Жеткіншектер қарым-қатынасы: балалар үйі жағдайында
КIРIСПЕ
3
1 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ТӘРБИЕЛЕНУШІ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
10
1.1 Жеткіншек жас кезеңіне қатысты қарым.қатынас тұрғылары 10
1.2 Балалар үйі тәрбиеленушілерінің жеке тұлғалық ерекшеліктері 24
1.3 Балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің қарым.қатынас сипаттамасы
47
2 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ТӘРБИЕЛЕНУШІ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
64
2.1 Балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің қарым.қатынасын зерттеу әдістері мен шарттары.
64
2.2 Балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің қарым.қатынасындағы ерекшеліктердің психологиялық негіздері мен жағдайлары.
73
2.2.1 Балалар үйі тәрбиеленушілерінің қарым.қатынас жасауы мен оның эмоциялық мазмұны.
73
2.2.2 Балалар үйі тәрбиеленушілерінің әлеуметтік бейімделуіндегі өзгешеліктер.
79
3 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ТӘРБИЕЛЕНУШІ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕСІ
86
3.1 Балалар үйі психологінің жеткіншектермен қарым.қатынасты жетілдіру бойынша жұмыс бағыттары.
86
3.2 Балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің өзара қатынас пен өзара әрекеттестік салаларын жетілдірудің құралдары мен әдістері
107
3.2.1 Балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің қарым.қатынасын коррекциялауға бағытталған бағдарламаның тиімділігі
113
ҚОРЫТЫНДЫ 120
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 122
3
1 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ТӘРБИЕЛЕНУШІ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
10
1.1 Жеткіншек жас кезеңіне қатысты қарым.қатынас тұрғылары 10
1.2 Балалар үйі тәрбиеленушілерінің жеке тұлғалық ерекшеліктері 24
1.3 Балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің қарым.қатынас сипаттамасы
47
2 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ТӘРБИЕЛЕНУШІ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
64
2.1 Балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің қарым.қатынасын зерттеу әдістері мен шарттары.
64
2.2 Балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің қарым.қатынасындағы ерекшеліктердің психологиялық негіздері мен жағдайлары.
73
2.2.1 Балалар үйі тәрбиеленушілерінің қарым.қатынас жасауы мен оның эмоциялық мазмұны.
73
2.2.2 Балалар үйі тәрбиеленушілерінің әлеуметтік бейімделуіндегі өзгешеліктер.
79
3 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ТӘРБИЕЛЕНУШІ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕСІ
86
3.1 Балалар үйі психологінің жеткіншектермен қарым.қатынасты жетілдіру бойынша жұмыс бағыттары.
86
3.2 Балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің өзара қатынас пен өзара әрекеттестік салаларын жетілдірудің құралдары мен әдістері
107
3.2.1 Балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің қарым.қатынасын коррекциялауға бағытталған бағдарламаның тиімділігі
113
ҚОРЫТЫНДЫ 120
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 122
Бүгінгі таңда Қазақстандағы және ТМД елдерінің құрамына енетін көптеген республикалардағы аса көкейкесті мәселелердің бірі – балалардың әлеуметтік-психологиялық жағдайы, денсаулығы, қоршаған ортаның өмiрiне белсенді қатынасуы, өздеріне және әлеуметке оңды қатынасы және оларды құқықтық жағынан қорғау. Бұл мәселелердің оңтайлы бір шешімі жетім балаларды дамытуға, тәрбиелеуге, оқытуға қатысты теориялық және практикалық педагогикалық, психологиялық негіздерді айқындаумен байланысты.
Балалар үйі жағдайы ерекше психологиялық, педагогикалық сипатқа ие. Бұл отбасылық жағдаймен салыстыруға да, сәйкестендіруге де келмейтін микроәлеуметтік орта. Балалар үйі белгілі топтың ұзақ мерзімді бірлескен өмірімен, қарым-қатынасқа түсу аясының шектілігімен, ересектер және қатарластарымен жақын-тұлғалық қатынас тапшылығымен, жекелену мүмкіндігінің болмауымен, қарым-қатынастың көптеген түрлерінің асыра ресмилігімен, педагог мамандардың тапшылығымен және ауыспалығымен, тәрбиешілердің арнайы психолого-педагогикалық даярлықтарының төмендігімен, оқыту және тәрбиелеу бағдарламаларын арнайы оңтайландыру қажеттігімен т.б. айрықшаланады. Сонымен қатар балаларды оқыту және тәрбиелеудегі дараланбаған ұстаным, бала санының тым көп болуына байланысты тәрбиеші жүктемесінің артуы, тұрмыс-салттың қанағаттанарлықсыз болуы, жиһаздың, оқу құралдарының бала дамуының талаптарына сәйкес келмеуі, бөлме температурасы, ылғалдығы, жарықтандырылуы, тамақтандыру жағдайлары және балалар үйінің қаржыландырылуының жеткіліксіздігінен туындайтын мәселелерді атауға болады. Сондықтан ең үздік деп бағаланған балалар үйіндегі психологиялық ахуалды жоғары деп бағалау асыра оптимистік пікір болар еді. Оған қоса, балалар үйі тәрбиеленушілеріне «госпитализм», «қарым-қатынас тапшылығы», педагогикалық бетімен кетушілік, эмоциялық-тұлғалық және мінез-құлқылық өзгерістері сияқты күрделі ауытқулар да ғылымда белгілі.
Жетімдер үйіндегі балалардың өмір сүру жағдайы олардың өз отбасыларында тәрбиеленетін қатарластарының жағдайынан елеулі айырмашылығына байланысты 1992 жылы балалардың хал-ахуалына жанашырлық танытқан С.А. Назарбаеваның ұйымдастыруымен «Бөбек» қамқорлық қоры ашылды. Елімізде аталмыш қордың жетекшілігімен отбасылық өмір жағдайына жақындастырылған «Балалар ауылы» түріндегі жетімдер үйлері құрылды. Осы бастама жетім балалардың психологиялық дамуын өз отбасында тәрбиеленетін қатарластарымен теңестіруге ұмтылыспен ерекшеленеді. Соған байланысты тиянақты психологиялық-педагогикалық зерттеулер де аса қажет.
Балалар үйінде тәрбиеленушілердің даму ерекшеліктерінің кейбір жақтарын бірқатар шетелдік, кеңестік зерттеуші-психологтер қарастырған. Олар интернат типті жағдайда тәрбиеленетін балалардың оңтайлы қарым-қатынас жасауға әлеуеттерінің жеткіліксіздігін анықтаған. Ғалымдар зерттеулерінде олардың қатынастары үстірт, неврозды және тиянақсыз сипатта болатыны, мұндай балалардың көбінесе өзіне назар аударуын талап етуі агрессияға не енжар жатсынуға алмасатыны келтірілген. Жетім балалар өздеріне мейірімді қатынасты, ерекше көңіл бөлуді қалайды, бірақ осы қажеттіліктерін қанағаттандыруға сәйкес өз қылықтарын дәлме-дәл реттей алмайды. Қарым-қатынасқа түсу тәжірибесінің дұрыс қалыптаспауы баланың өзгелер алдында негативті ұстанымының орнығуына әкеледі. Әсіресе, балалар үйі сияқты топтық тәрбие жағдайларында қарым-қатынасқа қатарластардың әсері өте күшті болады. Дегенмен, мұндай қарым-қатынасқа оңтайлы бағыт беруші, реттеуші, бастамашы болу ересек – жетімдер үйіндегі педагогтердің, психологтердің міндеті екендігі түсінікті. Сонда, нақтыласақ, жетім балалар өмірі, әлеуметтенуі әлбетте екі жазықтықта өтеді: біріншіден, ересектер әлемі, екіншіден, олардың қатарластары жеткіншектердің қарым-қатынас механизмдерінің ерекше дамуын қамтамасыз етеді. Осы екі әлеуметтік ықпалдастық қана жетім балалардың қарым-қатынас жасаудағы өзіндік амалдар мен жолдарды меңгеруіне әсерін тигізеді, өзара әрекеті мен өзара қатынастың ерекше сипатын анықтайды.
Балалар үйі жағдайы ерекше психологиялық, педагогикалық сипатқа ие. Бұл отбасылық жағдаймен салыстыруға да, сәйкестендіруге де келмейтін микроәлеуметтік орта. Балалар үйі белгілі топтың ұзақ мерзімді бірлескен өмірімен, қарым-қатынасқа түсу аясының шектілігімен, ересектер және қатарластарымен жақын-тұлғалық қатынас тапшылығымен, жекелену мүмкіндігінің болмауымен, қарым-қатынастың көптеген түрлерінің асыра ресмилігімен, педагог мамандардың тапшылығымен және ауыспалығымен, тәрбиешілердің арнайы психолого-педагогикалық даярлықтарының төмендігімен, оқыту және тәрбиелеу бағдарламаларын арнайы оңтайландыру қажеттігімен т.б. айрықшаланады. Сонымен қатар балаларды оқыту және тәрбиелеудегі дараланбаған ұстаным, бала санының тым көп болуына байланысты тәрбиеші жүктемесінің артуы, тұрмыс-салттың қанағаттанарлықсыз болуы, жиһаздың, оқу құралдарының бала дамуының талаптарына сәйкес келмеуі, бөлме температурасы, ылғалдығы, жарықтандырылуы, тамақтандыру жағдайлары және балалар үйінің қаржыландырылуының жеткіліксіздігінен туындайтын мәселелерді атауға болады. Сондықтан ең үздік деп бағаланған балалар үйіндегі психологиялық ахуалды жоғары деп бағалау асыра оптимистік пікір болар еді. Оған қоса, балалар үйі тәрбиеленушілеріне «госпитализм», «қарым-қатынас тапшылығы», педагогикалық бетімен кетушілік, эмоциялық-тұлғалық және мінез-құлқылық өзгерістері сияқты күрделі ауытқулар да ғылымда белгілі.
Жетімдер үйіндегі балалардың өмір сүру жағдайы олардың өз отбасыларында тәрбиеленетін қатарластарының жағдайынан елеулі айырмашылығына байланысты 1992 жылы балалардың хал-ахуалына жанашырлық танытқан С.А. Назарбаеваның ұйымдастыруымен «Бөбек» қамқорлық қоры ашылды. Елімізде аталмыш қордың жетекшілігімен отбасылық өмір жағдайына жақындастырылған «Балалар ауылы» түріндегі жетімдер үйлері құрылды. Осы бастама жетім балалардың психологиялық дамуын өз отбасында тәрбиеленетін қатарластарымен теңестіруге ұмтылыспен ерекшеленеді. Соған байланысты тиянақты психологиялық-педагогикалық зерттеулер де аса қажет.
Балалар үйінде тәрбиеленушілердің даму ерекшеліктерінің кейбір жақтарын бірқатар шетелдік, кеңестік зерттеуші-психологтер қарастырған. Олар интернат типті жағдайда тәрбиеленетін балалардың оңтайлы қарым-қатынас жасауға әлеуеттерінің жеткіліксіздігін анықтаған. Ғалымдар зерттеулерінде олардың қатынастары үстірт, неврозды және тиянақсыз сипатта болатыны, мұндай балалардың көбінесе өзіне назар аударуын талап етуі агрессияға не енжар жатсынуға алмасатыны келтірілген. Жетім балалар өздеріне мейірімді қатынасты, ерекше көңіл бөлуді қалайды, бірақ осы қажеттіліктерін қанағаттандыруға сәйкес өз қылықтарын дәлме-дәл реттей алмайды. Қарым-қатынасқа түсу тәжірибесінің дұрыс қалыптаспауы баланың өзгелер алдында негативті ұстанымының орнығуына әкеледі. Әсіресе, балалар үйі сияқты топтық тәрбие жағдайларында қарым-қатынасқа қатарластардың әсері өте күшті болады. Дегенмен, мұндай қарым-қатынасқа оңтайлы бағыт беруші, реттеуші, бастамашы болу ересек – жетімдер үйіндегі педагогтердің, психологтердің міндеті екендігі түсінікті. Сонда, нақтыласақ, жетім балалар өмірі, әлеуметтенуі әлбетте екі жазықтықта өтеді: біріншіден, ересектер әлемі, екіншіден, олардың қатарластары жеткіншектердің қарым-қатынас механизмдерінің ерекше дамуын қамтамасыз етеді. Осы екі әлеуметтік ықпалдастық қана жетім балалардың қарым-қатынас жасаудағы өзіндік амалдар мен жолдарды меңгеруіне әсерін тигізеді, өзара әрекеті мен өзара қатынастың ерекше сипатын анықтайды.
1 Абрамова Г.С. Возрастная психология Учебник для ВУЗов.- Екатеринбург, 1999. - 623 с.
2 Авдеева Н.Н. Роль ведущей деятельности в развитии генетических основы личности у детей первого года жизни.- М., 1997.-316 с.
3 Авдеева Н.Н. Развитие образа самого себя у младенца .- М., 1982.- 436 с.
4 Авдеева Н.Н., Эллагина М., Мещерякова С.Ю. Формирование личности ребенка в дошкольном возрасте. - М., 1986.- 354 с.
5 Аксарина Н.М. Причины нарушения уравновешенного поведения детей раннего возраста.- М., 1974.-204 с.
6 Аксарина Н.М. Воспитание детей раннего возраста .- М., 1977.- 367 с.
7 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте.- М., 1968.- 232 с.
8 Бондаренко А.К. Словестные игры в детском саду .- М.: Просвещение, 1991.- 288 с.
9 Бондаренко А.К. Дидактические игры в детском саду.- М.: Просвещение, 1977.- 120 с.
10 Бондаренко А.К., Матусик А.И. Воспитание детей в игре.-М.: Просвещение, 1983.- 368 с.
11 Ворожилова П.А. Дети неполной семьи.- М., 1980.-186 с.
12 Дубровина И.В., Рузской А.Г. Психологическое развитие воспитанников детских домов . - М.: Педагогика, 1990.- 320 с.
13 Дубровина И.В. Психическое развитие воспитанников детского дома.- М.: Педагогика, 1998.-316 с.
14 Серімбетова Э. Т. Балалар үйінде тәрбиеленушілердің құндылықтарға бағдарлануын оқу-тәрбие процесінде дамыту ерекшеліктері: психол. ғыл. канд. ... дисс. - 2008. - 24 б.
15 Закарьянова Ш.Н. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық аспектілері: психол. ғыл. канд. ... дисс. - 2009. - 24 б.
16 Тоқсанбаева Н.Қ. Қарым-қатынас бірлескен іс-әрекетті жүйелендіру факторы ретінде.- 2009. - 47 б.
17 Рубинштейн С.Л. Избранные философско-психологические труды. - М., 1997.- 463 с.
18 Брушлинский А.В. Проблемы психологии субъекта. - М., 1994. - 109 с.
19 Абульханова К.А. О субъекте психической деятельности. - М., 1973.- 288 с.
20 Брушлинский А.В. Субъект: мышление, учение, воображение. - М.-Воронеж, 1996.- 392 с.
21 Дьяченко О.М. Чего на свете не бывает? .- М.: Просвещение, 199.- 120 с.
22 Ежов И.В. Программа психологического обеспечения духовного развития личности воспитанников детского дома .- М., 1997. - 236 с.
23 Якобсон С. Формирование взаимоотношений между детьми // Журнал Дошкольное воспитание. -М., 2000.- №1.- 128 с.
24 Якобсон С. Программа морального воспитания // Журнал Дошкольное воспитание. - М., 2000.- №9.- 128 с.
25 Сивоконь С. Играя учимся // Журнал «Дошкольное воспитание».- М., 2000 . - №9.- 128 с.
26 Радонежский С., Безлепкин Б. Коррекционно-педагогические проблемы дошкольного образования // Журнал «Дошкольное воспитание».- М., 2002.- №9.- 128 с.
27 Жарықбаев Қ. Жантану негiздерi.- Алматы, 2002.- 416 б.
28 Основные направления коррекционно-воспитательной работы в специализированном дошкольном детском доме // Журнал «Дефектология».- М., 1991.- №4.-132 с.
29 Залысина И.А., Смирнова Е.О. Некоторые особенности психического развития дошкольников воспитывающихся вне семьи .- М., 1985.- 237 с.
30 Лишение родительского попечительства.- М.: Просвещение, 1982.- 180с.
31 Минина М.И. Психическое развитие воспитанников детского дома.- М.: Просвещение, 1998.-212 с.
32 Мухина В.С. Психологическая помощь детям воспитывающимся в учреждениях интернатного типа. - М.: Академия, 1992.- 421с.
33 Обухова Л.Ф. Этапы развития детского мышления”. - М.: Просвещение, 1972.- 260 с.
34 Немов Р.С. Психология: Учебник для студентов высш.пед.учеб. заведени: // В кн.: Психодиагностика. Введение в научное психологическое исследование с элементами математической статистики. - М.: Гуманит. изд. центр Владос, 1998. –Изд.3.- 632 с.
35 Прихожан А.М., Толстых Н.Н. Дети без семьи: (Детский дом: заботы и тревоги общества. – М.: Педагогика, 1990. – 160 с.
36 Толстых А.Н, Прихожан А.М. Исследование психологического развития младших школьников, воспитывающихся в закрытых учреждениях.-М.: Педагогика, 1990.
37 Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. - Алма-Ата, 1992. - 117 с.
38 Джакупов С.М. Управление познавательной деятельностью студентов в процессе обучения. – Алматы, 2002. – 195 с.
39 Урунтаева Г.А., Афонькина Ю.А. Практикум по детской психологии: пособие для студентов педагогических институтов, учащихся пед. училищ и колледжей, воспитателей детского сада / Под ред. Г.А. Урунтаевой. - М.: Просвещение, Владос, 1995. -291 с.
40 Елагина М.Г. Возникновение активной речи в процессе сотрудничество со взрослыми с детьми раннего возраста. – М., 1977. - 341 с.
41 Қаңтарбаев Ә. Бір сыр бар жүрегімде айтылмаған (Металлургтер қалашығының жетім балалар үйі туралы) // Шығыс үні. - 2001. - № 9. - Б.3.
42 Немов Р.С. Психология: Учебник для студентов Высш. пед. учеб. заведений: В 3 кн. – 4-ое изд.- М.: Гуманит.изд. центр ВЛАДОС, 2000. - Кн 1.- 688 с.
43 Бодалев А.А. Психология о личности.- М.: Изд-во Моск. Ун-та, 1988. - 188 с.
44 Общая психология: учебник для студентов педагогических институтов А.В. Петровский. А.В. Брушлинский, В.П. Зинченко и др.; / Под ред. А.В. Петровского. – 3-е изд., перераб. и доп. - М.: Просвещение, 1986.- 464 с.
45 Семья. Социальная психология этнической проблемы. – Киев: Политиздат, Украины, 1990.- С. 84-95.
46 Столяренко Л.Д. Основы психологии .- М.: 1999.- 605 с.
47 Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс. – Алматы: Ғылым, 2002. - 170 с.
48 Ломов Б.Д Методологические и теоретические проблемы психологии. - М.: Наука, 1984.- 504 б.
49 Парыгин Б.Д Анатомия общения: Учебное пособие.-СПб.: Изд-во Михайлова.В., 1999. – 302 с.
50 Социальная психология. Учебник для высших учебных заведений.- М.: Аспект Пресс, 1998. -376с.
51 Вы решили усыновить ребенка. - М.: Дрофа, 2001. – 288с.
52 Масырова Р., Абуова Н. Тәрбие беру – жеке тұлға қалыптастырудағы негізгі фактор // Ұлт тағылымы. - 2004.- №2. - Б.14-19.
53 Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдары мемлекеттік білім беруді дамыту бағдарламасы. ҚР Президентінің Қаулысы. 11.10.2004.№ 1459 // Казахстанская правда. – 16.10.2004.- Б.7-9.
54 Лишенные родительского попечительства: Хрестоматия: Учебное пособие для студентов пед. ун-тов и ин-тов / Ред. – Сост. В.С. Мухина.- М.: Просвещение, 1991.- 223 с.
55 Андреева Г.М. Социальная психология: Учебник для высших учебных зав. – М.: Аспект Пресс, 1998. - 376с.
56 Я работаю психологом. «Опыт, размышлении, советы. / Под ред. И.В.Дубровиной. - М.: ТЦ. «Сфера», 1999. - 256 с.
57 Амантайқызы Г. Жеке тұлғаны мәдени-рухани қалыптастырудағы салт-дәстүр негізгі фактор // Этнопсихология және этнопедагогика / Жауапты ред. Қ.Б. Жарықбаев. – Алматы: Қазақ университеті.- Б.118-120.
58 Воронин С.А. Родительский дом. - М., 1974.-124 с.
59 Назарбаева С.А. Этика жизни .- Алматы. - 2000.-84 с.
60 Юрчук В.В. Современный словарь по психологии.- Минск: «Современное слово», 1998. - 768 с.
61 Алимбекова Г., Жунусов Б. Дети сироты: состояние, перспективы // Мысль.- 2004.- №3.- С. 9-11.
62 Қасымова М.Б. Жетім балаларды тәрбиелеп жатқан «Үміт» балалар үйінің атқарып жатқан игі істері туралы // Дидар. - 2002. - 19 қаңтар. – 2 б.
63 Алексутина Н. Искусственный мир; Детские дома, как замкнутая система, не нужны // Учительская газета. - 2003. - № 9.- (4 марта).- С. 6-7.
64 Аубакирова А А. Воспитание детей – сирот в условиях детского дома по типу семья // Менеджмент в образовании. - 2000. - №1. - С.23-26.
65 Ауренова М.Д. Қарым-қатынас: жетім балалардың әлеуметтену мәселесі: Оқу әдістемелік құрал. - С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, 2007. - 121 б.
66 Кон И.С. Этноцентризм // Философский энциклопедический словарь. - М., 1983. - 183 с.
67 Давыденко Т. В трех кругах сиротства // Социальная защита. – 1999. -№2. – С. 2-5.
68 Кмит Н. Чужой дом никогда не станет родным // Граждановедение.- 2000.- №33. - 4 с.
69 Шерьязданова Х.Т. Психологические основы профессиональной подготовки педагогов и психологов дошкольного образования: дисс. … д-ра психол. наук. - 1999. - 47 с.
70 Шабельников В.К. Функциональная психология. Формирование психологических систем. - М., 2004. – 221 с.
71 Лушагина И. «Детям риска» требуется помощь // Воспитание школьников. - 1997. - №4. - С.48-50.
72 Ковалев Г.А. Активное социальное обучение как метод коррекции психологических характеристик субъекта общения: автореф. … канд. психол. наук. - М., 1980. - 20 с.
73 Жарыкбаев К., Агеев В. Создание казахстанской психологической школы веление времени // Қазақстандағы жантану ғылымының өзекті мәселелері / Жауапты ред. Қ.Б.Жарықбаев. – Алматы, 2001. – Б.9-13.
74 Эльконин Д.Б. Психология обучения младших школьников // Избранные психологические труды. – М., 1989. – С. 245-246.
75 Бурлачук Л.Ф., Морозов С.М. Словарь-справочник по психодиагностике.-Питер, 1999. - 517с.
76 Рубинштейн С.А. Основы общей психологии .- Питер, 1999.- 710 с.
77 Сергеечева В. Азы общения: Стратегия и тактика. - Питер, 2002.- 224 с.
78 Тушканова О.И. Психологические особенности ребенка от рождения до 17 лет. - Б.м.: Б.и., 2002.- 64 с.
79 Шихирев П.Н. Современная социальная психология .- М.: Деловая книга, ИП РАН: КСП+, 2000. - 448 с.
80 Эриксон.Э Детство и общество.- СПб.: Речь, 2000. - 416 с.
81 Кордуэлл М. Психология А-Я: Словарь-справочник.- М.: Фаир-Пресс, 1999. – 448 с.
82 Психологический словарь / Под ред. В.П.Зинченко, Б.Г. Мещерякова.- М.: Педагогика – Пресс, 1999.- 440 с.
83 Поломошнова Л. Помогите маме!: На базе областного Дома ребенка действует детское отделение «Надежда» // Рудный Алтай. - 2002. - 19 сент. - 2 с.
84 Шевченко В. Подарили праздник: Оперативные работники прокуратуры Восточно-Казахстанской области перечислили свой однодневный заработок на счет Усть-каменогорского и семипалатинского домов ребенка // Казахстанская правда.- 2002. - 13 дек.- 8 с.
85 Шериязданова Х.Т., Ерментаева А.Р. Психология мамандықтары бойынша практикалар: Оқу құралы . - Өскемен: С. Аманжолов атындағы ШҚМУ Баспасы, 2004. - 120 б.
86 Гипенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию.- М., 1998.- 322 с.
87 Ахмеджанов Э.Р. Психологические тесты. - М., 1995.- 362 с.
88 Түңлікбаев Э.М. Психологиялық зерттеулерде қолданылатын негізгі ықтималды-статистикалық әдістер .- Алматы: Қазақ университеті, 1999.- 43 с.
89 Выготский Л.С. Избранные психологические произведения.-М.: Педагогика, 1983.- Т.2.- 486 с.
90 Годфруа Ж. Что такое психология .- М., 1997.- Т.1.- 491с.
91 Алимбекова Г., Жунусов Б. Дети – сироты: состояние, проблемы, перспективы // Мысль.- 2004.- №3.- С. 15-18.
92 Поломошнова Л. Альтернатива детскому дому // Рудный Алтай.-2004.- №8.- С.4-5.
93 Мусакулова Г. Дети и государственная политика в области образования в Республике Казахстан // Высшая школа Казахстана. - 2003.- №4.- С.22-26.
94 Хекхаузен Х. Мотивация и деятельность. / Пер. с нем. В. 2 т. .- М.: Педагогика, 1986.- 573 с.
95 Фрейд З. Психология бессознательного // В сб.: произведении и сост., науч ред. авт. выступ ст. М. Г. Ярошевский . - М.: Просвещение, 1989.- 448 с.
96 Дружинина В.Н. Психология учебник для гуманитарных вузов. – СПб.: Питер, 2003.- 656 с.
97 Черникова В. И. Самодетерминация и внутренняя мотивация поведения человека // Вопросы психологии.- 1996.- №3.- С.14-20.
98 Сидоренко Е.В Мотивационный тренинг. Практическое руководство. – СПб., 2000.- 234 с.
99 Мухина В.С. Возрастная психология: Феноменология, развития детство, отрочество. Учебник для студентов вузов. – 6-ое изд стереотип. - М.: Академия, 2000.- 456 с.
100 Я работаю психологом... Опыт, размышления, советы / Под ред И.В.Дубровиной.- М.: «Сфера», 1999.- 256 с.
101 Радина Н. К Изучение самопринятия у детей воспитывающихся в закрытых детских учреждениях и в семье // Вопросы психологии. - 2000.- №3.- С. 45-50.
102 Давыденко Т. Социальная защита. Дети России. В трех кругов сиротство. - 1999.- № 2.- С.19-26.
103 Развитие личности ребенка. Пер с англ. / Общ. ред А. Н. Фонарева.- Прогресс, 1997.- 450 с.
104 Зиглер З. На самой вершине / Пер с англ. Гендель Э. Г.- Минск попурри, 2001.-496 с.
105 Галишузова Л.Н., Мещерякова С.Ю., Царегородцева М.Л. Психологические аспекты воспитания детей в домах ребенка и детских домах // Вопросы психологии. - 1990.-№6.- С.26-32.
106 Бостанжиева Т. М. Особенности личностного самоопределения немецких детей в условиях школ-интерната // Вопросы психологии.-1990.-№ 2.- С.24-30.
107 Немов Р. С. Психология. Уч для вузов. В 3-х кн.- М.: Владос, 2000.- Кн. 2.- 350 с.
108 Сироты России. (Проблемы, надежды, будущее) материалы научно- практической конф.- М., 1970.-130 с.
109 Матейчик З., Лангмейер Й. Психическая депривация в детском возрасте. -Прага: Авиценум, 1984.- 334 с.
110 Мырзағалиева Б. Балалары жетім елдің болашағы да жетім // Абай.- 1998. -№2.- Б.31-39.
111 Брускова Е.С. Семья без родителей социально-педагогическая система. Германа Гмайнера.- М., 1993.- 350 с
112 Хьелл Л., Зиглер Д. Теория личности. - СПб., 1997.- 606 с.
113 Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании: учебное пособие.- М.: Владос, 1996.- 652 с.
114 Психологические тесты / Под ред А.А. Карелина, в 2-х т. - М.: Гуманитарных издательский центр, Владос, 1999.- Т. 1.- 32 с.
115 Реан А. А. Психология изучение личности: учебное пособие. - СПб.: изд. Михайлова В.А, 1999. - 288 с.
116 Психология человека от рождения до смерт. – СПб.: Прайм - ЕВРОЗНАК, 2002.- 656 с.
117 Маркова А.К., Матас Т.А., Орлов А.Б. и др. Формирование мотивации учения. - М.: Просвещение, 1990. – 192 с.
118 Божович Л.И. Будущая семья // Вопросы психологии.-1979.-№4.-С. 23-30.
119 Сосновский Б.А. Лабораторный практикум по общей психологии: Учебно-методическое пособие для студентов и заочников пед. институтов / Под ред. В.А. Гамезо.- М., 1979. - 150 с.
120 Алексютина Н. Искусственный мир: Детские дома, как замкнутая системы не нужны // Учительская газета.-2003. -№9.- (4 марта). - С.6-7.
121 Буктугутова З. Тревожность: Рассказывает психолог кризисного центра // НВС. - 2000. - 4 февр.- 5с.
122 Бэрон Р., Ричардсон Д. // Агрессия. - СПб.: Питер, 1998.- 336 с.
123 Васильев Е.А., Поплужный В.Л., Тихомиров О.К. Эмоции и мышление. –М.: Владос, 1980.- 58 с.
124 Вилюнас, Витас Казиса. Психология эмоциональных явлени. - МГУ, 1976.- С.88-93.
125 Слуцкий В.И., Ослон В.Н., Холмогоров А.Б. // Вопросы психологии.- 2001. - №3.- С.83-85.
126 Вилюнас В.К., Гиппенрейтер Ю.Б. Психология эмоций / Под. ред. Вилюнас В.К, Гиппенрейтер Ю.Б.- М., 1988.- С.112-115.
127 Гордеева О.В. Развитие у детей представления об амбивалентности эмоций // Вопросы психологии.-1994.-№6.-С.26-36.
128 Сәрсенбайқызы Ғ. // Мақала. «Дидар».- 2002.-№38.- 3 б.
129 Чернухина Е.Е. Начальная школа: Эмоциональные состояния младших школьников как объект педагогической коррекции. - 2003. - №8.- С.108-110.
130 Жуковский И. Тест «Несуществующее животное» // Школьный психолог. -2000.-№26.- С.5-16.
131 Изард К. Психология эмоций / Перевод с англ.- СПб.: Изд. «Питер», 1999. - 464 с.
132 Намазбаева Ж.И. Психология: оқулық. - Алматы: «Prints», 2005.-296 б.
133 Намазбаева Ж.Ы., Сангилбаев О.С. Орысша-қазақша психологиялық сөздік. - Алматы: «Prints», 2005.- 250 б.
134 Ерментаева А.Р. Тренинг педагогического обшения: этнопсихологический подход. - Усть-Каменогорск, 2003. - 137 с.
135 Ерментаева А.Р. Субъектілікті дамыту тренингі. - Өскемен, 2007.- 122 б.
136 Ерментаева А.Р. Психологиялық сұхбат. - 2003.- 92 б.
137 Шерьязданова Х.Т., Ерментаева А.Р., Аубакирова Ж.Қ. Балаларға арналған қарым-қатынас тренингі. - Өскемен, 2007.- 183 б.
138 Изучение самопринятия у детей воспитывавшихся в ЗДУ и в семье // Вопросы психологии.- 2000. -№3.-С.45-49.
139 Колосова С. Агрессия и агрессивность. // Школьный психолог. -2000.-№25-28.- 4 с.
140 Кордуэлл М. Психология А – Я: Словарь-справочник / Пер. с англ. К.С. Ткаченко. - М.: Фаир-Пресс, 1999.- 448 с.
141 Кряжева Н.Л. Развитие эмоционального мира детей // Популярное пособие для родителей и педагогов. – Ярославль: «Академия развития», 1997. – 205 с.
142 Қаңтарбаев Ә. Бір сыр бар жүрегімде айтылмаған... (Металлургтер қалашығындағы жетім балалар бала үйінің директоры Майра Бейсеканова туралы) // Шығыс үні.- 2001.-№9.- 3 б.
143 Қасымов А. Майра. (Жетім балаларды тәрбиелеп жатқан Өскемендегі «Үміт» балалар үйінің атқарылып жатқан игі істері. Өз елімізді қойып Америкаға таныстырып отырған оның директоры М. Бейсеканова туралы көркем очерктен үзінді) // Дидар.- 2002.-19 қаңтар.- 2 б.
144 Ле Шан Э. Когда ваш ребенок сводит с ума .- М., 1990.- С.131.
145 Люсин Д.В. Эмпирический анализ категоризации эмоций. // Вопросы психологии. -1999. -№2.- С.50-61.
146 Макдаугол У. Различие эмоций и чувств // Психология эмоций. Тексты. -М: Изд. МГУ, 1984.- С.103-107.
147 Бреслов М.П. Эмоциональные особенности формирования личности в детстве // Бреслов М.П. - М., 1997.- С.66-68.
148 Ослон В. Н. Начальная школа.- 1997.-№3.- С.21-26.
149 Психологические тесты в 2-х томах: Учебное издание: В 2 т. Т.2 / Под ред. А.А. Карелина. - М.: Гуманитар. издат. центр «Владос», 1999.- С.248.
150 Реан А.А. Агрессия и агрессивность личности // Психологический журнал. -1996. -№5.- С.3-18.
151 Бернс Р. Развитие Я-концепции и воспитание.- М., 1986.- С.58-66.
152 Симонов П.В. Высшая нервная деятельность человека. Мотивационно-эмоциональные аспекты. - М., 1975.- С.129-131.
153 Слуцкий В.И. Феномен общественной собственности и его формирование личности воспитанников детского дома // Вопросы психологии.- 2000. -№5.- С.76-82.
154 Спиноза Б. Этика // Б. Спиноза. Избранные произведения. – М., 1957.- Т.1.
155 Тагирова Г.С. Психолого-педагогическая работа с трудными подростками // Пед.общ. России.- 2003. - 128 с.
156 Тушканова О.И. Психологические особенности ребенка от рождения до 17 лет.- Б. м.: Б. и., 2002.- 64 с.
157 Тхостов А.Ш., Колымба И.Г. Вестник Московского Университета. Серия 14 // Психология.-1999.-№2.- С.3-14.
158 Рейковский Я. Эксперимент психологии эмоции / Перевод с польского, общ. ред. О.В. Овчинниковой. - М.: «Прогресс», 1979.-379 с.
159 Прихожан А.М., Толстых Н.Н. Психология сиротства.- СПб.: Питер, 2005.- Изд.2.- 400 с.
160 Особенности развития личности ребенка, лишенного родительского попечительства. Дети с отклоняющимся поведением / Под. Ред. В.С. Мухиной. - М., 1989. - 229 с.
161 Прихожан А.М., Толстых Н.Н. Работа книга школьного психолога.-М.: Просвещение, 1991.- 374 с.
162 Лисина М.И., Дубровина И.В., Рузская А.Г. и др. Психическое развитие воспитанников детского дома / Под. Ред. И.В. Дубровиной, А.Г. Рузской. - М.: Педагогика, 1990. - 264 с.
163 Лишенные родительского попечительства: Хрестоматия: Учеб. Пособие для студентов пед. ун-тов и ин-тов / Ред. Сост. В.С. Мухина. - М.: Просвещение, 1991. - 223 с.
164 Шахманова А.Ш. Воспитание детей-сирот дошкольного возраста: /Под ред. С.А.Козловой.- М.: «Академия», 2005.- С.26-27
165 Дж.Боулби. Детям – любовь и заботу // Лишенне родительского попечительства: Хрестрматия. - М., 1991.-148 с.
166 Каджуни Н. Государственные дети.- Ростов н/Д, 1990.- С.25-26
167 Жас қазақ .-2009.- №8 (216).-27 ақпан.- 6 б.
168 Еникеев М.И. Психологический энциклопедический словарь.- М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2006. - 560 с.
169 Асмолов А.Г. Психология личности. - М.: МГУ, 1990. - 367 с.
170 Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - М., 1977.
171 Осипова Т.Ю. Психологические условия развития коммуникативной креативности у студентов технического вуза. На материалах спецкурса «Психология общения»: автореф. … канд. психол. наук. - Томск, 2000.
172 Каган М.С. Человеческая деятельность. - М., 1974. - 328 с.
2 Авдеева Н.Н. Роль ведущей деятельности в развитии генетических основы личности у детей первого года жизни.- М., 1997.-316 с.
3 Авдеева Н.Н. Развитие образа самого себя у младенца .- М., 1982.- 436 с.
4 Авдеева Н.Н., Эллагина М., Мещерякова С.Ю. Формирование личности ребенка в дошкольном возрасте. - М., 1986.- 354 с.
5 Аксарина Н.М. Причины нарушения уравновешенного поведения детей раннего возраста.- М., 1974.-204 с.
6 Аксарина Н.М. Воспитание детей раннего возраста .- М., 1977.- 367 с.
7 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте.- М., 1968.- 232 с.
8 Бондаренко А.К. Словестные игры в детском саду .- М.: Просвещение, 1991.- 288 с.
9 Бондаренко А.К. Дидактические игры в детском саду.- М.: Просвещение, 1977.- 120 с.
10 Бондаренко А.К., Матусик А.И. Воспитание детей в игре.-М.: Просвещение, 1983.- 368 с.
11 Ворожилова П.А. Дети неполной семьи.- М., 1980.-186 с.
12 Дубровина И.В., Рузской А.Г. Психологическое развитие воспитанников детских домов . - М.: Педагогика, 1990.- 320 с.
13 Дубровина И.В. Психическое развитие воспитанников детского дома.- М.: Педагогика, 1998.-316 с.
14 Серімбетова Э. Т. Балалар үйінде тәрбиеленушілердің құндылықтарға бағдарлануын оқу-тәрбие процесінде дамыту ерекшеліктері: психол. ғыл. канд. ... дисс. - 2008. - 24 б.
15 Закарьянова Ш.Н. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық аспектілері: психол. ғыл. канд. ... дисс. - 2009. - 24 б.
16 Тоқсанбаева Н.Қ. Қарым-қатынас бірлескен іс-әрекетті жүйелендіру факторы ретінде.- 2009. - 47 б.
17 Рубинштейн С.Л. Избранные философско-психологические труды. - М., 1997.- 463 с.
18 Брушлинский А.В. Проблемы психологии субъекта. - М., 1994. - 109 с.
19 Абульханова К.А. О субъекте психической деятельности. - М., 1973.- 288 с.
20 Брушлинский А.В. Субъект: мышление, учение, воображение. - М.-Воронеж, 1996.- 392 с.
21 Дьяченко О.М. Чего на свете не бывает? .- М.: Просвещение, 199.- 120 с.
22 Ежов И.В. Программа психологического обеспечения духовного развития личности воспитанников детского дома .- М., 1997. - 236 с.
23 Якобсон С. Формирование взаимоотношений между детьми // Журнал Дошкольное воспитание. -М., 2000.- №1.- 128 с.
24 Якобсон С. Программа морального воспитания // Журнал Дошкольное воспитание. - М., 2000.- №9.- 128 с.
25 Сивоконь С. Играя учимся // Журнал «Дошкольное воспитание».- М., 2000 . - №9.- 128 с.
26 Радонежский С., Безлепкин Б. Коррекционно-педагогические проблемы дошкольного образования // Журнал «Дошкольное воспитание».- М., 2002.- №9.- 128 с.
27 Жарықбаев Қ. Жантану негiздерi.- Алматы, 2002.- 416 б.
28 Основные направления коррекционно-воспитательной работы в специализированном дошкольном детском доме // Журнал «Дефектология».- М., 1991.- №4.-132 с.
29 Залысина И.А., Смирнова Е.О. Некоторые особенности психического развития дошкольников воспитывающихся вне семьи .- М., 1985.- 237 с.
30 Лишение родительского попечительства.- М.: Просвещение, 1982.- 180с.
31 Минина М.И. Психическое развитие воспитанников детского дома.- М.: Просвещение, 1998.-212 с.
32 Мухина В.С. Психологическая помощь детям воспитывающимся в учреждениях интернатного типа. - М.: Академия, 1992.- 421с.
33 Обухова Л.Ф. Этапы развития детского мышления”. - М.: Просвещение, 1972.- 260 с.
34 Немов Р.С. Психология: Учебник для студентов высш.пед.учеб. заведени: // В кн.: Психодиагностика. Введение в научное психологическое исследование с элементами математической статистики. - М.: Гуманит. изд. центр Владос, 1998. –Изд.3.- 632 с.
35 Прихожан А.М., Толстых Н.Н. Дети без семьи: (Детский дом: заботы и тревоги общества. – М.: Педагогика, 1990. – 160 с.
36 Толстых А.Н, Прихожан А.М. Исследование психологического развития младших школьников, воспитывающихся в закрытых учреждениях.-М.: Педагогика, 1990.
37 Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. - Алма-Ата, 1992. - 117 с.
38 Джакупов С.М. Управление познавательной деятельностью студентов в процессе обучения. – Алматы, 2002. – 195 с.
39 Урунтаева Г.А., Афонькина Ю.А. Практикум по детской психологии: пособие для студентов педагогических институтов, учащихся пед. училищ и колледжей, воспитателей детского сада / Под ред. Г.А. Урунтаевой. - М.: Просвещение, Владос, 1995. -291 с.
40 Елагина М.Г. Возникновение активной речи в процессе сотрудничество со взрослыми с детьми раннего возраста. – М., 1977. - 341 с.
41 Қаңтарбаев Ә. Бір сыр бар жүрегімде айтылмаған (Металлургтер қалашығының жетім балалар үйі туралы) // Шығыс үні. - 2001. - № 9. - Б.3.
42 Немов Р.С. Психология: Учебник для студентов Высш. пед. учеб. заведений: В 3 кн. – 4-ое изд.- М.: Гуманит.изд. центр ВЛАДОС, 2000. - Кн 1.- 688 с.
43 Бодалев А.А. Психология о личности.- М.: Изд-во Моск. Ун-та, 1988. - 188 с.
44 Общая психология: учебник для студентов педагогических институтов А.В. Петровский. А.В. Брушлинский, В.П. Зинченко и др.; / Под ред. А.В. Петровского. – 3-е изд., перераб. и доп. - М.: Просвещение, 1986.- 464 с.
45 Семья. Социальная психология этнической проблемы. – Киев: Политиздат, Украины, 1990.- С. 84-95.
46 Столяренко Л.Д. Основы психологии .- М.: 1999.- 605 с.
47 Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс. – Алматы: Ғылым, 2002. - 170 с.
48 Ломов Б.Д Методологические и теоретические проблемы психологии. - М.: Наука, 1984.- 504 б.
49 Парыгин Б.Д Анатомия общения: Учебное пособие.-СПб.: Изд-во Михайлова.В., 1999. – 302 с.
50 Социальная психология. Учебник для высших учебных заведений.- М.: Аспект Пресс, 1998. -376с.
51 Вы решили усыновить ребенка. - М.: Дрофа, 2001. – 288с.
52 Масырова Р., Абуова Н. Тәрбие беру – жеке тұлға қалыптастырудағы негізгі фактор // Ұлт тағылымы. - 2004.- №2. - Б.14-19.
53 Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдары мемлекеттік білім беруді дамыту бағдарламасы. ҚР Президентінің Қаулысы. 11.10.2004.№ 1459 // Казахстанская правда. – 16.10.2004.- Б.7-9.
54 Лишенные родительского попечительства: Хрестоматия: Учебное пособие для студентов пед. ун-тов и ин-тов / Ред. – Сост. В.С. Мухина.- М.: Просвещение, 1991.- 223 с.
55 Андреева Г.М. Социальная психология: Учебник для высших учебных зав. – М.: Аспект Пресс, 1998. - 376с.
56 Я работаю психологом. «Опыт, размышлении, советы. / Под ред. И.В.Дубровиной. - М.: ТЦ. «Сфера», 1999. - 256 с.
57 Амантайқызы Г. Жеке тұлғаны мәдени-рухани қалыптастырудағы салт-дәстүр негізгі фактор // Этнопсихология және этнопедагогика / Жауапты ред. Қ.Б. Жарықбаев. – Алматы: Қазақ университеті.- Б.118-120.
58 Воронин С.А. Родительский дом. - М., 1974.-124 с.
59 Назарбаева С.А. Этика жизни .- Алматы. - 2000.-84 с.
60 Юрчук В.В. Современный словарь по психологии.- Минск: «Современное слово», 1998. - 768 с.
61 Алимбекова Г., Жунусов Б. Дети сироты: состояние, перспективы // Мысль.- 2004.- №3.- С. 9-11.
62 Қасымова М.Б. Жетім балаларды тәрбиелеп жатқан «Үміт» балалар үйінің атқарып жатқан игі істері туралы // Дидар. - 2002. - 19 қаңтар. – 2 б.
63 Алексутина Н. Искусственный мир; Детские дома, как замкнутая система, не нужны // Учительская газета. - 2003. - № 9.- (4 марта).- С. 6-7.
64 Аубакирова А А. Воспитание детей – сирот в условиях детского дома по типу семья // Менеджмент в образовании. - 2000. - №1. - С.23-26.
65 Ауренова М.Д. Қарым-қатынас: жетім балалардың әлеуметтену мәселесі: Оқу әдістемелік құрал. - С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, 2007. - 121 б.
66 Кон И.С. Этноцентризм // Философский энциклопедический словарь. - М., 1983. - 183 с.
67 Давыденко Т. В трех кругах сиротства // Социальная защита. – 1999. -№2. – С. 2-5.
68 Кмит Н. Чужой дом никогда не станет родным // Граждановедение.- 2000.- №33. - 4 с.
69 Шерьязданова Х.Т. Психологические основы профессиональной подготовки педагогов и психологов дошкольного образования: дисс. … д-ра психол. наук. - 1999. - 47 с.
70 Шабельников В.К. Функциональная психология. Формирование психологических систем. - М., 2004. – 221 с.
71 Лушагина И. «Детям риска» требуется помощь // Воспитание школьников. - 1997. - №4. - С.48-50.
72 Ковалев Г.А. Активное социальное обучение как метод коррекции психологических характеристик субъекта общения: автореф. … канд. психол. наук. - М., 1980. - 20 с.
73 Жарыкбаев К., Агеев В. Создание казахстанской психологической школы веление времени // Қазақстандағы жантану ғылымының өзекті мәселелері / Жауапты ред. Қ.Б.Жарықбаев. – Алматы, 2001. – Б.9-13.
74 Эльконин Д.Б. Психология обучения младших школьников // Избранные психологические труды. – М., 1989. – С. 245-246.
75 Бурлачук Л.Ф., Морозов С.М. Словарь-справочник по психодиагностике.-Питер, 1999. - 517с.
76 Рубинштейн С.А. Основы общей психологии .- Питер, 1999.- 710 с.
77 Сергеечева В. Азы общения: Стратегия и тактика. - Питер, 2002.- 224 с.
78 Тушканова О.И. Психологические особенности ребенка от рождения до 17 лет. - Б.м.: Б.и., 2002.- 64 с.
79 Шихирев П.Н. Современная социальная психология .- М.: Деловая книга, ИП РАН: КСП+, 2000. - 448 с.
80 Эриксон.Э Детство и общество.- СПб.: Речь, 2000. - 416 с.
81 Кордуэлл М. Психология А-Я: Словарь-справочник.- М.: Фаир-Пресс, 1999. – 448 с.
82 Психологический словарь / Под ред. В.П.Зинченко, Б.Г. Мещерякова.- М.: Педагогика – Пресс, 1999.- 440 с.
83 Поломошнова Л. Помогите маме!: На базе областного Дома ребенка действует детское отделение «Надежда» // Рудный Алтай. - 2002. - 19 сент. - 2 с.
84 Шевченко В. Подарили праздник: Оперативные работники прокуратуры Восточно-Казахстанской области перечислили свой однодневный заработок на счет Усть-каменогорского и семипалатинского домов ребенка // Казахстанская правда.- 2002. - 13 дек.- 8 с.
85 Шериязданова Х.Т., Ерментаева А.Р. Психология мамандықтары бойынша практикалар: Оқу құралы . - Өскемен: С. Аманжолов атындағы ШҚМУ Баспасы, 2004. - 120 б.
86 Гипенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию.- М., 1998.- 322 с.
87 Ахмеджанов Э.Р. Психологические тесты. - М., 1995.- 362 с.
88 Түңлікбаев Э.М. Психологиялық зерттеулерде қолданылатын негізгі ықтималды-статистикалық әдістер .- Алматы: Қазақ университеті, 1999.- 43 с.
89 Выготский Л.С. Избранные психологические произведения.-М.: Педагогика, 1983.- Т.2.- 486 с.
90 Годфруа Ж. Что такое психология .- М., 1997.- Т.1.- 491с.
91 Алимбекова Г., Жунусов Б. Дети – сироты: состояние, проблемы, перспективы // Мысль.- 2004.- №3.- С. 15-18.
92 Поломошнова Л. Альтернатива детскому дому // Рудный Алтай.-2004.- №8.- С.4-5.
93 Мусакулова Г. Дети и государственная политика в области образования в Республике Казахстан // Высшая школа Казахстана. - 2003.- №4.- С.22-26.
94 Хекхаузен Х. Мотивация и деятельность. / Пер. с нем. В. 2 т. .- М.: Педагогика, 1986.- 573 с.
95 Фрейд З. Психология бессознательного // В сб.: произведении и сост., науч ред. авт. выступ ст. М. Г. Ярошевский . - М.: Просвещение, 1989.- 448 с.
96 Дружинина В.Н. Психология учебник для гуманитарных вузов. – СПб.: Питер, 2003.- 656 с.
97 Черникова В. И. Самодетерминация и внутренняя мотивация поведения человека // Вопросы психологии.- 1996.- №3.- С.14-20.
98 Сидоренко Е.В Мотивационный тренинг. Практическое руководство. – СПб., 2000.- 234 с.
99 Мухина В.С. Возрастная психология: Феноменология, развития детство, отрочество. Учебник для студентов вузов. – 6-ое изд стереотип. - М.: Академия, 2000.- 456 с.
100 Я работаю психологом... Опыт, размышления, советы / Под ред И.В.Дубровиной.- М.: «Сфера», 1999.- 256 с.
101 Радина Н. К Изучение самопринятия у детей воспитывающихся в закрытых детских учреждениях и в семье // Вопросы психологии. - 2000.- №3.- С. 45-50.
102 Давыденко Т. Социальная защита. Дети России. В трех кругов сиротство. - 1999.- № 2.- С.19-26.
103 Развитие личности ребенка. Пер с англ. / Общ. ред А. Н. Фонарева.- Прогресс, 1997.- 450 с.
104 Зиглер З. На самой вершине / Пер с англ. Гендель Э. Г.- Минск попурри, 2001.-496 с.
105 Галишузова Л.Н., Мещерякова С.Ю., Царегородцева М.Л. Психологические аспекты воспитания детей в домах ребенка и детских домах // Вопросы психологии. - 1990.-№6.- С.26-32.
106 Бостанжиева Т. М. Особенности личностного самоопределения немецких детей в условиях школ-интерната // Вопросы психологии.-1990.-№ 2.- С.24-30.
107 Немов Р. С. Психология. Уч для вузов. В 3-х кн.- М.: Владос, 2000.- Кн. 2.- 350 с.
108 Сироты России. (Проблемы, надежды, будущее) материалы научно- практической конф.- М., 1970.-130 с.
109 Матейчик З., Лангмейер Й. Психическая депривация в детском возрасте. -Прага: Авиценум, 1984.- 334 с.
110 Мырзағалиева Б. Балалары жетім елдің болашағы да жетім // Абай.- 1998. -№2.- Б.31-39.
111 Брускова Е.С. Семья без родителей социально-педагогическая система. Германа Гмайнера.- М., 1993.- 350 с
112 Хьелл Л., Зиглер Д. Теория личности. - СПб., 1997.- 606 с.
113 Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании: учебное пособие.- М.: Владос, 1996.- 652 с.
114 Психологические тесты / Под ред А.А. Карелина, в 2-х т. - М.: Гуманитарных издательский центр, Владос, 1999.- Т. 1.- 32 с.
115 Реан А. А. Психология изучение личности: учебное пособие. - СПб.: изд. Михайлова В.А, 1999. - 288 с.
116 Психология человека от рождения до смерт. – СПб.: Прайм - ЕВРОЗНАК, 2002.- 656 с.
117 Маркова А.К., Матас Т.А., Орлов А.Б. и др. Формирование мотивации учения. - М.: Просвещение, 1990. – 192 с.
118 Божович Л.И. Будущая семья // Вопросы психологии.-1979.-№4.-С. 23-30.
119 Сосновский Б.А. Лабораторный практикум по общей психологии: Учебно-методическое пособие для студентов и заочников пед. институтов / Под ред. В.А. Гамезо.- М., 1979. - 150 с.
120 Алексютина Н. Искусственный мир: Детские дома, как замкнутая системы не нужны // Учительская газета.-2003. -№9.- (4 марта). - С.6-7.
121 Буктугутова З. Тревожность: Рассказывает психолог кризисного центра // НВС. - 2000. - 4 февр.- 5с.
122 Бэрон Р., Ричардсон Д. // Агрессия. - СПб.: Питер, 1998.- 336 с.
123 Васильев Е.А., Поплужный В.Л., Тихомиров О.К. Эмоции и мышление. –М.: Владос, 1980.- 58 с.
124 Вилюнас, Витас Казиса. Психология эмоциональных явлени. - МГУ, 1976.- С.88-93.
125 Слуцкий В.И., Ослон В.Н., Холмогоров А.Б. // Вопросы психологии.- 2001. - №3.- С.83-85.
126 Вилюнас В.К., Гиппенрейтер Ю.Б. Психология эмоций / Под. ред. Вилюнас В.К, Гиппенрейтер Ю.Б.- М., 1988.- С.112-115.
127 Гордеева О.В. Развитие у детей представления об амбивалентности эмоций // Вопросы психологии.-1994.-№6.-С.26-36.
128 Сәрсенбайқызы Ғ. // Мақала. «Дидар».- 2002.-№38.- 3 б.
129 Чернухина Е.Е. Начальная школа: Эмоциональные состояния младших школьников как объект педагогической коррекции. - 2003. - №8.- С.108-110.
130 Жуковский И. Тест «Несуществующее животное» // Школьный психолог. -2000.-№26.- С.5-16.
131 Изард К. Психология эмоций / Перевод с англ.- СПб.: Изд. «Питер», 1999. - 464 с.
132 Намазбаева Ж.И. Психология: оқулық. - Алматы: «Prints», 2005.-296 б.
133 Намазбаева Ж.Ы., Сангилбаев О.С. Орысша-қазақша психологиялық сөздік. - Алматы: «Prints», 2005.- 250 б.
134 Ерментаева А.Р. Тренинг педагогического обшения: этнопсихологический подход. - Усть-Каменогорск, 2003. - 137 с.
135 Ерментаева А.Р. Субъектілікті дамыту тренингі. - Өскемен, 2007.- 122 б.
136 Ерментаева А.Р. Психологиялық сұхбат. - 2003.- 92 б.
137 Шерьязданова Х.Т., Ерментаева А.Р., Аубакирова Ж.Қ. Балаларға арналған қарым-қатынас тренингі. - Өскемен, 2007.- 183 б.
138 Изучение самопринятия у детей воспитывавшихся в ЗДУ и в семье // Вопросы психологии.- 2000. -№3.-С.45-49.
139 Колосова С. Агрессия и агрессивность. // Школьный психолог. -2000.-№25-28.- 4 с.
140 Кордуэлл М. Психология А – Я: Словарь-справочник / Пер. с англ. К.С. Ткаченко. - М.: Фаир-Пресс, 1999.- 448 с.
141 Кряжева Н.Л. Развитие эмоционального мира детей // Популярное пособие для родителей и педагогов. – Ярославль: «Академия развития», 1997. – 205 с.
142 Қаңтарбаев Ә. Бір сыр бар жүрегімде айтылмаған... (Металлургтер қалашығындағы жетім балалар бала үйінің директоры Майра Бейсеканова туралы) // Шығыс үні.- 2001.-№9.- 3 б.
143 Қасымов А. Майра. (Жетім балаларды тәрбиелеп жатқан Өскемендегі «Үміт» балалар үйінің атқарылып жатқан игі істері. Өз елімізді қойып Америкаға таныстырып отырған оның директоры М. Бейсеканова туралы көркем очерктен үзінді) // Дидар.- 2002.-19 қаңтар.- 2 б.
144 Ле Шан Э. Когда ваш ребенок сводит с ума .- М., 1990.- С.131.
145 Люсин Д.В. Эмпирический анализ категоризации эмоций. // Вопросы психологии. -1999. -№2.- С.50-61.
146 Макдаугол У. Различие эмоций и чувств // Психология эмоций. Тексты. -М: Изд. МГУ, 1984.- С.103-107.
147 Бреслов М.П. Эмоциональные особенности формирования личности в детстве // Бреслов М.П. - М., 1997.- С.66-68.
148 Ослон В. Н. Начальная школа.- 1997.-№3.- С.21-26.
149 Психологические тесты в 2-х томах: Учебное издание: В 2 т. Т.2 / Под ред. А.А. Карелина. - М.: Гуманитар. издат. центр «Владос», 1999.- С.248.
150 Реан А.А. Агрессия и агрессивность личности // Психологический журнал. -1996. -№5.- С.3-18.
151 Бернс Р. Развитие Я-концепции и воспитание.- М., 1986.- С.58-66.
152 Симонов П.В. Высшая нервная деятельность человека. Мотивационно-эмоциональные аспекты. - М., 1975.- С.129-131.
153 Слуцкий В.И. Феномен общественной собственности и его формирование личности воспитанников детского дома // Вопросы психологии.- 2000. -№5.- С.76-82.
154 Спиноза Б. Этика // Б. Спиноза. Избранные произведения. – М., 1957.- Т.1.
155 Тагирова Г.С. Психолого-педагогическая работа с трудными подростками // Пед.общ. России.- 2003. - 128 с.
156 Тушканова О.И. Психологические особенности ребенка от рождения до 17 лет.- Б. м.: Б. и., 2002.- 64 с.
157 Тхостов А.Ш., Колымба И.Г. Вестник Московского Университета. Серия 14 // Психология.-1999.-№2.- С.3-14.
158 Рейковский Я. Эксперимент психологии эмоции / Перевод с польского, общ. ред. О.В. Овчинниковой. - М.: «Прогресс», 1979.-379 с.
159 Прихожан А.М., Толстых Н.Н. Психология сиротства.- СПб.: Питер, 2005.- Изд.2.- 400 с.
160 Особенности развития личности ребенка, лишенного родительского попечительства. Дети с отклоняющимся поведением / Под. Ред. В.С. Мухиной. - М., 1989. - 229 с.
161 Прихожан А.М., Толстых Н.Н. Работа книга школьного психолога.-М.: Просвещение, 1991.- 374 с.
162 Лисина М.И., Дубровина И.В., Рузская А.Г. и др. Психическое развитие воспитанников детского дома / Под. Ред. И.В. Дубровиной, А.Г. Рузской. - М.: Педагогика, 1990. - 264 с.
163 Лишенные родительского попечительства: Хрестоматия: Учеб. Пособие для студентов пед. ун-тов и ин-тов / Ред. Сост. В.С. Мухина. - М.: Просвещение, 1991. - 223 с.
164 Шахманова А.Ш. Воспитание детей-сирот дошкольного возраста: /Под ред. С.А.Козловой.- М.: «Академия», 2005.- С.26-27
165 Дж.Боулби. Детям – любовь и заботу // Лишенне родительского попечительства: Хрестрматия. - М., 1991.-148 с.
166 Каджуни Н. Государственные дети.- Ростов н/Д, 1990.- С.25-26
167 Жас қазақ .-2009.- №8 (216).-27 ақпан.- 6 б.
168 Еникеев М.И. Психологический энциклопедический словарь.- М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2006. - 560 с.
169 Асмолов А.Г. Психология личности. - М.: МГУ, 1990. - 367 с.
170 Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - М., 1977.
171 Осипова Т.Ю. Психологические условия развития коммуникативной креативности у студентов технического вуза. На материалах спецкурса «Психология общения»: автореф. … канд. психол. наук. - Томск, 2000.
172 Каган М.С. Человеческая деятельность. - М., 1974. - 328 с.
АУРЕНОВА МАДИНА ДАУЛЕТКАНОВНА
Жеткіншектер қарым-қатынасы: балалар үйі жағдайында
ӘОЖ 159.922.7
КБЖ 88.8
А 91
Пікір жазғандар:
психология ғылымдарының докторы, профессор Х.Т. Шерьязданова
психология ғылымдарының докторы, профессор А.Р. Ерментаева
Ауренова М.Д.
А 91 Монография. Жеткіншектер қарым-қатынасы: балалар үйі жағдайында
Өскемен, 2012.- 129б.
ISBN 978-601-7383-31-2
Монографияда балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің қарым-
қатынасындағы ерекшеліктерді анықтау және олардың өзара әрекет пен өзара
қатынас саласын жетілдіру мәселесіне қатысты тұрғылар талданады. Балалар
үйі тәрбиеленушілерінің қарым-қатынас жасау жағдайлары қарастырылып,
олардың қарым-қатынаста мәнді болатын қасиеттерін дамыту мәселесі қойылды
және осы орайда психологиялық коррекциялаудың технологиялық жобасы жасалып,
автор ұсынған тұжырымдамасы негізделеді. Теориялық және эксперименттік
зерттеу тұрғысынан балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің қарым-
қатынасындағы психологиялық ерекшеліктер, қарым-қатынасты жетілдіру
тиімділігі және негізділігі дәлелденіп, сипатталады.
Жұмыс психологиялық көмек беру, білім беру, әлеуметтік жұмысты
ұйымдастыру салаларында іс-әрекет атқаратын психологтерге, педагогтерге,
студенттерге, магистранттарға, сондай-ақ, балалар үйлерінде жұмыс жасайтын
және жетім балалардың психологиялық дамыту мәселесіне назар аударатын
тұлғаларға арналған.
ӘОЖ 159.922.7
КБЖ 88.8
ISBN 978-601-7383-31-2 © С.Аманжолов атындағы
ШҚМУ
©Ауренова М.Д., 2012
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда Қазақстандағы және ТМД елдерінің құрамына енетін көптеген
республикалардағы аса көкейкесті мәселелердің бірі – балалардың әлеуметтік-
психологиялық жағдайы, денсаулығы, қоршаған ортаның өмiрiне белсенді
қатынасуы, өздеріне және әлеуметке оңды қатынасы және оларды құқықтық
жағынан қорғау. Бұл мәселелердің оңтайлы бір шешімі жетім балаларды
дамытуға, тәрбиелеуге, оқытуға қатысты теориялық және практикалық
педагогикалық, психологиялық негіздерді айқындаумен байланысты.
Балалар үйі жағдайы ерекше психологиялық, педагогикалық сипатқа ие. Бұл
отбасылық жағдаймен салыстыруға да, сәйкестендіруге де келмейтін
микроәлеуметтік орта. Балалар үйі белгілі топтың ұзақ мерзімді бірлескен
өмірімен, қарым-қатынасқа түсу аясының шектілігімен, ересектер және
қатарластарымен жақын-тұлғалық қатынас тапшылығымен, жекелену мүмкіндігінің
болмауымен, қарым-қатынастың көптеген түрлерінің асыра ресмилігімен,
педагог мамандардың тапшылығымен және ауыспалығымен, тәрбиешілердің арнайы
психолого-педагогикалық даярлықтарының төмендігімен, оқыту және тәрбиелеу
бағдарламаларын арнайы оңтайландыру қажеттігімен т.б. айрықшаланады.
Сонымен қатар балаларды оқыту және тәрбиелеудегі дараланбаған ұстаным, бала
санының тым көп болуына байланысты тәрбиеші жүктемесінің артуы, тұрмыс-
салттың қанағаттанарлықсыз болуы, жиһаздың, оқу құралдарының бала дамуының
талаптарына сәйкес келмеуі, бөлме температурасы, ылғалдығы,
жарықтандырылуы, тамақтандыру жағдайлары және балалар үйінің
қаржыландырылуының жеткіліксіздігінен туындайтын мәселелерді атауға болады.
Сондықтан ең үздік деп бағаланған балалар үйіндегі психологиялық ахуалды
жоғары деп бағалау асыра оптимистік пікір болар еді. Оған қоса, балалар үйі
тәрбиеленушілеріне госпитализм, қарым-қатынас тапшылығы, педагогикалық
бетімен кетушілік, эмоциялық-тұлғалық және мінез-құлқылық өзгерістері
сияқты күрделі ауытқулар да ғылымда белгілі.
Жетімдер үйіндегі балалардың өмір сүру жағдайы олардың өз отбасыларында
тәрбиеленетін қатарластарының жағдайынан елеулі айырмашылығына байланысты
1992 жылы балалардың хал-ахуалына жанашырлық танытқан С.А. Назарбаеваның
ұйымдастыруымен Бөбек қамқорлық қоры ашылды. Елімізде аталмыш қордың
жетекшілігімен отбасылық өмір жағдайына жақындастырылған Балалар ауылы
түріндегі жетімдер үйлері құрылды. Осы бастама жетім балалардың
психологиялық дамуын өз отбасында тәрбиеленетін қатарластарымен теңестіруге
ұмтылыспен ерекшеленеді. Соған байланысты тиянақты психологиялық-
педагогикалық зерттеулер де аса қажет.
Балалар үйінде тәрбиеленушілердің даму ерекшеліктерінің кейбір жақтарын
бірқатар шетелдік, кеңестік зерттеуші-психологтер қарастырған. Олар
интернат типті жағдайда тәрбиеленетін балалардың оңтайлы қарым-қатынас
жасауға әлеуеттерінің жеткіліксіздігін анықтаған. Ғалымдар зерттеулерінде
олардың қатынастары үстірт, неврозды және тиянақсыз сипатта болатыны,
мұндай балалардың көбінесе өзіне назар аударуын талап етуі агрессияға не
енжар жатсынуға алмасатыны келтірілген. Жетім балалар өздеріне мейірімді
қатынасты, ерекше көңіл бөлуді қалайды, бірақ осы қажеттіліктерін
қанағаттандыруға сәйкес өз қылықтарын дәлме-дәл реттей алмайды. Қарым-
қатынасқа түсу тәжірибесінің дұрыс қалыптаспауы баланың өзгелер алдында
негативті ұстанымының орнығуына әкеледі. Әсіресе, балалар үйі сияқты топтық
тәрбие жағдайларында қарым-қатынасқа қатарластардың әсері өте күшті болады.
Дегенмен, мұндай қарым-қатынасқа оңтайлы бағыт беруші, реттеуші, бастамашы
болу ересек – жетімдер үйіндегі педагогтердің, психологтердің міндеті
екендігі түсінікті. Сонда, нақтыласақ, жетім балалар өмірі, әлеуметтенуі
әлбетте екі жазықтықта өтеді: біріншіден, ересектер әлемі, екіншіден,
олардың қатарластары жеткіншектердің қарым-қатынас механизмдерінің ерекше
дамуын қамтамасыз етеді. Осы екі әлеуметтік ықпалдастық қана жетім
балалардың қарым-қатынас жасаудағы өзіндік амалдар мен жолдарды меңгеруіне
әсерін тигізеді, өзара әрекеті мен өзара қатынастың ерекше сипатын
анықтайды.
Алайда әрі жетім, әрі жеткіншек жас кезеңіндегі балалардың тұлғалық
даму, қарым-қатынас жасау жағдайлары бойынша республикадағы психологиялық,
педагогикалық зерттеулер тым жеткіліксіз. Бұл монография екі үлкен
психологиялық мәселеге қатысты маңызды болмақ. Сонда, біріншісі – жетім
балалардың қарым-қатынас ерекшелігін жеткіншектік кезеңдегі дағдарыс
аясында зерттеу сипаттау, екіншісі – ерекше психологиялық жағдаят ретіндегі
қарым-қатынас ықпалымен жетімдердің психологиялық, тұлғалық даму мәселесі.
Жеткіншектердің мінез-құлық, жүріс-тұрысындағы жағымсыз көріністер –
дөрекілік, агрессивтілік, көптеген әлеуметтік ережелер мен талаптарды
сақтамауы олардың еркіндік пен тәулсіздікке ұмтылысымен түсіндіріледі және
жеткіншек дамуындағы қалыпты жағдайлар болып есептеледі. Ал жетім
балалардың мұндай жағымсыз мінез бітістерін танытуы тұрақты сипатта қалу
қауіпі біздің жұмыстың өзектілігін айқын көрсетеді. Жеткіншектердің
әлеуметтік, психологиялық жағдайларындағы өзгерістер олардың тұлғалық
қалыптасуына елеулі ықпал ететінін тағы да ескеру керек.
Оған қоса, жеткіншектік кезең – ата-ана қамқорлығынан айрылған
балалардың арнайы мекемеде тәрбиеленуінің соңғы сәттері. Осыдан былай олар
өз бетінше өмір сүруге аяқ басады. Балалар үйі түлектері, көбінесе,
үйреншікті қамқорлық пен өмір сүру жағдайынан айрылуға даяр болмайды.
Сондықтан балалар үйі түлегінің қоғам және жеткіншектің өзі үшін тұлғалық
және әлеуметтік кемелденуі аса мәнді болып отыр.
1 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ТӘРБИЕЛЕНУШІ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Жеткіншек жас кезеңіне қатысты қарым-қатынас тұрғылары
Жеткіншектердің қарым-қатынас жасау ерекшеліктері психология саласында
толық айқындалмаған мәселелердің бірі. Осы орайда, педагогика, психология
ғылымдарымен жүргізіліп жатқан зерттеулер саны артқанымен, жеткіншектердің
тұлғалық даму көзі қарым-қатынас ретінде декларациялық пайымдау ғана орын
алып отыр. Сонымен қатар, жеткіншектің кезең дағдарысынан шығуда қарым-
қатынас тәсілдерін дамыту арқылы психологиялық қолдау жасау жолдарын
анықтау психология ғылымындағы шегіне жетіп зерттелмеген мәселелердің бірі.
Тіпті жеткіншек кезеңнің жас аралағы да бірмәнді анықталмаған.
В. Дальдың түсіндірме сөздігінде жеткіншек – 14-15 жас шамасындағы өсіп
келе жатқан бала деп түсіндіріледі. Ф.М. Достоевскийдің Жеткіншек атты
романындағы басты кейіпкері 20-ға толған еді. Д.В. Эльконин жеткіншек кезең
деп 10-12 жас, Ж. Пиаже 12-15 жас, ал Баралии 11-15 жас аралықтарын
көрсеткен [99].
Қазіргі психологияда, көбінесе жеткіншектік кезең – 11-12 жастан 14-15
жасқа дейінгі, балалық шақтан ересек өмірге өтпелі жас аралығы алынады. Бұл
жас аралығы психикалық әрекеттің басты сипаттарының сапалық өзгерістерімен,
жыныстық жетілуге байланысты функционалды қозғалыстармен, ер балалар мен
қыздардың дамуындағы мәнді айырмашылықтардың айқындалуымен, психикалық және
физикалық дамудағы акселерация-ретрадация құбылыстарының көріну
ықтималдылығымен сипатталады. Жеткіншектердің физикалық дамуы олардың мінез-
құлық, жүріс-тұрысы мен психологиялық ерекшеліктеріне ықпал етеді. Бұл жас
аралығы жаңа қажеттіліктер мен қызығушылықтардың қарқынды өзгеру кезеңі.
Осының барлығын ескере келе, зерттеушілер жеткіншектердің тұлғалық
дамуындағы өзгерістердің салдарынан олармен үздіксіз қарым-қатынаста
болатын жақын ересектердің басынан өткерер қиын-қыстау уақытын бірге
қарастырып, бұл шақты өтпелі, дағдарыс кезеңі деп балама атайды.
Сондықтан, жеткіншектік шақ психология саласында аса күрделі жас кезеңі
ретінде сипатталады. Бір қарағанда, жеткіншектердің әлеуметтік жағдайы
өзгеріссіз: жеткіншек өз отбасында өмір сүреді, үйреншікті мектебіне
барады, бұрыннан таныс қатарластары ортасында, яғни өмір сүру ортасында
осыған дейінгі жас аралығынан ешбір айырмашылығы жоқ. Алайда,
жеткіншектердің психикалық дамуы олардың ересектер өміріне аяқ басу
құлшынысына байланысты және өзіндік танымының, Мен-тұжырымының, өзіндік
әрекеттерін талдаудағы сыни көзқарастың артуындағы, әлеуметтік
бірдейлігінің қалыптасуындағы, құндылықтар жүйесін қайта бағалауындағы,
жаңа әлеуметтік ұстанымдарды игеруіндегі, жетекші қажеттіліктер
иерархиясындағы қозғалыстарының елеулі өзгерістерімен сипатталады. Ал
қолайсыз отбасылық жағдайларда қарсылық, қақтығыс көріністері, мінез
акцентуациялары, түрліше өзін кемсіте бағалауының дамуы мүмкін. Мінез-
құлық, жүріс-тұрысында әлеуметтік бейімделу тәсілдерінің толық жетілмеуіне,
өзінің тұлғалық орынын табуына оңтайлы жағдайлардың болмауына қарай
жеткіншектерде дивиантты мінез-құлық, жүріс-тұрыстың дамуы ықтималдылығы да
бар. Қатарластарымен қарым-қатынасы, топта жоғары статусты иеленуге деген
ұмтылысы жеткіншектердің жетекші іс-әрекетіне айналады.
Т.В. Драгунова [78], өз еңбектерінде жеткіншектердің психологиялық
портретін тізбектей сипаттайды: 1) жеткіншек үшін оның есейгендігін
қоршаған ортасының байқауы маңызды; 2) жеткіншек үшін мінез-құлық, жүріс-
тұрысында балалық қылықтының болмауы маңызды; 3) жеткіншектің
құндылықтары ересектер шаруасы тұрғысынан тағайындалады; 4) жеткіншектің
сүйікті кейіпкері – белсенді, мақсатына жетуге ұмтылған, тығырық
жағдайлардан жеңімпаз болып шығатын адам. Кез-келген бастамаларында ол
бақылаушы емес, іскер болғанды қалайды; 5) армандау мен қиялдауға
бейімділігі өзінің шынайы (не ойдан шығарылған) қасиеттері жайлы әңгімелеу
бейімділігімен қатар жүреді. Жеткіншектер шынайы жасағанынан артық
істегісі келеді; 6) түрліше ережелерді орнату (мысалы, достық ережесі
т.б.); 7) мінез-құлық, жүріс-тұрыс нормалары туралы пікірлерін ересектердің
әрекеттерін талдауда қолданады.
Жеткіншектер психологиясына қатысты батыс, еуропалық, қазақстандық
ғылыми-зерттеу басылымдарындағы мәліметтерді қарастыра келе, аталмыш
мәселеге қатысты ортақ пікірлерді кезіктірмедік.
Жеткіншектік кезеңді қарастырған зерттеушілердің қай-қайсының
еңбектерін алып қарасақ та, бұл шақ қоғамдық әрекет-қылықтардың өзгерісімен
ерекшеленеді. Ал қоғамдық әрекет қарым-қатынас негізінде түсіндіріледі.
Ендеше, А.А. Бодалевтің: Тұлға адамдармен қарым-қатынас барысында
қалыптасады. Өмірінің бастапқы кезеңінде адамның өзінің қоршағандарын
таңдау мүмкіндігі болмаса, кемелденген шақта ол өзінің айналасындағы,
қатынасатын адамдарының саны мен құрамын реттейді..., - деген пікірін
негізге аламыз [43].
Жеткіншектік кезең жас кезеңдері ішіндегі ең күрделісі. Сонымен қатар
жеткіншектік кезең баланың адамдарға, қоғамға, өзіне қатынасын
адамгершіліктің негізін қалыптастыратындықтан жауапкершілікті қажет ететін
шақ. Осы жаста мінездің, тұлғааралық мінез-құлықтың негізгі түрлері
тұрақталынады. Жеткіншектік кезеңнің басында балада ересектерге ұқсас
болуға құштарлығы көрініс береді. Осы кезде балалар өздерін ересек санап,
ересектерге еліктеп өздеріне ересек адамға сияқты қарауды талап етеді.
Бірақ олар ересектерге қойылатын талаптарды орындай алмайды.
Жеткіншектердің жылдам өсуіне өмір жағдайы да әсер етеді. Ересек сияқты
болу деген мақсатқа жетудің ең жеңіл әдісі бақылаудағы мінез-құлықтың
сыртқы түріне еліктеу болып табылады [96].
Жеткіншектер 12-13 жастан бастап (қыз балалар ұл балаларға қарағанда
ертерек ) өздерінің айналасындағы ересек адамдардың мінез-құлқын қайталауға
тырысады. Бұған киім киісі, шаш қойысы, сәндік бұйымдары, мінез-құлық
мәнері, құштарлығы т.б жатады. Ал ұл балаларға көбінесе еліктейтін адамдары
болып, өзін нағыз еркек сияқты ұстайтын, ерік-жігері күшті, төзімділігі
жоғары, батыл, көзге түскен адамдар болып табылады. Бұл кезеңде баланың
өзіндік санасы қалыптасып, даму үрдісі жалғасады. 7-8 сыныптарда
жеткіншектер жүйелі түрде өзіндік тәрбиемен айналыса бастайды. Бұл әсіресе
ұл балаларға тән. Жеткіншектер хикаяларды, романтикалық киноларды және
сәйкесінше, әдебиеттерді жақсы көреді. Өйткені осы әдебиеттерде олар
еліктейтін нағыз еркектерге тән қасиеттерді бойына жинаған батырлар
кездеседі. Осы кездегі жеткіншектердің тағы да бір даму түрі – спорт болып
табылады. Оған бар қызығушылығымен айналысып, қауіп-қатерге қарамай көп күш
жұмсайды [7].
Жан Жак Руссо алғашқылардың бірі болып жеткіншектердің әлеуметтік
құбылысына қызығушылық танытты. Жеткіншектік кезең өзіндік сана-сезімі
пайда болған екінші туу кезеңі деп есептеді. Ал Холл жеткіншектік кезеңді
бала психологиясының дамуының атасы деп айтады. Адам өзіндік сана
дағдарысын жеңсе, жеке адам болып қалыптасады деген қорытынды Холл
тұжырымдамаларының жетістігі болып саналады. Л.С. Выготский жеткіншектік
кезеңді дағдарыспен ғана түсіндіріп қоймай, негативті жағдайлармен
сипаттайды. Өтпелі кезең – дағдарыс кезеңі деген түсінік жеткіншек
жастағылардың психологиялық ерекшеліктерінің тұжырымдық негізі болып, осы
кезеңнің қиындықтарын анықтайды [90].
К. Левин жеткіншек кезеңдегі балаларды маргиналды жеке адам деп
сипаттаған. Олардың эмоционалдық, тұрақсыздық, сезімталдық, агрессивтілік,
ашушаңдылық, қоршаған ортамен қақтығыста болу қырларын атап көрсетті.
Мұндай мінез қырлары ұлдарда 14-16 жаста, қыздарда 11-13 жаста көрінеді
[97].
Бюллер 1967 жылы жеткіншектердің қарым-қатынасын зерттей бастаған, ал
Салинбех өз теориясында жеткіншектердің интеллектуалдылығын зерттеген.
Психологиялық қағидаларда жеткіншектік кезеңдегі балалардың өте терең де
маңызды өзгерістерге ұшырауы қарастырылады. Осы өзгерістер төңірегінде
жеткіншектердің әлеуметтік бейімделуі мен жас шекарасын құру талданады.
Жеткіншектердің психологиялық даму кезеңі баланың өзіне ғана емес,
олармен қарым-қатынасқа түсетін адамдарға да қиын кезең екендігі жоғарыда
аталған. Оның себебі:
1. жеткіншектердің психологиялық дамуында әлеуметтік факторлардың
жетекші рөлді иеленуі;
2. олардың психикалық өзгерістерінің ересектермен қарым-қатынасына, оқу
мотивацияларының бағытына, жыныстық жетілуіне байланысты сөйлеу
ерекшеліктерімен сипатталуы;
3. жеткіншектердің өзіндік сана-сезімі, өзін-өзі бағалауының артуы;
4. жеткіншек жастағы жаңа құрылымдардың пайда болуы: өзін-өзі
тәрбиелеуге ұмтылуы; адамгершілік қасиеттерді игеруге бейімделуі; сезім
және қызығушылығының өрістеуі; өзін-өзі бағалай білуі; ересектерге ұмтылуға
тырысуы.
Сонымен, жеткіншектік кезең дегеніміз балалық шақтан ересек кезеңге өту
кезеңі. Жеткіншектік кезеңді кейбір психологтер қиын жас деп сипаттайды.
Қиын деп аталуы, ересектер тарапынан қойылатын талаптардың орындалмауы
болып табылады.
Бұл кезеңде бала психикасында айтарлықтай өзгерістер жүреді.
Жеткіншектердің оқу үрдісіне деген қызығушылықтары әлсірейді. Жаңа
білімдерді, қоршаған әлем туралы жаңа пікірлерді меңгеру балада бұрын
қалыптасқан тұрмыстық ұғымдарды қайта қарастырады. Ал мектептегі оқу
теориялық ойлаудың дамуына ықпал етеді. Барлық танымдық сфераның, теориялық
ойлаудың дамуына байланысты қайта қарау – кіші мектеп жасында олардың ақыл-
ойының дамуының негізгі мазмұнын құрайды. Теориялық ойлаудың дамуы кіші
мектеп жасының аяғында рефлексияның дамуына әкеледі. Сонымен қатар, осы
кезеңнің аяғында оқушыларда ерік-жігері, өзін-өзі реттеу қабілеттерінің
дамуымен ерекшеленеді [20].
Л.С. Выготский жеткіншектік кезеңді жаңа құрылым ретінде сипаттап,
рефлексияның дамуын және оның негізінде өзімен санасуды талап етулерін,
өзін тұлға ретінде тану қабілетін көрсеткен. Сонымен қатар, жеткіншектер
айналасындағы адамдарды бағалауының өзгерісі сияқты, өзіндік бағасына да
бағдарлана бастайды. Өзіндік бағасының дамуы жеткіншектердің өзектенуі мен
өзін-өзі айқындауға ұмтылысын тудырады [89].
Л.И. Божович өтпелі кезеңнің басты жаңа құрылымы ретінде мотивациялық
саладағы өзгерістерін көрсетті. Оның пікірінше, жоғары сынып оқушыларының
өміріндегі аффективті ортасы – өз болашағын айқындау және өмірлік
бағдарлама құру болып табылады [7].
Кеңестік зерттеушілер де жеткіншектердің жетекші әрекетін сипаттауда
бір пікірге келмеген. Л.И. Божович жеткіншектердің жетекші іс-әрекетін оқу
десе, Д.Б. Эльконин интимді-тұлғалық қарым-қатынасты атаған [96],
Д.И. Фельдштейн – қоғамға пайдалы әрекетті көрсетеді, В.В. Давыдов—
қоғамдық-маңызды әрекетті тағайындаған. Ал А.Г. Асмолов жеткіншектердің
жетекші әрекеті белгіленбеген, ол дамудың нақтылы әлеуметтік жағдайымен
анықталатынын дәйектейді [170].
Сонымен, жеткіншектің бейнесі біраз айшықталды. Біздің келесі
мақсатымыз – жеткіншектердің жалпы психологиялық сипатынан қарым-
қатынасының ерекшеліктерін анықтау болып табылады.
ХХ ғасырдың ортасында дүниенiң әр түкпiрiнде қарым-қатынас мәселесiне
арналған зерттеулер шамамен бiр уақытта пайда болып, тарала бастады. Мұндай
зерттеулердiң iшiнде жеткіншектердің қарым-қатынас саласына қатысты
еңбектер ерекше орын алады. Ғылымда жеткіншек кезеңдегі психиканың
дамуындағы қарым-қатынас аса маңызды шарт ретiнде тағайындалған.
Қарым-қатынас – адамдардың өзара әрекеттестiк және өзара қатынас
жасауының ерекше формасы.
Әлеуметтік, педагогикалық және психологиялық әдебиеттерде қарым-
қатынастың пәнi, қарым-қатынас қажеттілігі, қарым-қатынас құрудағы
мотивтер, қарым-қатынас әрекетi, мiндеттерi, құралдары мен нәтижесi қарым-
қатынастың құраушы бөліктері ретiнде қарастырылады.
С.И. Ожеговтің [34] түсіндірме сөздiгiнде қарым-қатынас ұғымы өзара
келiсiм, iскерлiк және достық байланыстар ретінде анықталады. Әлеуметтік,
психологиялық, педагогикалық зерттеулерде қарым-қатынас ұғымы өзара
әрекеттестiк, байланыс ұғымдарымен жақын мағынада қолданылады. Сонымен
қатар қарым-қатынас өрісінде өзара әрекеттесудi, қатынасты тиiмдi жүзеге
асырудың тәсiлдерi, дағдылары, құралдары, адамның қабiлетi мен қасиеттерi
жүйесiнде қарастырылады. Қазiргi кезде қатынас мәселесiн философия,
психология, әлеуметтану, антропология, этика, психолингвистика – осы
сияқты, әр саладағы ғылымдар әр жақты зерттейдi.
Л.С. Выготский, Б.Н. Ананьев еңбектерінде қарым-қатынасты өмір
әрекетінің бір формасы, адам дамуының әлеуметтік жағдайы, жеке адамның
қалыптасуының түрткісі деп қарастырады [89].
А.В. Петровский қарым-қатынасты біріккен іс-әрекет туғызатын, адамдар
арасындағы қатынасты дамытатын көп жоспарлы үрдісі дейді [44].
Р.С. Немов қарым-қатынас барлық тірі ағзаларға тән, бірақ адамда
күрделі формадағы, саналы әрекет деп анықтайды [34].
Бiз өз зерттеуімізде қарым-қатынасты коммуникациялық iс-әрекет деп
қарастыратын А.Н. Леонтьев [169], Т.М. Андреева [55] тұжырымдамаларына
сүйенемiз. Сонда қарым-қатынастың құрылымын анықтайтын коммуникация,
интеракция және перцепция коммуникациялық iс-әрекет құраушылары деп
қарастырылады.
Қарым-қатынас механизмдерi мен олардың өзгерiп, даму, жетiлу
жағдайлары кеңестік М.С. Каган [172], Д.Б. Парыгин [49], И.С. Кон [66]
сынды философтар мен социологтардың, психолингвист – Л.А. Леоньтев [169],
әлеуметтiк психология саласындағы белгілі зерттеушілер: Б.Ф. Поршнев [32],
Г.М. Андреева [55], жас ерекшелiк және бала психологиясын зерттеген
В.С. Мухина [99], Я.Л. Коломинский [35] және педагогикалық психология
саласындағы зор үлес иегері В.А. Кан-Калик [168] сынды ғалымдардың
еңбектерінде кезікті.
Жеткіншектердің ересектермен және қатарластарымен қарым-қатынас жасауы
әр-түрлi ғылыми позициядан түсiндiрiледi.
Л.Н. Иванская, В.И. Кабрин, Н.А. Логинова және Е.А. Хорошилова
жетекшiлiгiмен Ленинград университетінде жүргізілген зерттеу жұмысында
[169] жеткіншектік кезеңдегi қарым-қатынас саласының ерекшелiктерi,
әлеуметтік жағдайы, мотивацияциялық-қажеттілік аясы мен дамуы эксперимент
түрiнде қойылды және теориялық тұрғыдан жалпыланды.
М.И. Лисинаның [162] қарым-қатынас құралдарының үш тобын: экспресcивтi
– мимикалық, заттық-әрекеттiк және тiлдiк құралдарына бөлiп қарастыруы
балалар үйі жағдайындағы бiздiң зерттеуiмiз үшiн де маңызды.
Қарым-қатынас анықтамасындағы (М.И. Лисина бойынша) оның жалпы
нәтижесi ретiнде қарым-қатынастан шығатын материалдық және рухани сипаттағы
құрылым алынды. Нақтыласақ, жалпы нәтиже – өзара қатынас (Я.Л. Коломинский
[160]), таңдамалы бауырластық (С.В. Корницкая [149], Р.А. Смирнова [29]),
қарым-қатынас субьектiлерiнiң бейнесi (А.А. Бодалев [43], Н.Н. Авдеева [2],
А.Н. Силвестру [160]) деп қарастырылады.
Л.П. Буева [90], М.С. Каган [172] және т.б. қарым-қатынасқа
философиялық тұрғыдан талдау жасайды және қарым-қатынас пен iс-әрекеттiң
ерекшелiктерiне, өзара байланысына орай қарастырады.
А.Н. Леонтьев [169] iс-әрекеттiң қай түрiн болмасын қарым-қатынаспен
қосарлы болады деп түсiндiредi. Ол iс-әрекеттi қарым-қатынастың қажеттi
шарты ретiнде қарастырады. А.Н. Леонтьевтiң [169] қарым-қатынасты iс-
әрекеттiң ерекше түрi деп талдау тұжырымдамасы, бiздiң зерттеуiмiздiң
әдiснамалық негiзi болды. Зерттеу жұмысымызда қарым-қатынастың мазмұнды
жағына, iс-әрекет жүйесiндегi қарым-қатынастың алатын орнына,
жеткіншектердің тұлғалық қалыптасуы мен қарым-қатынасының байланысын
анықтауға, жеткіншектердің қарым-қатынас қажеттiлiгi мен мотивтерiн
анықтауға баса назар аудардық.
Жеткіншектік кезеңдегі жетекші іс-әрекет ретінде Т.Е. Драгунова,
Д.В. Эльконин қатарластарымен қарым-қатынасын қарастырған. Бұл кезеңде
мінез-құлық, жүріс-тұрыс ережелерін, әдеп, коммуникативті қарым-қатынас
және құндылықтар жүйесінің қалыптасуын игеру іске асатынын тұжырымдаған,
және бұл көзқарасты біз зерттеуіміздің әдіснамалық негізі ретінде
қабылдаймыз [1].
И.В. Дубровина 11-12 жас аралығындағы жеткіншектердің танымдық
қызығушылығының, белсенділігінің басым болатынын, 10-14 жаста
қатарластарымен ортақ қызығушылықтары нәтижесінде қарым-қатынас мазмұны мен
тәсілдерінің дамуын нақтылайды [12].
Жеткіншектердің қарым-қатынас сферасы, екi жазықтықты қамтиды: 1)
балалардың ата-анасымен, тәрбиешi-педагогтармен және басқа ересектермен
қарым-қатынас жасауы, 2) жеткіншектердің басқа балалармен өз
қатарластарымен, өзiнен кiшi және ересек балалармен қарым-қатынас жасауы.
Мұны аталмыш жас кезеңін зерттеуші бірқатар ғалымдар тұжырымдаған (И.С. Кон
[66], В.С. Мухина [99], И.В. Дубровина [13], И.Ю. Кулагина, В.Н. Колюцкий
т.б.) .
Бұл аспектiлер негiзiндегi зерттеудi ең алғаш рет 1945-1952 жылдары
Дж. Боулби, Рене Спитц, Анна Фрейд [165] жүргiзген. Олар баланың анасымен
қарым-қатынас жасауындағы кемшiлiктер баланың психикалық және физикалық
дамуына кедергi болатындығын көрсеткен. Н.М. Аксарина [5] балалармен қарым-
қатынас, контакт жасау мәселесiн бiрiншi орынға қоя отырып тәрбиелеудiң
ғылыми негiзiн жасаған. Қарым-қатынас дефицитi деген ұғымды балалар мен
ересек адам арасындағы байланысты сипаттау үшiн ең алғаш Н.М. Щеловановтың
[76] қолданғандығынан, ал бұл мәселенiң әр кезеңде көкейтестi болғандығын
байқаймыз және аталмыш зерттеу жұмысы үшін маңызы айқын.
Әрбiр қарым-қатынас формасының сипаттамасы М.И. Лисина [162]
еңбектерiнде берiледi. Психолог-педагог – зерттеушiлер балалардың
коммуникациялық iс-әрекет формаларының параметрлерiн бiлуi – қарым-
қатынасты талдап зерттеу және коррекциялық жұмыс үшiн қажет деп санайтын
Х.Т. Шерьязданова [69] пiкiрiн бiз ұстанамыз.
Қарым-қатынас таңдамалық сипатта және қарым-қатынасты қажетсiнуiмен
байланыста болатыны Х.Т. Шерьязданова [69] эксперименттерiнде тiркелген.
Сонымен қатар ғалым баланың ересек адамдармен қарым-қатынасы сыртқы
дүниеге, ортаға мәдени қатысын, дүние танымының қалыптасуын қамтамасыз
ететiнiн дәлелдейдi.
Д.Б. Годовикова [67] балалар үйiнде тәрбиеленушiлердiң, танымдық
белсендiлiгiндегi айырмашылықтың себебi, ересек адамдармен қарым-қатынас
құруға байланысты болатынын анықтаған.
А.И. Силвестру [63] ересек адамның сөзi жеткіншек өзiн-өзi бағалау
деңгейлерiне әсер ететiнiн эксперимент арқылы дәлелдеген.
Жеткіншектерге тән есею сезімінің пайда болуы және бұл сезімін бекіту
қажеттілігі ересектермен өзін теңдестіру талабынан көрініс тауып,
ересектермен қарым-қатынасын күрделендіреді. 11-12 жасар жеткіншек осыған
дейін тығыз қатынаста болған адамдарының бақылауы мен қамқорлығынан
тәуелсіздікке ұмтылады [100]. Енді жеткіншек қатарластары алдында ата-
анасының махаббат танытуына қарсылық білдіреді, алайда ата-аналар мен
жеткіншектер арасындағы эмоциялық алшақтық уақытша екендігі анық байқалады.
(А.Е. Личко [114]). Достық қатынастар, уақыт өткізу, мода, музыка т.б.
жайлы қатарластарының пікірі маңызды болғанымен, жеткіншектердің құндылық
бағдарлары, әлеуметтік мәселелерге қатынасы, жағдаяттардың, әрекет-
қылықтардың адамгершілік қырларын бағалауы ата-ана ұстанымына негізделеді.
Қарым-қатынас мәселесiн зерттеген ғалымдардың көпшiлiгi адамдардың
қарым-қатынасты жүзеге асыруда қажетсiну, басқа адамды танып-бiлуге ұмтылу,
ниет бiлдiру ерекшелiктерiн атаған, ол А.Г. Ковалев [72], М.Ф. Добрынин
[44], М.И. Лисина [162], А.В. Петровский [44], К. Обуховский [40], А.
Кальпинский, В.С. Мухина [99] және т. б.
Кейбір жағдайда жеткіншектерді топтың емес, жеке адамдардың
құндылықтары мен қызығушылықтары қызықтырады. Ондай адам жеткіншек үшін
пікірі құнды болатын жақын досы, сүйікті мұғалімі, кино не спорт жұлдызы
болуы ықтимал. Еліктеу үлгілерін белсенді түрде іздестіретін жеткіншек үшін
маңызды адамның ықпалы күшті болады.
Жеткіншектер қарым-қатынасының екінші қыры – қатарластарымен қарым-
қатынасы. Қатарластарымен тең дәрежедегі қарым-қатынасы барысында
жеткіншектер әлеуметтік қатынастар мектебінен өтеді.
А.В. Луначарский [77] тәрбиенiң терең жолдастық қатынасқа негiзделуiн
бала тәрбиесiндегi басты қағида болу керектігін көрсеткен.
Жеткіншектер ата-ана қамқорлығын достарының сенімді, эмоциялық
қатынасымен алмастырмақ болады. Бұл шақтағы бала өз күйзелістерімен,
мазалаған мәселелерімен, ішкі сырымен бөлісетін, өзін түсіне алатын жақын
да сенімді дос табуға ұмтылады. Достары мен таныстары жеткіншекке күш-қуат
беріп, даралық мәселелері мен тұлғааралық қақтығыстарды шешуге көмектеседі,
өз-өзіне сенімділігін арттырады. Дос таңдауда жеткіншектер талаптары артады
және ерекшелік танытады. Достардың әрекет-қылықтары эмоциялы айшық және
максималистік тұрғыдан бағаланады: досы үшін жеткіншек барлығына даяр болуы
керек, досы сатқындық танытса, қарым-қатынастары күрт үзіледі.
Жеткіншектердің достық қатынастары эмоциялық қақтығыстардың туындауына
әкеледі (Б.А .Сосновский [119]).
В.В. Давыдов, Г.М. Андреева, П. Яноушек [55] зерттеулерiнде қарым-
қатынас мақсат-бағдарлы, индивидтердiң бiр-бiрiн қабылдай алуы, түсiне
алуы, өзара бiрлесiп iс-әрекет жасауы және ақпарат алмасу үрдiсi деп
қарастырады.
А.А. Бодалев [43] қарым-қатынастағы әсер ету тәсiлдерiн
интеллектуалдық, эмоциялық және ерiктiк деп үшке бөледi. Бiздiң зерттеу
аспектiмiзде қарым-қатынас тәсiлдерiн зерттеу негiзгi мәселелердің бірі
болып табылды.
Қатарластарымен қарым-қатынас жеткіншектік кезеңде ерекше мәнділікке
ие. Бұл кезеңде қатарластармен қарым-қатынас негізгі қажеттілікке айналып,
жетекші іс-әрекеті – интимді-тұлғалық қарым-қатынас болады. Жеткіншектің өз
қатарластарымен қарым-қатынасының сәттілігі психологиялық дамуы үшін
маңызды, мұнда қарым-қатынас тәсілдері дамиды. 12-14 жасында отбасына және
ересектер әлеміне бағытталған оқушылар жасөспірім және ересек кезеңінде
адамдармен тұлғалық және кәсіби қарым-қатынасында кедергілерге кезігетіні
белгілі.
К. Флэйк-Хобсон жеткіншектердің топтағы ахуалын қарастырады және ешбір
топқа араласпаған оқушылардың өзін-өзі бағалауы төмен, оқшау, мектепте
нашар оқитынын дәйектеген.
Жеткіншектік кезеңде ұл балалар мен қыздар арасындағы қатынас
өзгеретіні белгілі (И.С. Кон [66], В.С. Мухина [99], И.В. Дубровина [100],
т.б.). Бір-біріне деген қызығушылықтары мазақтау, агрессия, ойын түрінде
көрінеді. Кейіннен бұл қатынас ұялшақтық, жасқаншақтық, шырмалаушылыққа
алмасады, алайда осы кезде жеткіншектердің бір-біріне деген қызығушылықтың
артқанымен, достық сезімдерін байқатуы үшін өзіндік жасқаншақтықты және
қатарластарының қарсы пікіріне ұшырауға даяр болуы керек (В.С. Мухина).
Қарым-қатынаста адамдардың әлеуметтік қатынасы жүзеге асады. Осы орйда
Г.М. Андреева [55] қарым-қатынастың үш құрылымдық бөліктерін анықтайды: ол
қарым-қатынасты бiр-бiрiмен өзара байланысты 3 жағынан қарастырады:
коммуникациялық, интеракциялық және перцепциялық. Біріншісі,
коммуникациялық жағы, мұндағы қарым-қатынас адамдар арасындағы ақпарат
алудан тұрады; екіншісі, интеракциялық жақтың мәнi қарым-қатынас жасаушы
жұптастардың өзара әрекеттестiгiнде болады; үшінші перцепциялық жағы –
қарым-қатынасқа түсушілердің бір-бірін қабылдауы негізінде өзара
түсінушіліктің пайда болуы. Алайда, автор бұлай жiктеп, бөлудiң шартты ғана
екендiгiн, қарым-қатынас үрдiсiнде оның 3 жағы да көрiнетiндiгiн
дәлелдейдi. Бiздiң зерттеу де осы позицияны арқалана отырып,
жеткіншектердің ересектермен, басқа балалармен қарым-қатынас жасауын
зерттеуде коммуникация, интеракция және перцепция ерекшелiктерiн дамыту
алға қойылды. Коммуникация ортақ түсінушілікке әкелетін екі жақты ақпарат
алмасу. Коммуникация терминін латын тілінен аударғанда, жалпымен,
барлығымен бөлісу дегенді білдіреді. Егер өзара түсінушілік болмаса,
коммуникация да болмайды. Коммуникация жетістігін білу үшін, кері байланыс
болуы керек, яғни адамдар сізді қалай түсінді, қалай қабылдады тағы сол
сияқты сұрақтарға жауап беруі тиіс. Апқарат алмасу барысында
коммуникациялық компентенттілікті ұстану маңызды, бұл қатынасушы адамдармен
тиесілі қатынасты құру және қатынасты жалғастыра алу қабілеті.
Коммуникативті қабілеттілік адамның жасына, біліміне, мәдениетіне,
психологиялық даму деңгейіне, өмірлік және кәсіби тәжірибесіне байланысты
ерекшелінеді [6, б.393-401].
С.Т. Шацкий [61] педагогтермен тәрбиешiлер, яғни ересектер мен балалар
арасындағы өзара әрекеттестiк жасау ситуацияларын терең талдап,
педагогикалық әсер етудегi әдiстемелер мен шеберлiктi, балалар ұжымын
ұйымдастыру тәсiлдерiн қарастырған.
Педагог-ғалымдардың қарым-қатынасты зерттеулерiнде өзiндiк бағыт бар.
Мұнда баланың психикалық дамуы, жетiлуi, нақты бiр бiлiм, дағды және
бiлiктiлiктi игеруi қарым-қатынас арқылы iс-әрекет барысында жүзеге
асатындығы аксиома ретiнде саналады. Осы мәселеге кезiнде А.В. Луначарский,
Н.К. Кpyпская, С.Т. Шацкий, А.С. Макаренко [47] және т. б. аса көп назар
аударған.
Қарым-қатынастың топтық жағдайдағы әлеуметтiк психологиялық
эффектiлерiн, механизмдерiн талдау мақсатымен В.С. Агеев [73] теориялық
және эмпирикалық зерттеу жүргiзген. Алайда қарым-қатынастың этникалық
жақтарын зерттеу теория мен тәжiрибеде әлi де болса жеткiлiксiз деңгейде.
Ал қазақ халқын, қазақ жеткіншектерінің қарым - қатынас саласын жетiлдiру
ұлттық құндылық негiзiнде, әлеуметтiк-ортаға, статусқа байланысты
зерттеулер әлi күнге дейiн жоқ десек, қателеспеген болар едiк.
Қарым-қатынастың қажеттiлiктерi, мотивтерi, тәсiлдерi, құралдары,
формалары, стилдерi... жеткіншектердің қарым-қатынастарын жетiлдiру,
коррекциялау мәселерi үшiн аса мәндi деп санаймыз.
Бiздiң зерттеу жұмысымызда жеткіншектердің қарым-қатынас саласындағы
стиль ұғымын ата-аналардың және педагогтердің балаларға психологиялық
әсерi, ықпалы деп түсінеміз.
В.С. Мухина [99] қарым-қатынас стилiн әлеуметтiк психологиялық әсер
етудiң дара - типологиялық ерекшелiгi деп түсiндiредi. 1930-шы жылдары
Н. Левин [77] қарым-қатынастың үш стилiн ұсынған. Осыдан соң Р. Липпит, К.
Уйтд қарым-қатынас стилiнiң авторитарлық, демократиялық және либералды-
босаң деген классификациясын жасаған едi. Қазiрде Г. Андерсон, А.А. Бодалев
[43, Р.С. Буре [107], И.М. Юсупова [107], т.б. ғалымдар қарым-қатынас
стилiнiң жіктелуін көрсеткен.
Зерттеу барысында педагогикалық қарым-қатынас стильдерiнiң мазмұны ата-
ананың жеткіншектермен қарым-қатынас стилiне де сәйкес келетiнi белгiлi
болды.
Ф. Райстың тұжырымына сүйенсек, педагогтердің жеткіншектерге ықпалы
зор. Оқушы мен мұғалімнің қатынасы өза түсінушілікке негізделетін болса,
олардың қарым-қатынасы терең де жан-жақты болады. Онда мұғалім оқушы үшін
сыйлы тұлға, еліктеу нысанына айналады, ал мұғалім жеткіншектің өзіндік
сана-сезімінің, мақсат-бағдарының қалыптасуына әсер ете алады. Жеткіншектер
сыныбында жұмыс жасайтын педагог эмоционалды тұрақты, өз-өзіне сенімді,
салмақты болуы керек. Мұндай тұлғалық ерекшеліктер мұғалімнің ашық,
оқушымен өзара түсінушілік негізінде қарым-қатынас құра алатын, рухани
жылулық танытатын, шыдамды, сыйлы болуына мүмкіндік береді. Жеткіншектер
бақытты, мейірімді, өмірге көңілі толы мұғалімдерді жақын тартады [115].
Бірлесе орындаған әрекеттер, бос уақытты ортақтаса өткізу жеткіншекке
ересектерді жаңаша тануына мүмкіндік беретінін, нәтижесінде, жеткіншекті
өмір сүруі барысында қолдайтын терең эмоциялық және рухани қатынас орнап,
ересектер мен жеткіншектердің достық қатынасы оңтайлы бағыт алатынын
В.С. Мухина анықтаған. Сонымен қатар өміріндегі физиологиялық,
психологиялық, әлеуметтік үйреншікті жағдайлардың өзгерісіне байланысты
кернеген күйзелістерін бөлісетін қасынан жаны жақын ересек адамды іздейтін
жеткіншек үшін, мұншалықты жақын қарым-қатынасты бастау қиын [32].
Әрбiр қарым-қатынас стилi педагогтің және ата-ананың балаларға әсер
етуiн байқатады. Қарым-қатынастағы авторитарлық стиль ересектің тыйымдары
мен рұқсат бермеуінің себебін түсіндірместен, сөзсіз бағынуын талап ету
позициясымен сипатталады. Онда ересектердің балалардан бағынуды талап
етуi, не iс-әрекеттi күшпен орындатуы, жазалау тәсiлдерiн қолдануы,
жеткіншек бастамасын табан асты етуi, балалар мүмкiншiлiгiнен тыс
жетiстiкке үмiттенуiне әсер ету, тәрбиелеу тәсiлiне айналады. Мұндай
жағдайда жеткіншектер тұйықталып, ересектермен қарым-қатынастан бас
тартады, басым бөлігі қақтығысқа барады, балалардың өз мiнез-құлқын, жүрiс-
тұрысын реттей алмауы, қорқыныш-үрейлi күй кешуi, қарсылығының айшықталуы,
кез-келген iс-әрекетке қызығушылық, ниет, мотивтiң болмайтындығы талай
зерттеулерде белгiлi болған. Авторитар ересектердің қарауындағы
жеткіншектер, көбінесе, өз-өзіне сенімсіз, өзбеттілігі әлсіз, еркін ортада
тәрбиеленген қатарластарымен салыстырғанда адамгершілік тарапынан сауатсыз
болады.
Жеткіншекке талап қоюшылық пен үздіксіз бақылау эмоциялық салқындықпен
ере жүретін болса, қатынастың мүлдем болмағаны. Аса күрделі жағдайда –
селқос, қатігез ата-ана кезігеді. Мұндай ортадағы бала адамдарға сенімсіз,
қарым-қатынас орната алмайды, көбінесе махаббатқа деген қажеттіліктерінің
басымдылығына қарамастан, өздері де қатігез болады. Осыған керісінше,
шектен тыс қамқорлық пен бақылау да негативті із қалдырады: жеткіншек
өзбеттілік танытып, өз еркіндігін пайдалана алмайды, нәтижесінде жеткіншек
өзбеттілікке белсене ұмтылады, ал ата-ана оны қатарластарынан оқшаулауға
әрекеттенеді, бұдан жеткіншек пен ата-ана арасындағы қарсыластық арта
түседі.
Қарым-қатынастың демократиялық стилi педагог пен балалардың бiрдей
белсендi позициясын қамтамасыз етедi. Ата-ана мен педагог балалардың
жағымды эмоцияларды қажетсiнуi мен өзiнiң iшкi мүмкiндiктерiн шығаруға
жағдай жасайды, жеткіншектің өзбеттілігі мен тәртіптілігін бағалайды.
Мейiрiм, достық негiздегi дара стиль арқылы балалардың өз-өзiне сенiмдi
болуын, адамгершiлiк құндылықтарды қалыптастыруы, дамытуы мүмкiн болады.
Мұнда педагог сендiру және иландыру тәсiлдерiн пайдаланып қарым-қатынас
құрады. Мұндай қатынаста жеткіншек есеюді күйзеліссіз және қақтығыссыз
қарсы алады.
Қарым-қатынастың либеральді – босаң стилi негiзiнде балалардың өз
мiндеттерiн түсiнбеуi, мiнез-құлқын, жүрiс-тұрысын реттей алмауы, топтық
жағдайға бейiмделе алмауы сияқты негативтер болады. Бұл педагогтің не ата-
ананың кәсiби әлсiздiгiмен, енжарлығымен түсiндiрiледi.
Әрбiр педагогтің, немесе ата-ананың қарым-қатынас саласында барлық
стильдер қолданылғанымен бiрi басымдау болады (А.В. Мудрик, В.С. Мухина
[32]).
Қарым-қатынас стильдері ата-аналар мен педагогтердің жеткіншекке жасап
отырған жағдайын бейнелейді. Ересектермен күнделікті қарым-қатынасындағы
стильдердің көптүрлілігі жеткіншекті адамдармен бірлесе әрекет жасау
барысында қарым-қатынас құруға үйретеді.
Педагогтің қарым-қатынас стилi мен балалардың эмоциялық қалпында өзара
байланыс болатынын А.А. Бодалев [43] жариялаған.
Ал педагогиканың атасы атанған А.С. Макаренко [47] балалармен қарым-
қатынас жасауға педагог студенттiк кезiнде үйретiлуi қажеттiгiн жетiлдiру
үшiн арнайы дәрiстердi жоғарғы оқу орындарында оқыту керек дегендi. Бұл
тұжырымдамаға да біз зерттеу жұмысымызда арқаланамыз.
Оқу-тәрбие жұмысының нәтижелi болуын қамтамасыз ететiн педагогикалық
техниканың құрамдас компонентiне Н.К. Крупская [47] қарым-қатынасты
жатқызған.
Психологиялық, педагогикалық зерттеулерде педагог пен балалар
арасындағы қарым-қатынас мәселесi басты орын алады. Бұл қарым-қатынасты
анықтауда арнайы педагогикалық қарым-қатынас деген ұғым қолданылады.
Педагогикалық қарым-қатынас А.А. Бодалев [43], В.А. Кан-Калик [172],
Я.Л. Коломинский [172], Е.А. Панько [172], В.А. Петровский [44], А.А.
Леонтьев [169] т.б еңбектерiнде мазмұны, формалары, тәсiлдерi бойынша
сипатталады. Педагогикалық қарым-қатынас педагог пен балалар арасындағы
нақты психологиялық контакт деп түсiндiрiледi.
Педагогикалық қарым-қатынас негiзiнде балалардың мiнез-құлқы, таным
дүниесi, адамгершiлiк позициясы қалыптасып, жетiледi. (Х.Т. Шерьязданова
[69], В.Ф. Моргун т.б.).
Педагогикалық қарым-қатынастың формасы - балалар мен педагогтің
субъект-субъект жүйесiндегi бiрлескен әрекеттестiктерi болып табылады.
Педагогикалық қарым-қатынас педагогтің жеке басы, балалар психикасына әсер
етудегi ролi, яғни қарым-қатынас стилi арқылы әр деңгейде көрiнедi.
Олай болса, ұлттық салт-сана, бiздiң жағдайымызда қазақ отбасындағы
әлеуметтiк рөлі мен жыныстық ерекшелiктер, қазақ халқының адамгершiлiк
құндылықтарын қарым-қатынаста ескерiлуi қажет деп пайымдаймыз. Алайда,
қарым-қатынас әсiресе жеткіншектік кезеңдегi қарым-қатынас мәселелерiне
қатысты зерттеулерде балалардың әлеуметтiк ортасындағы этно-мәдениеттiк
факторлар әлi күнге қарастырылмауда. Сондықтан бiздiң жұмысымыз қазақ
балаларының қарым-қатынас саласын зерттеуді, дамытуды да ескермек.
Ал М.И. Бобнева қарым-қатынас барысында жеке адамның iшкi жан–дүниесi
қалыптасатындығын қарым-қатынас формаларын зерттеу арқылы көз жеткiзген.
Х.Т. Шерьязданова, Т.Н. Суркова [69] қарым-қатынас стилi деп адамдардың
байланыс жасау тактикасын, не болмаса позициясын айтады
Әдебиеттерге талдау жасай отырып қарым-қатынас механизмдерiн қарым-
қатынастың тиiмдiлiгiн анықтайтын, өзара түсiнiктi сипаттайтын күрделi
психологиялық құрылым деп түсiнемiз. Осы орайда В.С. Агеев [73],
А.А. Бодалев [43] сынды ғалымдар топ iшiндегi және өзара қарым-қатынастың
механизмдерiн көрсетiп, оларға эмпатия, идентификация, децентрация,
рефлексия, стереотипизация, каузалды атрибуция, ореол эффектiсiн жатқызады.
Эмпатия іс-әрекетте көрініп, көкейкесті қажеттіліктерге негізделген
эмоциялық және танымдық процесстердің өзара келісімді бірлігі. Эмпатияның
жоғары сатылары – көңіл-күйге ортақтасу мен жанашырлық, олар құрылымы мен
атқаратын қызметі бойынша өзара тең емес. Көңіл-күйге ортақтасу –
эмпатияның қарапайым, импульсивті түрі. Мұнда бала өзіне, өз
сәтсіздіктеріне бағдарланған, өзгенің көңілін бөлісе отырып, өз
мәселелерінің шешімін іздестіреді. Көңіл-күйге ортақтасу эмоциялық және
қарым-қатынас тәжірибесінің шектілігіне өзгенің орынына өзін қоя алмауына
байланысты кіші мектеп оқушыларына тән. Ал жанашырлық кезінде бала өз
өміріне қатыссыз өзгенің сәтсіздіктерін бөліседі. Жанашырлық – эмпатияның
әлдеқайда күрделі гумманистік түрі және балалардың эмоциялық өмірінің
толығуына байланысты жеткіншектің жас кезеңінің жетекші әрекетіне айналады.
Индивидтің қарым-қатынас барысында серіктесі тұрғысынан қабылдауы, оның
қызығушылықтарын ескеруі, дәл сол сияқты қабылдауы – ойлау әрекетін қажет
етеді, ал бұл ойлау әрекеті тұлғааралық немесе әлеуметтік децентрация
(Пиаже) деп аталған.
Дж. Смедслунд децентрация негізі баланың өзгелердің көз-қарасына
қатынасының өзгерісі деп түсіндіреді. Ал В.А. Недоспасова децентрация
баланың қоғамдық ережелер мен адамдар арасындағы қатынасты түсіну барысында
қалыптасатынын тұжырымдаған. Е.В. Филлипова балада объективті пікір
қалыптасуы үшін ол өз іс-әрекетін өзгелердің әрекеті арқылы, және
өзгелердің іс-әрекетін өз әрекеті арқылы тану қажеттігін анықтаған.
Олай болса, 11-12 жас аралығы танымдық белсенділіктің шарықтау шағы
екенін, сонымен қатар жеткіншектердің өзгермелі эмоциялық күйін, 10-14 жас
аралығындағы қарым-қатынас қажеттілігін ескерсек, қарым-қатынас
механизмдері жеткіншектердің қатарластарымен қарым-қатынасында дамитынын,
жетілетінін, жасампаздыққа жететінін тұжырымдауымызға болады.
Қарым-қатынас компоненттерiнiң дамуы, өзгерiсi нәтижесiнде интегралды,
тұтас құрылым пайда болады. Ол коммуникациялық iс-әрекеттiң даму деңгейiн
анықтайды. А.В. Запорожец, М.И. Лисина [162] бұл ерекше құрылымдарды қарым-
қатынас онтогенезiнiң сатылары, қарым-қатынас формалары деп атаған.
Бiздiң зерттеу осы тұжырымдарға сүйенеді.
Б.Д. Ломов жеткіншектер қарым-қатынасының алты түрлерін көрсетеді:
1) Маска қатынасы – формальді қарым-қатынас, онда
әңгімелесушінің жеке даралық ерекшеліктері ескерілмейді,
яғни бастапқы маска қолданылады (кішіпейілділік,
салмақтылық, қатысушылық және тағы басқа). Әңгімелесушіге
деген шын қатынасын, әмоциясын көрсетпей, жесттер, мимика
қолданылады.
2) Жабайы қарым-қатынас – басқа адамды керекті және бөгет
жасайтын объект ретінде бағалау – егер әңгімелесуші адам
керек болса, қарым-қатынасқа белсенді түрде түседі, ал егер
бөгет жасаса, агрессивті, ұнамсыз қылықтармен жауап береді.
3) Формальді-рольдік қарым-қатынас. Қарым-қатынастың тәсілі мен
мазмұны алдын-ала белгіленіп қойған, және де әңгімелесуші
туралы пікір оның әлеуметтік орнына қарай анықталады.
4) Іскерлік қарым-қатынас – онда әңгімелесушінің мінезі, жеке
өзіне тән ерекшеліктері, жасы, оның көңіл күйі ескеріледі,
бірақ іс мәнді болып қала береді.
5) Рухани, жеке адам аралық достық қарым-қатынас – мұнда кез-
келген тақырыпта әңгімелесуге болады және тек сөзбен емес,
бір-бірін бет әлпеті, қозғалысы, интонациясы арқылы түсіне
алады. Мұндай қарым-қатынас қарым-қатынасқа түсушілердің бір-
бірінің көзқарасын, қызығушылығын жақсы білгенінде ғана
жүзеге асады.
6) Манипулятивті қарым-қатынас – әр түрлі әдіс-тәсілдер қолдану
арқылы әңгімелесушіден пайда табуға бағытталған қарым-
қатынас түрі [48].
Бiздiң зерттеулер үшiн айрықша маңызды жайт, ол жоғарыдағы қарым-
қатынас детерминттiлiгiн (себептiлiгiн), яғни адам пcихикасын дұрыс
қалыптастыру, дамуды психикалық дұрыс қалыптастыру, дамуды психикалық
коррекциялау және реабилитациялау мiндеттерiн шешуде қарым-қатынастың әрi
құралы, әрi мақсаты болып табылатындығы. Осы бағыттың негiзiнде Э. Фромм,
Г.С. Салливен, Ж. Лакан, К.Р. Роджерс, А.Г. Маслоу, Р. Мэй, С.М. Джорард
[95] тұжырымдары, әсiресе оның психокоррекциялық және психотерапиялық
жақтары дамып отыр.
Л.С. Выготскийдің жеткіншектің тұлғалық құрылымында тұрақты,
аяқталған, қозғалмайтын ешнәрсе жоқ, - деген пікірін басшылыққа алды.
Сонымен, жеткіншектік кезең – жыныстық жетілудің және психологиялық
есеюдің қиын-қыстау шағы. Өзіндік сана-сезім аясында елеулі өзгерістер
байқалады: өзін ересек сезінеді, ересектер қылықтарын жасайды; бұл
жеткіншектердің негізгі ерекшелігі. Ересекке айналмаса да, өзін ересек етіп
көрсету тілегі артады. өзінің жаңа құқықтарын қорғай келе, жеткіншектер
өмірінің көптеген аймақтарын қақтығыстарға түсе отырып, ата-ана бақылауынан
сақтайды. Жеткіншектерге қатарластарымен қарым-қатынасқа түсу
қажеттілігінің артуы тән. Бұл кезеңдегі жетекші әрекет – интимді-тұлғалық
қарым-қатынас болып табылады. Жеткіншектік достық және ресми емес топтарға
бірігу, бірін-бірі алмастырып отыратын, айшықталған қызығушылықтары
туындайды.
Сонымен, қорытынды жасайық:
1) Жеткіншектердің психикалық дамуының басты факторы қарым-қатынас
болады. Бұл кезеңде жеткіншектер қарым-қатынасы ересектер және
өз қатарластары аясында өтеді. Кез-келген жас аралығында адамның
жақын ересектері ретінде ата-анасы, жақын туыстары, педагогтері
қарастырылады.
Жеткіншектердің ересектермен қарым-қатынасы есею сезімінің пайда
болуына байланысты қарсылық білдіру, өзбеттілікке ұмтылу, өз пікірін
айшықтау, сонымен қатар ересектердің қолдауын қажетсінуімен, өзгермелі
эмоциялармен, беделді ересекке еліктеуімен сипатталады. Ересектердің қарым-
қатынасу стилі жеткіншектердің болашақ өміріндегі қарым-қатынасына арқау
болады.
Қатарластарымен қарым-қатынасы жеткіншектер үшін ерекше мәнге ие. Өз
ортасында жеткіншектер өзін-өзі бағалауға, өзбеттілікке, қарым-қатынастағы
өз мүмкіндіктерін бағалауға, жауапкершілікке, адалдыққа, достыққа үйренеді,
тұлғалық қасиеттері қалыптасады. Жыныстық жетілуіне байланысты қарама-қарсы
жынысты қатарластарымен қарым-қатынасы жаңа мазмұнда дамиды.
Қарым-қатынас ұғымы психология, педагогика және олармен салалас
ғылымдарда қарастырылады. Біз өз зерттеуімізде қарым-қатынастың мақсат-
бағдарлы, индивидтердiң бiр-бiрiн қабылдай алуы, түсiне алуы, өзара
бiрлесiп iс-әрекет жасауы және ақпарат алмасу үрдiсi деп қарастыратын
(Г.М.Андреева, П.Яноушек [55]) анықтаманы арқау етеміз.
Педагогикалық, психологиялық ғылымдарда қарым-қатынастың
коммуникациялық, интеракциялық және перцепциялық құрамдас компоненттерi
нақтыланған. Оларды анықтау арқылы жеткіншектердің қарым-қатынас саласына
қатысты қажеттiлiктер, мотивтер, тәсiлдер, формалар, әрекет-актiлер, жеке-
дара стильдер, яғни жалпы нәтиже белгiлi болады.
2) Жеткіншектердің қарым-қатынасы жағдайдан тыс – жеке бастық
формамен (М.И. Лисина [162] бойынша) сипатталады. Бұл кезеңде
балалардың басқа адамдарға, яғни әлеуметтiк ортасына өзін
танытуға белсендiлiгi, қарым-қатынас жасауда өзара түсiнiсумен
әрекеттестiктi қажетсiнуi, вербальді, вербальді емес қарым-
қатынас тәсiлдерi дамиды. Айтылған форма негiзiнде балалар
моральдік, адамгершiлiк құндылықтарын қайта құрады, дискуссивтi
ойлана алады, эмоциялық реакцияларын реттейді, өз-өзiн
аффективтi - когнитивтi тұрғыдан тани алады. Оқу әрекетінде
танымдық белсенділігі артады, коммуникативтiк тұрғыдан даяр
болады. Олай болса, жеткіншектік кезеңiнде қарым-қатынасты
жетiлдiру арқылы дағдарыстан шығу жолдарына баса назар
аударылуы қажет.
3) Ғылыми зерттеулердi талдай отырып, тұлға дамуын оңтайландыру
үшiн жеткіншектік шақта қарым-қатынас саласын дамыту, кеңейту
қажеттілік екенiн анықтадық.
4) Жеткіншектердің қарым-қатынасты қажет етуiн, коммуникациялық
мотивтерiнiң болуын, қарым-қатынас тәсiлдерiн меңгерудi, қарым-
қатынас құралдарын (вербальді және вербальді емес) жетiлдiрудi,
қарым-қатынастан жалпы нәтиже алуды қамтамасыз ету қажет болады.
Ол үшiн ересектiң жетекшiлiгiмен, балалардың бiр-бiрiне әсерi
болатындай ерекше топтық жағдай ұйымдастыруды тиiмдi
педагогикалық, психологиялық әсер деп санаймыз.
Сонымен, әдебиеттерге жасаған талдаудан, жеткіншек шақтағы қарым-
қатынастың ерекше сипаты мынадай екен: жеткіншектер қарым-қатынасын өз
қатарластарымен және ересектермен деп ажырата отырып, адамның әлеуметтік
маңыздылығына, даралық және тұлғалық қасиеттеріне, қөзқарасы мен
қызығушылықтарына, көңіл-күйіне қатысты өзбетті құрады және қарам-қатынас
ортасының ықпалы олардың тұлғалық қалыптасуының негізі болмақ.
Ендеше, зерттеу мақсатына қол жеткізу жолында келесі бөлімімізді
балалар үйі тәрбиеленушілерінің жеке тұлғалық даму ерекшеліктерінің
сипатына арнаймыз.
1.2 Балалар үйі тәрбиеленушілерінің жеке тұлғалық ерекшеліктері
Тұлғалық даму нәрестелік кезеңнен қартайған шаққа дейін созылады, яғни
өмір бойы тұлға даму барысында болады. Сондықтан, зерттеушілер адам
өмірінің дамуы мен жетілуін кезеңдерге бөліп қарастыруды ұсынады. Мәселен,
З. Фрейд [95] тұлғаның қалыптасуын адамның психосексуалды даму кезеңдерінің
ретімен түсіндіреді. Ал Э. Эриксон [80] тұжырымдамасында дамудың сегіз
деңгейі сипатталады. Аталған авторларға қарама-қайшы келе отырып, бірқатар
теоретик-ғалымдар даму мәселесін түсінудегі ата-ана мен бала қарым-
қатынасының мәнін ерекше атады. Олардың бірі – К. Роджерс, ол тұлғаның
қалыптасу кезеңіндегі ата-аналық ұстанымдар мен мінез-құлық жүріс-тұрыс
үлгісі негізінде, таным мен эмоциялық қатынастар аясында индивидиумның Мен-
тұжырымдамасының қалыптасуына ерекше мән берген.
Тұлға дамуы көптеген ішкі және сыртқы себептермен анықталады. Ішкі
себептерге әрбір отбасылық ортаға тән болатын индивидиумның белгілі
мәдениеті, әлеуметтік-экономикалық сатысы жатады. Екінші жағынан ішкі
себептер генетикалық, биологиялық және физиологиялық жайттармен
түсіндіріледі. Отбасылық орта да адам дамуында елеулі рөлге ие. Әсіресе,
ата-аналық мінез-құлық жүріс-тұрыс, мақсат пен бағдар түрлері баланың бүкіл
өміріне жалғасатын еліктеу моделі болып табылады.
Отбасында балалар табиғи түрде өмірге бейімделеді. Сондықтан баланың
болашағына ата-аналар жауапты. Алайда, барлық ата-аналар дерлік балаларына
қатысты нені қалай істеу қажеттігін анық біле бермейді. Біреулері баласының
психикалық ерекшелігін біліп, баланың күйзелістеріне түсінушілікпен қарап,
қылықтары мен әрекеттерін таныса, енді біреулері өзінің өмірлік мәселелерін
алдыңғы орынға қоя отырып, баласының ер жеткенін байқамай қалады, тағы бірі
қатаң ережелер мен отбасылық заңдылықтарды қадағалап, баласын
өзбеттілігінен айырады т.б.
Отбасында бала қалай өмір сүруге боларын, шын мәніндегі өмір ағымын,
адамдардың шынайы қатынастарын, оларды бағалауды, көз-қарасын білдіруді
үйренеді. Баланың тұлғалық қалыптасуында шешуші орын алатыны – осы шын
мәніндегі құбылыстар. Осыған сәйкес В.В. Давыдов тұлғаны зерттеуге арнаған
еңбегінде: ... қалыптасқан тұлғаның шешімін дамудың бастапқы
кезеңдерінен, яғни балалық шақтан іздеу керек,- деген [76].
Отбасылық тәрбиенің ерекшелігі ата-ана мен бала арасындағы ата-аналық
сезімнен бастау алатын эмоциялық толыққан қатыныста. Психологтер мен
педагогтердің пікірінше, махаббат, сенім, екіжақты қызығушылыққа
негізделген жақын ересек адамы мен бала арасындағы қарым-қатынас отбасылық
тәрбиені анықтайды.
А.С. Макаренко (1954), В.А. Сухомлинский (1973), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жеткіншектер қарым-қатынасы: балалар үйі жағдайында
ӘОЖ 159.922.7
КБЖ 88.8
А 91
Пікір жазғандар:
психология ғылымдарының докторы, профессор Х.Т. Шерьязданова
психология ғылымдарының докторы, профессор А.Р. Ерментаева
Ауренова М.Д.
А 91 Монография. Жеткіншектер қарым-қатынасы: балалар үйі жағдайында
Өскемен, 2012.- 129б.
ISBN 978-601-7383-31-2
Монографияда балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің қарым-
қатынасындағы ерекшеліктерді анықтау және олардың өзара әрекет пен өзара
қатынас саласын жетілдіру мәселесіне қатысты тұрғылар талданады. Балалар
үйі тәрбиеленушілерінің қарым-қатынас жасау жағдайлары қарастырылып,
олардың қарым-қатынаста мәнді болатын қасиеттерін дамыту мәселесі қойылды
және осы орайда психологиялық коррекциялаудың технологиялық жобасы жасалып,
автор ұсынған тұжырымдамасы негізделеді. Теориялық және эксперименттік
зерттеу тұрғысынан балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің қарым-
қатынасындағы психологиялық ерекшеліктер, қарым-қатынасты жетілдіру
тиімділігі және негізділігі дәлелденіп, сипатталады.
Жұмыс психологиялық көмек беру, білім беру, әлеуметтік жұмысты
ұйымдастыру салаларында іс-әрекет атқаратын психологтерге, педагогтерге,
студенттерге, магистранттарға, сондай-ақ, балалар үйлерінде жұмыс жасайтын
және жетім балалардың психологиялық дамыту мәселесіне назар аударатын
тұлғаларға арналған.
ӘОЖ 159.922.7
КБЖ 88.8
ISBN 978-601-7383-31-2 © С.Аманжолов атындағы
ШҚМУ
©Ауренова М.Д., 2012
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда Қазақстандағы және ТМД елдерінің құрамына енетін көптеген
республикалардағы аса көкейкесті мәселелердің бірі – балалардың әлеуметтік-
психологиялық жағдайы, денсаулығы, қоршаған ортаның өмiрiне белсенді
қатынасуы, өздеріне және әлеуметке оңды қатынасы және оларды құқықтық
жағынан қорғау. Бұл мәселелердің оңтайлы бір шешімі жетім балаларды
дамытуға, тәрбиелеуге, оқытуға қатысты теориялық және практикалық
педагогикалық, психологиялық негіздерді айқындаумен байланысты.
Балалар үйі жағдайы ерекше психологиялық, педагогикалық сипатқа ие. Бұл
отбасылық жағдаймен салыстыруға да, сәйкестендіруге де келмейтін
микроәлеуметтік орта. Балалар үйі белгілі топтың ұзақ мерзімді бірлескен
өмірімен, қарым-қатынасқа түсу аясының шектілігімен, ересектер және
қатарластарымен жақын-тұлғалық қатынас тапшылығымен, жекелену мүмкіндігінің
болмауымен, қарым-қатынастың көптеген түрлерінің асыра ресмилігімен,
педагог мамандардың тапшылығымен және ауыспалығымен, тәрбиешілердің арнайы
психолого-педагогикалық даярлықтарының төмендігімен, оқыту және тәрбиелеу
бағдарламаларын арнайы оңтайландыру қажеттігімен т.б. айрықшаланады.
Сонымен қатар балаларды оқыту және тәрбиелеудегі дараланбаған ұстаным, бала
санының тым көп болуына байланысты тәрбиеші жүктемесінің артуы, тұрмыс-
салттың қанағаттанарлықсыз болуы, жиһаздың, оқу құралдарының бала дамуының
талаптарына сәйкес келмеуі, бөлме температурасы, ылғалдығы,
жарықтандырылуы, тамақтандыру жағдайлары және балалар үйінің
қаржыландырылуының жеткіліксіздігінен туындайтын мәселелерді атауға болады.
Сондықтан ең үздік деп бағаланған балалар үйіндегі психологиялық ахуалды
жоғары деп бағалау асыра оптимистік пікір болар еді. Оған қоса, балалар үйі
тәрбиеленушілеріне госпитализм, қарым-қатынас тапшылығы, педагогикалық
бетімен кетушілік, эмоциялық-тұлғалық және мінез-құлқылық өзгерістері
сияқты күрделі ауытқулар да ғылымда белгілі.
Жетімдер үйіндегі балалардың өмір сүру жағдайы олардың өз отбасыларында
тәрбиеленетін қатарластарының жағдайынан елеулі айырмашылығына байланысты
1992 жылы балалардың хал-ахуалына жанашырлық танытқан С.А. Назарбаеваның
ұйымдастыруымен Бөбек қамқорлық қоры ашылды. Елімізде аталмыш қордың
жетекшілігімен отбасылық өмір жағдайына жақындастырылған Балалар ауылы
түріндегі жетімдер үйлері құрылды. Осы бастама жетім балалардың
психологиялық дамуын өз отбасында тәрбиеленетін қатарластарымен теңестіруге
ұмтылыспен ерекшеленеді. Соған байланысты тиянақты психологиялық-
педагогикалық зерттеулер де аса қажет.
Балалар үйінде тәрбиеленушілердің даму ерекшеліктерінің кейбір жақтарын
бірқатар шетелдік, кеңестік зерттеуші-психологтер қарастырған. Олар
интернат типті жағдайда тәрбиеленетін балалардың оңтайлы қарым-қатынас
жасауға әлеуеттерінің жеткіліксіздігін анықтаған. Ғалымдар зерттеулерінде
олардың қатынастары үстірт, неврозды және тиянақсыз сипатта болатыны,
мұндай балалардың көбінесе өзіне назар аударуын талап етуі агрессияға не
енжар жатсынуға алмасатыны келтірілген. Жетім балалар өздеріне мейірімді
қатынасты, ерекше көңіл бөлуді қалайды, бірақ осы қажеттіліктерін
қанағаттандыруға сәйкес өз қылықтарын дәлме-дәл реттей алмайды. Қарым-
қатынасқа түсу тәжірибесінің дұрыс қалыптаспауы баланың өзгелер алдында
негативті ұстанымының орнығуына әкеледі. Әсіресе, балалар үйі сияқты топтық
тәрбие жағдайларында қарым-қатынасқа қатарластардың әсері өте күшті болады.
Дегенмен, мұндай қарым-қатынасқа оңтайлы бағыт беруші, реттеуші, бастамашы
болу ересек – жетімдер үйіндегі педагогтердің, психологтердің міндеті
екендігі түсінікті. Сонда, нақтыласақ, жетім балалар өмірі, әлеуметтенуі
әлбетте екі жазықтықта өтеді: біріншіден, ересектер әлемі, екіншіден,
олардың қатарластары жеткіншектердің қарым-қатынас механизмдерінің ерекше
дамуын қамтамасыз етеді. Осы екі әлеуметтік ықпалдастық қана жетім
балалардың қарым-қатынас жасаудағы өзіндік амалдар мен жолдарды меңгеруіне
әсерін тигізеді, өзара әрекеті мен өзара қатынастың ерекше сипатын
анықтайды.
Алайда әрі жетім, әрі жеткіншек жас кезеңіндегі балалардың тұлғалық
даму, қарым-қатынас жасау жағдайлары бойынша республикадағы психологиялық,
педагогикалық зерттеулер тым жеткіліксіз. Бұл монография екі үлкен
психологиялық мәселеге қатысты маңызды болмақ. Сонда, біріншісі – жетім
балалардың қарым-қатынас ерекшелігін жеткіншектік кезеңдегі дағдарыс
аясында зерттеу сипаттау, екіншісі – ерекше психологиялық жағдаят ретіндегі
қарым-қатынас ықпалымен жетімдердің психологиялық, тұлғалық даму мәселесі.
Жеткіншектердің мінез-құлық, жүріс-тұрысындағы жағымсыз көріністер –
дөрекілік, агрессивтілік, көптеген әлеуметтік ережелер мен талаптарды
сақтамауы олардың еркіндік пен тәулсіздікке ұмтылысымен түсіндіріледі және
жеткіншек дамуындағы қалыпты жағдайлар болып есептеледі. Ал жетім
балалардың мұндай жағымсыз мінез бітістерін танытуы тұрақты сипатта қалу
қауіпі біздің жұмыстың өзектілігін айқын көрсетеді. Жеткіншектердің
әлеуметтік, психологиялық жағдайларындағы өзгерістер олардың тұлғалық
қалыптасуына елеулі ықпал ететінін тағы да ескеру керек.
Оған қоса, жеткіншектік кезең – ата-ана қамқорлығынан айрылған
балалардың арнайы мекемеде тәрбиеленуінің соңғы сәттері. Осыдан былай олар
өз бетінше өмір сүруге аяқ басады. Балалар үйі түлектері, көбінесе,
үйреншікті қамқорлық пен өмір сүру жағдайынан айрылуға даяр болмайды.
Сондықтан балалар үйі түлегінің қоғам және жеткіншектің өзі үшін тұлғалық
және әлеуметтік кемелденуі аса мәнді болып отыр.
1 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ТӘРБИЕЛЕНУШІ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Жеткіншек жас кезеңіне қатысты қарым-қатынас тұрғылары
Жеткіншектердің қарым-қатынас жасау ерекшеліктері психология саласында
толық айқындалмаған мәселелердің бірі. Осы орайда, педагогика, психология
ғылымдарымен жүргізіліп жатқан зерттеулер саны артқанымен, жеткіншектердің
тұлғалық даму көзі қарым-қатынас ретінде декларациялық пайымдау ғана орын
алып отыр. Сонымен қатар, жеткіншектің кезең дағдарысынан шығуда қарым-
қатынас тәсілдерін дамыту арқылы психологиялық қолдау жасау жолдарын
анықтау психология ғылымындағы шегіне жетіп зерттелмеген мәселелердің бірі.
Тіпті жеткіншек кезеңнің жас аралағы да бірмәнді анықталмаған.
В. Дальдың түсіндірме сөздігінде жеткіншек – 14-15 жас шамасындағы өсіп
келе жатқан бала деп түсіндіріледі. Ф.М. Достоевскийдің Жеткіншек атты
романындағы басты кейіпкері 20-ға толған еді. Д.В. Эльконин жеткіншек кезең
деп 10-12 жас, Ж. Пиаже 12-15 жас, ал Баралии 11-15 жас аралықтарын
көрсеткен [99].
Қазіргі психологияда, көбінесе жеткіншектік кезең – 11-12 жастан 14-15
жасқа дейінгі, балалық шақтан ересек өмірге өтпелі жас аралығы алынады. Бұл
жас аралығы психикалық әрекеттің басты сипаттарының сапалық өзгерістерімен,
жыныстық жетілуге байланысты функционалды қозғалыстармен, ер балалар мен
қыздардың дамуындағы мәнді айырмашылықтардың айқындалуымен, психикалық және
физикалық дамудағы акселерация-ретрадация құбылыстарының көріну
ықтималдылығымен сипатталады. Жеткіншектердің физикалық дамуы олардың мінез-
құлық, жүріс-тұрысы мен психологиялық ерекшеліктеріне ықпал етеді. Бұл жас
аралығы жаңа қажеттіліктер мен қызығушылықтардың қарқынды өзгеру кезеңі.
Осының барлығын ескере келе, зерттеушілер жеткіншектердің тұлғалық
дамуындағы өзгерістердің салдарынан олармен үздіксіз қарым-қатынаста
болатын жақын ересектердің басынан өткерер қиын-қыстау уақытын бірге
қарастырып, бұл шақты өтпелі, дағдарыс кезеңі деп балама атайды.
Сондықтан, жеткіншектік шақ психология саласында аса күрделі жас кезеңі
ретінде сипатталады. Бір қарағанда, жеткіншектердің әлеуметтік жағдайы
өзгеріссіз: жеткіншек өз отбасында өмір сүреді, үйреншікті мектебіне
барады, бұрыннан таныс қатарластары ортасында, яғни өмір сүру ортасында
осыған дейінгі жас аралығынан ешбір айырмашылығы жоқ. Алайда,
жеткіншектердің психикалық дамуы олардың ересектер өміріне аяқ басу
құлшынысына байланысты және өзіндік танымының, Мен-тұжырымының, өзіндік
әрекеттерін талдаудағы сыни көзқарастың артуындағы, әлеуметтік
бірдейлігінің қалыптасуындағы, құндылықтар жүйесін қайта бағалауындағы,
жаңа әлеуметтік ұстанымдарды игеруіндегі, жетекші қажеттіліктер
иерархиясындағы қозғалыстарының елеулі өзгерістерімен сипатталады. Ал
қолайсыз отбасылық жағдайларда қарсылық, қақтығыс көріністері, мінез
акцентуациялары, түрліше өзін кемсіте бағалауының дамуы мүмкін. Мінез-
құлық, жүріс-тұрысында әлеуметтік бейімделу тәсілдерінің толық жетілмеуіне,
өзінің тұлғалық орынын табуына оңтайлы жағдайлардың болмауына қарай
жеткіншектерде дивиантты мінез-құлық, жүріс-тұрыстың дамуы ықтималдылығы да
бар. Қатарластарымен қарым-қатынасы, топта жоғары статусты иеленуге деген
ұмтылысы жеткіншектердің жетекші іс-әрекетіне айналады.
Т.В. Драгунова [78], өз еңбектерінде жеткіншектердің психологиялық
портретін тізбектей сипаттайды: 1) жеткіншек үшін оның есейгендігін
қоршаған ортасының байқауы маңызды; 2) жеткіншек үшін мінез-құлық, жүріс-
тұрысында балалық қылықтының болмауы маңызды; 3) жеткіншектің
құндылықтары ересектер шаруасы тұрғысынан тағайындалады; 4) жеткіншектің
сүйікті кейіпкері – белсенді, мақсатына жетуге ұмтылған, тығырық
жағдайлардан жеңімпаз болып шығатын адам. Кез-келген бастамаларында ол
бақылаушы емес, іскер болғанды қалайды; 5) армандау мен қиялдауға
бейімділігі өзінің шынайы (не ойдан шығарылған) қасиеттері жайлы әңгімелеу
бейімділігімен қатар жүреді. Жеткіншектер шынайы жасағанынан артық
істегісі келеді; 6) түрліше ережелерді орнату (мысалы, достық ережесі
т.б.); 7) мінез-құлық, жүріс-тұрыс нормалары туралы пікірлерін ересектердің
әрекеттерін талдауда қолданады.
Жеткіншектер психологиясына қатысты батыс, еуропалық, қазақстандық
ғылыми-зерттеу басылымдарындағы мәліметтерді қарастыра келе, аталмыш
мәселеге қатысты ортақ пікірлерді кезіктірмедік.
Жеткіншектік кезеңді қарастырған зерттеушілердің қай-қайсының
еңбектерін алып қарасақ та, бұл шақ қоғамдық әрекет-қылықтардың өзгерісімен
ерекшеленеді. Ал қоғамдық әрекет қарым-қатынас негізінде түсіндіріледі.
Ендеше, А.А. Бодалевтің: Тұлға адамдармен қарым-қатынас барысында
қалыптасады. Өмірінің бастапқы кезеңінде адамның өзінің қоршағандарын
таңдау мүмкіндігі болмаса, кемелденген шақта ол өзінің айналасындағы,
қатынасатын адамдарының саны мен құрамын реттейді..., - деген пікірін
негізге аламыз [43].
Жеткіншектік кезең жас кезеңдері ішіндегі ең күрделісі. Сонымен қатар
жеткіншектік кезең баланың адамдарға, қоғамға, өзіне қатынасын
адамгершіліктің негізін қалыптастыратындықтан жауапкершілікті қажет ететін
шақ. Осы жаста мінездің, тұлғааралық мінез-құлықтың негізгі түрлері
тұрақталынады. Жеткіншектік кезеңнің басында балада ересектерге ұқсас
болуға құштарлығы көрініс береді. Осы кезде балалар өздерін ересек санап,
ересектерге еліктеп өздеріне ересек адамға сияқты қарауды талап етеді.
Бірақ олар ересектерге қойылатын талаптарды орындай алмайды.
Жеткіншектердің жылдам өсуіне өмір жағдайы да әсер етеді. Ересек сияқты
болу деген мақсатқа жетудің ең жеңіл әдісі бақылаудағы мінез-құлықтың
сыртқы түріне еліктеу болып табылады [96].
Жеткіншектер 12-13 жастан бастап (қыз балалар ұл балаларға қарағанда
ертерек ) өздерінің айналасындағы ересек адамдардың мінез-құлқын қайталауға
тырысады. Бұған киім киісі, шаш қойысы, сәндік бұйымдары, мінез-құлық
мәнері, құштарлығы т.б жатады. Ал ұл балаларға көбінесе еліктейтін адамдары
болып, өзін нағыз еркек сияқты ұстайтын, ерік-жігері күшті, төзімділігі
жоғары, батыл, көзге түскен адамдар болып табылады. Бұл кезеңде баланың
өзіндік санасы қалыптасып, даму үрдісі жалғасады. 7-8 сыныптарда
жеткіншектер жүйелі түрде өзіндік тәрбиемен айналыса бастайды. Бұл әсіресе
ұл балаларға тән. Жеткіншектер хикаяларды, романтикалық киноларды және
сәйкесінше, әдебиеттерді жақсы көреді. Өйткені осы әдебиеттерде олар
еліктейтін нағыз еркектерге тән қасиеттерді бойына жинаған батырлар
кездеседі. Осы кездегі жеткіншектердің тағы да бір даму түрі – спорт болып
табылады. Оған бар қызығушылығымен айналысып, қауіп-қатерге қарамай көп күш
жұмсайды [7].
Жан Жак Руссо алғашқылардың бірі болып жеткіншектердің әлеуметтік
құбылысына қызығушылық танытты. Жеткіншектік кезең өзіндік сана-сезімі
пайда болған екінші туу кезеңі деп есептеді. Ал Холл жеткіншектік кезеңді
бала психологиясының дамуының атасы деп айтады. Адам өзіндік сана
дағдарысын жеңсе, жеке адам болып қалыптасады деген қорытынды Холл
тұжырымдамаларының жетістігі болып саналады. Л.С. Выготский жеткіншектік
кезеңді дағдарыспен ғана түсіндіріп қоймай, негативті жағдайлармен
сипаттайды. Өтпелі кезең – дағдарыс кезеңі деген түсінік жеткіншек
жастағылардың психологиялық ерекшеліктерінің тұжырымдық негізі болып, осы
кезеңнің қиындықтарын анықтайды [90].
К. Левин жеткіншек кезеңдегі балаларды маргиналды жеке адам деп
сипаттаған. Олардың эмоционалдық, тұрақсыздық, сезімталдық, агрессивтілік,
ашушаңдылық, қоршаған ортамен қақтығыста болу қырларын атап көрсетті.
Мұндай мінез қырлары ұлдарда 14-16 жаста, қыздарда 11-13 жаста көрінеді
[97].
Бюллер 1967 жылы жеткіншектердің қарым-қатынасын зерттей бастаған, ал
Салинбех өз теориясында жеткіншектердің интеллектуалдылығын зерттеген.
Психологиялық қағидаларда жеткіншектік кезеңдегі балалардың өте терең де
маңызды өзгерістерге ұшырауы қарастырылады. Осы өзгерістер төңірегінде
жеткіншектердің әлеуметтік бейімделуі мен жас шекарасын құру талданады.
Жеткіншектердің психологиялық даму кезеңі баланың өзіне ғана емес,
олармен қарым-қатынасқа түсетін адамдарға да қиын кезең екендігі жоғарыда
аталған. Оның себебі:
1. жеткіншектердің психологиялық дамуында әлеуметтік факторлардың
жетекші рөлді иеленуі;
2. олардың психикалық өзгерістерінің ересектермен қарым-қатынасына, оқу
мотивацияларының бағытына, жыныстық жетілуіне байланысты сөйлеу
ерекшеліктерімен сипатталуы;
3. жеткіншектердің өзіндік сана-сезімі, өзін-өзі бағалауының артуы;
4. жеткіншек жастағы жаңа құрылымдардың пайда болуы: өзін-өзі
тәрбиелеуге ұмтылуы; адамгершілік қасиеттерді игеруге бейімделуі; сезім
және қызығушылығының өрістеуі; өзін-өзі бағалай білуі; ересектерге ұмтылуға
тырысуы.
Сонымен, жеткіншектік кезең дегеніміз балалық шақтан ересек кезеңге өту
кезеңі. Жеткіншектік кезеңді кейбір психологтер қиын жас деп сипаттайды.
Қиын деп аталуы, ересектер тарапынан қойылатын талаптардың орындалмауы
болып табылады.
Бұл кезеңде бала психикасында айтарлықтай өзгерістер жүреді.
Жеткіншектердің оқу үрдісіне деген қызығушылықтары әлсірейді. Жаңа
білімдерді, қоршаған әлем туралы жаңа пікірлерді меңгеру балада бұрын
қалыптасқан тұрмыстық ұғымдарды қайта қарастырады. Ал мектептегі оқу
теориялық ойлаудың дамуына ықпал етеді. Барлық танымдық сфераның, теориялық
ойлаудың дамуына байланысты қайта қарау – кіші мектеп жасында олардың ақыл-
ойының дамуының негізгі мазмұнын құрайды. Теориялық ойлаудың дамуы кіші
мектеп жасының аяғында рефлексияның дамуына әкеледі. Сонымен қатар, осы
кезеңнің аяғында оқушыларда ерік-жігері, өзін-өзі реттеу қабілеттерінің
дамуымен ерекшеленеді [20].
Л.С. Выготский жеткіншектік кезеңді жаңа құрылым ретінде сипаттап,
рефлексияның дамуын және оның негізінде өзімен санасуды талап етулерін,
өзін тұлға ретінде тану қабілетін көрсеткен. Сонымен қатар, жеткіншектер
айналасындағы адамдарды бағалауының өзгерісі сияқты, өзіндік бағасына да
бағдарлана бастайды. Өзіндік бағасының дамуы жеткіншектердің өзектенуі мен
өзін-өзі айқындауға ұмтылысын тудырады [89].
Л.И. Божович өтпелі кезеңнің басты жаңа құрылымы ретінде мотивациялық
саладағы өзгерістерін көрсетті. Оның пікірінше, жоғары сынып оқушыларының
өміріндегі аффективті ортасы – өз болашағын айқындау және өмірлік
бағдарлама құру болып табылады [7].
Кеңестік зерттеушілер де жеткіншектердің жетекші әрекетін сипаттауда
бір пікірге келмеген. Л.И. Божович жеткіншектердің жетекші іс-әрекетін оқу
десе, Д.Б. Эльконин интимді-тұлғалық қарым-қатынасты атаған [96],
Д.И. Фельдштейн – қоғамға пайдалы әрекетті көрсетеді, В.В. Давыдов—
қоғамдық-маңызды әрекетті тағайындаған. Ал А.Г. Асмолов жеткіншектердің
жетекші әрекеті белгіленбеген, ол дамудың нақтылы әлеуметтік жағдайымен
анықталатынын дәйектейді [170].
Сонымен, жеткіншектің бейнесі біраз айшықталды. Біздің келесі
мақсатымыз – жеткіншектердің жалпы психологиялық сипатынан қарым-
қатынасының ерекшеліктерін анықтау болып табылады.
ХХ ғасырдың ортасында дүниенiң әр түкпiрiнде қарым-қатынас мәселесiне
арналған зерттеулер шамамен бiр уақытта пайда болып, тарала бастады. Мұндай
зерттеулердiң iшiнде жеткіншектердің қарым-қатынас саласына қатысты
еңбектер ерекше орын алады. Ғылымда жеткіншек кезеңдегі психиканың
дамуындағы қарым-қатынас аса маңызды шарт ретiнде тағайындалған.
Қарым-қатынас – адамдардың өзара әрекеттестiк және өзара қатынас
жасауының ерекше формасы.
Әлеуметтік, педагогикалық және психологиялық әдебиеттерде қарым-
қатынастың пәнi, қарым-қатынас қажеттілігі, қарым-қатынас құрудағы
мотивтер, қарым-қатынас әрекетi, мiндеттерi, құралдары мен нәтижесi қарым-
қатынастың құраушы бөліктері ретiнде қарастырылады.
С.И. Ожеговтің [34] түсіндірме сөздiгiнде қарым-қатынас ұғымы өзара
келiсiм, iскерлiк және достық байланыстар ретінде анықталады. Әлеуметтік,
психологиялық, педагогикалық зерттеулерде қарым-қатынас ұғымы өзара
әрекеттестiк, байланыс ұғымдарымен жақын мағынада қолданылады. Сонымен
қатар қарым-қатынас өрісінде өзара әрекеттесудi, қатынасты тиiмдi жүзеге
асырудың тәсiлдерi, дағдылары, құралдары, адамның қабiлетi мен қасиеттерi
жүйесiнде қарастырылады. Қазiргi кезде қатынас мәселесiн философия,
психология, әлеуметтану, антропология, этика, психолингвистика – осы
сияқты, әр саладағы ғылымдар әр жақты зерттейдi.
Л.С. Выготский, Б.Н. Ананьев еңбектерінде қарым-қатынасты өмір
әрекетінің бір формасы, адам дамуының әлеуметтік жағдайы, жеке адамның
қалыптасуының түрткісі деп қарастырады [89].
А.В. Петровский қарым-қатынасты біріккен іс-әрекет туғызатын, адамдар
арасындағы қатынасты дамытатын көп жоспарлы үрдісі дейді [44].
Р.С. Немов қарым-қатынас барлық тірі ағзаларға тән, бірақ адамда
күрделі формадағы, саналы әрекет деп анықтайды [34].
Бiз өз зерттеуімізде қарым-қатынасты коммуникациялық iс-әрекет деп
қарастыратын А.Н. Леонтьев [169], Т.М. Андреева [55] тұжырымдамаларына
сүйенемiз. Сонда қарым-қатынастың құрылымын анықтайтын коммуникация,
интеракция және перцепция коммуникациялық iс-әрекет құраушылары деп
қарастырылады.
Қарым-қатынас механизмдерi мен олардың өзгерiп, даму, жетiлу
жағдайлары кеңестік М.С. Каган [172], Д.Б. Парыгин [49], И.С. Кон [66]
сынды философтар мен социологтардың, психолингвист – Л.А. Леоньтев [169],
әлеуметтiк психология саласындағы белгілі зерттеушілер: Б.Ф. Поршнев [32],
Г.М. Андреева [55], жас ерекшелiк және бала психологиясын зерттеген
В.С. Мухина [99], Я.Л. Коломинский [35] және педагогикалық психология
саласындағы зор үлес иегері В.А. Кан-Калик [168] сынды ғалымдардың
еңбектерінде кезікті.
Жеткіншектердің ересектермен және қатарластарымен қарым-қатынас жасауы
әр-түрлi ғылыми позициядан түсiндiрiледi.
Л.Н. Иванская, В.И. Кабрин, Н.А. Логинова және Е.А. Хорошилова
жетекшiлiгiмен Ленинград университетінде жүргізілген зерттеу жұмысында
[169] жеткіншектік кезеңдегi қарым-қатынас саласының ерекшелiктерi,
әлеуметтік жағдайы, мотивацияциялық-қажеттілік аясы мен дамуы эксперимент
түрiнде қойылды және теориялық тұрғыдан жалпыланды.
М.И. Лисинаның [162] қарым-қатынас құралдарының үш тобын: экспресcивтi
– мимикалық, заттық-әрекеттiк және тiлдiк құралдарына бөлiп қарастыруы
балалар үйі жағдайындағы бiздiң зерттеуiмiз үшiн де маңызды.
Қарым-қатынас анықтамасындағы (М.И. Лисина бойынша) оның жалпы
нәтижесi ретiнде қарым-қатынастан шығатын материалдық және рухани сипаттағы
құрылым алынды. Нақтыласақ, жалпы нәтиже – өзара қатынас (Я.Л. Коломинский
[160]), таңдамалы бауырластық (С.В. Корницкая [149], Р.А. Смирнова [29]),
қарым-қатынас субьектiлерiнiң бейнесi (А.А. Бодалев [43], Н.Н. Авдеева [2],
А.Н. Силвестру [160]) деп қарастырылады.
Л.П. Буева [90], М.С. Каган [172] және т.б. қарым-қатынасқа
философиялық тұрғыдан талдау жасайды және қарым-қатынас пен iс-әрекеттiң
ерекшелiктерiне, өзара байланысына орай қарастырады.
А.Н. Леонтьев [169] iс-әрекеттiң қай түрiн болмасын қарым-қатынаспен
қосарлы болады деп түсiндiредi. Ол iс-әрекеттi қарым-қатынастың қажеттi
шарты ретiнде қарастырады. А.Н. Леонтьевтiң [169] қарым-қатынасты iс-
әрекеттiң ерекше түрi деп талдау тұжырымдамасы, бiздiң зерттеуiмiздiң
әдiснамалық негiзi болды. Зерттеу жұмысымызда қарым-қатынастың мазмұнды
жағына, iс-әрекет жүйесiндегi қарым-қатынастың алатын орнына,
жеткіншектердің тұлғалық қалыптасуы мен қарым-қатынасының байланысын
анықтауға, жеткіншектердің қарым-қатынас қажеттiлiгi мен мотивтерiн
анықтауға баса назар аудардық.
Жеткіншектік кезеңдегі жетекші іс-әрекет ретінде Т.Е. Драгунова,
Д.В. Эльконин қатарластарымен қарым-қатынасын қарастырған. Бұл кезеңде
мінез-құлық, жүріс-тұрыс ережелерін, әдеп, коммуникативті қарым-қатынас
және құндылықтар жүйесінің қалыптасуын игеру іске асатынын тұжырымдаған,
және бұл көзқарасты біз зерттеуіміздің әдіснамалық негізі ретінде
қабылдаймыз [1].
И.В. Дубровина 11-12 жас аралығындағы жеткіншектердің танымдық
қызығушылығының, белсенділігінің басым болатынын, 10-14 жаста
қатарластарымен ортақ қызығушылықтары нәтижесінде қарым-қатынас мазмұны мен
тәсілдерінің дамуын нақтылайды [12].
Жеткіншектердің қарым-қатынас сферасы, екi жазықтықты қамтиды: 1)
балалардың ата-анасымен, тәрбиешi-педагогтармен және басқа ересектермен
қарым-қатынас жасауы, 2) жеткіншектердің басқа балалармен өз
қатарластарымен, өзiнен кiшi және ересек балалармен қарым-қатынас жасауы.
Мұны аталмыш жас кезеңін зерттеуші бірқатар ғалымдар тұжырымдаған (И.С. Кон
[66], В.С. Мухина [99], И.В. Дубровина [13], И.Ю. Кулагина, В.Н. Колюцкий
т.б.) .
Бұл аспектiлер негiзiндегi зерттеудi ең алғаш рет 1945-1952 жылдары
Дж. Боулби, Рене Спитц, Анна Фрейд [165] жүргiзген. Олар баланың анасымен
қарым-қатынас жасауындағы кемшiлiктер баланың психикалық және физикалық
дамуына кедергi болатындығын көрсеткен. Н.М. Аксарина [5] балалармен қарым-
қатынас, контакт жасау мәселесiн бiрiншi орынға қоя отырып тәрбиелеудiң
ғылыми негiзiн жасаған. Қарым-қатынас дефицитi деген ұғымды балалар мен
ересек адам арасындағы байланысты сипаттау үшiн ең алғаш Н.М. Щеловановтың
[76] қолданғандығынан, ал бұл мәселенiң әр кезеңде көкейтестi болғандығын
байқаймыз және аталмыш зерттеу жұмысы үшін маңызы айқын.
Әрбiр қарым-қатынас формасының сипаттамасы М.И. Лисина [162]
еңбектерiнде берiледi. Психолог-педагог – зерттеушiлер балалардың
коммуникациялық iс-әрекет формаларының параметрлерiн бiлуi – қарым-
қатынасты талдап зерттеу және коррекциялық жұмыс үшiн қажет деп санайтын
Х.Т. Шерьязданова [69] пiкiрiн бiз ұстанамыз.
Қарым-қатынас таңдамалық сипатта және қарым-қатынасты қажетсiнуiмен
байланыста болатыны Х.Т. Шерьязданова [69] эксперименттерiнде тiркелген.
Сонымен қатар ғалым баланың ересек адамдармен қарым-қатынасы сыртқы
дүниеге, ортаға мәдени қатысын, дүние танымының қалыптасуын қамтамасыз
ететiнiн дәлелдейдi.
Д.Б. Годовикова [67] балалар үйiнде тәрбиеленушiлердiң, танымдық
белсендiлiгiндегi айырмашылықтың себебi, ересек адамдармен қарым-қатынас
құруға байланысты болатынын анықтаған.
А.И. Силвестру [63] ересек адамның сөзi жеткіншек өзiн-өзi бағалау
деңгейлерiне әсер ететiнiн эксперимент арқылы дәлелдеген.
Жеткіншектерге тән есею сезімінің пайда болуы және бұл сезімін бекіту
қажеттілігі ересектермен өзін теңдестіру талабынан көрініс тауып,
ересектермен қарым-қатынасын күрделендіреді. 11-12 жасар жеткіншек осыған
дейін тығыз қатынаста болған адамдарының бақылауы мен қамқорлығынан
тәуелсіздікке ұмтылады [100]. Енді жеткіншек қатарластары алдында ата-
анасының махаббат танытуына қарсылық білдіреді, алайда ата-аналар мен
жеткіншектер арасындағы эмоциялық алшақтық уақытша екендігі анық байқалады.
(А.Е. Личко [114]). Достық қатынастар, уақыт өткізу, мода, музыка т.б.
жайлы қатарластарының пікірі маңызды болғанымен, жеткіншектердің құндылық
бағдарлары, әлеуметтік мәселелерге қатынасы, жағдаяттардың, әрекет-
қылықтардың адамгершілік қырларын бағалауы ата-ана ұстанымына негізделеді.
Қарым-қатынас мәселесiн зерттеген ғалымдардың көпшiлiгi адамдардың
қарым-қатынасты жүзеге асыруда қажетсiну, басқа адамды танып-бiлуге ұмтылу,
ниет бiлдiру ерекшелiктерiн атаған, ол А.Г. Ковалев [72], М.Ф. Добрынин
[44], М.И. Лисина [162], А.В. Петровский [44], К. Обуховский [40], А.
Кальпинский, В.С. Мухина [99] және т. б.
Кейбір жағдайда жеткіншектерді топтың емес, жеке адамдардың
құндылықтары мен қызығушылықтары қызықтырады. Ондай адам жеткіншек үшін
пікірі құнды болатын жақын досы, сүйікті мұғалімі, кино не спорт жұлдызы
болуы ықтимал. Еліктеу үлгілерін белсенді түрде іздестіретін жеткіншек үшін
маңызды адамның ықпалы күшті болады.
Жеткіншектер қарым-қатынасының екінші қыры – қатарластарымен қарым-
қатынасы. Қатарластарымен тең дәрежедегі қарым-қатынасы барысында
жеткіншектер әлеуметтік қатынастар мектебінен өтеді.
А.В. Луначарский [77] тәрбиенiң терең жолдастық қатынасқа негiзделуiн
бала тәрбиесiндегi басты қағида болу керектігін көрсеткен.
Жеткіншектер ата-ана қамқорлығын достарының сенімді, эмоциялық
қатынасымен алмастырмақ болады. Бұл шақтағы бала өз күйзелістерімен,
мазалаған мәселелерімен, ішкі сырымен бөлісетін, өзін түсіне алатын жақын
да сенімді дос табуға ұмтылады. Достары мен таныстары жеткіншекке күш-қуат
беріп, даралық мәселелері мен тұлғааралық қақтығыстарды шешуге көмектеседі,
өз-өзіне сенімділігін арттырады. Дос таңдауда жеткіншектер талаптары артады
және ерекшелік танытады. Достардың әрекет-қылықтары эмоциялы айшық және
максималистік тұрғыдан бағаланады: досы үшін жеткіншек барлығына даяр болуы
керек, досы сатқындық танытса, қарым-қатынастары күрт үзіледі.
Жеткіншектердің достық қатынастары эмоциялық қақтығыстардың туындауына
әкеледі (Б.А .Сосновский [119]).
В.В. Давыдов, Г.М. Андреева, П. Яноушек [55] зерттеулерiнде қарым-
қатынас мақсат-бағдарлы, индивидтердiң бiр-бiрiн қабылдай алуы, түсiне
алуы, өзара бiрлесiп iс-әрекет жасауы және ақпарат алмасу үрдiсi деп
қарастырады.
А.А. Бодалев [43] қарым-қатынастағы әсер ету тәсiлдерiн
интеллектуалдық, эмоциялық және ерiктiк деп үшке бөледi. Бiздiң зерттеу
аспектiмiзде қарым-қатынас тәсiлдерiн зерттеу негiзгi мәселелердің бірі
болып табылды.
Қатарластарымен қарым-қатынас жеткіншектік кезеңде ерекше мәнділікке
ие. Бұл кезеңде қатарластармен қарым-қатынас негізгі қажеттілікке айналып,
жетекші іс-әрекеті – интимді-тұлғалық қарым-қатынас болады. Жеткіншектің өз
қатарластарымен қарым-қатынасының сәттілігі психологиялық дамуы үшін
маңызды, мұнда қарым-қатынас тәсілдері дамиды. 12-14 жасында отбасына және
ересектер әлеміне бағытталған оқушылар жасөспірім және ересек кезеңінде
адамдармен тұлғалық және кәсіби қарым-қатынасында кедергілерге кезігетіні
белгілі.
К. Флэйк-Хобсон жеткіншектердің топтағы ахуалын қарастырады және ешбір
топқа араласпаған оқушылардың өзін-өзі бағалауы төмен, оқшау, мектепте
нашар оқитынын дәйектеген.
Жеткіншектік кезеңде ұл балалар мен қыздар арасындағы қатынас
өзгеретіні белгілі (И.С. Кон [66], В.С. Мухина [99], И.В. Дубровина [100],
т.б.). Бір-біріне деген қызығушылықтары мазақтау, агрессия, ойын түрінде
көрінеді. Кейіннен бұл қатынас ұялшақтық, жасқаншақтық, шырмалаушылыққа
алмасады, алайда осы кезде жеткіншектердің бір-біріне деген қызығушылықтың
артқанымен, достық сезімдерін байқатуы үшін өзіндік жасқаншақтықты және
қатарластарының қарсы пікіріне ұшырауға даяр болуы керек (В.С. Мухина).
Қарым-қатынаста адамдардың әлеуметтік қатынасы жүзеге асады. Осы орйда
Г.М. Андреева [55] қарым-қатынастың үш құрылымдық бөліктерін анықтайды: ол
қарым-қатынасты бiр-бiрiмен өзара байланысты 3 жағынан қарастырады:
коммуникациялық, интеракциялық және перцепциялық. Біріншісі,
коммуникациялық жағы, мұндағы қарым-қатынас адамдар арасындағы ақпарат
алудан тұрады; екіншісі, интеракциялық жақтың мәнi қарым-қатынас жасаушы
жұптастардың өзара әрекеттестiгiнде болады; үшінші перцепциялық жағы –
қарым-қатынасқа түсушілердің бір-бірін қабылдауы негізінде өзара
түсінушіліктің пайда болуы. Алайда, автор бұлай жiктеп, бөлудiң шартты ғана
екендiгiн, қарым-қатынас үрдiсiнде оның 3 жағы да көрiнетiндiгiн
дәлелдейдi. Бiздiң зерттеу де осы позицияны арқалана отырып,
жеткіншектердің ересектермен, басқа балалармен қарым-қатынас жасауын
зерттеуде коммуникация, интеракция және перцепция ерекшелiктерiн дамыту
алға қойылды. Коммуникация ортақ түсінушілікке әкелетін екі жақты ақпарат
алмасу. Коммуникация терминін латын тілінен аударғанда, жалпымен,
барлығымен бөлісу дегенді білдіреді. Егер өзара түсінушілік болмаса,
коммуникация да болмайды. Коммуникация жетістігін білу үшін, кері байланыс
болуы керек, яғни адамдар сізді қалай түсінді, қалай қабылдады тағы сол
сияқты сұрақтарға жауап беруі тиіс. Апқарат алмасу барысында
коммуникациялық компентенттілікті ұстану маңызды, бұл қатынасушы адамдармен
тиесілі қатынасты құру және қатынасты жалғастыра алу қабілеті.
Коммуникативті қабілеттілік адамның жасына, біліміне, мәдениетіне,
психологиялық даму деңгейіне, өмірлік және кәсіби тәжірибесіне байланысты
ерекшелінеді [6, б.393-401].
С.Т. Шацкий [61] педагогтермен тәрбиешiлер, яғни ересектер мен балалар
арасындағы өзара әрекеттестiк жасау ситуацияларын терең талдап,
педагогикалық әсер етудегi әдiстемелер мен шеберлiктi, балалар ұжымын
ұйымдастыру тәсiлдерiн қарастырған.
Педагог-ғалымдардың қарым-қатынасты зерттеулерiнде өзiндiк бағыт бар.
Мұнда баланың психикалық дамуы, жетiлуi, нақты бiр бiлiм, дағды және
бiлiктiлiктi игеруi қарым-қатынас арқылы iс-әрекет барысында жүзеге
асатындығы аксиома ретiнде саналады. Осы мәселеге кезiнде А.В. Луначарский,
Н.К. Кpyпская, С.Т. Шацкий, А.С. Макаренко [47] және т. б. аса көп назар
аударған.
Қарым-қатынастың топтық жағдайдағы әлеуметтiк психологиялық
эффектiлерiн, механизмдерiн талдау мақсатымен В.С. Агеев [73] теориялық
және эмпирикалық зерттеу жүргiзген. Алайда қарым-қатынастың этникалық
жақтарын зерттеу теория мен тәжiрибеде әлi де болса жеткiлiксiз деңгейде.
Ал қазақ халқын, қазақ жеткіншектерінің қарым - қатынас саласын жетiлдiру
ұлттық құндылық негiзiнде, әлеуметтiк-ортаға, статусқа байланысты
зерттеулер әлi күнге дейiн жоқ десек, қателеспеген болар едiк.
Қарым-қатынастың қажеттiлiктерi, мотивтерi, тәсiлдерi, құралдары,
формалары, стилдерi... жеткіншектердің қарым-қатынастарын жетiлдiру,
коррекциялау мәселерi үшiн аса мәндi деп санаймыз.
Бiздiң зерттеу жұмысымызда жеткіншектердің қарым-қатынас саласындағы
стиль ұғымын ата-аналардың және педагогтердің балаларға психологиялық
әсерi, ықпалы деп түсінеміз.
В.С. Мухина [99] қарым-қатынас стилiн әлеуметтiк психологиялық әсер
етудiң дара - типологиялық ерекшелiгi деп түсiндiредi. 1930-шы жылдары
Н. Левин [77] қарым-қатынастың үш стилiн ұсынған. Осыдан соң Р. Липпит, К.
Уйтд қарым-қатынас стилiнiң авторитарлық, демократиялық және либералды-
босаң деген классификациясын жасаған едi. Қазiрде Г. Андерсон, А.А. Бодалев
[43, Р.С. Буре [107], И.М. Юсупова [107], т.б. ғалымдар қарым-қатынас
стилiнiң жіктелуін көрсеткен.
Зерттеу барысында педагогикалық қарым-қатынас стильдерiнiң мазмұны ата-
ананың жеткіншектермен қарым-қатынас стилiне де сәйкес келетiнi белгiлi
болды.
Ф. Райстың тұжырымына сүйенсек, педагогтердің жеткіншектерге ықпалы
зор. Оқушы мен мұғалімнің қатынасы өза түсінушілікке негізделетін болса,
олардың қарым-қатынасы терең де жан-жақты болады. Онда мұғалім оқушы үшін
сыйлы тұлға, еліктеу нысанына айналады, ал мұғалім жеткіншектің өзіндік
сана-сезімінің, мақсат-бағдарының қалыптасуына әсер ете алады. Жеткіншектер
сыныбында жұмыс жасайтын педагог эмоционалды тұрақты, өз-өзіне сенімді,
салмақты болуы керек. Мұндай тұлғалық ерекшеліктер мұғалімнің ашық,
оқушымен өзара түсінушілік негізінде қарым-қатынас құра алатын, рухани
жылулық танытатын, шыдамды, сыйлы болуына мүмкіндік береді. Жеткіншектер
бақытты, мейірімді, өмірге көңілі толы мұғалімдерді жақын тартады [115].
Бірлесе орындаған әрекеттер, бос уақытты ортақтаса өткізу жеткіншекке
ересектерді жаңаша тануына мүмкіндік беретінін, нәтижесінде, жеткіншекті
өмір сүруі барысында қолдайтын терең эмоциялық және рухани қатынас орнап,
ересектер мен жеткіншектердің достық қатынасы оңтайлы бағыт алатынын
В.С. Мухина анықтаған. Сонымен қатар өміріндегі физиологиялық,
психологиялық, әлеуметтік үйреншікті жағдайлардың өзгерісіне байланысты
кернеген күйзелістерін бөлісетін қасынан жаны жақын ересек адамды іздейтін
жеткіншек үшін, мұншалықты жақын қарым-қатынасты бастау қиын [32].
Әрбiр қарым-қатынас стилi педагогтің және ата-ананың балаларға әсер
етуiн байқатады. Қарым-қатынастағы авторитарлық стиль ересектің тыйымдары
мен рұқсат бермеуінің себебін түсіндірместен, сөзсіз бағынуын талап ету
позициясымен сипатталады. Онда ересектердің балалардан бағынуды талап
етуi, не iс-әрекеттi күшпен орындатуы, жазалау тәсiлдерiн қолдануы,
жеткіншек бастамасын табан асты етуi, балалар мүмкiншiлiгiнен тыс
жетiстiкке үмiттенуiне әсер ету, тәрбиелеу тәсiлiне айналады. Мұндай
жағдайда жеткіншектер тұйықталып, ересектермен қарым-қатынастан бас
тартады, басым бөлігі қақтығысқа барады, балалардың өз мiнез-құлқын, жүрiс-
тұрысын реттей алмауы, қорқыныш-үрейлi күй кешуi, қарсылығының айшықталуы,
кез-келген iс-әрекетке қызығушылық, ниет, мотивтiң болмайтындығы талай
зерттеулерде белгiлi болған. Авторитар ересектердің қарауындағы
жеткіншектер, көбінесе, өз-өзіне сенімсіз, өзбеттілігі әлсіз, еркін ортада
тәрбиеленген қатарластарымен салыстырғанда адамгершілік тарапынан сауатсыз
болады.
Жеткіншекке талап қоюшылық пен үздіксіз бақылау эмоциялық салқындықпен
ере жүретін болса, қатынастың мүлдем болмағаны. Аса күрделі жағдайда –
селқос, қатігез ата-ана кезігеді. Мұндай ортадағы бала адамдарға сенімсіз,
қарым-қатынас орната алмайды, көбінесе махаббатқа деген қажеттіліктерінің
басымдылығына қарамастан, өздері де қатігез болады. Осыған керісінше,
шектен тыс қамқорлық пен бақылау да негативті із қалдырады: жеткіншек
өзбеттілік танытып, өз еркіндігін пайдалана алмайды, нәтижесінде жеткіншек
өзбеттілікке белсене ұмтылады, ал ата-ана оны қатарластарынан оқшаулауға
әрекеттенеді, бұдан жеткіншек пен ата-ана арасындағы қарсыластық арта
түседі.
Қарым-қатынастың демократиялық стилi педагог пен балалардың бiрдей
белсендi позициясын қамтамасыз етедi. Ата-ана мен педагог балалардың
жағымды эмоцияларды қажетсiнуi мен өзiнiң iшкi мүмкiндiктерiн шығаруға
жағдай жасайды, жеткіншектің өзбеттілігі мен тәртіптілігін бағалайды.
Мейiрiм, достық негiздегi дара стиль арқылы балалардың өз-өзiне сенiмдi
болуын, адамгершiлiк құндылықтарды қалыптастыруы, дамытуы мүмкiн болады.
Мұнда педагог сендiру және иландыру тәсiлдерiн пайдаланып қарым-қатынас
құрады. Мұндай қатынаста жеткіншек есеюді күйзеліссіз және қақтығыссыз
қарсы алады.
Қарым-қатынастың либеральді – босаң стилi негiзiнде балалардың өз
мiндеттерiн түсiнбеуi, мiнез-құлқын, жүрiс-тұрысын реттей алмауы, топтық
жағдайға бейiмделе алмауы сияқты негативтер болады. Бұл педагогтің не ата-
ананың кәсiби әлсiздiгiмен, енжарлығымен түсiндiрiледi.
Әрбiр педагогтің, немесе ата-ананың қарым-қатынас саласында барлық
стильдер қолданылғанымен бiрi басымдау болады (А.В. Мудрик, В.С. Мухина
[32]).
Қарым-қатынас стильдері ата-аналар мен педагогтердің жеткіншекке жасап
отырған жағдайын бейнелейді. Ересектермен күнделікті қарым-қатынасындағы
стильдердің көптүрлілігі жеткіншекті адамдармен бірлесе әрекет жасау
барысында қарым-қатынас құруға үйретеді.
Педагогтің қарым-қатынас стилi мен балалардың эмоциялық қалпында өзара
байланыс болатынын А.А. Бодалев [43] жариялаған.
Ал педагогиканың атасы атанған А.С. Макаренко [47] балалармен қарым-
қатынас жасауға педагог студенттiк кезiнде үйретiлуi қажеттiгiн жетiлдiру
үшiн арнайы дәрiстердi жоғарғы оқу орындарында оқыту керек дегендi. Бұл
тұжырымдамаға да біз зерттеу жұмысымызда арқаланамыз.
Оқу-тәрбие жұмысының нәтижелi болуын қамтамасыз ететiн педагогикалық
техниканың құрамдас компонентiне Н.К. Крупская [47] қарым-қатынасты
жатқызған.
Психологиялық, педагогикалық зерттеулерде педагог пен балалар
арасындағы қарым-қатынас мәселесi басты орын алады. Бұл қарым-қатынасты
анықтауда арнайы педагогикалық қарым-қатынас деген ұғым қолданылады.
Педагогикалық қарым-қатынас А.А. Бодалев [43], В.А. Кан-Калик [172],
Я.Л. Коломинский [172], Е.А. Панько [172], В.А. Петровский [44], А.А.
Леонтьев [169] т.б еңбектерiнде мазмұны, формалары, тәсiлдерi бойынша
сипатталады. Педагогикалық қарым-қатынас педагог пен балалар арасындағы
нақты психологиялық контакт деп түсiндiрiледi.
Педагогикалық қарым-қатынас негiзiнде балалардың мiнез-құлқы, таным
дүниесi, адамгершiлiк позициясы қалыптасып, жетiледi. (Х.Т. Шерьязданова
[69], В.Ф. Моргун т.б.).
Педагогикалық қарым-қатынастың формасы - балалар мен педагогтің
субъект-субъект жүйесiндегi бiрлескен әрекеттестiктерi болып табылады.
Педагогикалық қарым-қатынас педагогтің жеке басы, балалар психикасына әсер
етудегi ролi, яғни қарым-қатынас стилi арқылы әр деңгейде көрiнедi.
Олай болса, ұлттық салт-сана, бiздiң жағдайымызда қазақ отбасындағы
әлеуметтiк рөлі мен жыныстық ерекшелiктер, қазақ халқының адамгершiлiк
құндылықтарын қарым-қатынаста ескерiлуi қажет деп пайымдаймыз. Алайда,
қарым-қатынас әсiресе жеткіншектік кезеңдегi қарым-қатынас мәселелерiне
қатысты зерттеулерде балалардың әлеуметтiк ортасындағы этно-мәдениеттiк
факторлар әлi күнге қарастырылмауда. Сондықтан бiздiң жұмысымыз қазақ
балаларының қарым-қатынас саласын зерттеуді, дамытуды да ескермек.
Ал М.И. Бобнева қарым-қатынас барысында жеке адамның iшкi жан–дүниесi
қалыптасатындығын қарым-қатынас формаларын зерттеу арқылы көз жеткiзген.
Х.Т. Шерьязданова, Т.Н. Суркова [69] қарым-қатынас стилi деп адамдардың
байланыс жасау тактикасын, не болмаса позициясын айтады
Әдебиеттерге талдау жасай отырып қарым-қатынас механизмдерiн қарым-
қатынастың тиiмдiлiгiн анықтайтын, өзара түсiнiктi сипаттайтын күрделi
психологиялық құрылым деп түсiнемiз. Осы орайда В.С. Агеев [73],
А.А. Бодалев [43] сынды ғалымдар топ iшiндегi және өзара қарым-қатынастың
механизмдерiн көрсетiп, оларға эмпатия, идентификация, децентрация,
рефлексия, стереотипизация, каузалды атрибуция, ореол эффектiсiн жатқызады.
Эмпатия іс-әрекетте көрініп, көкейкесті қажеттіліктерге негізделген
эмоциялық және танымдық процесстердің өзара келісімді бірлігі. Эмпатияның
жоғары сатылары – көңіл-күйге ортақтасу мен жанашырлық, олар құрылымы мен
атқаратын қызметі бойынша өзара тең емес. Көңіл-күйге ортақтасу –
эмпатияның қарапайым, импульсивті түрі. Мұнда бала өзіне, өз
сәтсіздіктеріне бағдарланған, өзгенің көңілін бөлісе отырып, өз
мәселелерінің шешімін іздестіреді. Көңіл-күйге ортақтасу эмоциялық және
қарым-қатынас тәжірибесінің шектілігіне өзгенің орынына өзін қоя алмауына
байланысты кіші мектеп оқушыларына тән. Ал жанашырлық кезінде бала өз
өміріне қатыссыз өзгенің сәтсіздіктерін бөліседі. Жанашырлық – эмпатияның
әлдеқайда күрделі гумманистік түрі және балалардың эмоциялық өмірінің
толығуына байланысты жеткіншектің жас кезеңінің жетекші әрекетіне айналады.
Индивидтің қарым-қатынас барысында серіктесі тұрғысынан қабылдауы, оның
қызығушылықтарын ескеруі, дәл сол сияқты қабылдауы – ойлау әрекетін қажет
етеді, ал бұл ойлау әрекеті тұлғааралық немесе әлеуметтік децентрация
(Пиаже) деп аталған.
Дж. Смедслунд децентрация негізі баланың өзгелердің көз-қарасына
қатынасының өзгерісі деп түсіндіреді. Ал В.А. Недоспасова децентрация
баланың қоғамдық ережелер мен адамдар арасындағы қатынасты түсіну барысында
қалыптасатынын тұжырымдаған. Е.В. Филлипова балада объективті пікір
қалыптасуы үшін ол өз іс-әрекетін өзгелердің әрекеті арқылы, және
өзгелердің іс-әрекетін өз әрекеті арқылы тану қажеттігін анықтаған.
Олай болса, 11-12 жас аралығы танымдық белсенділіктің шарықтау шағы
екенін, сонымен қатар жеткіншектердің өзгермелі эмоциялық күйін, 10-14 жас
аралығындағы қарым-қатынас қажеттілігін ескерсек, қарым-қатынас
механизмдері жеткіншектердің қатарластарымен қарым-қатынасында дамитынын,
жетілетінін, жасампаздыққа жететінін тұжырымдауымызға болады.
Қарым-қатынас компоненттерiнiң дамуы, өзгерiсi нәтижесiнде интегралды,
тұтас құрылым пайда болады. Ол коммуникациялық iс-әрекеттiң даму деңгейiн
анықтайды. А.В. Запорожец, М.И. Лисина [162] бұл ерекше құрылымдарды қарым-
қатынас онтогенезiнiң сатылары, қарым-қатынас формалары деп атаған.
Бiздiң зерттеу осы тұжырымдарға сүйенеді.
Б.Д. Ломов жеткіншектер қарым-қатынасының алты түрлерін көрсетеді:
1) Маска қатынасы – формальді қарым-қатынас, онда
әңгімелесушінің жеке даралық ерекшеліктері ескерілмейді,
яғни бастапқы маска қолданылады (кішіпейілділік,
салмақтылық, қатысушылық және тағы басқа). Әңгімелесушіге
деген шын қатынасын, әмоциясын көрсетпей, жесттер, мимика
қолданылады.
2) Жабайы қарым-қатынас – басқа адамды керекті және бөгет
жасайтын объект ретінде бағалау – егер әңгімелесуші адам
керек болса, қарым-қатынасқа белсенді түрде түседі, ал егер
бөгет жасаса, агрессивті, ұнамсыз қылықтармен жауап береді.
3) Формальді-рольдік қарым-қатынас. Қарым-қатынастың тәсілі мен
мазмұны алдын-ала белгіленіп қойған, және де әңгімелесуші
туралы пікір оның әлеуметтік орнына қарай анықталады.
4) Іскерлік қарым-қатынас – онда әңгімелесушінің мінезі, жеке
өзіне тән ерекшеліктері, жасы, оның көңіл күйі ескеріледі,
бірақ іс мәнді болып қала береді.
5) Рухани, жеке адам аралық достық қарым-қатынас – мұнда кез-
келген тақырыпта әңгімелесуге болады және тек сөзбен емес,
бір-бірін бет әлпеті, қозғалысы, интонациясы арқылы түсіне
алады. Мұндай қарым-қатынас қарым-қатынасқа түсушілердің бір-
бірінің көзқарасын, қызығушылығын жақсы білгенінде ғана
жүзеге асады.
6) Манипулятивті қарым-қатынас – әр түрлі әдіс-тәсілдер қолдану
арқылы әңгімелесушіден пайда табуға бағытталған қарым-
қатынас түрі [48].
Бiздiң зерттеулер үшiн айрықша маңызды жайт, ол жоғарыдағы қарым-
қатынас детерминттiлiгiн (себептiлiгiн), яғни адам пcихикасын дұрыс
қалыптастыру, дамуды психикалық дұрыс қалыптастыру, дамуды психикалық
коррекциялау және реабилитациялау мiндеттерiн шешуде қарым-қатынастың әрi
құралы, әрi мақсаты болып табылатындығы. Осы бағыттың негiзiнде Э. Фромм,
Г.С. Салливен, Ж. Лакан, К.Р. Роджерс, А.Г. Маслоу, Р. Мэй, С.М. Джорард
[95] тұжырымдары, әсiресе оның психокоррекциялық және психотерапиялық
жақтары дамып отыр.
Л.С. Выготскийдің жеткіншектің тұлғалық құрылымында тұрақты,
аяқталған, қозғалмайтын ешнәрсе жоқ, - деген пікірін басшылыққа алды.
Сонымен, жеткіншектік кезең – жыныстық жетілудің және психологиялық
есеюдің қиын-қыстау шағы. Өзіндік сана-сезім аясында елеулі өзгерістер
байқалады: өзін ересек сезінеді, ересектер қылықтарын жасайды; бұл
жеткіншектердің негізгі ерекшелігі. Ересекке айналмаса да, өзін ересек етіп
көрсету тілегі артады. өзінің жаңа құқықтарын қорғай келе, жеткіншектер
өмірінің көптеген аймақтарын қақтығыстарға түсе отырып, ата-ана бақылауынан
сақтайды. Жеткіншектерге қатарластарымен қарым-қатынасқа түсу
қажеттілігінің артуы тән. Бұл кезеңдегі жетекші әрекет – интимді-тұлғалық
қарым-қатынас болып табылады. Жеткіншектік достық және ресми емес топтарға
бірігу, бірін-бірі алмастырып отыратын, айшықталған қызығушылықтары
туындайды.
Сонымен, қорытынды жасайық:
1) Жеткіншектердің психикалық дамуының басты факторы қарым-қатынас
болады. Бұл кезеңде жеткіншектер қарым-қатынасы ересектер және
өз қатарластары аясында өтеді. Кез-келген жас аралығында адамның
жақын ересектері ретінде ата-анасы, жақын туыстары, педагогтері
қарастырылады.
Жеткіншектердің ересектермен қарым-қатынасы есею сезімінің пайда
болуына байланысты қарсылық білдіру, өзбеттілікке ұмтылу, өз пікірін
айшықтау, сонымен қатар ересектердің қолдауын қажетсінуімен, өзгермелі
эмоциялармен, беделді ересекке еліктеуімен сипатталады. Ересектердің қарым-
қатынасу стилі жеткіншектердің болашақ өміріндегі қарым-қатынасына арқау
болады.
Қатарластарымен қарым-қатынасы жеткіншектер үшін ерекше мәнге ие. Өз
ортасында жеткіншектер өзін-өзі бағалауға, өзбеттілікке, қарым-қатынастағы
өз мүмкіндіктерін бағалауға, жауапкершілікке, адалдыққа, достыққа үйренеді,
тұлғалық қасиеттері қалыптасады. Жыныстық жетілуіне байланысты қарама-қарсы
жынысты қатарластарымен қарым-қатынасы жаңа мазмұнда дамиды.
Қарым-қатынас ұғымы психология, педагогика және олармен салалас
ғылымдарда қарастырылады. Біз өз зерттеуімізде қарым-қатынастың мақсат-
бағдарлы, индивидтердiң бiр-бiрiн қабылдай алуы, түсiне алуы, өзара
бiрлесiп iс-әрекет жасауы және ақпарат алмасу үрдiсi деп қарастыратын
(Г.М.Андреева, П.Яноушек [55]) анықтаманы арқау етеміз.
Педагогикалық, психологиялық ғылымдарда қарым-қатынастың
коммуникациялық, интеракциялық және перцепциялық құрамдас компоненттерi
нақтыланған. Оларды анықтау арқылы жеткіншектердің қарым-қатынас саласына
қатысты қажеттiлiктер, мотивтер, тәсiлдер, формалар, әрекет-актiлер, жеке-
дара стильдер, яғни жалпы нәтиже белгiлi болады.
2) Жеткіншектердің қарым-қатынасы жағдайдан тыс – жеке бастық
формамен (М.И. Лисина [162] бойынша) сипатталады. Бұл кезеңде
балалардың басқа адамдарға, яғни әлеуметтiк ортасына өзін
танытуға белсендiлiгi, қарым-қатынас жасауда өзара түсiнiсумен
әрекеттестiктi қажетсiнуi, вербальді, вербальді емес қарым-
қатынас тәсiлдерi дамиды. Айтылған форма негiзiнде балалар
моральдік, адамгершiлiк құндылықтарын қайта құрады, дискуссивтi
ойлана алады, эмоциялық реакцияларын реттейді, өз-өзiн
аффективтi - когнитивтi тұрғыдан тани алады. Оқу әрекетінде
танымдық белсенділігі артады, коммуникативтiк тұрғыдан даяр
болады. Олай болса, жеткіншектік кезеңiнде қарым-қатынасты
жетiлдiру арқылы дағдарыстан шығу жолдарына баса назар
аударылуы қажет.
3) Ғылыми зерттеулердi талдай отырып, тұлға дамуын оңтайландыру
үшiн жеткіншектік шақта қарым-қатынас саласын дамыту, кеңейту
қажеттілік екенiн анықтадық.
4) Жеткіншектердің қарым-қатынасты қажет етуiн, коммуникациялық
мотивтерiнiң болуын, қарым-қатынас тәсiлдерiн меңгерудi, қарым-
қатынас құралдарын (вербальді және вербальді емес) жетiлдiрудi,
қарым-қатынастан жалпы нәтиже алуды қамтамасыз ету қажет болады.
Ол үшiн ересектiң жетекшiлiгiмен, балалардың бiр-бiрiне әсерi
болатындай ерекше топтық жағдай ұйымдастыруды тиiмдi
педагогикалық, психологиялық әсер деп санаймыз.
Сонымен, әдебиеттерге жасаған талдаудан, жеткіншек шақтағы қарым-
қатынастың ерекше сипаты мынадай екен: жеткіншектер қарым-қатынасын өз
қатарластарымен және ересектермен деп ажырата отырып, адамның әлеуметтік
маңыздылығына, даралық және тұлғалық қасиеттеріне, қөзқарасы мен
қызығушылықтарына, көңіл-күйіне қатысты өзбетті құрады және қарам-қатынас
ортасының ықпалы олардың тұлғалық қалыптасуының негізі болмақ.
Ендеше, зерттеу мақсатына қол жеткізу жолында келесі бөлімімізді
балалар үйі тәрбиеленушілерінің жеке тұлғалық даму ерекшеліктерінің
сипатына арнаймыз.
1.2 Балалар үйі тәрбиеленушілерінің жеке тұлғалық ерекшеліктері
Тұлғалық даму нәрестелік кезеңнен қартайған шаққа дейін созылады, яғни
өмір бойы тұлға даму барысында болады. Сондықтан, зерттеушілер адам
өмірінің дамуы мен жетілуін кезеңдерге бөліп қарастыруды ұсынады. Мәселен,
З. Фрейд [95] тұлғаның қалыптасуын адамның психосексуалды даму кезеңдерінің
ретімен түсіндіреді. Ал Э. Эриксон [80] тұжырымдамасында дамудың сегіз
деңгейі сипатталады. Аталған авторларға қарама-қайшы келе отырып, бірқатар
теоретик-ғалымдар даму мәселесін түсінудегі ата-ана мен бала қарым-
қатынасының мәнін ерекше атады. Олардың бірі – К. Роджерс, ол тұлғаның
қалыптасу кезеңіндегі ата-аналық ұстанымдар мен мінез-құлық жүріс-тұрыс
үлгісі негізінде, таным мен эмоциялық қатынастар аясында индивидиумның Мен-
тұжырымдамасының қалыптасуына ерекше мән берген.
Тұлға дамуы көптеген ішкі және сыртқы себептермен анықталады. Ішкі
себептерге әрбір отбасылық ортаға тән болатын индивидиумның белгілі
мәдениеті, әлеуметтік-экономикалық сатысы жатады. Екінші жағынан ішкі
себептер генетикалық, биологиялық және физиологиялық жайттармен
түсіндіріледі. Отбасылық орта да адам дамуында елеулі рөлге ие. Әсіресе,
ата-аналық мінез-құлық жүріс-тұрыс, мақсат пен бағдар түрлері баланың бүкіл
өміріне жалғасатын еліктеу моделі болып табылады.
Отбасында балалар табиғи түрде өмірге бейімделеді. Сондықтан баланың
болашағына ата-аналар жауапты. Алайда, барлық ата-аналар дерлік балаларына
қатысты нені қалай істеу қажеттігін анық біле бермейді. Біреулері баласының
психикалық ерекшелігін біліп, баланың күйзелістеріне түсінушілікпен қарап,
қылықтары мен әрекеттерін таныса, енді біреулері өзінің өмірлік мәселелерін
алдыңғы орынға қоя отырып, баласының ер жеткенін байқамай қалады, тағы бірі
қатаң ережелер мен отбасылық заңдылықтарды қадағалап, баласын
өзбеттілігінен айырады т.б.
Отбасында бала қалай өмір сүруге боларын, шын мәніндегі өмір ағымын,
адамдардың шынайы қатынастарын, оларды бағалауды, көз-қарасын білдіруді
үйренеді. Баланың тұлғалық қалыптасуында шешуші орын алатыны – осы шын
мәніндегі құбылыстар. Осыған сәйкес В.В. Давыдов тұлғаны зерттеуге арнаған
еңбегінде: ... қалыптасқан тұлғаның шешімін дамудың бастапқы
кезеңдерінен, яғни балалық шақтан іздеу керек,- деген [76].
Отбасылық тәрбиенің ерекшелігі ата-ана мен бала арасындағы ата-аналық
сезімнен бастау алатын эмоциялық толыққан қатыныста. Психологтер мен
педагогтердің пікірінше, махаббат, сенім, екіжақты қызығушылыққа
негізделген жақын ересек адамы мен бала арасындағы қарым-қатынас отбасылық
тәрбиені анықтайды.
А.С. Макаренко (1954), В.А. Сухомлинский (1973), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz