Дәстүрлі қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымы

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

№1 лекция. Тақырыбы Кіріспе

Мазмұны

1. Дәстүрлі қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымының зерттеу мәселелері

2. Пәнді оқытудың мақсаты мен міндеттері

Қазақстан аумағында орын алған көшпелі қоғамдар, оның ішінде қазақ қоғамының ру-тайпалық құрылымы турасында осы кезге дейін көптеген еңбектер жарық көрсе де, бұл орайдағы мәселенің мән-жайы тереңнен қозғалып, оралымды пікір, ұтымды дәлел-дәйек арқылы тиянақты тұжырым жасалған зерттеу еңбектері саусақпен санарлықтай. Десек те, арғы-бергі зерттеушілеріміз бірауыздан мойындап, дау туғызбас ақиқатқа айналып отырған қағида сол - экономикасы көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына негізделген қоғамдарда ру-тайпалық құрылым бүкіл қоғамдық қатынастардың іргетасын құрайды да, былайғы әлеуметтік-саяси қарым-қатынастардың барлығы соған жаппай тәуелді. Ұзақ уақытқа созылған тарихи эволюция нәтижесінде біздің дәуірімізге дейінгі VII-V ғғ. қазіргі Қазақстан аумағында материалдық өндірістің көшпелі формасы мен жеке меншікті капитал ретінде малы бар отбасылардық әлеуметтік дербестігіне негізділген тайпалық қоғам қалыптаса бастады. Қандас отбасылардық өзара жіктелісіне деген қоғамдық қажеттілік, бір жағынан, туыс емес отбасылардық шаруашылық, әскери және тағы басқа факторларға байланысты көшпелі қауымдарға бірігу мәжбүрлігіне, екінші жағынан, дербес отбасылардық ірі көшпелі топтары - рулардық пайда болуына алып келді де, отбасылардық азғантай тобы болсын, немесе тұтас бір ру болсын, ендігі жерде тайпалық құрылымдарға біріге бастады. Мұның өзі уақыт өте келе тайпа құрамына кірген рулардық "генеалогиялық қандастығы" туралы идеологиялық негіздемеге айналып, бұдан былайғы даму барысында аса маңызды әлеуметтік-саяси және психоэтикалық қызмет атқара бастады. Анығында, бұл тайпалар тарихи қалыптасуы ғасырларға созылған өте күрделі этностық құрылымдар еді. Біріккен әртекті әлеуметтік топтар өздерінің генеалогиясын жасанды түрде бір атаға әкеліп тірейді де, мұның өзі айналып келгенде тұтастық пен "туысқандық" туралы рухани ұғымның қалыптасуына түрткі болады. Десек те, көшпелілер қандас жақындық пен жасанды генеалогиялық туысқандықтың аражігін әрқашан дұрыс айыра білген. Айтылған тұжырымдарға сүйене отырып, қазақ халқының этностық құрылымы көбінесе үш сатылы әлеуметтік-психологиялық сана-сезімге негізделген деуге болады:

- бірінші деңгей - патриархаттың дәстүрге негізделген қандас туыстардық қауымдастығы (рулық қауымдастықтар) . Билік формасы - ақсақалдар институты, идеологиясы - қандас туысқандық;

- екінші деңгей - ру-тайпалық қауымдастықтардық жоғары-төменді иерархиясына, ішінара тайпалық одақтарға негізделген генеалогиялық қауымдастық. Билік формасы - ақсақалдар, яки ру-тайпа жетекшілерінің кеңесі, идеологиясы - генеалогиялық туысқандық;

- үшінші деңгей - шаруашылық, әлеуметтік-мәдени және әскери-саяси қажеттіліктерге негізделген этностың қауымдастық. Билік формасы - хандық институты, идеологиясы - ортақ бір атаға тірелетін мифологиялық туысқандық.

Көшпелі қоғамдардың қоғамдық-саяси құрылымы - оның шаруашылық-экономикалық және әлеуметтік-мәдени ерекшеліктерінің тікелей әрі заңды нәтижесі. Бір тайпалардық ыдырап, басқа бір тайпаларға қосылып кететін, яки болмаса келесі бір тайпалардық кенеттен күшейіп, формалды түрде генеалогиялық туысқандыққа негізделген қауымдастық ретінде бел алып шыға келетін көшпелі тұрмыс, жайылым жолындағы жиі қақтығыстар жағдайында ру-тайпалық құрылым мен оның қалыптасу ұстанымдары бірден-бір тиімді қоғамдық тетікке айналған-ды. Сондай-ақ, сан ғасырлар бойғы үздіксіз миграция, бір жағынан, түрлі рулардық өзара дифференциациясына, яғни олардық аражігінің ашылуына соқтырса, осы процестің заңды салдары себепті, екінші жағынан, кей рулардық қандай да бір тайпа төңірегіне интеграцияланып, топтануы орын алып отырғанын назарда ұстау керек. В. В. Радловтың пікірінше, рулар мен тайпалар құрамының мұндай құбылмалылығы, көшпелі өмір салтының "өмірлік қажеттілігі" және бұл орайда аталған өзгерістер арқылы "бүкіл халықтың өмір сүру қуаттылығы" арта түспек те, жаңа рулар мен тайпалық одақтар құру мүмкіндігінің болмауы олардық тоқырап қалуына соқтырмақ. Әрбір тайпа, оның ішінде әрбір ру үшін көші-қоныстың белгілі бір тарихи және экологиялық негізде айқындалған жол-жоралғысы және табиғаттың төрт мезгіліне сай маусымдық жайылымдардың жыл бойы ауысып отыратын кезектілігі болды.

Іргетасы рулар мен тайпалардан тұратын икемді әлеуметтік құрылым, оның ішкі оралымдылығы, қозғалмалылығы, демографиялық дамуға байланысты ірі тайпалардық арагідік шағын руларға бөлініп отыруы, жерді ұжымдасып пайдалану - осының барлығы ортақ аумақ, тығыз шаруашылық-экономикалық байланыстар, қандас-туысқандық қарым-қатынастар тәрізді шынайы алғышарттар мен ру-тайпалардық генеологиялық бірлігі тәрізді мифтер арқылы беки түсті. Ендеше, мұндай қауымдастықтардағы әлеуметтік байланыстардық негізгі түрлері, біріншіден, қандас туыстыққа, екіншіден, рулық туыстыққа, үшіншіден, саяси-аумақтың (тайпалық) туыстыққа тәуелді болмауы мүмкін емес еді.

Бір ескеретін жәйт, әлеуметтік қауымдастықтың бірқатар тұрақты әлеуметтік құрылымдарға статикалық бөлшектенуі туралы сөз қозғалған тұста, әңгіме оның белгілі бір кеңістік ішіндегі бөлінісі жайлы ғана болмақ. Мұндай әлеуметтік құрылымдар іс жүзінде қоғамдық организмнің әкімшілік-аумақтық құрылымына алғышарт болып табылады да, солардық негізінде қоғамдық қатынастардық мүлдем жаңа түрі - саяси қарым-қатынастар пайда болады. Еуразия даласының геосаяси жағдайы, сондай-ақ әлеуметтік-демографиялық, шаруашылық-экономикалық және саяси жағынан қуатты рулар мен тайпалардық жүйелі түрде бірінің орнын бірі басып, алдықғы орынға кезектесе шығып отыруы көшпелі ру-тайпалардық үстінен қарап, олардық ішкі және сыртқы саясатын бір ізге түсіріп отыратын ірі саяси-әлеуметтік құрылымның пайда болуына алып келіп отырды. Осылайша аталмыш кеңістікте болашақ көшпелі мемлекеттердің іргетасына айналған саяси бірлестіктер - тайпалық одақтар қалыптасқан-ды. Мұндай бірлестіктердің басында ру және тайпа басшыларының басқосуларында сайланған ықпалды және саяси қабілеті мол харизмалы жетекшілер тұрды да, олардық әу бастағы қоғамдық қызметі сыртқы саясат мәселелеріне қатысты болды. Саяси бірлестіктің өз ішінде болса, олар әлеуметтік-саяси қарым-қатынастарды реттеумен қатар, қандай да бір ортаң әлеуметтік құндылықтар төңірегіне топтасу тенденциясына да қызмет етті. Отырықшылыққа негізделген мемлекеттік құрылымдармен салыстырғанда көшпелі саяси бірлестіктердің аумағы оны құрайтын тайпалардық аумақтарына сәйкес келмейтін-ді. Себебі, ірі әлеуметтік организм ретінде тайпанық өзі ірілі-уақты иерархияны құрайтын ұсақ бөлшектерден - рулардан тұратын. Мұндай әлеуметтік стереотип жеке адамның өз орнын осы тектес әлеуметтік микроорганизмдер арқылы, солардық сандық және сапалық күш-қуаты арқылы ғана анықтай білуіне алып келді де, бұл өз кезегінде қайсыбір рулар мен тайпалардық ықпалы ең алдымен олардық арасынан шыққан жекелеген саяси қайраткерлердің, яки билердің жеке басының беделіне тәуелділігіне себеп болды. Көріп отырғанымыздай, қоғамдық өмірді тарихи түрде дендеп алған ру-тайпалық құрылым жекелеген әлеуметтік организмдерді басқаратын қайраткерлер (лидерлер) арасында өз саяси ықпалын күшейту үшін күрестің ерекше үлгісін қалыптастырды. Осының әсерінен әрбір ру-тайпалық бірлестік ішінде, бір жағынан, әлеуметтік-саяси бірлікті сақтауға деген ұмтылыс, екінші жағынан, азды-көпті тәуелсіздікке қол жеткізіуге тырысқан саяси шашыраңқылық тенденциясы қатар өмір сүрді. Мұндай қарама-қайшылықты саяси-әлеуметтік ұмтылыстар, алғашында тайпалық одақтың, кейіннен мемлекеттің орталық басқару буынындағылар (хандар) мен тайпалық одақты құраушы жекелеген әлеуметтік-саяси құрылымдар жетекшілері (билер) арасындағы саяси бақталастықтың әсерінен тіпті күрделіленіп, күшейіп отырды. Біреулері тура не жанама түрде келіп, бірігуді қолдады, ал біреулері "тәуелсіздік" ұранымен "ыдырату" жолын таңдады. Онда да, қандас туысқандыққа негізделген микросаяси деңгейде түрлі әлеуметтік топтар (отбасылар, рулар) нақты экономикалық мүдделер негізінде біріксе, ал мифтік-генеалогиялық туыстыққа негізделген макросаяси деңгейде әр қилы ірі әлеуметтік құрылымдарды (тайпалық одақтар, мемлекет) экономикалық мүддемен қатар әскери-саяси мүдделер де біріктірді. Көшпелілердің қоғамдық құрылысының жекелеген элементтері және бұл элементтердің қоян-қолтық қызметі барысындағы өзара арақатынасы, белгілі бір нақты қоғамдық-экономикалық және саяси-әлеуметтік жағдайларға байланысты өзгеріп отырды. Біршама тұрақты кезеңдерде көшпелі әлеуметтік құрылымдар өздерінің шаруашылық-экономикалық мүдделіліктеріне сай бір-бірінен алыстап, тайпалар мен рулар арасындағы қарым-қатынас әлсіреп, аумақтық байланыстардық маңызы кеми түсті. Орталық тайпааралық билік пен басқару институттары жойылып кеткендей болып отырды. Ағымдағы мәселелер рулар мен тайпалардық анағүрлым ықпалды жетекшілері, яғни билер арқылы шешілді. Соғыстарға, ауа көшу немесе қоныс аударуларға байланысты тұрақсыз кезеңдерде, көшпелі қоғамдық құрылымдар жылдам және сапалы түрде қайта құрылып, әскери-саяси мүдделер алдықғы қатарға шықты да, шаруашылық-экономикалық мүдделіліктер, оның ішінде әлеуметтік негіздегі руаралық және тайпааралық қақтығыстар жоққа сайып отырды. Осыдан келіп рулардық, тайпалардық бірлігі күрт жоғарылап, бүкіл көшпелі организм біртұтас күшке айналды. Орталықтандырылған билік, басқару аппараты пайда болды. Сондықтан да болар, ру-тайпалық әлеуметтік құрылым келе-келе мемлекет тәрізді табиғаты аса күрделі қоғамдық құбылыстың өзіне әсер етіп, рухани-дүниетанымдық ықпалы бар күшке айналды. Тап осы руханишылдық және дүниетанымдық қасиет ру-тайпалық немесе жүздік форманық өміршеңдігіне соқтырды. Осы түрғыдан келгенде, қазақтардық орта ғасырлар мен ішінара жаңа замандағы саяси қарым-қатынастарының бүкіл мазмұны ру-тайпалық әлеуметттік құрылымдар мен мемлекет институты арасындағы тепе-теңдікті сақтауға негізделген десе болады. Көріп отырғанымыздай, көшпелі қоғамдардағы, оның ішінде дәстүрлі қазақ қоғамындағы әлеуметтік-саяси қарым-қатынас-тардық бүкіл ішкі жиынтығы қоғамдық байланыстардың негізгі екі формасына тәуелді:

- әу бастағы этнопсихологиялық ерекшеліктерден бас алатын ру-тайпалық көлбеу (горизонтальный) байланыстар формасына;

- қоғам мен ондағы саяси билік жүйесі, яғни мемлекет арасындағы жоғарылы-төменді (вертикальный) байланыстар формасына.

Осы тараудың жоғарыдағы жолдарына дейін айтылып келгендей, дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер институтының басты әрі бірден-бір қызметі аталған байланыс формаларын іс жүзіне асыру болып табылған еді.

Осы кезге дейін зерттеушілер билер институтының тарихи маңызын тек құқықтық тұрғыдан қарастырып келе жатыр. Ал оның саяси, мәдени және әлеуметтік-этикалық мән-мағынасына назар аудартатын салмақты еңбектер кемде-кем. Мұндай олқылықтың орны соңғы уақытта біршама толықтырылғандай. Алайда, әлі де болса тереңдей зерттеуді қажет ететін мәселелер жетерлік. "Жарғының" аталған бабынан көрініп тұрғандай, хан мен сұлтандар бар да, ақсақалдар мен рубасылар бар. Алғашқыларының қоғамдық-саяси қызметі атқару билігі болса, халық атынан өкілдік ету рубасылар мен ақсақалдар кеңесіне, яки дала парламентіне тиесілі. Қоғамдық құрылымның ата, ру, тайпа, жүз тәрізді әлеуметтік буындарының жетекшілері ретінде соңғылары қашанда жергілікті өзін-өзі басқару ұстанымдарының сақталуына мүдделі. "Многочисленный киргизский народ живет в неограниченный вольности . . . Каждый киргиз живет так, как вольный господин . . . Однако каждое поколение или аймак имеет над собой главного, которому все происшедшие от одного колена оказывают добровольное послушание" - деп жазады П. С. Паллас. Ал, бір жағынан, хан мен халық арасындағы, екінші жағынан, ауыл мен ауыл, ру мен ру, тайпа мен тайпа, жүз бен жүз, яғни халықтың түрлі топтарының өз арасындағы қарым-қатынастарға төрелік ететін үш жүз немесе "алты алаштың" өкілдерінен тұратын билер кеңесі - жоғарғы сот мүшесі емей немене? Мұның өзі қазіргі заманғы мемлекеттік жүйе шеңберіндегі биліктің көлбеу (горизонталды) және жоғарылы-төменді (вертикалды) бөлінісін еске түсіреді. В. В. Вельяминов-Зернов айтатындай, "принцип разделения властей в своебразной форме проявлялся в Казахстане еще в средние века . . . ". Ендеше, демократиялық үрдіс XVIII ғасырдағы қазақ қоғамының саяси құрылымына ғана емес, сол сияқты мемлекеттік құрылымына да тән нәрсе екен. Тағы бір айтатын нәрсе сол, "Жеті жарғының" баптарынан байқалатындай, билердің мақсаты - қандай да бір жаза белгілеу, айып кесу, кінәліні тұқыртып, жазалау емес, адамгершілікке тәрбиелеу. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы әдет-ғұрып нормаларының қайнар көзі мемлекет емес, қоғам мүшелері болды. Қандай да заң немесе құқықтық ереже болсын, халықтың талай ғасырғы сынынан өтіп, нақты қалыптасқан жағдайдың талабына жауап беруі тиіс-тін. "Көшпелілер ұғымы бойынша адам үшін ең басты әрі негізгі сот - ол адамның өз соты, ішкі соты, ар соты". Бұл жөнінде орыс шенеунігі И. А. Козлов кезінде былай деп жазған-ды: « . . . самыми светлыми сторонами киргизского суда являются постоянное обращение его к совести тяжущихся лиц и дух примирения, господствующий почти в каждом решении его . . . Усвоение нравственных идей расширяет понятия справедливого и несправедливого и представляет возможность провести более точную границу между ними . . . ". Бұл енді "Жеті жарғының", оны жасаушы заңгерлердің көшпелі қоғам мен көшпелі мемлекеттің табиғи, өркениеттілік ерекшеліктерінен туындайтын әлеуметтік-этикалық, психологиялық мәтіні. Айта кетуге тиіспіз, қазақ қоғамының, оның ішінде XVIII ғасырдағы дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын қара-стырған зерттеушілердің көбісі дерлік билер институтын хандық және сұлтандық институттардан кейінгі үшінші орынға қояды. Бұл ретте олар негізінен орыс шенеуніктерінің жазбаларына сүйенетіндігі анық. Мәселен, д'Андре "би өзінің лауазымы мәртебесі жөнінен ханнан немесе сұлтаннан кейінгі екінші орында тұрады деп жазатыны бар. Осыған жүгіне келіп, академик С. Зиманов "билер - қоғамдық құрылымда сұлтандардан бір саты төмен орналасқан ру шонжарлары" екендігін айтса, А. Еренов олардың қазақ қоғамындағы билік органдарының жоғарғы тобына жататындығы жайлы біршама жалпылама тұжырымға келеді. XVIII ғасырдағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын орыс оқымыстыларының еңбектері негізінде арнайы зерттеген М. Бижанов би институтын әлеуметтік билік топтарының ортаңғы буынына жатқызып, С. Зимановтың пікіріне қолдау білдіреді. Сол сияқты, "Қазақ ССР-нің мемлекет және құқық тарихы" оқулығының авторлары да би институтын қазақ қоғамының әлеуметтік сатысында хан және сұлтандардан кейінгі орынға қойса, Т. Сұлтанов қазақ қоғамының әлеуметтік сатысында сұлтандар мен билерді қатар орналастыруға бейім. Ал енді Ж. Артықбаев болса, би институтын ру-тайпа шонжарларының төменгі буынына жатқызады.

№2 лекция. Дәстүрлі қоғам және оның саяси-әлеуметтік құрылымы

Мазмұны

1. Дәстүрлі қоғам табиғаты: теориялық және әдістемелік талдау

2. Дәстүрлі қоғамдағы саяси-әлеуметтік құрылымның ерекшеліктері генезисі мен тарихи эволюциясы

Ғылым танымда бұрынғы және қазіргі қоғамдар әралуандығына байланысты белгілі бір типтерге топтастырылады. Қоғамды олай жіктеудің көптеген теориялық тісілдері орнығып келеді. Сондай тәсілдердің бірі - қоғамды дәстүрлі және индустриалды қоғам деп топтастыру. Бұл жерде дәстүрлі қоғамды индустриалды қоғамға дейінгі қоғам деп, ал индустриалды қоғамды өндірістік немесе қазіргі заманғы қоғам деп атау орныққан. Осыған байланысты дәстүрлі қоғамға анықтама беруде дамудың төменгі сатысында тұрған, толыққанды өндірістік қатынастары қалыптастаған деген өлшемдер басшылыққа алынады. Соған сай дәстүрлі қоғамды «Өркениеттің балаң кезеңі» деп атап, оны қазіргі заманғы өндірістік қоғамға қарсы қоюшылық та байқалады. Дәстүрлі қоғам ұғымына рулық, тайпалық, аграрлық, феодалдық сияқты бір-бірінен түбірлі әлеуметтік-экономикалық айырмашылықтары бар қоғамдық құрылымдардың үлгілерін топтастыруға болатындығы да есте болуы керек. Бұндай әралуандық қазіргі ғылыми танымда мәселенің теориялық және әдіснамалық тұрғыда толық шешімін таппағандығын танытады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.