтік-
экономикалық құндылықтар жүйесі қазіргі заманғы қоғамға өткенде елеулі
өзгеріскерге түсті. Екі қоғамның кіргуі үдерісінде орын алған үдерістер
апатты салдарларға алып келді. Ал қазіргі қоғамның даму бағыттары негізінен
дәстүрлі қоғамда орныққан сол құндылықтар жүйесінің негізінде ұлттық сипат
алып отыр деп білеміз.
№3 лекция. Хандық билік институты
Мазмұны
1.Хандық биліктің қалыптасуы.
2.Хандық биліктің саяси сипаты: мұрагерлік, легитимдік.
3.Хан билігінің негізі: құқықтары мен қызметтері
Алтын Орда ыдырап, сонау XIV ғасырдың аяғынан XVI ғасырдың басына дейін
созылған Шыңғыс әулеті үстемдігінің өзара қырқысқа толы аумалы-төкпелі
кезеңінде қоғамдық өмірдің алдықғы қатарына елді саяси бірлікке үндеп,
тектес, қандас ру-тайпаларды этностық-мәдени интеграция процесіне жетелеген
жекелеген қайраткерлердің қарапайым халық арасынан шығуы заңды құбылыс еді.
Ал мұндай қайраткерлердің бұдан былай өзінше бір әлеуметтік топ ретінде
көрінуі — дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер институты эволюциясының сапалы
түрде жаңа сатыға көтерілуінің айғағы еді.Шыңғыс тұқымдарының жергілікті ру-
тайпалар арасындағы беделі күрт төмендеп, ендігі жерде олар қара халықтан
шыққан қайраткерлердің қолдауына зәру болып қалған, тіпті, кейде саяси
дағдарысқа тап болған жағдайы XIV ғасырда жасаған Сыпыра жыраудың
төмендегідей толғауынан айқын аңғарылады:Алаш алаш болғанда, Алаша хан
болғанда, Аязды күнде қалшылдап, Арасан оты жанғанда, Бура мұздан тайғанда,
Шықырлаған буыршын, Бас көтеріп тұрғанда, Ханнан қайрат кеткенде, Биге
медет жеткенде, Хан қашып, би қуғанда.1376—1395 жж. Алтын Орданы билеген
Тоқтамыс ханның ақылгөйі Сыпыра жырау, іс жүзінде, Тоқтамыстың Жайық пен
Еділ өзендерінің аралығын мекен еткен ноғайлы жұртын Алтын Ордадан бөліп
әкетіп, өз алдына дербес ұлыс құрған Едіге биден жеңілісін меңзегені
сөзсіз. Ал Ноғай Ордасының саяси құрылымында би ең жоғарғы мемлекеттік
лауазым болған. XV—XVI ғасырлар — Қазақстан тарихы мейлінше аз зерттелініп,
белгілі белестерінен көлеңкелі қалтарыстары көп кезең. Мұның өзі көбінесе
аталған дәуірге байланысты қандай да бір жазбаша дерек көздерінің
тапшылғынан туындап отырғаны анық.Шын мәнінде, басым бөлігі XVI ғасырға
жататын мұсылман авторларының шығармалары мен Мұхаммед Хайдар Дулатидің
(1499—1551 жж. өмір сүрген) "Тарихи-и-Рашиди", Қадырғали Жалаиридің
(1530—1605 жж. өмір сүрген) "Жами-ат-Тауарих" еңбектерінен басқа қазақ
тарихының осы бір тұсынан тікелей хабар беретін жазбаша түпдеректер жоқтың
қасы. Алайда бұл жерде, аталып өткендей, ғалымдарымыз бен
зерттеушілеріміздің көбі осы күнге дейін аса мән беруден бой тартып келе
жатңан ауызекі деректер мен халық ауызша тарих айту дәстүрі туындыларының
аса бай әрі жан-жақты мұралары зор көмек бере аларын атап айту қажет.Қазақ
халқының өз алдына жұртқа айналып, өз ұлттық мемлекеттілігін орнықтыруда XV
ғасырдың 50—60 жылдары аса маңызды кезең болғаны белгілі. Бір қызығы,
мұндай айтулы оқиғалардық себеп-салдарлы астарының өзі би институтымен
тығыз астасып жатыр. Мәселен, кейінгі шежірешілер мен зертгеуші-ғалымдардың
қай-қайсысы болса соқпай өте алмағаны былай тұрсын, іргетасты ауызекі дерек
екендігі бірауыздан мойындалған аңыздардың біріне сәйкес, көшпелі өзбектер
мемлекетінің билеушісі, Шейбан ұрпағы Әбілхайыр хан мен Жошының үлкен ұлы
Орда-Ежен ұрпақтары Керей мен Жәнібек арасындағы саяси тайталастың қарадан
шығып ел билеген арғын руының биі, әділеттілігі мен адалдығы үшін ел
арасында Ақжол би аталып кеткен Дайырқожанық есіміне тығыз қатысы бар.
Аңыздық Шәкәрім Құдайбердіұлы келтіретін нұсқасына сәйкес, Әбілхайырдың
жақсы көретін қолбасшысы Қобыланды батыр Ақжол биді өлтіреді де, "қанға-
қан, жанға-жан" жолымен Қобыландының басын сұраған Керей мен Жәнібек,
ханның Қобыланды батырдың айыбына құн төлемек ниетіне қанағаттанбай, Есен-
бұға билеп тұрған Шағатай ұлысына қарасты Шу мен Қозыбасы төңірегіне ауа
көшсе керек. Аталған оқиғанық тарихи негізі бар екендігі күмән туғызбайды.
Себебі, халық жадында Ақжол бидің әкесі Қотан жыраудық (шамамен 1370 жылы
туған):Жалпы, айта кету керек, XIV—XVI ғасырлардағы қазақ қоғамының
әлеуметтік өміріндегі билер институтын өзінше бір дербес, аражігі басқалай
әлеуметтік топтардан ажыратылған құрылым деуге келмейді. Аталып өткен Ақжол
халық ауызында тек би ғана емес, батыр ретінде де айтылады. Тарихи
Карақыпшақ Қобыландының онымен шекісіп, ақыр аяғында өлтіріп тынуы да
осындай батырлар арасындағы бәсекелестіктен туындағаны сөзсіз. Ал енді,
халық аңыздарының көбісінде Майқы бидің алтыншы ұрпағы есептелетін атақты
Асанқайғы (шамамен 1370— 1466 жж. өмір сүрген) тек ел қамын ойлап, қайғы
шеккен жырау ғана емес, сонымен бірге Әз-Жәнібектің ақылгөй биі де болғаны
белгілі.Біздіңше, мәселе барынша нақтылай түсуді керек етеді және бұл
ретте, жоғарыда айтылып өткендей, қандай да бір әлеуметтік институттың
маңызы оған деген шынайы қажеттіліктің күрт артып, жоғарылауына немесе
кеміп, төмендеуіне байланысты ауытқып отыратындығын үнемі есте сақтаған
жөн. Осы тұжырымға иек артар болсақ, XVIII ғасырдың алғашқы жартысы билер
институтының барынша өрлеп, тіпті хандық институтымен иық тіресе әрекет
еткен кезеңі болды деуге мүмкіндік бар. Анығында, мұрағат құжаттарынан
байқалатындай, аталған уақыт дәстүрлі қазақ қоғамындағы хан билігінің
ықпалы мүлдем әлсіреген тұс. Мұны қолда бар деректердің барлығы бірауыздан
қайталайды. Мәселен, 1734 жылғы Орынбор экспедициясының бастығы И.Кириллов
"В тех ордах не столько ханы власти имеют.сколько их старшина, и для того
они ни людьми ни богатством своих ханов усиливаться не допускают...", "...
сей ... народ, как об нем известно, степнои и постояннои... своим ханам
непокорныи, — деп жазса, мұнан үш жыл бұрын Әбілқайырдың өзі орыс елшісі
А.И.Тевкелевке өзінің "хан атына ие болса да, қол астындағыларға әмірі жүре
бермейтінін" мойындайтыны бар. Хандық институтының XVIII ғасырда мұндай
саяси дағдарысқа ұшырау себебі бірнешеу: XVIII ғасырдың 30-жылдарына дейін
қазақ даласындағы хан билігі төре тұқымдарының Әз-Жәнібектің (1473—1480 жж.
билік құрған) үлкен ұлы Салқам Жәңгір (1628—1652 жж. билік еткен) баласы
Жәдік сұлтаннан тарайтын тармағының қолында болып келген-ді. 1715 жылы
Жәдік тармағының соңғы ханы Тәуке өлген соң, хан тағына оның ұлы Болат
(1718—1726 жж. билік еткен) отырғанымен, іс жүзінде билік Әз-Жәнібектің
кенже ұлы Өсекеден тарайтын Әбілқайырдың қолына тигені, сөйтіп қазақ
арасындағы төре тұқымдарының дәстүрлі мұрагерлік жолы бұзылғаны белгілі.
Жәдіктің Батыр, Барақ сұлтандар тәрізді тұқымдары Өсеке тұқымы Әбілқайыр
билігінің заңдылығын мойындаған жоқ. Мұның өзі қазақ даласындағы хан
әулетінің өзара қырқысна түсіп, ақыр аяғында олардың қара халық пен қарадан
шыққан ел жақсыларының алдындағы абырой-беделінен айырылып қалуына әкеп
соңтырды;
- хан әулетінің осындай өзара қырқысының нәтижесінде жоңғар шапқыншылығына
дер кезінде тойтарыс берудің сәті түспей, 1723 жылы "Ақтабан шұбырынды,
Алқакөл сұлама" зұлматы орын алған еді. Мұның өзі, бұқара халықтың жоңғар
басқыншылығы тойтарылып, қонтайшы әскерлерін талқандау үстінде ақсүйек хан
тұқымы емес, өз арасынан қара халықтан шыққан билер мен батырлардың еңбегі
зор екендігін жақсы түсінуіне жол ашқан-ды;
- іргесі шайқала бастаған хандық институтын қайта күшейту жолында хан
тұқымдарының кейбірі орыс өкіметінің қолдауына сүйенуге тырысты. Алайда,
мұндай әрекет теріс нәтиже беріп, ел ішіндегі беделі биік билер мен
батырлардың халықты орыс бодандығына итермелеген хан-сұлтандарға деген
наразылығын тіпті қоюлата түсті. Ендігі жерде, 1749 жылы патша жарлығымен
Кіші жүзде хан тағайындалған Нұралы (1749—1786 жж. билік құрған)
А.И.Тевкелевке жазғандай, "бауырлары оны тыңда
майтын болды'", оны айтасыз, қазақтар
орыс өкіметінің қас-қабағына қараған "ханды тіпті жек көреді де.
Мұның барлығы XVIII ғасырда хандық институты тап болған саяси дағдарыстың
себептері десек, оның салдары қандай болды деген заңды сұрақ туындайды.
Салдары сол, аталған кезеңге байланысты деректердің барлығы бірауыздан
қайталайтындай, бұдан былай ру-тайпа игі-жақсылары "ханнан төмен дейтін
емес" мәртебеге ие болуға айналды. Тіпті, хандық институтының қашанғы
әлеуметтік негізі болып келген сұлтандар тәрізді әлеуметтік категорияның
өзі қоғамдық салмағы жөнінен билер һәм батырлармен тең түсе алмай қалған
еді. Бүл туралы А.И.Левшин кезінде былай деп жазған: "Большая же часть
султанов, величающих себя пышными названиями повелителей, в самом существе
не имеют никакой власти и отправляют должность стряпчих. Влияние их на дела
простого народа начинается осенью и оканчивается с началом весны, т. е. оно
существует только зимою, когда киргизы приближаются к границам нашим (яғни
орыс шекараларына) и постоянно проводя близ оных несколько месяцев...". Ал
XVIII ғасырдағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымында біршама уақыт
маңызды орын алған тархандық институт, орыс өкіметі тарапынан тақылған,
дәстүрлі әлеуметтік иерархияға жат жасанды құбылыс болатын.
№4 лекция. Ортағасырлық көшпелі қазақ халқының әлеуметтік құрылымы
Мазмұны
1.Хандар, ақсүйектер, ірі тайпа мен ру көсемдері
2. Орта буын рулардың әмірлері, бектер билер және батырлар.
Біздіңше, мәселе барынша нақтылай түсуді керек етеді және бұл ретте,
жоғарыда айтылып өткендей, қандай да бір әлеуметтік институттың маңызы оған
деген шынайы қажеттіліктің күрт артып, жоғарылауына немесе кеміп,
төмендеуіне байланысты ауытқып отыратындығын үнемі есте сақтаған жөн. Осы
тұжырымға иек артар болсақ, XVIII ғасырдың алғашқы жартысы билер
институтының барынша өрлеп, тіпті хандық институтымен иық тіресе әрекет
еткен кезеңі болды деуге мүмкіндік бар. Анығында, мұрағат құжаттарынан
байқалатындай, аталған уақыт дәстүрлі қазақ қоғамындағы хан билігінің
ықпалы мүлдем әлсіреген тұс. Мұны қолда бар деректердің барлығы бірауыздан
қайталайды. Мәселен, 1734 жылғы Орынбор экспедициясының бастығы И.Кириллов
"В тех ордах не столько ханы власти имеют.сколько их старшина, и для того
они ни людьми ни богатством своих ханов усиливаться не допускают...", "...
сей ... народ, как об нем известно, степнои и постояннои... своим ханам
непокорныи, — деп жазса, мұнан үш жыл бұрын Әбілқайырдың өзі орыс елшісі
А.И.Тевкелевке өзінің "хан атына ие болса да, қол астындағыларға әмірі жүре
бермейтінін" мойындайтыны бар. Хандық институтының XVIII ғасырда мұндай
саяси дағдарысқа ұшырау себебі бірнешеу- XVIII ғасырдың 30-жылдарына дейін
қазақ даласындағы хан билігі төре тұқымдарының Әз-Жәнібектің (1473—1480 жж.
билік құрған) үлкен ұлы Салқам Жәңгір (1628—1652 жж. билік еткен) баласы
Жәдік сұлтаннан тарайтын тармағының қолында болып келген-ді. 1715 жылы
Жәдік тармағының соңғы ханы Тәуке өлген соң, хан тағына оның ұлы Болат
(1718—1726 жж. билік еткен) отырғанымен, іс жүзінде билік Әз-Жәнібектің
кенже ұлы Өсекеден тарайтын Әбілқайырдың қолына тигені, сөйтіп қазақ
арасындағы төре тұқымдарының дәстүрлі мұрагерлік жолы бұзылғаны белгілі.
Жәдіктің Батыр, Барақ сұлтандар тәрізді тұқымдары Өсеке тұқымы Әбілқайыр
билігінің заңдылығын мойындаған жоқ. Мұның өзі қазақ даласындағы хан
әулетінің өзара қырқысна түсіп, ақыр аяғында олардың қара халық пен қарадан
шыққан ел жақсыларының алдындағы абырой-беделінен айырылып қалуына әкеп
соңтырды;
- хан әулетінің осындай өзара қырқысының нәтижесінде жоңғар шапқыншылығына
дер кезінде тойтарыс берудің сәті түспей, 1723 жылы "Ақтабан шұбырынды,
Алқакөл сұлама" зұлматы орын алған еді. Мұның өзі, бұқара халықтың жоңғар
басқыншылығы тойтарылып, қонтайшы әскерлерін талқандау үстінде ақсүйек хан
тұқымы емес, өз арасынан қара халықтан шыққан билер мен батырлардың еңбегі
зор екендігін жақсы түсінуіне жол ашқан-ды;
- іргесі шайқала бастаған хандық институтын қайта күшейту жолында хан
тұқымдарының кейбірі орыс өкіметінің қолдауына сүйенуге тырысты. Алайда,
мұндай әрекет теріс нәтиже беріп, ел ішіндегі беделі биік билер мен
батырлардың халықты орыс бодандығына итермелеген хан-сұлтандарға деген
наразылығын тіпті қоюлата түсті. Ендігі жерде, 1749 жылы патша жарлығымен
Кіші жүзде хан тағайындалған Нұралы (1749—1786 жж. билік құрған)
А.И.Тевкелевке жазғандай, "бауырлары оны тыңда
майтын болды'", оны айтасыз, қазақтар
орыс өкіметінің қас-қабағына қараған "ханды тіпті жек көреді де.
№5 лекция. Жоғарғы билеуші әулет
Мазмұны
1. Құрамы, әлеуметтік негізі және қоғамдағы орны.
2. Дәстүрлі саяси элитаның қалыптасу тетіктері, әлеуметтік негізі, құрамы
өзін-өзі толықтыруы.
Тархандық лауазымына тұңғыш рет 1742 жылы Жәнібек батыр ие болғаны белгілі,
ал 1743 жылы осындай атақ Есет батыр Көтібарұлына, 1745 жылы Жәнібек
тарханның ұлы Дәуітке де берілді. Алайда, түркі халықтарының ілкі
дәуіріндегі қоғамдық құрылымға тән тархандық пен XVIII ғасырдың аяғы — XIX
ғасыр басындағы қазақ қоғамына тән тархандықты шатастыруға әсте болмайды.
Н.П.Рычковтың Тарханство у всех степных народов есть некая степень
княжества. В народе ежели не превосходят, то верно не уступают они силе
ханской — деген куәлігіне сүйене отырып, бірқатар оқымыстылар XVIII
ғасырдағы тархандықты хан мен сұлтандардан кейінгі, билер мен батырлардан
жоғары сатыға қояды. Монография авторының ойынша, мұндай тұжырым жасау
артығырақ. Себебі, XVIII ғасырдағы қазақ даласындағы тархандық өзіндік бір
дербес лауазым емес, тек орыс үкіметі алдында ерен еңбек сіңірген
батырлар мен билерге қосымша берілетін атақ. Қалған би-батырлардан бір
ерекшелігі, тархандар орыс үкіметіне төленетін қандай да бір алым-салық
түрлерінен толық босатылатын. Жалпы алғанда, XVIII ғасырдағы қазақ
тархандарының ұзын саны он шақты ғана: Жәнібек батыр, Есет батыр, Дәуіт
батыр, Тіленші батыр, Сырым батыр, Өтетілеу би, Сегізбай би, Тұрмағамбет
би. Мұның өзі тархандықтың XVIII ғасыр емес, XIX ғасырдың басында, онда да
Ресейге жақын Бөкей Ордасы шеңберінде ғана өз алдына бөлек әлеуметтік
институтқа айналғандығын байқатады.Ресейдің патшалық өкіметі Қазақстан
жерін отарлау барысында қазақ еліндегі билердің қоғамдық қызметі мен билер
сотын арнайы қамдалған экспедиция қорытындылары негізінде жан-жаңты
зерттеп, қазақтың әдет-ғұрып ережелерін жинақтаумен айналысты. Патша
өкіметі 1822—1824 жылдары Сібір қазақтары туралы және Орынбор қазақтары
туралы жарғылар шығарып, Орта және Кіші жүздердегі хан лауазымын жойды.
Аталған жарлыққа сәйкес би лауазымына сайлау жолымен қол жеткізуге болатын
болды. Сондықтан бұдан былай би мәртебесіне тек халықңа абыройлы, жұртқа
сыйлы, атақты адамдар ғана емес, қалтасы қалың ауқаттылар да сайлана
бастады. Орыс шенеуніктері қазақ даласына Ресей империясындағы сот жүйесін
енгізуді көздеді. Осы мақсатта 1854 жылы Сібір қазақтарын Ресей
империясының жалпы заңдарына қарату деген арнайы заң қабылданды. Сол
сияқты, 1867—1868 жьидары қабылданған келесі реформаларға сәйкес, бүкіл
қазақ даласы ішінара ауылдарға, уездерге, болыстарға бөлінген, алты
облыстан тұратын үш генерал-губернаторлыққа енгізілді. Қазақ даласына Ресей
империясының сот жүйесі ендіріліп, уезд және болыс билерін әскери
губернатор бекітетін болды. Өз кезегінде бұл қазақ жерінде сот, би
лауазымын орыс өкіметінің шенеуніктеріне пара беріп сатып алуға болатын күн
туғызды, ал дәстүрлі қазақ қоғамына тән шынайы билер соты тек бірен-саран
шеткі аймақтарда ғана сақталып қалды. 1917—1920 жылдары Ә. Бөкейханұлы, А.
Байтұрсынұлы, Ш. Құдайбердіұлы сияқты алаш зиялылары қазаққа тән билер
ұғымы мен билер сотын қалпына келтіру мақсатында көп еңбектенгенімен, мұнан
кейінгі кеңес өкіметі тұсында да қалып-тасқан жағдай түбегейлі өзгеріске
қшыраған жоқ.
№6 лекция. Билер институты
Мазмұны
1.Қызметі. Қоғамдық-саяси және рухани процестердегі атқаратын рөлі.
2.Қоғамдық өмірдегі орны.
"Би" сөзінің этимологиясы жайлы қазіргі күні бірауызды келісіліп-
пішілген тұжырымды пікір жоқ. Бүл мәселеге алғаш көңіл аударған Ш.
Уәлиханов "би" сөзінің түбірін көне түркінің "бек" және "бей" сөздеріне
тіреп, оның негізгі мағынасы "сотты" білдіретінін атап көрсеткен-ді. Мұнан
кейінгі уақытта А.Леонтьев "би" сөзін "билеу" етістігінен туындата келіп,
оның "басқарушы" мағынасында қолданылғанын айтса, В. В. Бартольд "би"
төркіні "бек" лауазымының нұсқасы, осман түркілерінде бүл термин "бгй"
формасында қолданылып, біріншіден, қара халықтан да, билеуші әулеттен де
бөлек тұрған "шонжарларды", екіншіден, тайпа немесе рудық жетекшісі
ретіндегі князьды", үшіншіден сөздің кең мағынасында кез келген
"басқарушыны" білдіреді дейді. В.Бартольд тәрізді В.Радлов та "би" сөзінің
үш түрлі мағынасын келтірген болатын: "би" — князь, патша (царь), ңожайын
(господин); "би" — сот (судья); "би" — дана, шешен. Кеңес дәуірінде жарьщ
көрген кейбір сөздіктерде "би" ұғымы осы В. Радловңа негізделе отырып
"билеуші, ңожайын, көсем, князь мағнасында түсіндіріледі. Ел басқару және
билік жүйесіне қатысты атаулардың дені қоғамның құқықтық өмірінің әртүрлі
буынын бейнелейді және ол атаулардың өзгеруі тілдің ішкі заңдылықтарынан
гөрі мемлекеттің, қоғамдағы саяси жүйенің даму бағытына көбірек тәуелді
болады.Сайып келгенде, осы сыртқы факторлардың нәтижесінде тілге жаңа билік
институттарының атаулары үздіксіз еніп жатады.Қазақ хандығында далалық
демократияға негізделген сондай билік институтының бірі билер кеңесі деп
аталған. Билер институтыбұл қазақ қоғамындағы парламентаризм дәстүрлерінің
құқықтық негіздерінің тым әріде жатқанын көрсетеді. Көрнекті түрколог Лев
Гумилев Республикалық құрылыс деп атаған хандық құрылыс кезінде, яғни,
қазақ мемлекетінде абсолюттік монархия ешқашан да болған емес. Өйткені, хан
биліктің ең жоғарғы тұтқасы болып де-юре есептелгенмен, де-факто билер
кеңесі оның шешімдеріне вето қоя алатын. Лингвистикалық тұрғыдан
алғанда, билер кеңесі деген күрделі атаудың құрамына қарап, сол кездегі
қазақ әдеби тілінің атаужасам қабілетінің ерте байқалғанын анықтауға
негіз бар.
Билер кеңесі бұған дейінгі хан кеңесі деген атаулық тіркестің
үлгісінде дүниеге келген деп жорамал жасауға болатын тәрізді. Күрделі
атаужасауға негіз болып тұрған модель сөз – кеңес орта түркі кезеңінен бері
мемлекеттік ел басқару атауы ретінде қолданылып, кэнеш тұлғасында
билеушінің канцеляриясы деген мағына берген. Қазақ хандығы тұсында үлкен ел
жиындарын кеңес деп атаған. Айталық, Күлтөбенің басында күнде кеңес
деген аталы сөз содан қалған. Ал би сөзінің мағынасына келсек, қазақ
тілінде ол бірнеше мағына беретіні белгілі. Егер бұған дейін би сөзі
әлеуметтік категорияны білдіретін бек сөзінен туындап, сол мағынада
ұғынылса, алғашқы ұлттық мемлекет құрылған сәттен бастап би сөзінің мән-
мағынасы кеңейді. Біріншіден, ол хан кеңесшісі деген мағынаны берді.
Екіншіден, Қазақ хандығының басқа елдермен дипломатиялық қарым-қатынасының
нәтижесінде елші болып баратын ресми өкілдер билерден құралатын болды.
Үшіншіден, би сот билігін жүзеге асырушы адам болып есептелінді.
Төртіншіден, бидің алдыңғы міндетін атқаруға қажетті қасиеттердің негізінде
оның сөзге ұста, шешен деген лексикалық мағынасы қалыптасты.Билік айту мен
би түрлеріне байланысты атақ-лауазым атаулары. Хан сарайында, ұлыстардың
мекемелерінде, ауылда, жиындарда билік айтып, ел арасындағы дау-дамайды
шешетін, сөзге шешен, іске шебер, сауатты адамдар. Билер – халық қалауымен,
тардың, хандардың ұсынысымен, талабымен, қолдауымен болатын өте көрнекті
адамдар. Би лауазымы ауылдан тартып, хан сарайларында сақталып, өз қызметін
атқарып келді. Көрнекті орыс ориенталисі, Таяу және Орталық Шығыс
халықтарының филологиясы, тарихы, географиясы, мәдениеті және діні
хақындағы 400-ден астам көлемді ғылыми еңбектердің авторы, академик В.В.
Бартольд бек сөзінің сонау Орхон-енисей жазбаларынан бастап кездесетінін,
осы орайда терминнің таза түркі сөзі ретінде кейіннен би сөзіне айналғанын
айтады. В.В. Бартольд би термині ХV ғасырдан бері қарай ғана кездесе
бастайды дей келе, зерттеушілердің арасында тұңғыш рет қазақтың биі мен
қырғыздың манабы ұғымдарының өзара тығыз байланыстылығына көңіл аударады.
Іс жүзінде қазақ қоғамындағы ақсүйек, қарасүйек, төре, қараша ұғымдары
мен сұлтан, би, батыр, бай, төлеңгіттәрізді әлеуметтік категорияларды алғаш
рет талдаған ғалым Е.Бекмахановтың пікірінше, қазақ қоғамындағы билер
айрықша құқықтық және экономикалық артықшылықтарға ие болушы топ өкілдері.
Ақсүйек тұқымы болып есептелетін сұлтандармен салыстырғанда көшпелі
қауымның өз арасынан шыққан ру-тайпаның игі-жақсылары. Аумалы-төкпелі,
алмағайып замандарды бастан кешкен халықтың өзіндік басқару жүйесі болды,
ел қамын жеген ерлері, күн сайын дерлік бетпе-бет келіп отырған жер дауын,
жесір дауын, барымта-сырымта дауларын шешіп беретін би-шешендері болған.
Қазақ қоғамындағы билерге жүктелген міндет аса жауапты болған – бұзылған
құқықты қалпына келтіруі, дау-таластарды шешу, әділдік орнату, қылмыстың
алдын алып, қоғамда тыныштықты қамтамасыз ету, әдет-ғұрып, салт-дәстүрді
уағыздаушы, жауласқан рулар мен қауымдарды елдестіру. Билер неғұрлым көп
болса, соғұрлым ел ішінде тәртіп берік болады деп есептелген. Көнеден
қалған Би көп болса елдің құты осыны меңзейді. Би атағына әркім де терең
парасатты ақыл-ой, қиыннан қиыстырар тапқырлық, елдің тарихын, әдет-ғұрып,
салт-дәстүр, ата-баба жолын білгендік, асқан шешендік пен қара қылды қақ
жарған әділдік тәрізді ізгі қасиеттері арқылы ие болады. Билік кесу кезінде
олқылықтар жіберу, би үшін бедел, атақ-абыройдан айырылу – ең үлкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
1. Дәстүрлі қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымының зерттеу мәселелері
2.Пәнді оқытудың мақсаты мен міндеттері
Қазақстан аумағында орын алған көшпелі қоғамдар, оның ішінде қазақ
қоғамының ру-тайпалық құрылымы турасында осы кезге дейін көптеген еңбектер
жарық көрсе де, бұл орайдағы мәселенің мән-жайы тереңнен қозғалып, оралымды
пікір, ұтымды дәлел-дәйек арқылы тиянақты тұжырым жасалған зерттеу
еңбектері саусақпен санарлықтай. Десек те, арғы-бергі зерттеушілеріміз
бірауыздан мойындап, дау туғызбас ақиқатқа айналып отырған қағида сол —
экономикасы көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына негізделген
қоғамдарда ру-тайпалық құрылым бүкіл қоғамдық қатынастардың іргетасын
құрайды да, былайғы әлеуметтік-саяси қарым-қатынастардың барлығы соған
жаппай тәуелді.Ұзақ уақытқа созылған тарихи эволюция нәтижесінде біздің
дәуірімізге дейінгі VII—V ғғ. қазіргі Қазақстан аумағында материалдық
өндірістің көшпелі формасы мен жеке меншікті капитал ретінде малы бар
отбасылардық әлеуметтік дербестігіне негізділген тайпалық қоғам қалыптаса
бастады.Қандас отбасылардық өзара жіктелісіне деген қоғамдық қажеттілік,
бір жағынан, туыс емес отбасылардық шаруашылық, әскери және тағы басқа
факторларға байланысты көшпелі қауымдарға бірігу мәжбүрлігіне, екінші
жағынан, дербес отбасылардық ірі көшпелі топтары — рулардық пайда болуына
алып келді де, отбасылардық азғантай тобы болсын, немесе тұтас бір ру
болсын, ендігі жерде тайпалық құрылымдарға біріге бастады. Мұның өзі уақыт
өте келе тайпа құрамына кірген рулардық "генеалогиялық қандастығы" туралы
идеологиялық негіздемеге айналып, бұдан былайғы даму барысында аса маңызды
әлеуметтік-саяси және психоэтикалық қызмет атқара бастады.Анығында, бұл
тайпалар тарихи қалыптасуы ғасырларға созылған өте күрделі этностық
құрылымдар еді. Біріккен әртекті әлеуметтік топтар өздерінің генеалогиясын
жасанды түрде бір атаға әкеліп тірейді де, мұның өзі айналып келгенде
тұтастық пен "туысқандық" туралы рухани ұғымның қалыптасуына түрткі болады.
Десек те, көшпелілер қандас жақындық пен жасанды генеалогиялық
туысқандықтың аражігін әрқашан дұрыс айыра білген.Айтылған тұжырымдарға
сүйене отырып, қазақ халқының этностық құрылымы көбінесе үш сатылы
әлеуметтік-психологиялық сана-сезімге негізделген деуге болады:
— бірінші деңгей — патриархаттың дәстүрге негізделген қандас туыстардық
қауымдастығы (рулық қауымдастықтар). Билік формасы — ақсақалдар институты,
идеологиясы — қандас туысқандық;
— екінші деңгей — ру-тайпалық қауымдастықтардық жоғары-төменді
иерархиясына, ішінара тайпалық одақтарға негізделген генеалогиялық
қауымдастық. Билік формасы — ақсақалдар, яки ру-тайпа жетекшілерінің
кеңесі, идеологиясы — генеалогиялық туысқандық;
— үшінші деңгей — шаруашылық, әлеуметтік-мәдени және әскери-саяси
қажеттіліктерге негізделген этностың қауымдастық. Билік формасы — хандық
институты, идеологиясы — ортақ бір атаға тірелетін мифологиялық туысқандық.
Көшпелі қоғамдардың қоғамдық-саяси құрылымы — оның шаруашылық-экономикалық
және әлеуметтік-мәдени ерекшеліктерінің тікелей әрі заңды нәтижесі. Бір
тайпалардық ыдырап, басқа бір тайпаларға қосылып кететін, яки болмаса
келесі бір тайпалардық кенеттен күшейіп, формалды түрде генеалогиялық
туысқандыққа негізделген қауымдастық ретінде бел алып шыға келетін көшпелі
тұрмыс, жайылым жолындағы жиі қақтығыстар жағдайында ру-тайпалық құрылым
мен оның қалыптасу ұстанымдары бірден-бір тиімді қоғамдық тетікке айналған-
ды.Сондай-ақ, сан ғасырлар бойғы үздіксіз миграция, бір жағынан, түрлі
рулардық өзара дифференциациясына, яғни олардық аражігінің ашылуына
соқтырса, осы процестің заңды салдары себепті, екінші жағынан, кей рулардық
қандай да бір тайпа төңірегіне интеграцияланып, топтануы орын алып
отырғанын назарда ұстау керек. В.В.Радловтың пікірінше, рулар мен тайпалар
құрамының мұндай құбылмалылығы, көшпелі өмір салтының "өмірлік қажеттілігі"
және бұл орайда аталған өзгерістер арқылы "бүкіл халықтың өмір сүру
қуаттылығы" арта түспек те, жаңа рулар мен тайпалық одақтар құру
мүмкіндігінің болмауы олардық тоқырап қалуына соқтырмақ.Әрбір тайпа, оның
ішінде әрбір ру үшін көші-қоныстың белгілі бір тарихи және экологиялық
негізде айқындалған жол-жоралғысы және табиғаттың төрт мезгіліне сай
маусымдық жайылымдардың жыл бойы ауысып отыратын кезектілігі болды.
Іргетасы рулар мен тайпалардан тұратын икемді әлеуметтік құрылым, оның ішкі
оралымдылығы, қозғалмалылығы, демографиялық дамуға байланысты ірі
тайпалардық арагідік шағын руларға бөлініп отыруы, жерді ұжымдасып
пайдалану — осының барлығы ортақ аумақ, тығыз шаруашылық-экономикалық
байланыстар, қандас-туысқандық қарым-қатынастар тәрізді шынайы алғышарттар
мен ру-тайпалардық генеологиялық бірлігі тәрізді мифтер арқылы беки түсті.
Ендеше, мұндай қауымдастықтардағы әлеуметтік байланыстардық негізгі
түрлері, біріншіден, қандас туыстыққа, екіншіден, рулық туыстыққа,
үшіншіден, саяси-аумақтың (тайпалық) туыстыққа тәуелді болмауы мүмкін емес
еді.
Бір ескеретін жәйт, әлеуметтік қауымдастықтың бірқатар тұрақты әлеуметтік
құрылымдарға статикалық бөлшектенуі туралы сөз қозғалған тұста, әңгіме оның
белгілі бір кеңістік ішіндегі бөлінісі жайлы ғана болмақ. Мұндай әлеуметтік
құрылымдар іс жүзінде қоғамдық организмнің әкімшілік-аумақтық құрылымына
алғышарт болып табылады да, солардық негізінде қоғамдық қатынастардық
мүлдем жаңа түрі — саяси қарым-қатынастар пайда болады.Еуразия даласының
геосаяси жағдайы, сондай-ақ әлеуметтік-демографиялық, шаруашылық-
экономикалық және саяси жағынан қуатты рулар мен тайпалардық жүйелі түрде
бірінің орнын бірі басып, алдықғы орынға кезектесе шығып отыруы көшпелі ру-
тайпалардық үстінен қарап, олардық ішкі және сыртқы саясатын бір ізге
түсіріп отыратын ірі саяси-әлеуметтік құрылымның пайда болуына алып келіп
отырды. Осылайша аталмыш кеңістікте болашақ көшпелі мемлекеттердің
іргетасына айналған саяси бірлестіктер — тайпалық одақтар қалыптасқан-ды.
Мұндай бірлестіктердің басында ру және тайпа басшыларының басқосуларында
сайланған ықпалды және саяси қабілеті мол харизмалы жетекшілер тұрды да,
олардық әу бастағы қоғамдық қызметі сыртқы саясат мәселелеріне қатысты
болды. Саяси бірлестіктің өз ішінде болса, олар әлеуметтік-саяси қарым-
қатынастарды реттеумен қатар, қандай да бір ортаң әлеуметтік құндылықтар
төңірегіне топтасу тенденциясына да қызмет етті.Отырықшылыққа негізделген
мемлекеттік құрылымдармен салыстырғанда көшпелі саяси бірлестіктердің
аумағы оны құрайтын тайпалардық аумақтарына сәйкес келмейтін-ді. Себебі,
ірі әлеуметтік организм ретінде тайпанық өзі ірілі-уақты иерархияны
құрайтын ұсақ бөлшектерден — рулардан тұратын. Мұндай әлеуметтік стереотип
жеке адамның өз орнын осы тектес әлеуметтік микроорганизмдер арқылы,
солардық сандық және сапалық күш-қуаты арқылы ғана анықтай білуіне алып
келді де, бұл өз кезегінде қайсыбір рулар мен тайпалардық ықпалы ең алдымен
олардық арасынан шыққан жекелеген саяси қайраткерлердің, яки билердің жеке
басының беделіне тәуелділігіне себеп болды.Көріп отырғанымыздай, қоғамдық
өмірді тарихи түрде дендеп алған ру-тайпалық құрылым жекелеген әлеуметтік
организмдерді басқаратын қайраткерлер (лидерлер) арасында өз саяси ықпалын
күшейту үшін күрестің ерекше үлгісін қалыптастырды. Осының әсерінен әрбір
ру-тайпалық бірлестік ішінде, бір жағынан, әлеуметтік-саяси бірлікті
сақтауға деген ұмтылыс, екінші жағынан, азды-көпті тәуелсіздікке қол
жеткізіуге тырысқан саяси шашыраңқылық тенденциясы қатар өмір сүрді. Мұндай
қарама-қайшылықты саяси-әлеуметтік ұмтылыстар, алғашында тайпалық одақтың,
кейіннен мемлекеттің орталық басқару буынындағылар (хандар) мен тайпалық
одақты құраушы жекелеген әлеуметтік-саяси құрылымдар жетекшілері (билер)
арасындағы саяси бақталастықтың әсерінен тіпті күрделіленіп, күшейіп
отырды. Біреулері тура не жанама түрде келіп, бірігуді қолдады, ал
біреулері "тәуелсіздік" ұранымен "ыдырату" жолын таңдады. Онда да, қандас
туысқандыққа негізделген микросаяси деңгейде түрлі әлеуметтік топтар
(отбасылар, рулар) нақты экономикалық мүдделер негізінде біріксе, ал мифтік-
генеалогиялық туыстыққа негізделген макросаяси деңгейде әр қилы ірі
әлеуметтік құрылымдарды (тайпалық одақтар, мемлекет) экономикалық мүддемен
қатар әскери-саяси мүдделер де біріктірді.Көшпелілердің қоғамдық
құрылысының жекелеген элементтері және бұл элементтердің қоян-қолтық
қызметі барысындағы өзара арақатынасы, белгілі бір нақты қоғамдық-
экономикалық және саяси-әлеуметтік жағдайларға байланысты өзгеріп отырды.
Біршама тұрақты кезеңдерде көшпелі әлеуметтік құрылымдар өздерінің
шаруашылық-экономикалық мүдделіліктеріне сай бір-бірінен алыстап, тайпалар
мен рулар арасындағы қарым-қатынас әлсіреп, аумақтық байланыстардық маңызы
кеми түсті. Орталық тайпааралық билік пен басқару институттары жойылып
кеткендей болып отырды. Ағымдағы мәселелер рулар мен тайпалардық анағүрлым
ықпалды жетекшілері, яғни билер арқылы шешілді.Соғыстарға, ауа көшу немесе
қоныс аударуларға байланысты тұрақсыз кезеңдерде, көшпелі қоғамдық
құрылымдар жылдам және сапалы түрде қайта құрылып, әскери-саяси мүдделер
алдықғы қатарға шықты да, шаруашылық-экономикалық мүдделіліктер, оның
ішінде әлеуметтік негіздегі руаралық және тайпааралық қақтығыстар жоққа
сайып отырды. Осыдан келіп рулардық, тайпалардық бірлігі күрт жоғарылап,
бүкіл көшпелі организм біртұтас күшке айналды. Орталықтандырылған билік,
басқару аппараты пайда болды.Сондықтан да болар, ру-тайпалық әлеуметтік
құрылым келе-келе мемлекет тәрізді табиғаты аса күрделі қоғамдық құбылыстың
өзіне әсер етіп, рухани-дүниетанымдық ықпалы бар күшке айналды. Тап осы
руханишылдық және дүниетанымдық қасиет ру-тайпалық немесе жүздік форманық
өміршеңдігіне соқтырды. Осы түрғыдан келгенде, қазақтардық орта ғасырлар
мен ішінара жаңа замандағы саяси қарым-қатынастарының бүкіл мазмұны ру-
тайпалық әлеуметттік құрылымдар мен мемлекет институты арасындағы тепе-
теңдікті сақтауға негізделген десе болады.Көріп отырғанымыздай, көшпелі
қоғамдардағы, оның ішінде дәстүрлі қазақ қоғамындағы әлеуметтік-саяси қарым-
қатынас-тардық бүкіл ішкі жиынтығы қоғамдық байланыстардың негізгі екі
формасына тәуелді:
— әу бастағы этнопсихологиялық ерекшеліктерден бас алатын ру-тайпалық
көлбеу (горизонтальный) байланыстар формасына;
— қоғам мен ондағы саяси билік жүйесі, яғни мемлекет арасындағы жоғарылы-
төменді (вертикальный) байланыстар формасына.
Осы тараудың жоғарыдағы жолдарына дейін айтылып келгендей, дәстүрлі қазақ
қоғамындағы билер институтының басты әрі бірден-бір қызметі аталған
байланыс формаларын іс жүзіне асыру болып табылған еді.
Осы кезге дейін зерттеушілер билер институтының тарихи маңызын тек құқықтық
тұрғыдан қарастырып келе жатыр. Ал оның саяси, мәдени және әлеуметтік-
этикалық мән-мағынасына назар аудартатын салмақты еңбектер кемде-кем.
Мұндай олқылықтың орны соңғы уақытта біршама толықтырылғандай. Алайда, әлі
де болса тереңдей зерттеуді қажет ететін мәселелер жетерлік."Жарғының"
аталған бабынан көрініп тұрғандай, хан мен сұлтандар бар да, ақсақалдар мен
рубасылар бар. Алғашқыларының қоғамдық-саяси қызметі атқару билігі болса,
халық атынан өкілдік ету рубасылар мен ақсақалдар кеңесіне, яки дала
парламентіне тиесілі. Қоғамдық құрылымның ата, ру, тайпа, жүз тәрізді
әлеуметтік буындарының жетекшілері ретінде соңғылары қашанда жергілікті
өзін-өзі басқару ұстанымдарының сақталуына мүдделі. "Многочисленный
киргизский народ живет в неограниченный вольности... Каждый киргиз живет
так, как вольный господин... Однако каждое поколение или аймак имеет над
собой главного, которому все происшедшие от одного колена оказывают
добровольное послушание" — деп жазады П. С. Паллас. Ал, бір жағынан, хан
мен халық арасындағы, екінші жағынан, ауыл мен ауыл, ру мен ру, тайпа мен
тайпа, жүз бен жүз, яғни халықтың түрлі топтарының өз арасындағы қарым-
қатынастарға төрелік ететін үш жүз немесе "алты алаштың" өкілдерінен
тұратын билер кеңесі — жоғарғы сот мүшесі емей немене? Мұның өзі қазіргі
заманғы мемлекеттік жүйе шеңберіндегі биліктің көлбеу (горизонталды) және
жоғарылы-төменді (вертикалды) бөлінісін еске түсіреді. В.В. Вельяминов-
Зернов айтатындай, "принцип разделения властей в своебразной форме
проявлялся в Казахстане еще в средние века...". Ендеше, демократиялық үрдіс
XVIII ғасырдағы қазақ қоғамының саяси құрылымына ғана емес, сол сияқты
мемлекеттік құрылымына да тән нәрсе екен.Тағы бір айтатын нәрсе сол, "Жеті
жарғының" баптарынан байқалатындай, билердің мақсаты — қандай да бір жаза
белгілеу, айып кесу, кінәліні тұқыртып, жазалау емес, адамгершілікке
тәрбиелеу. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы әдет-ғұрып нормаларының қайнар көзі
мемлекет емес, қоғам мүшелері болды. Қандай да заң немесе құқықтық ереже
болсын, халықтың талай ғасырғы сынынан өтіп, нақты қалыптасқан жағдайдың
талабына жауап беруі тиіс-тін. "Көшпелілер ұғымы бойынша адам үшін ең басты
әрі негізгі сот — ол адамның өз соты, ішкі соты, ар соты". Бұл жөнінде орыс
шенеунігі И.А.Козлов кезінде былай деп жазған-ды: ...самыми светлыми
сторонами киргизского суда являются постоянное обращение его к совести
тяжущихся лиц и дух примирения, господствующий почти в каждом решении
его... Усвоение нравственных идей расширяет понятия справедливого и
несправедливого и представляет возможность провести более точную границу
между ними...". Бұл енді "Жеті жарғының", оны жасаушы заңгерлердің көшпелі
қоғам мен көшпелі мемлекеттің табиғи, өркениеттілік ерекшеліктерінен
туындайтын әлеуметтік-этикалық, психологиялық мәтіні.Айта кетуге тиіспіз,
қазақ қоғамының, оның ішінде XVIII ғасырдағы дәстүрлі қазақ қоғамының
әлеуметтік құрылымын қара-стырған зерттеушілердің көбісі дерлік билер
институтын хандық және сұлтандық институттардан кейінгі үшінші орынға
қояды. Бұл ретте олар негізінен орыс шенеуніктерінің жазбаларына
сүйенетіндігі анық. Мәселен, д'Андре "би өзінің лауазымы мәртебесі жөнінен
ханнан немесе сұлтаннан кейінгі екінші орында тұрады деп жазатыны бар.
Осыған жүгіне келіп, академик С.Зиманов "билер — қоғамдық құрылымда
сұлтандардан бір саты төмен орналасқан ру шонжарлары" екендігін айтса,
А.Еренов олардың қазақ қоғамындағы билік органдарының жоғарғы тобына
жататындығы жайлы біршама жалпылама тұжырымға келеді.XVIII ғасырдағы қазақ
қоғамының әлеуметтік құрылымын орыс оқымыстыларының еңбектері негізінде
арнайы зерттеген М.Бижанов би институтын әлеуметтік билік топтарының
ортаңғы буынына жатқызып, С.Зимановтың пікіріне қолдау білдіреді. Сол
сияқты, "Қазақ ССР-нің мемлекет және құқық тарихы" оқулығының авторлары да
би институтын қазақ қоғамының әлеуметтік сатысында хан және сұлтандардан
кейінгі орынға қойса, Т.Сұлтанов қазақ қоғамының әлеуметтік сатысында
сұлтандар мен билерді қатар орналастыруға бейім. Ал енді Ж.Артықбаев болса,
би институтын ру-тайпа шонжарларының төменгі буынына жатқызады.
№2 лекция. Дәстүрлі қоғам және оның саяси-әлеуметтік құрылымы
Мазмұны
1.Дәстүрлі қоғам табиғаты: теориялық және әдістемелік талдау
2.Дәстүрлі қоғамдағы саяси-әлеуметтік құрылымның ерекшеліктері генезисі мен
тарихи эволюциясы
Ғылым танымда бұрынғы және қазіргі қоғамдар әралуандығына байланысты
белгілі бір типтерге топтастырылады. Қоғамды олай жіктеудің көптеген
теориялық тісілдері орнығып келеді. Сондай тәсілдердің бірі - қоғамды
дәстүрлі және индустриалды қоғам деп топтастыру. Бұл жерде дәстүрлі қоғамды
индустриалды қоғамға дейінгі қоғам деп, ал индустриалды қоғамды өндірістік
немесе қазіргі заманғы қоғам деп атау орныққан. Осыған байланысты дәстүрлі
қоғамға анықтама беруде дамудың төменгі сатысында тұрған, толыққанды
өндірістік қатынастары қалыптастаған деген өлшемдер басшылыққа алынады.
Соған сай дәстүрлі қоғамды Өркениеттің балаң кезеңі деп атап, оны қазіргі
заманғы өндірістік қоғамға қарсы қоюшылық та байқалады.Дәстүрлі қоғам
ұғымына рулық, тайпалық, аграрлық, феодалдық сияқты бір-бірінен түбірлі
әлеуметтік-экономикалық айырмашылықтары бар қоғамдық құрылымдардың
үлгілерін топтастыруға болатындығы да есте болуы керек. Бұндай әралуандық
қазіргі ғылыми танымда мәселенің теориялық және әдіснамалық тұрғыда толық
шешімін таппағандығын танытады.
Егерде дәстүрлі қоғамның құрылымындағы осы әралуандықты ажырататын
теорияларға жекелей тоқталар болсақ, онда осы үлгілерді анықтаған
өлшемдердің шарттылығын аңғарған болар едік. Әсіресе, мәселені
ортағасырлардағы қазақ қоғамының тарихына қатысты қолданғанда бірқатар
даулы мәселелердің басын ашуымызға тура келеді. Өркениеттік теорияның
өлшемдеріне сай қазақ қоғамының бұл кезеңі аграрлық қоғамға қойылатын
өлшемдерге толығымен сай келеді. Қоғамның саяси әлеуметтік құрылымы,
экономикалық өмірі, шаруашылық-мәдени типі аграрлық сипатта болғаны
белгілі. Ал маркстің таптық-формациялық теориясы бойынша қазақ қоғамында
феодалдық қоғамға тән сипатты белгілердің толық кездеспейтіндігіне көз
жеткіземіз. Бұл мәселе әсіресе, қоғамның таптық жіктелуіне қатысты. Осыған
байланысты профессор М.Абилтайн мынадай тұжырым жасайды: Бүгінгі таңда
қазақ халқының феодалдық қоғамда өмір сүргені туралы қорытындылардың қай-
қайсысы да теориялық тұрығыдан да, деректік тұрғыдан да дәлелденбейді.
Мұндай тұжырымды аталмыш тақырыппен азды-көпті шұғылданып жүрген
ғылымдардың көпшілігі құптайды - дей келіп, қазақ халқының тарихында
феодалдық қоғамның болған, болмағанын анықтауда теориялық тұжырым, тарихи
деректер шешуші рөл атқаратыны белгілі. Қазақ халқының тарихында феодалдық
қоғамға байланысты түп деректерді былай қойғанда, қосымша деректерден өзі
жоқтың қасында. Сондықтан, феодалдық қоғамның бөлгендерін, көрсеткіштерін
анықтаудың маңызы зор.Ғалымның тұжырымында Қазақ қоғамында феодалдар тобы
қалыптасуы үшін олардың жер-жайылымға жеке меншігі болуы қажет.
Ортағасырлардағы Қазақстанда қазақ жерінің жоғары меншіккері хандар болғаны
белгілі. Кеңес дәуірінде феодал тобына жатқызып келген әлеуметтік топтардың
(сұлтандар, билер, батырлар, байлар) біреуінің де мал жайылымына жеке
меншігі болған жоқ, олар халық меншігіндегі жер жайылымдарды пайдаланушылар
ғана еді. Қазақ қоғамында жерге жекеменшік институты отарлық биліктің
орнығуымен алғаш рет Бөкей ордасында Жәңгір ханның реформалары арқылы
енгізіле бастағаны белгілі. Оның өз туыстарына мыңдаған гектар жайылым,
шабындық жерлерді жеке меншікке бекітіп беруі қоғамда елеулі қарсылыққа тап
болды. Исатай, Махамбет бастаған шаруалар көтерілісінің билеуші әулетке
қарсы күресіндегі басты дәлелдердің бірі - жерге деген қауымдық меншікті
жойып, оған жеке меншікті орнықтыру болатын. Демек, бұл дәйек дәстүрлі
қоғамдағы жер қатынастарын өзгертуді бұқара халықтың қабылдамағандығын
танытады.Дәстүрлі қоғам туралы осы кезге дейін біртұтас әмбебап теория
орныға қойған жоқ. Ол туралы ұғымдар қазіргі заман қоғамының әлеуметтік-
мәдени үлгісіне қарама-қарсы түсініктерге негізделген. Оның мәнісі
индустриалды өндіріспен айналыспаған халықтардың нақты өмірлік дәйектеріне
баса мән беруде. Әдетте, дәстүрлі қоғамның экономикасы томаға-тұйық
(натуральный) шаруашылық жүргізілуімен сипатталады. Дәстүрлі қазақ
қоғамындағы шаруашылық үлгілері томаға-тұйықтығымен ерекшеленгендігі
ақиқат. Қазақ қауымы сырттан көп зат сатып ала қойған жоқ. Сол сияқты тауар
ретінде сыртқа шығарған өнімдері де санаулы болды. Тұрмысқа қажетті деген
заттардың бәрі отбасында, қауымның өз ішінде дайындалды. Қазақ қоғамына
нарықтық қатынастар енгізген Ресейдің отарлық ықпалына дейін салыстырмалы
түрде көбесі сөгілмей таза тақталған бұл жүйені жаңа саяси-экономикалық
байланыстар әсерінен дәстүрлі қоғамның ыдырай бастауы ретінде қарастыруға
болады. Осы тұрғыда бағамдар болсақ қазақ дәстүрлі қоғамының аяқталуының
хронологиялық шегін де белгілеуге болатындай. Олай дейтініміз, қоғамдық
құрылымдардың алмасу шегін белгілеудің маңызы зор. Кеңес өкіметінің ХХ ғ.
20-30 жылдарындағы аграрлық реформасы дәстүрлі мал шаруашылығын күйретті.
Ал күштеп ұжымдастыру мен отырықшыландыру көшпелі өмір салтын келмеске
жіберді. Осы жағдайлар елдің қарқынды түрде индустрияландырылуына ұласып,
дәстүрлі қоғамның түкпілікті жойылуына алып келді.Дәстүрлі қоғамның ыдырау
үдерісі қоғамдық санада әртүрлі көрініс берді. Бұл үдерістің даму бағытына
сын көзбен қараудан халық шығармашылығында Зар-заман поэзиясы өмірге
келді. Мысалы, тауар-ақша қатынастарының орнығуынан дәстүрлі қоғамның
күйреуін көрген Шортанбай Қанайұлы Заман ақыр боларда, Алуан, алуан жан
шықты. Қайыры жоқ бай шықты, Сауып ішер сүті жоқ. Мініп көрер күші жоқ,
Ақша деген мал шықты - деп жырланған еді. Бұндай мысалдар осы ағымның
шығармашылық мұрасынан көптеп кездеседі.Әлемдегі халықтардың шаруашылық-
мәдени типтерін саралағанда көшпелі өмір салтының 12 түрі атап көрсетіледі.
Осы типтердің қатарында аталатын шөл-шөлейт (аридті) аймақтардың көшпелі
және жартылай көшпелі малшылары және шөл-шөлейт аймақтардың қазіргі
малшылары деген үлгі қазақтың дәстүрлі қоғамына тән болып келеді. Қазақ
даласында көшпелі өмір салтымен және сол өмір салтымен орайлас қалыптасқан
сол шаруашылық-мәдени типінің болмысы жер, ауа-райы жағдайына сай жыл
маусымдарының табиғи құбылыстарымен қатаң санасқан көші-қон тәртібімен
реттеліп отырды. Осыған байланысты А.Сейдімбек мынадай тұжырым жасайды:
Қазақ даласы жылдың төрт маусымы айқын бедерімен көрініс тапқан жер
бетіндегі бірден-бір қуаң континенттік өңір. Сондықтан да бұл далада ауа-
райының құрлықтың құбылысымен санасып, яғни, мәнгілік көктем мен жазға
ілесіп, тек қана бойлық бойымен тербеле көшіп-қонып жүру тіршіліктің жалғыз
ғана тиімді тәсілі болған. Бұл тұжырыммен көшпелі өмір салтына негізделген
дәстүрлі қоғамның шаруашылығы экологиялық жүйемен біте қайнасқан тұтастығын
көреміз. Міне, осы дәстүрлі қоғамның мәдени-шаруашылық үлгісінің ыдырау
үдерісі -отарлық биліктің жүргізген реформаларынан бастау алады. Олай
дейтініміз, 1822-1824 ж.ж. Патша өкіметінің Сібір және Орынбор қазақтарына
қатысты қабылдаған Жарлықтары қазақ жеріндегі саяси билікті ғана
реформалаған жоқ, сонымен бірге жаңа үлгідегі әкімшілік-аумақтың бөлініске
негіз қалады. Ал 1867-1868 жж. реформалар қазақ даласын генерал-
губернаторлыққа, облыстарға, уездерге, болыстарға және әкімшілік ауылдарға
бөліп тастады. Мұндай әкімшілік-аумақтық бөлініс көшпелі қазақты белгілі
бір аумақта ғана көшіп-қонуға мәжбүрлейді. Ғылыми әдебиетте бақташылық,
отарлық мал шаруашылығы (отгонное животноводство) деп айшықталған бұл
мәдени шаруашылық үлгісінің тетігі қарапайым болатын. 50-150 шақырым
арасында көшіп-қонумен шектелген шаруашылықтың етек-жеңі дөңгеленіп, өзінің
дәстүрлі белгілерінен айырыла бастады. Бұл жағдай дәстүрлі қоғамның басты
атрибуттарының бірі – оның көшпелі шаруашылығына соққы болды.Патша
өкіметінің қазақ жерін отарлауындағы өз билігін нығайтуды мақсат еткен бұл
реформалық өзгерістері қазақ қоғамын нарықтық қатынастар жүйесіне
тартқанымен оны индустриялды қоғамға бірден енгізе алмады. Оған материалдық
та, техникалық та, тіпті кадрлық та мүмкіндік жоқ еді. Ең бастысы Европа
елдерімен салыстырғанда техникалық жарақтануға кеш кіріскен Ресейдің
капитализмінде отар аймақты индустрияландырудан да бұрын орталық
аймақтардың өзінде өнеркәсіпті дамытуға материалдық ресурстары жеткіліксіз
болатын. Орыс капитализмінің алғашқы кезекте қарқынды дамытқан саласы -
тоқыма өнеркәсібі болса, бұл өнеркәсіп ауылшаруашылық шикізаттарына аса
зәру болды. Соның ішінде Орта Азияның, Қазақстанның оңтүстігінің мақтасы
мен қазақтың мал шаруашылығының басты өнімдерінің бірі жүнге деген сұраныс
дәстүрлі қоғамдағы нарықтық қатынастың дамуына бастау болды. Мақта мен жүн
ендігі кезекте натуралды шаруашылықтың бұйымынан, тауар-ақша-тауар
қатынасының негізгі бұйымына айналды. Осылайша, дәстүрлі шаруашылық Ресей
капитализмінің қажетін өтейтін арзан шикізат көзі болуы арқылы жаңа
экономикалық сипатқа ие болды. Тағы да қайталап айтамыз, бұл жағдайдың өзі
қазақ қоғамының индустриялды қоғамға өтуі дегенді білдірмейді. Жоғарыда
атап өткеніміздей, қазақ қоғамының индустриялды кезеңге өтуі кеңестік
биліктің ХХ ғ. 30 жылдарындағы саясаты арқылы іске асты. Бұл кезеңде Кеңес
Одағы өнеркәсіпті дамытуды жоспарлы түрде іске асыруға кірісті. Осы
индустрияландыру патша өкіметінің отарлық мүддесін одан әрі жалғастырудың
көрінісі болды. Ол мүдде отар аймақтың өндірісін шикізаттық база
деңгейінде ғана өркендетуге саятын еді. Соған сай қазақ жерінде салына
бастаған өндіріс орындары, көмір шахталары, тау-кен кеніштері,
металургиялық зауыттар мен фабрикалар тағыда Ресейдің орталығындағы жоғары
технологиялы өндірісті шикізатпен қамтамасыз етуге қызмет жасады. Демек,
қазақ қоғамы индустриялды сатыға осындай шикізаттық сипатымен өтті деп
бағалаймыз. Осылайша қалыптасқан Қазақстан өнеркәсібінің кешені қазіргі
кезге дейін индустриялды қоғамға тән классикалық үлгісіне қол жеткізе
алмады. Ендігі мәселе – дәстүрлі қоғамның индустриялды қоғамға кірігу
үдірісінің этномәдени болмысқа жасаған ықпал әсеріне қатысты. Дәстүрлі
мәдениеттің материалдық өзегіне айналған көшпелі өмір салтының, шаруашылық
жүйесінің күйреуі эволюциялық даму заңдылықтарын аттап өтіп, апатты
жолдармен іске асты. Оның басты салдары ретінде И.Голощекиннің орталықтан
келісім алған Кіші Қазан саясатын атауға болады. Бұл саясат бай
шаруашылықтарын кәмпескелеу, орта шаруаларды тап жауы ретінде жою, көшпелі
шаруашылықтарды күштеп отырықшыландыру, ұжымдастыру шараларына ұласып,
дәстүрлі қоғамда орын алуы мүмкін емес орасан зор құрбандыққа алып келді.
Ол құрбандық халықтың тең жарысының жойылуына алып келді.Қорыта айтқанда,
қазақтың дәстүрлі қоғамында таза күйінде сақталған мәдени, әлеуметтік-
экономикалық құндылықтар жүйесі қазіргі заманғы қоғамға өткенде елеулі
өзгеріскерге түсті. Екі қоғамның кіргуі үдерісінде орын алған үдерістер
апатты салдарларға алып келді. Ал қазіргі қоғамның даму бағыттары негізінен
дәстүрлі қоғамда орныққан сол құндылықтар жүйесінің негізінде ұлттық сипат
алып отыр деп білеміз.
№3 лекция. Хандық билік институты
Мазмұны
1.Хандық биліктің қалыптасуы.
2.Хандық биліктің саяси сипаты: мұрагерлік, легитимдік.
3.Хан билігінің негізі: құқықтары мен қызметтері
Алтын Орда ыдырап, сонау XIV ғасырдың аяғынан XVI ғасырдың басына дейін
созылған Шыңғыс әулеті үстемдігінің өзара қырқысқа толы аумалы-төкпелі
кезеңінде қоғамдық өмірдің алдықғы қатарына елді саяси бірлікке үндеп,
тектес, қандас ру-тайпаларды этностық-мәдени интеграция процесіне жетелеген
жекелеген қайраткерлердің қарапайым халық арасынан шығуы заңды құбылыс еді.
Ал мұндай қайраткерлердің бұдан былай өзінше бір әлеуметтік топ ретінде
көрінуі — дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер институты эволюциясының сапалы
түрде жаңа сатыға көтерілуінің айғағы еді.Шыңғыс тұқымдарының жергілікті ру-
тайпалар арасындағы беделі күрт төмендеп, ендігі жерде олар қара халықтан
шыққан қайраткерлердің қолдауына зәру болып қалған, тіпті, кейде саяси
дағдарысқа тап болған жағдайы XIV ғасырда жасаған Сыпыра жыраудың
төмендегідей толғауынан айқын аңғарылады:Алаш алаш болғанда, Алаша хан
болғанда, Аязды күнде қалшылдап, Арасан оты жанғанда, Бура мұздан тайғанда,
Шықырлаған буыршын, Бас көтеріп тұрғанда, Ханнан қайрат кеткенде, Биге
медет жеткенде, Хан қашып, би қуғанда.1376—1395 жж. Алтын Орданы билеген
Тоқтамыс ханның ақылгөйі Сыпыра жырау, іс жүзінде, Тоқтамыстың Жайық пен
Еділ өзендерінің аралығын мекен еткен ноғайлы жұртын Алтын Ордадан бөліп
әкетіп, өз алдына дербес ұлыс құрған Едіге биден жеңілісін меңзегені
сөзсіз. Ал Ноғай Ордасының саяси құрылымында би ең жоғарғы мемлекеттік
лауазым болған. XV—XVI ғасырлар — Қазақстан тарихы мейлінше аз зерттелініп,
белгілі белестерінен көлеңкелі қалтарыстары көп кезең. Мұның өзі көбінесе
аталған дәуірге байланысты қандай да бір жазбаша дерек көздерінің
тапшылғынан туындап отырғаны анық.Шын мәнінде, басым бөлігі XVI ғасырға
жататын мұсылман авторларының шығармалары мен Мұхаммед Хайдар Дулатидің
(1499—1551 жж. өмір сүрген) "Тарихи-и-Рашиди", Қадырғали Жалаиридің
(1530—1605 жж. өмір сүрген) "Жами-ат-Тауарих" еңбектерінен басқа қазақ
тарихының осы бір тұсынан тікелей хабар беретін жазбаша түпдеректер жоқтың
қасы. Алайда бұл жерде, аталып өткендей, ғалымдарымыз бен
зерттеушілеріміздің көбі осы күнге дейін аса мән беруден бой тартып келе
жатңан ауызекі деректер мен халық ауызша тарих айту дәстүрі туындыларының
аса бай әрі жан-жақты мұралары зор көмек бере аларын атап айту қажет.Қазақ
халқының өз алдына жұртқа айналып, өз ұлттық мемлекеттілігін орнықтыруда XV
ғасырдың 50—60 жылдары аса маңызды кезең болғаны белгілі. Бір қызығы,
мұндай айтулы оқиғалардық себеп-салдарлы астарының өзі би институтымен
тығыз астасып жатыр. Мәселен, кейінгі шежірешілер мен зертгеуші-ғалымдардың
қай-қайсысы болса соқпай өте алмағаны былай тұрсын, іргетасты ауызекі дерек
екендігі бірауыздан мойындалған аңыздардың біріне сәйкес, көшпелі өзбектер
мемлекетінің билеушісі, Шейбан ұрпағы Әбілхайыр хан мен Жошының үлкен ұлы
Орда-Ежен ұрпақтары Керей мен Жәнібек арасындағы саяси тайталастың қарадан
шығып ел билеген арғын руының биі, әділеттілігі мен адалдығы үшін ел
арасында Ақжол би аталып кеткен Дайырқожанық есіміне тығыз қатысы бар.
Аңыздық Шәкәрім Құдайбердіұлы келтіретін нұсқасына сәйкес, Әбілхайырдың
жақсы көретін қолбасшысы Қобыланды батыр Ақжол биді өлтіреді де, "қанға-
қан, жанға-жан" жолымен Қобыландының басын сұраған Керей мен Жәнібек,
ханның Қобыланды батырдың айыбына құн төлемек ниетіне қанағаттанбай, Есен-
бұға билеп тұрған Шағатай ұлысына қарасты Шу мен Қозыбасы төңірегіне ауа
көшсе керек. Аталған оқиғанық тарихи негізі бар екендігі күмән туғызбайды.
Себебі, халық жадында Ақжол бидің әкесі Қотан жыраудық (шамамен 1370 жылы
туған):Жалпы, айта кету керек, XIV—XVI ғасырлардағы қазақ қоғамының
әлеуметтік өміріндегі билер институтын өзінше бір дербес, аражігі басқалай
әлеуметтік топтардан ажыратылған құрылым деуге келмейді. Аталып өткен Ақжол
халық ауызында тек би ғана емес, батыр ретінде де айтылады. Тарихи
Карақыпшақ Қобыландының онымен шекісіп, ақыр аяғында өлтіріп тынуы да
осындай батырлар арасындағы бәсекелестіктен туындағаны сөзсіз. Ал енді,
халық аңыздарының көбісінде Майқы бидің алтыншы ұрпағы есептелетін атақты
Асанқайғы (шамамен 1370— 1466 жж. өмір сүрген) тек ел қамын ойлап, қайғы
шеккен жырау ғана емес, сонымен бірге Әз-Жәнібектің ақылгөй биі де болғаны
белгілі.Біздіңше, мәселе барынша нақтылай түсуді керек етеді және бұл
ретте, жоғарыда айтылып өткендей, қандай да бір әлеуметтік институттың
маңызы оған деген шынайы қажеттіліктің күрт артып, жоғарылауына немесе
кеміп, төмендеуіне байланысты ауытқып отыратындығын үнемі есте сақтаған
жөн. Осы тұжырымға иек артар болсақ, XVIII ғасырдың алғашқы жартысы билер
институтының барынша өрлеп, тіпті хандық институтымен иық тіресе әрекет
еткен кезеңі болды деуге мүмкіндік бар. Анығында, мұрағат құжаттарынан
байқалатындай, аталған уақыт дәстүрлі қазақ қоғамындағы хан билігінің
ықпалы мүлдем әлсіреген тұс. Мұны қолда бар деректердің барлығы бірауыздан
қайталайды. Мәселен, 1734 жылғы Орынбор экспедициясының бастығы И.Кириллов
"В тех ордах не столько ханы власти имеют.сколько их старшина, и для того
они ни людьми ни богатством своих ханов усиливаться не допускают...", "...
сей ... народ, как об нем известно, степнои и постояннои... своим ханам
непокорныи, — деп жазса, мұнан үш жыл бұрын Әбілқайырдың өзі орыс елшісі
А.И.Тевкелевке өзінің "хан атына ие болса да, қол астындағыларға әмірі жүре
бермейтінін" мойындайтыны бар. Хандық институтының XVIII ғасырда мұндай
саяси дағдарысқа ұшырау себебі бірнешеу: XVIII ғасырдың 30-жылдарына дейін
қазақ даласындағы хан билігі төре тұқымдарының Әз-Жәнібектің (1473—1480 жж.
билік құрған) үлкен ұлы Салқам Жәңгір (1628—1652 жж. билік еткен) баласы
Жәдік сұлтаннан тарайтын тармағының қолында болып келген-ді. 1715 жылы
Жәдік тармағының соңғы ханы Тәуке өлген соң, хан тағына оның ұлы Болат
(1718—1726 жж. билік еткен) отырғанымен, іс жүзінде билік Әз-Жәнібектің
кенже ұлы Өсекеден тарайтын Әбілқайырдың қолына тигені, сөйтіп қазақ
арасындағы төре тұқымдарының дәстүрлі мұрагерлік жолы бұзылғаны белгілі.
Жәдіктің Батыр, Барақ сұлтандар тәрізді тұқымдары Өсеке тұқымы Әбілқайыр
билігінің заңдылығын мойындаған жоқ. Мұның өзі қазақ даласындағы хан
әулетінің өзара қырқысна түсіп, ақыр аяғында олардың қара халық пен қарадан
шыққан ел жақсыларының алдындағы абырой-беделінен айырылып қалуына әкеп
соңтырды;
- хан әулетінің осындай өзара қырқысының нәтижесінде жоңғар шапқыншылығына
дер кезінде тойтарыс берудің сәті түспей, 1723 жылы "Ақтабан шұбырынды,
Алқакөл сұлама" зұлматы орын алған еді. Мұның өзі, бұқара халықтың жоңғар
басқыншылығы тойтарылып, қонтайшы әскерлерін талқандау үстінде ақсүйек хан
тұқымы емес, өз арасынан қара халықтан шыққан билер мен батырлардың еңбегі
зор екендігін жақсы түсінуіне жол ашқан-ды;
- іргесі шайқала бастаған хандық институтын қайта күшейту жолында хан
тұқымдарының кейбірі орыс өкіметінің қолдауына сүйенуге тырысты. Алайда,
мұндай әрекет теріс нәтиже беріп, ел ішіндегі беделі биік билер мен
батырлардың халықты орыс бодандығына итермелеген хан-сұлтандарға деген
наразылығын тіпті қоюлата түсті. Ендігі жерде, 1749 жылы патша жарлығымен
Кіші жүзде хан тағайындалған Нұралы (1749—1786 жж. билік құрған)
А.И.Тевкелевке жазғандай, "бауырлары оны тыңда
майтын болды'", оны айтасыз, қазақтар
орыс өкіметінің қас-қабағына қараған "ханды тіпті жек көреді де.
Мұның барлығы XVIII ғасырда хандық институты тап болған саяси дағдарыстың
себептері десек, оның салдары қандай болды деген заңды сұрақ туындайды.
Салдары сол, аталған кезеңге байланысты деректердің барлығы бірауыздан
қайталайтындай, бұдан былай ру-тайпа игі-жақсылары "ханнан төмен дейтін
емес" мәртебеге ие болуға айналды. Тіпті, хандық институтының қашанғы
әлеуметтік негізі болып келген сұлтандар тәрізді әлеуметтік категорияның
өзі қоғамдық салмағы жөнінен билер һәм батырлармен тең түсе алмай қалған
еді. Бүл туралы А.И.Левшин кезінде былай деп жазған: "Большая же часть
султанов, величающих себя пышными названиями повелителей, в самом существе
не имеют никакой власти и отправляют должность стряпчих. Влияние их на дела
простого народа начинается осенью и оканчивается с началом весны, т. е. оно
существует только зимою, когда киргизы приближаются к границам нашим (яғни
орыс шекараларына) и постоянно проводя близ оных несколько месяцев...". Ал
XVIII ғасырдағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымында біршама уақыт
маңызды орын алған тархандық институт, орыс өкіметі тарапынан тақылған,
дәстүрлі әлеуметтік иерархияға жат жасанды құбылыс болатын.
№4 лекция. Ортағасырлық көшпелі қазақ халқының әлеуметтік құрылымы
Мазмұны
1.Хандар, ақсүйектер, ірі тайпа мен ру көсемдері
2. Орта буын рулардың әмірлері, бектер билер және батырлар.
Біздіңше, мәселе барынша нақтылай түсуді керек етеді және бұл ретте,
жоғарыда айтылып өткендей, қандай да бір әлеуметтік институттың маңызы оған
деген шынайы қажеттіліктің күрт артып, жоғарылауына немесе кеміп,
төмендеуіне байланысты ауытқып отыратындығын үнемі есте сақтаған жөн. Осы
тұжырымға иек артар болсақ, XVIII ғасырдың алғашқы жартысы билер
институтының барынша өрлеп, тіпті хандық институтымен иық тіресе әрекет
еткен кезеңі болды деуге мүмкіндік бар. Анығында, мұрағат құжаттарынан
байқалатындай, аталған уақыт дәстүрлі қазақ қоғамындағы хан билігінің
ықпалы мүлдем әлсіреген тұс. Мұны қолда бар деректердің барлығы бірауыздан
қайталайды. Мәселен, 1734 жылғы Орынбор экспедициясының бастығы И.Кириллов
"В тех ордах не столько ханы власти имеют.сколько их старшина, и для того
они ни людьми ни богатством своих ханов усиливаться не допускают...", "...
сей ... народ, как об нем известно, степнои и постояннои... своим ханам
непокорныи, — деп жазса, мұнан үш жыл бұрын Әбілқайырдың өзі орыс елшісі
А.И.Тевкелевке өзінің "хан атына ие болса да, қол астындағыларға әмірі жүре
бермейтінін" мойындайтыны бар. Хандық институтының XVIII ғасырда мұндай
саяси дағдарысқа ұшырау себебі бірнешеу- XVIII ғасырдың 30-жылдарына дейін
қазақ даласындағы хан билігі төре тұқымдарының Әз-Жәнібектің (1473—1480 жж.
билік құрған) үлкен ұлы Салқам Жәңгір (1628—1652 жж. билік еткен) баласы
Жәдік сұлтаннан тарайтын тармағының қолында болып келген-ді. 1715 жылы
Жәдік тармағының соңғы ханы Тәуке өлген соң, хан тағына оның ұлы Болат
(1718—1726 жж. билік еткен) отырғанымен, іс жүзінде билік Әз-Жәнібектің
кенже ұлы Өсекеден тарайтын Әбілқайырдың қолына тигені, сөйтіп қазақ
арасындағы төре тұқымдарының дәстүрлі мұрагерлік жолы бұзылғаны белгілі.
Жәдіктің Батыр, Барақ сұлтандар тәрізді тұқымдары Өсеке тұқымы Әбілқайыр
билігінің заңдылығын мойындаған жоқ. Мұның өзі қазақ даласындағы хан
әулетінің өзара қырқысна түсіп, ақыр аяғында олардың қара халық пен қарадан
шыққан ел жақсыларының алдындағы абырой-беделінен айырылып қалуына әкеп
соңтырды;
- хан әулетінің осындай өзара қырқысының нәтижесінде жоңғар шапқыншылығына
дер кезінде тойтарыс берудің сәті түспей, 1723 жылы "Ақтабан шұбырынды,
Алқакөл сұлама" зұлматы орын алған еді. Мұның өзі, бұқара халықтың жоңғар
басқыншылығы тойтарылып, қонтайшы әскерлерін талқандау үстінде ақсүйек хан
тұқымы емес, өз арасынан қара халықтан шыққан билер мен батырлардың еңбегі
зор екендігін жақсы түсінуіне жол ашқан-ды;
- іргесі шайқала бастаған хандық институтын қайта күшейту жолында хан
тұқымдарының кейбірі орыс өкіметінің қолдауына сүйенуге тырысты. Алайда,
мұндай әрекет теріс нәтиже беріп, ел ішіндегі беделі биік билер мен
батырлардың халықты орыс бодандығына итермелеген хан-сұлтандарға деген
наразылығын тіпті қоюлата түсті. Ендігі жерде, 1749 жылы патша жарлығымен
Кіші жүзде хан тағайындалған Нұралы (1749—1786 жж. билік құрған)
А.И.Тевкелевке жазғандай, "бауырлары оны тыңда
майтын болды'", оны айтасыз, қазақтар
орыс өкіметінің қас-қабағына қараған "ханды тіпті жек көреді де.
№5 лекция. Жоғарғы билеуші әулет
Мазмұны
1. Құрамы, әлеуметтік негізі және қоғамдағы орны.
2. Дәстүрлі саяси элитаның қалыптасу тетіктері, әлеуметтік негізі, құрамы
өзін-өзі толықтыруы.
Тархандық лауазымына тұңғыш рет 1742 жылы Жәнібек батыр ие болғаны белгілі,
ал 1743 жылы осындай атақ Есет батыр Көтібарұлына, 1745 жылы Жәнібек
тарханның ұлы Дәуітке де берілді. Алайда, түркі халықтарының ілкі
дәуіріндегі қоғамдық құрылымға тән тархандық пен XVIII ғасырдың аяғы — XIX
ғасыр басындағы қазақ қоғамына тән тархандықты шатастыруға әсте болмайды.
Н.П.Рычковтың Тарханство у всех степных народов есть некая степень
княжества. В народе ежели не превосходят, то верно не уступают они силе
ханской — деген куәлігіне сүйене отырып, бірқатар оқымыстылар XVIII
ғасырдағы тархандықты хан мен сұлтандардан кейінгі, билер мен батырлардан
жоғары сатыға қояды. Монография авторының ойынша, мұндай тұжырым жасау
артығырақ. Себебі, XVIII ғасырдағы қазақ даласындағы тархандық өзіндік бір
дербес лауазым емес, тек орыс үкіметі алдында ерен еңбек сіңірген
батырлар мен билерге қосымша берілетін атақ. Қалған би-батырлардан бір
ерекшелігі, тархандар орыс үкіметіне төленетін қандай да бір алым-салық
түрлерінен толық босатылатын. Жалпы алғанда, XVIII ғасырдағы қазақ
тархандарының ұзын саны он шақты ғана: Жәнібек батыр, Есет батыр, Дәуіт
батыр, Тіленші батыр, Сырым батыр, Өтетілеу би, Сегізбай би, Тұрмағамбет
би. Мұның өзі тархандықтың XVIII ғасыр емес, XIX ғасырдың басында, онда да
Ресейге жақын Бөкей Ордасы шеңберінде ғана өз алдына бөлек әлеуметтік
институтқа айналғандығын байқатады.Ресейдің патшалық өкіметі Қазақстан
жерін отарлау барысында қазақ еліндегі билердің қоғамдық қызметі мен билер
сотын арнайы қамдалған экспедиция қорытындылары негізінде жан-жаңты
зерттеп, қазақтың әдет-ғұрып ережелерін жинақтаумен айналысты. Патша
өкіметі 1822—1824 жылдары Сібір қазақтары туралы және Орынбор қазақтары
туралы жарғылар шығарып, Орта және Кіші жүздердегі хан лауазымын жойды.
Аталған жарлыққа сәйкес би лауазымына сайлау жолымен қол жеткізуге болатын
болды. Сондықтан бұдан былай би мәртебесіне тек халықңа абыройлы, жұртқа
сыйлы, атақты адамдар ғана емес, қалтасы қалың ауқаттылар да сайлана
бастады. Орыс шенеуніктері қазақ даласына Ресей империясындағы сот жүйесін
енгізуді көздеді. Осы мақсатта 1854 жылы Сібір қазақтарын Ресей
империясының жалпы заңдарына қарату деген арнайы заң қабылданды. Сол
сияқты, 1867—1868 жьидары қабылданған келесі реформаларға сәйкес, бүкіл
қазақ даласы ішінара ауылдарға, уездерге, болыстарға бөлінген, алты
облыстан тұратын үш генерал-губернаторлыққа енгізілді. Қазақ даласына Ресей
империясының сот жүйесі ендіріліп, уезд және болыс билерін әскери
губернатор бекітетін болды. Өз кезегінде бұл қазақ жерінде сот, би
лауазымын орыс өкіметінің шенеуніктеріне пара беріп сатып алуға болатын күн
туғызды, ал дәстүрлі қазақ қоғамына тән шынайы билер соты тек бірен-саран
шеткі аймақтарда ғана сақталып қалды. 1917—1920 жылдары Ә. Бөкейханұлы, А.
Байтұрсынұлы, Ш. Құдайбердіұлы сияқты алаш зиялылары қазаққа тән билер
ұғымы мен билер сотын қалпына келтіру мақсатында көп еңбектенгенімен, мұнан
кейінгі кеңес өкіметі тұсында да қалып-тасқан жағдай түбегейлі өзгеріске
қшыраған жоқ.
№6 лекция. Билер институты
Мазмұны
1.Қызметі. Қоғамдық-саяси және рухани процестердегі атқаратын рөлі.
2.Қоғамдық өмірдегі орны.
"Би" сөзінің этимологиясы жайлы қазіргі күні бірауызды келісіліп-
пішілген тұжырымды пікір жоқ. Бүл мәселеге алғаш көңіл аударған Ш.
Уәлиханов "би" сөзінің түбірін көне түркінің "бек" және "бей" сөздеріне
тіреп, оның негізгі мағынасы "сотты" білдіретінін атап көрсеткен-ді. Мұнан
кейінгі уақытта А.Леонтьев "би" сөзін "билеу" етістігінен туындата келіп,
оның "басқарушы" мағынасында қолданылғанын айтса, В. В. Бартольд "би"
төркіні "бек" лауазымының нұсқасы, осман түркілерінде бүл термин "бгй"
формасында қолданылып, біріншіден, қара халықтан да, билеуші әулеттен де
бөлек тұрған "шонжарларды", екіншіден, тайпа немесе рудық жетекшісі
ретіндегі князьды", үшіншіден сөздің кең мағынасында кез келген
"басқарушыны" білдіреді дейді. В.Бартольд тәрізді В.Радлов та "би" сөзінің
үш түрлі мағынасын келтірген болатын: "би" — князь, патша (царь), ңожайын
(господин); "би" — сот (судья); "би" — дана, шешен. Кеңес дәуірінде жарьщ
көрген кейбір сөздіктерде "би" ұғымы осы В. Радловңа негізделе отырып
"билеуші, ңожайын, көсем, князь мағнасында түсіндіріледі. Ел басқару және
билік жүйесіне қатысты атаулардың дені қоғамның құқықтық өмірінің әртүрлі
буынын бейнелейді және ол атаулардың өзгеруі тілдің ішкі заңдылықтарынан
гөрі мемлекеттің, қоғамдағы саяси жүйенің даму бағытына көбірек тәуелді
болады.Сайып келгенде, осы сыртқы факторлардың нәтижесінде тілге жаңа билік
институттарының атаулары үздіксіз еніп жатады.Қазақ хандығында далалық
демократияға негізделген сондай билік институтының бірі билер кеңесі деп
аталған. Билер институтыбұл қазақ қоғамындағы парламентаризм дәстүрлерінің
құқықтық негіздерінің тым әріде жатқанын көрсетеді. Көрнекті түрколог Лев
Гумилев Республикалық құрылыс деп атаған хандық құрылыс кезінде, яғни,
қазақ мемлекетінде абсолюттік монархия ешқашан да болған емес. Өйткені, хан
биліктің ең жоғарғы тұтқасы болып де-юре есептелгенмен, де-факто билер
кеңесі оның шешімдеріне вето қоя алатын. Лингвистикалық тұрғыдан
алғанда, билер кеңесі деген күрделі атаудың құрамына қарап, сол кездегі
қазақ әдеби тілінің атаужасам қабілетінің ерте байқалғанын анықтауға
негіз бар.
Билер кеңесі бұған дейінгі хан кеңесі деген атаулық тіркестің
үлгісінде дүниеге келген деп жорамал жасауға болатын тәрізді. Күрделі
атаужасауға негіз болып тұрған модель сөз – кеңес орта түркі кезеңінен бері
мемлекеттік ел басқару атауы ретінде қолданылып, кэнеш тұлғасында
билеушінің канцеляриясы деген мағына берген. Қазақ хандығы тұсында үлкен ел
жиындарын кеңес деп атаған. Айталық, Күлтөбенің басында күнде кеңес
деген аталы сөз содан қалған. Ал би сөзінің мағынасына келсек, қазақ
тілінде ол бірнеше мағына беретіні белгілі. Егер бұған дейін би сөзі
әлеуметтік категорияны білдіретін бек сөзінен туындап, сол мағынада
ұғынылса, алғашқы ұлттық мемлекет құрылған сәттен бастап би сөзінің мән-
мағынасы кеңейді. Біріншіден, ол хан кеңесшісі деген мағынаны берді.
Екіншіден, Қазақ хандығының басқа елдермен дипломатиялық қарым-қатынасының
нәтижесінде елші болып баратын ресми өкілдер билерден құралатын болды.
Үшіншіден, би сот билігін жүзеге асырушы адам болып есептелінді.
Төртіншіден, бидің алдыңғы міндетін атқаруға қажетті қасиеттердің негізінде
оның сөзге ұста, шешен деген лексикалық мағынасы қалыптасты.Билік айту мен
би түрлеріне байланысты атақ-лауазым атаулары. Хан сарайында, ұлыстардың
мекемелерінде, ауылда, жиындарда билік айтып, ел арасындағы дау-дамайды
шешетін, сөзге шешен, іске шебер, сауатты адамдар. Билер – халық қалауымен,
тардың, хандардың ұсынысымен, талабымен, қолдауымен болатын өте көрнекті
адамдар. Би лауазымы ауылдан тартып, хан сарайларында сақталып, өз қызметін
атқарып келді. Көрнекті орыс ориенталисі, Таяу және Орталық Шығыс
халықтарының филологиясы, тарихы, географиясы, мәдениеті және діні
хақындағы 400-ден астам көлемді ғылыми еңбектердің авторы, академик В.В.
Бартольд бек сөзінің сонау Орхон-енисей жазбаларынан бастап кездесетінін,
осы орайда терминнің таза түркі сөзі ретінде кейіннен би сөзіне айналғанын
айтады. В.В. Бартольд би термині ХV ғасырдан бері қарай ғана кездесе
бастайды дей келе, зерттеушілердің арасында тұңғыш рет қазақтың биі мен
қырғыздың манабы ұғымдарының өзара тығыз байланыстылығына көңіл аударады.
Іс жүзінде қазақ қоғамындағы ақсүйек, қарасүйек, төре, қараша ұғымдары
мен сұлтан, би, батыр, бай, төлеңгіттәрізді әлеуметтік категорияларды алғаш
рет талдаған ғалым Е.Бекмахановтың пікірінше, қазақ қоғамындағы билер
айрықша құқықтық және экономикалық артықшылықтарға ие болушы топ өкілдері.
Ақсүйек тұқымы болып есептелетін сұлтандармен салыстырғанда көшпелі
қауымның өз арасынан шыққан ру-тайпаның игі-жақсылары. Аумалы-төкпелі,
алмағайып замандарды бастан кешкен халықтың өзіндік басқару жүйесі болды,
ел қамын жеген ерлері, күн сайын дерлік бетпе-бет келіп отырған жер дауын,
жесір дауын, барымта-сырымта дауларын шешіп беретін би-шешендері болған.
Қазақ қоғамындағы билерге жүктелген міндет аса жауапты болған – бұзылған
құқықты қалпына келтіруі, дау-таластарды шешу, әділдік орнату, қылмыстың
алдын алып, қоғамда тыныштықты қамтамасыз ету, әдет-ғұрып, салт-дәстүрді
уағыздаушы, жауласқан рулар мен қауымдарды елдестіру. Билер неғұрлым көп
болса, соғұрлым ел ішінде тәртіп берік болады деп есептелген. Көнеден
қалған Би көп болса елдің құты осыны меңзейді. Би атағына әркім де терең
парасатты ақыл-ой, қиыннан қиыстырар тапқырлық, елдің тарихын, әдет-ғұрып,
салт-дәстүр, ата-баба жолын білгендік, асқан шешендік пен қара қылды қақ
жарған әділдік тәрізді ізгі қасиеттері арқылы ие болады. Билік кесу кезінде
олқылықтар жіберу, би үшін бедел, атақ-абыройдан айырылу – ең үлкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz