Жеткіншектер қарым-қатынасы: балалар үйі жағдайында

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 130 бет
Таңдаулыға:

АУРЕНОВА МАДИНА ДАУЛЕТКАНОВНА

Жеткіншектер қарым-қатынасы: балалар үйі жағдайында

ӘОЖ 159. 922. 7

КБЖ 88. 8

А 91

Пікір жазғандар:

психология ғылымдарының докторы, профессор Х. Т. Шерьязданова

психология ғылымдарының докторы, профессор А. Р. Ерментаева

Ауренова М. Д.

А 91 Монография. Жеткіншектер қарым-қатынасы: балалар үйі жағдайында/

Өскемен, 2012. - 129б.

ISBN 978-601-7383-31-2

Монографияда балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің қарым-қатынасындағы ерекшеліктерді анықтау және олардың өзара әрекет пен өзара қатынас саласын жетілдіру мәселесіне қатысты тұрғылар талданады. Балалар үйі тәрбиеленушілерінің қарым-қатынас жасау жағдайлары қарастырылып, олардың қарым-қатынаста мәнді болатын қасиеттерін дамыту мәселесі қойылды және осы орайда психологиялық коррекциялаудың технологиялық жобасы жасалып, автор ұсынған тұжырымдамасы негізделеді. Теориялық және эксперименттік зерттеу тұрғысынан балалар үйінде тәрбиеленуші жеткіншектердің қарым-қатынасындағы психологиялық ерекшеліктер, қарым-қатынасты жетілдіру тиімділігі және негізділігі дәлелденіп, сипатталады.

Жұмыс психологиялық көмек беру, білім беру, әлеуметтік жұмысты ұйымдастыру салаларында іс-әрекет атқаратын психологтерге, педагогтерге, студенттерге, магистранттарға, сондай-ақ, балалар үйлерінде жұмыс жасайтын және жетім балалардың психологиялық дамыту мәселесіне назар аударатын тұлғаларға арналған.

ӘОЖ 159. 922. 7

КБЖ 88. 8

ISBN 978-601-7383-31-2 © С. Аманжолов атындағы ШҚМУ

©Ауренова М. Д., 2012

КІРІСПЕ

Бүгінгі таңда Қазақстандағы және ТМД елдерінің құрамына енетін көптеген республикалардағы аса көкейкесті мәселелердің бірі - балалардың әлеуметтік-психологиялық жағдайы, денсаулығы, қоршаған ортаның өмiрiне белсенді қатынасуы, өздеріне және әлеуметке оңды қатынасы және оларды құқықтық жағынан қорғау. Бұл мәселелердің оңтайлы бір шешімі жетім балаларды дамытуға, тәрбиелеуге, оқытуға қатысты теориялық және практикалық педагогикалық, психологиялық негіздерді айқындаумен байланысты.

Балалар үйі жағдайы ерекше психологиялық, педагогикалық сипатқа ие. Бұл отбасылық жағдаймен салыстыруға да, сәйкестендіруге де келмейтін микроәлеуметтік орта. Балалар үйі белгілі топтың ұзақ мерзімді бірлескен өмірімен, қарым-қатынасқа түсу аясының шектілігімен, ересектер және қатарластарымен жақын-тұлғалық қатынас тапшылығымен, жекелену мүмкіндігінің болмауымен, қарым-қатынастың көптеген түрлерінің асыра ресмилігімен, педагог мамандардың тапшылығымен және ауыспалығымен, тәрбиешілердің арнайы психолого-педагогикалық даярлықтарының төмендігімен, оқыту және тәрбиелеу бағдарламаларын арнайы оңтайландыру қажеттігімен т. б. айрықшаланады. Сонымен қатар балаларды оқыту және тәрбиелеудегі дараланбаған ұстаным, бала санының тым көп болуына байланысты тәрбиеші жүктемесінің артуы, тұрмыс-салттың қанағаттанарлықсыз болуы, жиһаздың, оқу құралдарының бала дамуының талаптарына сәйкес келмеуі, бөлме температурасы, ылғалдығы, жарықтандырылуы, тамақтандыру жағдайлары және балалар үйінің қаржыландырылуының жеткіліксіздігінен туындайтын мәселелерді атауға болады. Сондықтан ең үздік деп бағаланған балалар үйіндегі психологиялық ахуалды жоғары деп бағалау асыра оптимистік пікір болар еді. Оған қоса, балалар үйі тәрбиеленушілеріне «госпитализм», «қарым-қатынас тапшылығы», педагогикалық бетімен кетушілік, эмоциялық-тұлғалық және мінез-құлқылық өзгерістері сияқты күрделі ауытқулар да ғылымда белгілі.

Жетімдер үйіндегі балалардың өмір сүру жағдайы олардың өз отбасыларында тәрбиеленетін қатарластарының жағдайынан елеулі айырмашылығына байланысты 1992 жылы балалардың хал-ахуалына жанашырлық танытқан С. А. Назарбаеваның ұйымдастыруымен «Бөбек» қамқорлық қоры ашылды. Елімізде аталмыш қордың жетекшілігімен отбасылық өмір жағдайына жақындастырылған «Балалар ауылы» түріндегі жетімдер үйлері құрылды. Осы бастама жетім балалардың психологиялық дамуын өз отбасында тәрбиеленетін қатарластарымен теңестіруге ұмтылыспен ерекшеленеді. Соған байланысты тиянақты психологиялық-педагогикалық зерттеулер де аса қажет.

Балалар үйінде тәрбиеленушілердің даму ерекшеліктерінің кейбір жақтарын бірқатар шетелдік, кеңестік зерттеуші-психологтер қарастырған. Олар интернат типті жағдайда тәрбиеленетін балалардың оңтайлы қарым-қатынас жасауға әлеуеттерінің жеткіліксіздігін анықтаған. Ғалымдар зерттеулерінде олардың қатынастары үстірт, неврозды және тиянақсыз сипатта болатыны, мұндай балалардың көбінесе өзіне назар аударуын талап етуі агрессияға не енжар жатсынуға алмасатыны келтірілген. Жетім балалар өздеріне мейірімді қатынасты, ерекше көңіл бөлуді қалайды, бірақ осы қажеттіліктерін қанағаттандыруға сәйкес өз қылықтарын дәлме-дәл реттей алмайды. Қарым-қатынасқа түсу тәжірибесінің дұрыс қалыптаспауы баланың өзгелер алдында негативті ұстанымының орнығуына әкеледі. Әсіресе, балалар үйі сияқты топтық тәрбие жағдайларында қарым-қатынасқа қатарластардың әсері өте күшті болады. Дегенмен, мұндай қарым-қатынасқа оңтайлы бағыт беруші, реттеуші, бастамашы болу ересек - жетімдер үйіндегі педагогтердің, психологтердің міндеті екендігі түсінікті. Сонда, нақтыласақ, жетім балалар өмірі, әлеуметтенуі әлбетте екі жазықтықта өтеді: біріншіден, ересектер әлемі, екіншіден, олардың қатарластары жеткіншектердің қарым-қатынас механизмдерінің ерекше дамуын қамтамасыз етеді. Осы екі әлеуметтік ықпалдастық қана жетім балалардың қарым-қатынас жасаудағы өзіндік амалдар мен жолдарды меңгеруіне әсерін тигізеді, өзара әрекеті мен өзара қатынастың ерекше сипатын анықтайды.

Алайда әрі жетім, әрі жеткіншек жас кезеңіндегі балалардың тұлғалық даму, қарым-қатынас жасау жағдайлары бойынша республикадағы психологиялық, педагогикалық зерттеулер тым жеткіліксіз. Бұл монография екі үлкен психологиялық мәселеге қатысты маңызды болмақ. Сонда, біріншісі - жетім балалардың қарым-қатынас ерекшелігін жеткіншектік кезеңдегі дағдарыс аясында зерттеу сипаттау, екіншісі - ерекше психологиялық жағдаят ретіндегі қарым-қатынас ықпалымен жетімдердің психологиялық, тұлғалық даму мәселесі. Жеткіншектердің мінез-құлық, жүріс-тұрысындағы жағымсыз көріністер - дөрекілік, агрессивтілік, көптеген әлеуметтік ережелер мен талаптарды сақтамауы олардың еркіндік пен тәулсіздікке ұмтылысымен түсіндіріледі және жеткіншек дамуындағы қалыпты жағдайлар болып есептеледі. Ал жетім балалардың мұндай жағымсыз мінез бітістерін танытуы тұрақты сипатта қалу қауіпі біздің жұмыстың өзектілігін айқын көрсетеді. Жеткіншектердің әлеуметтік, психологиялық жағдайларындағы өзгерістер олардың тұлғалық қалыптасуына елеулі ықпал ететінін тағы да ескеру керек.

Оған қоса, жеткіншектік кезең - ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың арнайы мекемеде тәрбиеленуінің соңғы сәттері. Осыдан былай олар өз бетінше өмір сүруге аяқ басады. Балалар үйі түлектері, көбінесе, үйреншікті қамқорлық пен өмір сүру жағдайынан айрылуға даяр болмайды. Сондықтан балалар үйі түлегінің қоғам және жеткіншектің өзі үшін тұлғалық және әлеуметтік кемелденуі аса мәнді болып отыр.

1 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ТӘРБИЕЛЕНУШІ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Жеткіншек жас кезеңіне қатысты қарым-қатынас тұрғылары

Жеткіншектердің қарым-қатынас жасау ерекшеліктері психология саласында толық айқындалмаған мәселелердің бірі. Осы орайда, педагогика, психология ғылымдарымен жүргізіліп жатқан зерттеулер саны артқанымен, жеткіншектердің тұлғалық даму көзі қарым-қатынас ретінде декларациялық пайымдау ғана орын алып отыр. Сонымен қатар, жеткіншектің кезең дағдарысынан шығуда қарым-қатынас тәсілдерін дамыту арқылы психологиялық қолдау жасау жолдарын анықтау психология ғылымындағы шегіне жетіп зерттелмеген мәселелердің бірі.

Тіпті жеткіншек кезеңнің жас аралағы да бірмәнді анықталмаған. В. Дальдың түсіндірме сөздігінде «жеткіншек» - 14-15 жас шамасындағы «өсіп келе жатқан бала» деп түсіндіріледі. Ф. М. Достоевскийдің «Жеткіншек» атты романындағы басты кейіпкері 20-ға толған еді. Д. В. Эльконин жеткіншек кезең деп 10-12 жас, Ж. Пиаже 12-15 жас, ал Баралии 11-15 жас аралықтарын көрсеткен [99] .

Қазіргі психологияда, көбінесе жеткіншектік кезең - 11-12 жастан 14-15 жасқа дейінгі, балалық шақтан ересек өмірге өтпелі жас аралығы алынады. Бұл жас аралығы психикалық әрекеттің басты сипаттарының сапалық өзгерістерімен, жыныстық жетілуге байланысты функционалды қозғалыстармен, ер балалар мен қыздардың дамуындағы мәнді айырмашылықтардың айқындалуымен, психикалық және физикалық дамудағы акселерация-ретрадация құбылыстарының көріну ықтималдылығымен сипатталады. Жеткіншектердің физикалық дамуы олардың мінез-құлық, жүріс-тұрысы мен психологиялық ерекшеліктеріне ықпал етеді. Бұл жас аралығы жаңа қажеттіліктер мен қызығушылықтардың қарқынды өзгеру кезеңі. Осының барлығын ескере келе, зерттеушілер жеткіншектердің тұлғалық дамуындағы өзгерістердің салдарынан олармен үздіксіз қарым-қатынаста болатын жақын ересектердің басынан өткерер қиын-қыстау уақытын бірге қарастырып, бұл шақты өтпелі, дағдарыс кезеңі деп балама атайды.

Сондықтан, жеткіншектік шақ психология саласында аса күрделі жас кезеңі ретінде сипатталады. Бір қарағанда, жеткіншектердің әлеуметтік жағдайы өзгеріссіз: жеткіншек өз отбасында өмір сүреді, үйреншікті мектебіне барады, бұрыннан таныс қатарластары ортасында, яғни өмір сүру ортасында осыған дейінгі жас аралығынан ешбір айырмашылығы жоқ. Алайда, жеткіншектердің психикалық дамуы олардың ересектер өміріне аяқ басу құлшынысына байланысты және өзіндік танымының, «Мен-тұжырымының», өзіндік әрекеттерін талдаудағы сыни көзқарастың артуындағы, әлеуметтік бірдейлігінің қалыптасуындағы, құндылықтар жүйесін қайта бағалауындағы, жаңа әлеуметтік ұстанымдарды игеруіндегі, жетекші қажеттіліктер иерархиясындағы қозғалыстарының елеулі өзгерістерімен сипатталады. Ал қолайсыз отбасылық жағдайларда қарсылық, қақтығыс көріністері, мінез акцентуациялары, түрліше өзін кемсіте бағалауының дамуы мүмкін. Мінез-құлық, жүріс-тұрысында әлеуметтік бейімделу тәсілдерінің толық жетілмеуіне, өзінің тұлғалық орынын табуына оңтайлы жағдайлардың болмауына қарай жеткіншектерде дивиантты мінез-құлық, жүріс-тұрыстың дамуы ықтималдылығы да бар. Қатарластарымен қарым-қатынасы, топта жоғары статусты иеленуге деген ұмтылысы жеткіншектердің жетекші іс-әрекетіне айналады.

Т. В. Драгунова [78], өз еңбектерінде жеткіншектердің психологиялық портретін тізбектей сипаттайды: 1) «жеткіншек үшін оның есейгендігін қоршаған ортасының байқауы маңызды»; 2) жеткіншек үшін мінез-құлық, жүріс-тұрысында «балалық» қылықтының болмауы маңызды; 3) жеткіншектің құндылықтары «ересектер шаруасы» тұрғысынан тағайындалады; 4) «жеткіншектің сүйікті кейіпкері - белсенді, мақсатына жетуге ұмтылған, тығырық жағдайлардан жеңімпаз болып шығатын адам». Кез-келген бастамаларында ол бақылаушы емес, іскер болғанды қалайды; 5) армандау мен қиялдауға бейімділігі өзінің шынайы (не ойдан шығарылған) қасиеттері жайлы әңгімелеу бейімділігімен қатар жүреді. «Жеткіншектер шынайы жасағанынан артық істегісі келеді»; 6) түрліше «ережелерді» орнату (мысалы, достық ережесі т. б. ) ; 7) мінез-құлық, жүріс-тұрыс нормалары туралы пікірлерін ересектердің әрекеттерін талдауда қолданады.

Жеткіншектер психологиясына қатысты батыс, еуропалық, қазақстандық ғылыми-зерттеу басылымдарындағы мәліметтерді қарастыра келе, аталмыш мәселеге қатысты ортақ пікірлерді кезіктірмедік.

Жеткіншектік кезеңді қарастырған зерттеушілердің қай-қайсының еңбектерін алып қарасақ та, бұл шақ қоғамдық әрекет-қылықтардың өзгерісімен ерекшеленеді. Ал қоғамдық әрекет қарым-қатынас негізінде түсіндіріледі. Ендеше, А. А. Бодалевтің: «Тұлға адамдармен қарым-қатынас барысында қалыптасады. Өмірінің бастапқы кезеңінде адамның өзінің қоршағандарын таңдау мүмкіндігі болмаса, кемелденген шақта ол өзінің айналасындағы, қатынасатын адамдарының саны мен құрамын реттейді…», - деген пікірін негізге аламыз [43] .

Жеткіншектік кезең жас кезеңдері ішіндегі ең күрделісі. Сонымен қатар жеткіншектік кезең баланың адамдарға, қоғамға, өзіне қатынасын адамгершіліктің негізін қалыптастыратындықтан жауапкершілікті қажет ететін шақ. Осы жаста мінездің, тұлғааралық мінез-құлықтың негізгі түрлері тұрақталынады. Жеткіншектік кезеңнің басында балада ересектерге ұқсас болуға құштарлығы көрініс береді. Осы кезде балалар өздерін ересек санап, ересектерге еліктеп өздеріне ересек адамға сияқты қарауды талап етеді. Бірақ олар ересектерге қойылатын талаптарды орындай алмайды. Жеткіншектердің жылдам өсуіне өмір жағдайы да әсер етеді. «Ересек сияқты болу» деген мақсатқа жетудің ең жеңіл әдісі бақылаудағы мінез-құлықтың сыртқы түріне еліктеу болып табылады [96] .

Жеткіншектер 12-13 жастан бастап (қыз балалар ұл балаларға қарағанда ертерек ) өздерінің айналасындағы ересек адамдардың мінез-құлқын қайталауға тырысады. Бұған киім киісі, шаш қойысы, сәндік бұйымдары, мінез-құлық мәнері, құштарлығы т. б жатады. Ал ұл балаларға көбінесе еліктейтін адамдары болып, өзін «нағыз еркек сияқты» ұстайтын, ерік-жігері күшті, төзімділігі жоғары, батыл, көзге түскен адамдар болып табылады. Бұл кезеңде баланың өзіндік санасы қалыптасып, даму үрдісі жалғасады. 7-8 сыныптарда жеткіншектер жүйелі түрде өзіндік тәрбиемен айналыса бастайды. Бұл әсіресе ұл балаларға тән. Жеткіншектер хикаяларды, романтикалық киноларды және сәйкесінше, әдебиеттерді жақсы көреді. Өйткені осы әдебиеттерде олар еліктейтін нағыз еркектерге тән қасиеттерді бойына жинаған батырлар кездеседі. Осы кездегі жеткіншектердің тағы да бір даму түрі - спорт болып табылады. Оған бар қызығушылығымен айналысып, қауіп-қатерге қарамай көп күш жұмсайды [7] .

Жан Жак Руссо алғашқылардың бірі болып жеткіншектердің әлеуметтік құбылысына қызығушылық танытты. Жеткіншектік кезең өзіндік сана-сезімі пайда болған екінші туу кезеңі деп есептеді. Ал Холл жеткіншектік кезеңді бала психологиясының дамуының «атасы» деп айтады. Адам өзіндік сана дағдарысын жеңсе, жеке адам болып қалыптасады деген қорытынды Холл тұжырымдамаларының жетістігі болып саналады. Л. С. Выготский жеткіншектік кезеңді дағдарыспен ғана түсіндіріп қоймай, негативті жағдайлармен сипаттайды. Өтпелі кезең - «дағдарыс кезеңі» деген түсінік жеткіншек жастағылардың психологиялық ерекшеліктерінің тұжырымдық негізі болып, осы кезеңнің қиындықтарын анықтайды [90] .

К. Левин жеткіншек кезеңдегі балаларды «маргиналды жеке адам» деп сипаттаған. Олардың эмоционалдық, тұрақсыздық, сезімталдық, агрессивтілік, ашушаңдылық, қоршаған ортамен қақтығыста болу қырларын атап көрсетті. Мұндай мінез қырлары ұлдарда 14-16 жаста, қыздарда 11-13 жаста көрінеді [97] .

Бюллер 1967 жылы жеткіншектердің қарым-қатынасын зерттей бастаған, ал Салинбех өз теориясында жеткіншектердің интеллектуалдылығын зерттеген. Психологиялық қағидаларда жеткіншектік кезеңдегі балалардың өте терең де маңызды өзгерістерге ұшырауы қарастырылады. Осы өзгерістер төңірегінде жеткіншектердің әлеуметтік бейімделуі мен жас шекарасын құру талданады.

Жеткіншектердің психологиялық даму кезеңі баланың өзіне ғана емес, олармен қарым-қатынасқа түсетін адамдарға да қиын кезең екендігі жоғарыда аталған. Оның себебі:

1. жеткіншектердің психологиялық дамуында әлеуметтік факторлардың жетекші рөлді иеленуі;

2. олардың психикалық өзгерістерінің ересектермен қарым-қатынасына, оқу мотивацияларының бағытына, жыныстық жетілуіне байланысты сөйлеу ерекшеліктерімен сипатталуы;

3. жеткіншектердің өзіндік сана-сезімі, өзін-өзі бағалауының артуы;

4. жеткіншек жастағы жаңа құрылымдардың пайда болуы: өзін-өзі тәрбиелеуге ұмтылуы; адамгершілік қасиеттерді игеруге бейімделуі; сезім және қызығушылығының өрістеуі; өзін-өзі бағалай білуі; ересектерге ұмтылуға тырысуы.

Сонымен, жеткіншектік кезең дегеніміз балалық шақтан ересек кезеңге өту кезеңі. Жеткіншектік кезеңді кейбір психологтер қиын жас деп сипаттайды. Қиын деп аталуы, ересектер тарапынан қойылатын талаптардың орындалмауы болып табылады.

Бұл кезеңде бала психикасында айтарлықтай өзгерістер жүреді. Жеткіншектердің оқу үрдісіне деген қызығушылықтары әлсірейді. Жаңа білімдерді, қоршаған әлем туралы жаңа пікірлерді меңгеру балада бұрын қалыптасқан тұрмыстық ұғымдарды қайта қарастырады. Ал мектептегі оқу теориялық ойлаудың дамуына ықпал етеді. Барлық танымдық сфераның, теориялық ойлаудың дамуына байланысты қайта қарау - кіші мектеп жасында олардың ақыл-ойының дамуының негізгі мазмұнын құрайды. Теориялық ойлаудың дамуы кіші мектеп жасының аяғында рефлексияның дамуына әкеледі. Сонымен қатар, осы кезеңнің аяғында оқушыларда ерік-жігері, өзін-өзі реттеу қабілеттерінің дамуымен ерекшеленеді [20] .

Л. С. Выготский жеткіншектік кезеңді жаңа құрылым ретінде сипаттап, рефлексияның дамуын және оның негізінде өзімен санасуды талап етулерін, өзін тұлға ретінде тану қабілетін көрсеткен. Сонымен қатар, жеткіншектер айналасындағы адамдарды бағалауының өзгерісі сияқты, өзіндік бағасына да бағдарлана бастайды. Өзіндік бағасының дамуы жеткіншектердің өзектенуі мен өзін-өзі айқындауға ұмтылысын тудырады [89] .

Л. И. Божович өтпелі кезеңнің басты жаңа құрылымы ретінде мотивациялық саладағы өзгерістерін көрсетті. Оның пікірінше, жоғары сынып оқушыларының өміріндегі аффективті ортасы - өз болашағын айқындау және өмірлік бағдарлама құру болып табылады [7] .

Кеңестік зерттеушілер де жеткіншектердің жетекші әрекетін сипаттауда бір пікірге келмеген. Л. И. Божович жеткіншектердің жетекші іс-әрекетін оқу десе, Д. Б. Эльконин интимді-тұлғалық қарым-қатынасты атаған [96], Д. И. Фельдштейн - қоғамға пайдалы әрекетті көрсетеді, В. В. Давыдов- қоғамдық-маңызды әрекетті тағайындаған. Ал А. Г. Асмолов жеткіншектердің жетекші әрекеті «белгіленбеген», ол дамудың нақтылы әлеуметтік жағдайымен анықталатынын дәйектейді [170] .

Сонымен, жеткіншектің бейнесі біраз айшықталды. Біздің келесі мақсатымыз - жеткіншектердің жалпы психологиялық сипатынан қарым-қатынасының ерекшеліктерін анықтау болып табылады.

ХХ ғасырдың ортасында дүниенiң әр түкпiрiнде қарым-қатынас мәселесiне арналған зерттеулер шамамен бiр уақытта пайда болып, тарала бастады. Мұндай зерттеулердiң iшiнде жеткіншектердің қарым-қатынас саласына қатысты еңбектер ерекше орын алады. Ғылымда жеткіншек кезеңдегі психиканың дамуындағы қарым-қатынас аса маңызды шарт ретiнде тағайындалған.

Қарым-қатынас - адамдардың өзара әрекеттестiк және өзара қатынас жасауының ерекше формасы.

Әлеуметтік, педагогикалық және психологиялық әдебиеттерде қарым-қатынастың пәнi, қарым-қатынас қажеттілігі, қарым-қатынас құрудағы мотивтер, қарым-қатынас әрекетi, мiндеттерi, құралдары мен нәтижесi қарым-қатынастың құраушы бөліктері ретiнде қарастырылады.

С. И. Ожеговтің [34] түсіндірме сөздiгiнде қарым-қатынас ұғымы өзара келiсiм, iскерлiк және достық байланыстар ретінде анықталады. Әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық зерттеулерде қарым-қатынас ұғымы өзара әрекеттестiк, байланыс ұғымдарымен жақын мағынада қолданылады. Сонымен қатар қарым-қатынас өрісінде өзара әрекеттесудi, қатынасты тиiмдi жүзеге асырудың тәсiлдерi, дағдылары, құралдары, адамның қабiлетi мен қасиеттерi жүйесiнде қарастырылады. Қазiргi кезде қатынас мәселесiн философия, психология, әлеуметтану, антропология, этика, психолингвистика - осы сияқты, әр саладағы ғылымдар әр жақты зерттейдi.

Л. С. Выготский, Б. Н. Ананьев еңбектерінде қарым-қатынасты өмір әрекетінің бір формасы, адам дамуының әлеуметтік жағдайы, жеке адамның қалыптасуының түрткісі деп қарастырады [89] .

А. В. Петровский қарым-қатынасты біріккен іс-әрекет туғызатын, адамдар арасындағы қатынасты дамытатын көп жоспарлы үрдісі дейді [44] .

Р. С. Немов қарым-қатынас барлық тірі ағзаларға тән, бірақ адамда күрделі формадағы, саналы әрекет деп анықтайды [34] .

Бiз өз зерттеуімізде қарым-қатынасты коммуникациялық iс-әрекет деп қарастыратын А. Н. Леонтьев [169], Т. М. Андреева [55] тұжырымдамаларына сүйенемiз. Сонда қарым-қатынастың құрылымын анықтайтын коммуникация, интеракция және перцепция коммуникациялық iс-әрекет құраушылары деп қарастырылады.

Қарым-қатынас механизмдерi мен олардың өзгерiп, даму, жетiлу жағдайлары кеңестік М. С. Каган [172], Д. Б. Парыгин [49], И. С. Кон [66] сынды философтар мен социологтардың, психолингвист - Л. А. Леоньтев [169], әлеуметтiк психология саласындағы белгілі зерттеушілер: Б. Ф. Поршнев [32], Г. М. Андреева [55], жас ерекшелiк және бала психологиясын зерттеген В. С. Мухина [99], Я. Л. Коломинский [35] және педагогикалық психология саласындағы зор үлес иегері В. А. Кан-Калик [168] сынды ғалымдардың еңбектерінде кезікті.

Жеткіншектердің ересектермен және қатарластарымен қарым-қатынас жасауы әр-түрлi ғылыми позициядан түсiндiрiледi.

Л. Н. Иванская, В. И. Кабрин, Н. А. Логинова және Е. А. Хорошилова жетекшiлiгiмен Ленинград университетінде жүргізілген зерттеу жұмысында [169] жеткіншектік кезеңдегi қарым-қатынас саласының ерекшелiктерi, әлеуметтік жағдайы, мотивацияциялық-қажеттілік аясы мен дамуы эксперимент түрiнде қойылды және теориялық тұрғыдан жалпыланды.

М. И. Лисинаның [162] қарым-қатынас құралдарының үш тобын: экспресcивтi - мимикалық, заттық-әрекеттiк және тiлдiк құралдарына бөлiп қарастыруы балалар үйі жағдайындағы бiздiң зерттеуiмiз үшiн де маңызды.

Қарым-қатынас анықтамасындағы (М. И. Лисина бойынша) оның жалпы нәтижесi ретiнде қарым-қатынастан шығатын материалдық және рухани сипаттағы құрылым алынды. Нақтыласақ, жалпы нәтиже - өзара қатынас (Я. Л. Коломинский [160] ), таңдамалы бауырластық (С. В. Корницкая [149], Р. А. Смирнова [29] ), қарым-қатынас субьектiлерiнiң бейнесi (А. А. Бодалев [43], Н. Н. Авдеева [2], А. Н. Силвестру [160] ) деп қарастырылады.

Л. П. Буева [90], М. С. Каган [172] және т. б. қарым-қатынасқа философиялық тұрғыдан талдау жасайды және қарым-қатынас пен iс-әрекеттiң ерекшелiктерiне, өзара байланысына орай қарастырады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.