Менеджмент пәнінен дәрістер
1. ЛЕКЦИЯ. ТАЌЫРЫБЫ: БАСҚАРУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ПӘНІ МЕН ӘДІСІ
2. ЛЕКЦИЯ. ТАЌЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТІҢ МӘНІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ
ЛЕКЦИЯ 3 . ТАҚЫРЫБЫ: БАСҚАРУДАҒЫ ЖҮЙЕЛІК ТӘСІЛДІҢ НЕГІЗДЕРІ
ЛЕКЦИЯ 4. ТАҚЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТ ЭВОЛЮЦИЯСЫ.
ЛЕКЦИЯ 5 . ТАҚЫРЫБЫ: ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ МЕНЕДЖМЕНТ КОНЦЕПЦИЯСЫ
6 . ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕНЕДЖМЕНТТІҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
7 . ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ҰЙЫМ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
8 . ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ҰЙЫМ МАҚСАТТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ.
9 . ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ҰЙЫМНЫҢ ІШКІ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ ОРТАСЫ
10 . ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН БАСҚАРУ НОРМАСЫ
11.ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ.ҚҰҚЫҚТЫҚ НЫСАНДАРЫ
12.ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ӘРЕКЕТТЕСТІКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ӨКІЛЕТТІЛІКТЕР
13 . ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТТІ ИНФОРМАЦИЯМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
14 . ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТТЕГІ БАСҚАРУ ШЕШІМДЕРІ
15.ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІ
16.ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: БАСҚАРУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРДІҢ ОРНЫ МЕН РОЛІ
17.ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ.ӨКІМДІК ӘДІСТЕРІ
18 . ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕНЕДЖМЕНТ ФУНКЦИЯСЫ РЕТІНДЕ
19 . ЛЕКЦИЯ.ТАҚЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТТЕГІ ЖОСПАРЛАУ
20 . ЛЕКЦИЯ.ТАҚЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТТЕГІ МОТИВАЦИЯ
21 . ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ БАҚЫЛАУ
22.ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: АДАМ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУ ЖӘНЕ ТОПТЫ БАСҚАРУ
23 . ЛЕКЦИЯ.ТАҚЫРЫБЫ: БАСШЫЛЫҚ: БИЛІК, ЫҚПАЛ ЕТУ ЖӘНЕ ӘРІПТЕСТІК
24 . ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ЛИДЕРЛІК: БАСҚАРУ СТИЛІ МЕН МЕНЕДЖЕР ИМИДЖІ
25 ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ҚАЙШЫЛЫҚТАРДЫ, КҮЙЗЕЛІСТЕРДІ ЖӘНЕ ӨЗГЕРІСТЕРДІ БАСҚАРУ
2. ЛЕКЦИЯ. ТАЌЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТІҢ МӘНІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ
ЛЕКЦИЯ 3 . ТАҚЫРЫБЫ: БАСҚАРУДАҒЫ ЖҮЙЕЛІК ТӘСІЛДІҢ НЕГІЗДЕРІ
ЛЕКЦИЯ 4. ТАҚЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТ ЭВОЛЮЦИЯСЫ.
ЛЕКЦИЯ 5 . ТАҚЫРЫБЫ: ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ МЕНЕДЖМЕНТ КОНЦЕПЦИЯСЫ
6 . ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕНЕДЖМЕНТТІҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
7 . ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ҰЙЫМ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
8 . ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ҰЙЫМ МАҚСАТТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ.
9 . ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ҰЙЫМНЫҢ ІШКІ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ ОРТАСЫ
10 . ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН БАСҚАРУ НОРМАСЫ
11.ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ.ҚҰҚЫҚТЫҚ НЫСАНДАРЫ
12.ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ӘРЕКЕТТЕСТІКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ӨКІЛЕТТІЛІКТЕР
13 . ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТТІ ИНФОРМАЦИЯМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
14 . ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТТЕГІ БАСҚАРУ ШЕШІМДЕРІ
15.ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІ
16.ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: БАСҚАРУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРДІҢ ОРНЫ МЕН РОЛІ
17.ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ.ӨКІМДІК ӘДІСТЕРІ
18 . ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕНЕДЖМЕНТ ФУНКЦИЯСЫ РЕТІНДЕ
19 . ЛЕКЦИЯ.ТАҚЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТТЕГІ ЖОСПАРЛАУ
20 . ЛЕКЦИЯ.ТАҚЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТТЕГІ МОТИВАЦИЯ
21 . ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ БАҚЫЛАУ
22.ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: АДАМ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУ ЖӘНЕ ТОПТЫ БАСҚАРУ
23 . ЛЕКЦИЯ.ТАҚЫРЫБЫ: БАСШЫЛЫҚ: БИЛІК, ЫҚПАЛ ЕТУ ЖӘНЕ ӘРІПТЕСТІК
24 . ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ЛИДЕРЛІК: БАСҚАРУ СТИЛІ МЕН МЕНЕДЖЕР ИМИДЖІ
25 ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ҚАЙШЫЛЫҚТАРДЫ, КҮЙЗЕЛІСТЕРДІ ЖӘНЕ ӨЗГЕРІСТЕРДІ БАСҚАРУ
Қазіргі таңдағы менеджмент ғылымының өзекті мәселелерімен бұған дейін онымен тығыз байланыста болған басқа ғылымдар айналасып келген. Осы арада біз, араға бармай-ақ заң ғылымының салаларымен байланысты мәселелерге тоқталайық. Бұрынғы кезеңдерде заң ғылымы жалпы адамдар арасына әділеттілікті үгіттеумен айналасатын еді. Заң ғылымы әділеттіліктің орнығу шеңберінде адамдардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін, тапшы ресурстар мен шексіз қажеттіліктер арасында әділ тепе-теңдік орнатуға тырысқан еді. Уақыт өте келе заң ғылымының қарастыратын мәселелерінің аясы кеңейіп күрделене түсті. Аталмыш мәселелердің барлыгымен бір уақытта тек бір ғылым саласының айналысуы қиынға соқты. Осындай жағдайда жаңа бір ғылым саласы пайда болып заң ғылымы мәселелерінің ауқымды бір бөлімін өз зерттеу объектісі етіп алды. Бұл, жаңа ғылым, тапшы ресурстармен шексіз адам қажеттіліктерін қамтамасыз ететін және оны жүзеге асыру барысында заң принциптері мен оның белгіленген көлемінен аспайтын экономика ғылымы болып табылады. Экономика ғылымы ұзақ уақыт бойы заң саласынан қабылдаған шексіз адам қажеттіліктерін қамтамасыз ету міндетін атқарды. Сондықтан да ең алдымен қолда бар шектеулі ресурстар мен мүмкіндіктерді пайдаланды. Бұлардың жеткіліксіз болуы салдарымен адам қажеттіліктерін қамтамасыз етуді одан әрі жақсарта түсу үшін өзге жаңа ресурстар (тауар және қызмет көрсету) өндіре бастады. Бұлармен қолда бар ресурстарды қосып қажеттіліктер мен ресурстар арасында одан да әділ тепе-теңдік құру жолында барынша күш салды. Экономика ғылымы бір жағынан адам қажеттіліктерін қамтамасыз ететін тауарлар мен қызмет көрсетулерді арттырса, келесі бір жақтан адамдардың оған деген қажеттіліктерін де арта түсті. Қажеттіліктер мен ресурстар арасында тепе-теңдікті сақтау мүмкін болмады. Бұл тепе-теңдікті қамтамасыз етуді мақсат тұтқан экономика ғылымы мәселесінің аумағы барған сайын кеңейіп, маңызы арта түсті. Экономика ғылымы бұл мәселелерді жеке өзі зерттеп үлгере алмайтын жағдайға жеткен кезде, жаңа бір ғылым саласы қалыптасып, экономика мәселелерінің бір бөлімін өз зерттеу объектісіне алды және өзіне дейінгі заң ғылымының жалпы принциптері мен шектеу шеңберінде осыларды жүзеге асыру үшін қызмет етті. Бұл жаңа ғылым саласын менеджмент деп атаймыз. Оның қарастыратын мәселелеріне адам қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында тауар және қызмет өндіру жатады. Бұл іс-шараларды жүзеге асыру барысында осы салада өзіне дейінгі экономика және заң ғылымдары тарапынан қабылдаған заңдылықтар, принициптер (қиғидалар) және шектемелерге тәуелді болады. Менеджменттің тарихи дамуы мен заң және экономика ғылымдары арасындағы ара-қатынастарын. Батыс елдерінің тарихы тереңге жайлаған білім беру мекемелерінің құрылымы мен ұйымдастырылуынан көруге болады. Мысалы, Франция университеттерінде бұрындары тек заң факультеттері ғана болатын. Экономика мен менеджмент салалары осы факультет бөлімдерінде оқытылатын. Ғылымның дамуымен бірге кейінгі жылдары заң факультеттері. Заң және экономика факультеті болып өзгеріп, бір құрылым аясында әрі заң, әрі экономика және менеджменттік бағдарламалар жүйесінде оқытыла бастады.
1. Басқару негіздері. Оқу құралы, Экономика, 1997.
2. Менеджмент негіздері. Ахметов А.,2005.
3. Менеджмент ( лекциялар курсы). Бердалиев К.Б., Алматы, 2006.
4. Р.С. Каренов. Менеджмент негіздері: Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1999
5. Кубаев К.Е. Теория постоения систем управления.
6. Кубаев К.Е. и др. Теория и практика менеджмента.
7. Ахметов К.Ғ., Сағындықов Е.Н., У.С.Байжомартов, Б.А.Жүнісов, Ж.Ж.Жұмаев. -Ақтөбе, Орал, 2005 ж Менеджмент.
2. Менеджмент негіздері. Ахметов А.,2005.
3. Менеджмент ( лекциялар курсы). Бердалиев К.Б., Алматы, 2006.
4. Р.С. Каренов. Менеджмент негіздері: Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1999
5. Кубаев К.Е. Теория постоения систем управления.
6. Кубаев К.Е. и др. Теория и практика менеджмента.
7. Ахметов К.Ғ., Сағындықов Е.Н., У.С.Байжомартов, Б.А.Жүнісов, Ж.Ж.Жұмаев. -Ақтөбе, Орал, 2005 ж Менеджмент.
ЛЕКЦИЯ. ТАЌЫРЫБЫ: БАСҚАРУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ПӘНІ МЕН ӘДІСІ
Жоспары:
1. Менеджменттің теориялық және әдістемелік негіздері
2.Теория мен практика бірлігі, менеджментті зерттеудегі тарихи және
логикалық тәсілдер
3.Менеджмент оқу пәнінің басқа пәндерімен байланысы
4. Басқарудың шетелдік тәжірибесін зерттеу қажеттілігі
Лекция маќсаты: Басқару ғылымының теориялық және әдістемелік негіздері,
басқарудың шетелдік тәжірибесін зерттеу қажеттілігі
Лекция мєтіні
1.Менеджменттің теориялық және әдістемелік негіздері
Қазіргі таңдағы менеджмент ғылымының өзекті мәселелерімен бұған дейін
онымен тығыз байланыста болған басқа ғылымдар айналасып келген. Осы арада
біз, араға бармай-ақ заң ғылымының салаларымен байланысты мәселелерге
тоқталайық. Бұрынғы кезеңдерде заң ғылымы жалпы адамдар арасына
әділеттілікті үгіттеумен айналасатын еді. Заң ғылымы әділеттіліктің орнығу
шеңберінде адамдардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін, тапшы ресурстар
мен шексіз қажеттіліктер арасында әділ тепе-теңдік орнатуға тырысқан еді.
Уақыт өте келе заң ғылымының қарастыратын мәселелерінің аясы кеңейіп
күрделене түсті. Аталмыш мәселелердің барлыгымен бір уақытта тек бір ғылым
саласының айналысуы қиынға соқты. Осындай жағдайда жаңа бір ғылым саласы
пайда болып заң ғылымы мәселелерінің ауқымды бір бөлімін өз зерттеу
объектісі етіп алды. Бұл, жаңа ғылым, тапшы ресурстармен шексіз адам
қажеттіліктерін қамтамасыз ететін және оны жүзеге асыру барысында заң
принциптері мен оның белгіленген көлемінен аспайтын экономика ғылымы болып
табылады. Экономика ғылымы ұзақ уақыт бойы заң саласынан қабылдаған шексіз
адам қажеттіліктерін қамтамасыз ету міндетін атқарды. Сондықтан да ең
алдымен қолда бар шектеулі ресурстар мен мүмкіндіктерді пайдаланды.
Бұлардың жеткіліксіз болуы салдарымен адам қажеттіліктерін қамтамасыз етуді
одан әрі жақсарта түсу үшін өзге жаңа ресурстар (тауар және қызмет көрсету)
өндіре бастады. Бұлармен қолда бар ресурстарды қосып қажеттіліктер мен
ресурстар арасында одан да әділ тепе-теңдік құру жолында барынша күш салды.
Экономика ғылымы бір жағынан адам қажеттіліктерін қамтамасыз ететін
тауарлар мен қызмет көрсетулерді арттырса, келесі бір жақтан адамдардың
оған деген қажеттіліктерін де арта түсті. Қажеттіліктер мен ресурстар
арасында тепе-теңдікті сақтау мүмкін болмады. Бұл тепе-теңдікті қамтамасыз
етуді мақсат тұтқан экономика ғылымы мәселесінің аумағы барған сайын
кеңейіп, маңызы арта түсті. Экономика ғылымы бұл мәселелерді жеке өзі
зерттеп үлгере алмайтын жағдайға жеткен кезде, жаңа бір ғылым саласы
қалыптасып, экономика мәселелерінің бір бөлімін өз зерттеу объектісіне алды
және өзіне дейінгі заң ғылымының жалпы принциптері мен шектеу шеңберінде
осыларды жүзеге асыру үшін қызмет етті. Бұл жаңа ғылым саласын менеджмент
деп атаймыз. Оның қарастыратын мәселелеріне адам қажеттіліктерін қамтамасыз
ету мақсатында тауар және қызмет өндіру жатады. Бұл іс-шараларды жүзеге
асыру барысында осы салада өзіне дейінгі экономика және заң ғылымдары
тарапынан қабылдаған заңдылықтар, принициптер (қиғидалар) және шектемелерге
тәуелді болады. Менеджменттің тарихи дамуы мен заң және экономика ғылымдары
арасындағы ара-қатынастарын. Батыс елдерінің тарихы тереңге жайлаған білім
беру мекемелерінің құрылымы мен ұйымдастырылуынан көруге болады. Мысалы,
Франция университеттерінде бұрындары тек заң факультеттері ғана болатын.
Экономика мен менеджмент салалары осы факультет бөлімдерінде оқытылатын.
Ғылымның дамуымен бірге кейінгі жылдары заң факультеттері. Заң және
экономика факультеті болып өзгеріп, бір құрылым аясында әрі заң, әрі
экономика және менеджменттік бағдарламалар жүйесінде оқытыла бастады.
2.Теория мен практика бірлігі, менеджментті зерттеудегі тарихи және
логикалық тәсілдер
2.Басқару тарихы адамзат тарихымен бірге келеді. Адамдардың
қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысты алғашқы дәуірден бастап,
мамандану мен автоматтандыру ең маңызды элемент ретінде, пайда болуы
қазіргі кезеңге дейін әрбір топ пен қоғамдарда “басқарушы – бағынышты және
бағыну” болған. Басқаша айтқанда, адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатында құрылған ұйымдар ескіргендіктен, бұл ұйымдардағы басқару
әдістерінің де ескергендігі сөзсіз. Басқару адамзат тарихымен бірге
басталғанымен, басқару туралы ой-пікірлердің пайда болуы барынша жаңа болып
табылады. Сондықтан да, басқаруды “өнердің ең көнесі, ғылымдардың ең
жаңасы” деп те айтуға болады. Ал жаңашыл басқару туралы ой-пікірлерінің бір
ғасырлық тарихы бар.
Басқарудың өз алдына өзгеше бір қызмет көрсету саласы болып түбегейлі
зерттелуі өткен ғасырдың туындысы болып табылады. Жазушылардың көбі осы
жаңа ұғымның 1900 жылы F.W. Taylor мен көмекшілерінің ғылыми басқару
нәтижесінде пайда болды деген пікірде. Басқару теориясындағы сатыларды
тарихи эволюция негізінде төмендегідей етіп қарастыруымызға болады.
Дәстүрлі басқару кезеңі
Дәстүрлі басқару кезеңі, алғашқы және орта дәуірдегі ойшылдардың іс-
әрекеттері, сауда-саттығы және басқаруы туралы ой-пікірлер мен көзқарастары
арқылы басқарушылардың құрған ұйымдарды да қамтиды. Дәстүрлі басқару ой-
пікірді туғызған мәліметтер жиынтығы, көбіне ақыл мен логикалық
талдаулармен байланысты болғандықтан, бұл философиялық сипатқа ие.
Дәстүрлі басқарудың көбіне “Автократиялық” және бақылаумен байланысты
белгілі бір ерекшелігі бар. Қытай қамалының, Мысыр пирамидаларының және Рим
амфитеатрларының құрылысында толығымен зорлық-зомбылыққа сүйенген басқару
әдісі қолданылған.
1. Көне Мысырдағы басқару: Пирамидаларды көне мысырлықтар қамшы мен
шынжыр арқылы басқалар тарапынан салдырған. Көне мысырдағы пирамидалардың
белгілі бір тұтқындар тарапынан тиімді үйлесім үшін салынғандығы сөссіз.
Пирамидалардың салынуы үшін қажетті жабдықтардың қамтамасыз етілуі,
жұмысшылар арасындағы үйлесім, олардың азық-түлік мәселесі бойынша жеткен
табысы, көне мысырлықтар басқарудың негізгі принциптерінің кейбіреулерін
білетіндігін атап көрсетуде.
2. Месопотамиядағы басқару: Бабылдық алғашқы кәсіпорын үлгісі
ретіндегі ғибадатханалар, б.э.б 3000 жылдыққа байланысты басқарудың оларға
тиісті екендігін көрсетуде. Жоспарлар жер қойнауында жасырылатын еді.
Жоспарлар жасалатын және жасалған жұмыстар жоғарғы басшылар тарапынан
бақыланатын еді. Месопотамиядағы сауданың немесе осыған байланысты саудалық
керуендердің пайда болуы, тек белгілі бір басқару әдісінің қолданылуы
арқылы ғана мүмкін еді.
3. Көне қытайдағы басқару: Қытайда басқарумен байланысты көптеген
жұмыстардың жүзеге асырылғандығы көрінуде. Әйгілі ең көне әскери тәртіп,
б.э.б. ХVІ ғасырда Қытайлық Сун Цу генералының ойлап тапқан жүйесі болатын.
Орданы бөлімдерге бөлуді, ту мен таңба арқылы байланыстың жасалуын ең
бірінші болып қолданған.
4. Иудейліктер: Көне иудейліктер белгілі бір лидер болу үлгісін
жасауға тырысқан. Иудейліктердің көсемдері адамдар мен күш- қуатты бір
жерден басқаруға тырысқан. Әр түрлі лидерлердің арасындағы хазіреті Мұсаның
орны ерекше. Ол мемлекеттік басқаруда, заң шығаруда және адамдар арасындағы
қарым-қатынастарда басым лидер болғандығы туралы қасиетті кітаптарда
жазулы. Мысалы; Мұсаның жасаған жоспарлары, құрған ұйымы арқасында Мысырдан
қашуды табысты түрде басқаруы, иудейліктерді Мысыр ықпалынан құтқаруы,
басқару қабілеттілігінің ең жоғарғы дәрежеде екендігін көрсетуде.
5. Көне Римдегі басқару: Көне Римдегі өркениеттің қазіргі кездегі
кәсіпорынды басқару туралы көзқарасқа, қажет болса саудалық немесе әскери
салаларда жетілдірілген еңбек бөлінісі мен ұйымдастыру көзқарастарынан
басқа ешбір үлес қоспаған; тек қана сауданың дамуы нәтижесінде кішігірім
кәсіпорындар және тек қана әскердің қажеттіліктерін қанағаттандыратын ірі
кәсіпорындар осындай өркениетпен дамыған.
6. Християн дініндегі басқару: Християн діні кедейлерге үміт, құлдарға
бас бостандық және барлығына өлгеннен кейін игі үміттер беріп отыруы,
басқару түсінігінің өз қалпында қалуының да басты себебі болған. Хазіреті
Исадан ресессансқа дейін ХV ғасыр бойы басқарудың орталықтан немесе
бөлімшелер тарапынан іске асырылуы керек деген ой-пікірлер жалғасып келген.
Католик және православ мектептері өзінің мекен-жайындағы барлық елдерге
толығымен үстемдік еткен. Бұл жағдай, осы елдердің басқаруларының шіркеу
басқаруларына ұқсас түрде түрленуіне де жол ашқан. Алайда, шіркеу өзінің
орталықтан басқару әдісін қолданып нығайтқан кезде, сонымен қатар елдер
мүмкіндігінше бөлімше тарапынан басқару әдісін қолдана бастаған. Осылайша
бетпе-бет кездесетін белгілі бір күштердің пайда болуына кедергі жасаған.
7. Мұсылман дініндегі басқару: Мұсылман мемлекеттеріндегі жалпыға
ортақ басым көзқарас, бас бостандық пен күшті орталықтан басқару болып
табылады. Бас бостандық мұсылман қоғамдарын сана-сезімнің өсуіне және
дамуына бағыттаған, ал күшті орталықтан басқару болса территорияның
кеңейтілуіне, жаулап алуға және ұйымдастырылуға бағыттаған. Бірақ мұсылман
дінінің әлеуметтік жағының төмендеуі және талап етпеушілік философиясы
басым болуы себебінен, сауда-саттық әскери табыстармен бірге паралелді
түрде дамыған, бұндай тепе-теңсіздік және християн дініндегі сияқты
мұсылман дінінде де өлгеннен кейінгі жағдайлар үміттердің жалғасуына әсерін
тигізіп тоқтатқан, сондықтан да өркениеттің дамуын баяулатқан.
Басқарудың діни, парасаттылық және адамгершілік негіздерін қалаумен
байланысты жасалған іс-әрекеттерді барлық қасиетті кітаптардан көруге
болады. Осы тұрғыдан ең алдымен Құран Кәрім, Тәурат және Інжілде басқарумен
байланысты көптеген үкімдер бар. Сонымен қатар, Өтүкен кітаптарында
басқаруға байланысты түсініктер де бар.
Басқару туралы ой-пікірдің дамуы, ауыл шаруашылықтан өнеркәсіпке,
шағымнан үлкенге, бірлік өндірістен сериялық өндіріске өту кезеңінен
басталған. Дәстүрлі басқару кезеңінде басқарушы тек жауапкершілікті болу
қажеттілігін ғана сезер еді. Бұл кезеңдегі жауапкершілік - әлеуметтік және
экономикалық жүйеде қуат пен бақылауға ие болу деген сөз. Дәстүрлі басқару
кезеңінде кәсіпкер алғашқы деңгейде болса да өндірісті өзі бақылайды,
маркетингті, бухгалтерлік есептерді де өзі жүргізеді. Яғни кәсіпкерлік пен
басқарушылық функциясы бір-бірінен айрылмайтын.
3.Менеджмент оқу пәнінің басқа пәндерімен байланысы
Кәсіпорындар белгілі бір заңды жүйе бойынша жұмыс істейді. Жүйенің
шегін заң белгілейді. Кәсіпорындар өз жұмысын осы шектің шеңберінде
атқарады. Егер бір іске заңмен тыйым салынса, кәсіпорындар заңның салған
тыйымын бұзбау үшін жұмыстың формасын өзгеретеді. Кәсіпорындар заңмен тығыз
байланысы отырып, жұмыс істейді. Әртүрлі жағдайларға қарамастан заңды
жауапкершіліктерін орындауға тиіс. Кәсіпорындар заңның қарыздар заңы, сауда
заңы, фирмалар заңы, тәсіл, орындау және банкроттық туралы заң, еңбек
туралы заң сияқты бірнеше салаларымен тығыз байланысты.
Менеджмент және экономика
Экономика ғылымы адамдардың мұқтаждықтары мен олардың мұқтаждықтарын
өтейтін тауар мен қызметтердің арасындағы байланыстарды зерттесе, ал
менеджмент адамдардың қажеттіліктерін өтейтін тауар мен қызмен өндіретін
кәсіпорындармен айналысады. Экономика ғылымының барлық салаларында
менеджмент кездеседі және оның жұмыс шеңбері мен негізгі принциптерін
белгілейді. Кәсіпорындардың тарихи дамуын сөз еткенде менеджменттің заңмен
тығыз байланыста болғанын және одан бөлініп жеке бір ғылым саласына
айналған экономика ғылымынан бөлініп шыққан және оның жалпы айналысқан бір
бөлімін экономиканың қағидаларына бағына отырып егжей-тегжейлі
қарастырғанын көреміз. Осы тұрғыдан алып қарағанда менеджмент пен экономика
ғылымы өте тығыз байланысты. Сонымен бірге заң ғылымы мен экономика ғылымы
сияқты емес одан бір саты жоғары, бірақ басқа ғылымдарға қарағанда бір саты
жақынырақ. Анығырақ айтатын болсақ, заң мен менеджменттің арасында ата мен
бала арасындағы байланысы сияқты жақындық бар.
Менеджмент және социология
Социология қоғамдық мәселелерді зерттеумен айналысады. Ол қоғамдағы
шындық пен оған байланысты мәселелерді қарастырады. Заң қоғамға қатысты
жазбаша ережелерді шығарады. Ал, социология ғылымы болса заң сияқты қоғамды
реттейтін, бірақ заңды түрде белгіленбеген, сонымен қатар қоғам қабылдаған
және қоғамдық өмірді бір жүйеге келтірген жазылмаған ережелерден тұрады.
Кәсіпорындар қоғамдағы заңмен тыйым салынған шектеулерге сай жұмыс істеуге
қандай міндетті болса, социологияның ережелеріне де бағынып, соған қарай
жұмыс істеуге міндетті. Сол себепті де социология мен менеджменттің
арасында тығыз байланыс бар.
Менеджмент және психология
Психология адамның іс-әрекеттерін зерттейтін ғылым. Әлеуметтік
психология болса, қоғамдағы тұлғаның іс-әрекеттерін зерттеумен айналысады.
Басқару немесе ұйымдастыру психологиясы болса, бір ұйымда қызмет істейтін
адамдардың іс-әрекеттерін зерттейді. Өндірістік немесе еңбек психологиясы
болса, өндірісте немесе кез келген жұмыс орнында еңбек ететін адамдардың іс
әрекеттерін зерттейтін ғылым саласы.
Кәсіпорындардың құрылымын зерттегенімізде олардың адамдардан құралған
жүйе екенін байқаймыз. Өндіріс факторын зерттегенде табиғт пен капитал
факторларынан тыс, тағы да үш фактор: еңбек, кәсіпкерлік, басқару және адам
қарым-қатынастарынан тұратынын көреміз. Кәсіпорындардың істейтін жұмысы мен
мақсатын зерттеген кезде кәсіпорындар адамдардың жеке басының немесе
қоғамдағы қажеттіліктерді өтейтін тауар және қызмет өндіру үшін жұмыс
істейтінін және осы тауар мен қөызметті оларға ұнайтындайетіп өндіруге
міндетті екендігін көреміз. Міне, кәсіпорында істейтін жұмысшы, басқарушы
мен тұтынушылардың барлығының іс-әрекеттері кәсіпорындардың пайдалылығына
қатты әсер тигізетіндіктен, кәсіпорындар осы адамдардың іс-әрекеттерін
зерттеп, оларды өз мақсатына сай пайдалана білу үшін психология, әлеуметтік
психология, өндірістік психология, ұйымдастыру және еңбек психологиясымен
тығыз байланыста жұмыс істейді.
Менеджмент және технология
Кәсіпорындардың өндіріс факторларының бірі болып саналатын капитал
бүгінгі күнде компьютерлендіруге байланысты еңбек факторларының да орнын
басатындай дәрежеде кеңейтілген әрі соншалықты маңызды болып табылады.
Қазіргі кездегі кәсіпорындар бәсекелестік ортада жұмыс істей алуы үшін
алдыңғы қатарлы технологияны пайдаланып, бір жағынан жүргізілген зерттеулер
және жетілдіру жұмыстарының негізінде пайдаланған технологияны одан әрі
дамыту үшін тырысуда. Ендігі жерде кәсіпорындар қарапайым өндіріс
факторларынбір жерден басқаратын ұйымнан шығып, өндіріс факторларының бірі
болып саналатын капиталмен бірге еңбек факторы машиналардың алмастыруы,
күрделі технологиялар жиынтығын басқаратын күйге көшті. Осы анықтамалардан
ұқққанымыздай қазіргі кездегі кәсіпорындар техника және технологиямен тығыз
байланысып, технология көптеген қызметтерді қамтитын құрылым жағдайына
жеткен.
Технология және статистикалық математика
Динамикалық құрылымы бар мекеме экономикалық тауар және қыхмет
өндіру кезінде жасалған әрбір операция кәсіпорынның мақсатына, пайдасына
және зиянына әсер етеді. Кәсіпорынның жұмысының, оның мақсатына тигізетін
әсерін, мөлшерін білу, қадағалау және осы күрделі жұмыстарды барынша жақсы
жүргізе білу үшін кәсіпорын басшылары шешім қабылдаған кезде бірнеше
статистикалық және математикалық тәсілдерді қолданады және сол арқылы өте
жақсы нәтижеге қол жеткізуге тырысады. Осы статистикалық және математикалық
тәсілдер кәсіпорын басшысы қолданатын ең маңызды құрал болып табылады.
Осыған дейін жасаған зерттеулерімізді былайша қорытуға болады.
Менеджмент - өз алдына жеке ғылым болмағанымен, бірнеше ғылым әсері
негізінде пайда болған (мысалы: заң, социология, психология, экономика,
электроника, медицина, математика, статистика, физиология, биология,
эргономия және т.б.) білім салаларынан тұратын жүйелі бір білім саласы
болып табылады.
4.Басқарудың шетелдік тәжірибесін зерттеу қажеттілігі
4. Менеджер дегеніміз- басқа адамдарды бағыттау арқылы жұмыстың
орындалуын қамтамасыз ететін адам. Менеджер- қызіргі тәсілді басшылыққа ала
отырып, нақты жұмысты ұйымдастыратын адам. П. Друкердің пікірінше менеджер
2-міндетті атқаратын адам:
Біріншісі: қолда бар ресурстарды нағыз тұтас өндіріс құру. Бұл жағынан
алғанда ол оркестр дирижеріне ұқсайды. Алайда дирижердің қолында композитор
жазған партитура болады. Ал менеджер әрі композитор, әрі дирижер қызметін
атқарады.
Екіншіден: кез-келген шешімді қабылдап іске кіріскен кезде бүгінгі
талаптарды ескерумен қоса келешектегі кәсіпорынның болашағын ойлауы қажет.
Менеджер ұйымдар мен топтардың жұмыстарын жүргізеді. Яғни менеджер
басқару туралы қызметтерді атқарады. Олар:
- Менеджерлер ең алдымен мақсаттарды анықтайды. Мақсаттың қай бағытта
болу керектігіне шешім қабылдайды. Бұл мақсаттардың жүзеге асып
орындалуында өзіне көмек көрсететін мамандармен бірлесе отырып ойлаған
ниеттеріне жетеді.
- Менеджер мақсатқа жету үшін атқарылатын іс шараларды жоспарлайды.
(стратегиялық, оперативтік және тактикалық).
- Менеджер жұмыстарды ұйымдастырады. Қажетті әрекеттерді, шешімдерді,
қатынас-байланыстарды зерттейді және жұмыстарды топтастырады. Бұл
жұмыстар басқаруға болатын істерге бөліп орындалады. Бұл бөлшектермен
мақсаттарды бір ұйымға жинайды. Бұл бөлшектердің басқарушылмасы және
жұмыстардың жүргізілуі үшін жауапкершілікті мойнына алатын адамдар
шешіледі.
- Менеджер жігерлендіреді және байланысты нығайтады.
- Сараптау және өлшеу қабілетін рационалды пайдаланады. Әр ұжымның және
оның ішінде жұмыс істегендерді өнімі үшін маңызды мақсаттарды,
елементтер мен белгілерді топтастырады. Басқа жағынан айтар болсақ
ұжымның өнімді әрі тиімді жұмыс жасауы үшін және жұмысшылардың өзді-
өздерін жетілдіру үшін жағдайларды жасайды.
- Менеджер әрі өзін, әрі басқаларды жетілдіруі керек.ы
Ли Якока менеджерлер жұмысын ұйымдастырудың мынадай қағидаларын алға
тартады:
← айналаңа жақсы жандарды орналастыр, интелегенттерге және
қабілетті адамдарға сүйен;
← өзіңнің бірінші кезектегі мүддеңді айқында, күнделікті іс-
әрекетіңнің жазбасын жазып жүр;
← қалай айтсаң солай жаза біл. Жүргізілген талдаулвр
материялдарға негізделсін және кімге арналғаны белгілі болсын;
← әркімнің билік аясын нақты айқында, адамдардың дербес жұмыс
істеуіне мүмкіндік бер;
← сын ескертпелерді, әртүрлә көзқарастарды ескер, оларды дұрыс
пайдалан;
← өз жұмыс стиліңді тап және қолдан.
Ағылшын консультанты М. Вудкок пен Д. Френсистің пікірінше
менеджерлерге мынадай қабілеттің болуы керек:
← өзін меңгере білу;
← жеке басының бағалы қасиеттері;
← жеке өзінің айқын жоспарлары;
← өзін үнемі жетілдіріп отыру;
← проблеманы шешуге дағдылану;
← өнертапқыш пен инновацияға қабілеттілік;
← қарамағындағыларға ықпал ете білу қабілеті;
← қазіргі басқару әдісін талдай білу;
← персоналды баулу және жетілдіру;
← тиімді жұмыс топтарын қалыптастыру және дамыту қабілеті.
Баќылау с±раќтары:
1. Менеджменттің теориялық және әдістемелік негіздері
2.Теория мен практика бірлігі, менеджментті зерттеудегі тарихи және
логикалық тәсілдер
3..Менеджмент оқу пәнінің басқа пәндерімен байланысы
4. Басқарудың шетелдік тәжірибесін зерттеу қажеттілігі
Әдебиеттер:
1. Басқару негіздері. Оқу құралы, Экономика, 1997.
2. Менеджмент негіздері. Ахметов А.,2005.
3. Менеджмент ( лекциялар курсы). Бердалиев К.Б., Алматы, 2006.
4. Р.С. Каренов. Менеджмент негіздері: Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1999
5. Кубаев К.Е. Теория постоения систем управления.
6. Кубаев К.Е. и др. Теория и практика менеджмента.
7. Ахметов К.Ғ., Сағындықов Е.Н., У.С.Байжомартов, Б.А.Жүнісов,
Ж.Ж.Жұмаев. -Ақтөбе, Орал, 2005 ж Менеджмент.
2- ЛЕКЦИЯ. ТАЌЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТІҢ МӘНІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ
Жоспары:
1. Менеджмент туралы түсінік
2. Менеджмент түрлері: өндіріс менеджменті, қаржы менеджменті, инновация
менеджменті, инвестиция менеджменті, дағдарысқа қарсы менеджменті,
халықаралық менеджмент және басқалар
3. Басқарушы және басқарылушы кіші жүйелер, олардың бірлігі мен
әрекеттестігі
4. Менеджер және оның функциялары
5. Америкалық және Жапон менеджменті: ерекшеліктері мен өзгешеліктері
Лекция маќсаты: Менеджмент туралы жалпы түсінік
Лекция мєтіні
1Менеджмент туралы түсінік
Менеджмент өнердің ең ескісі ғылымның ең жаңасы болып есептелген
Менеджмент жалпылама процес болып есептеледі және мұны қоғамдық көне өнер
сияқты бағалап дамып келе жатқан ғылым деп те қарайтындар бар. Процесс
ретіндегі Менеджмент түрлі қызметкер мен тапсырмаларын, ал өнер түріндегі
басқару жұмысты іске асыруды, білім түріндегі басқару болса жүйелілік пен
ғылыми білім қоғамын білдіреді. Мұны, яғни басқаруды басқа ғылым салалары
өзінше түсіндіреді.
Басқаруды жалпыламалы түрде “Біреулер арқылы жұмыс жасау” деп айтуға
болады. Бұны біраз кеңейтетін болсақ Менеджмент ұйымдардың көздеген
мақсаттарын жүзеге асыру үшін, кәсіпорын қызметтерінің рационал жүйесін
дамыту, пайда болған мәселелерді басқалар арқылы шешу үшін шешуші процес
деп сипатталады.
Басқару процесі туралы сөз ету үшін төмендегі шарттардың болуы қажет.
1. Басқару процесінің болуы үшін бірден көп адам санының болуы қажет.
Жануар мен заттардың басқармасы болуы мүмкін емес. Жануарлар бағылады,
автомобил жүргізіледі, заттар қолданылады.
2. Басқарудың болуы үшін тек қана адамдардың болуы жеткіліксіз. Сонымен
бірге адамдар өзара кәсіби байланысты жұмыс істеулері қажет.
3. Бірге істелеті жұмыстың мақсатына сай болуы керек. Мақсатсыз ұйым
болмайды.
Менеджмент – нарықтық экономика жағдайында өндірісті тиімді басқарудың
теориясы мен практикасы.
Менеджмент – бұл өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару
еңбегі, әлеуметтік қатынастар саласн жаңарту,
инновациялау, жаңалық енгізу мақсатында фирмаларды,
компанияларды тиімді басқару принциптерінің тәсілдері
мен фирмаларының жиынтығы.
Менеджмент – ұйым жұмысын ұйымдастыру
Менеджмент – фирманың басқарылуын ұйымдастыру процесі. Яғни ұйымның
ішіндегі коллективті, басшыларды, персоналды жүйелі,
әртүрлі іс-шараларды ұйымдастыру процесі.
Менеджмент – ол шешім қабылдау процесі.
Менеджменттің мақсаты мен міндеттері.
Менеджменттің мақсаты:
- пайда табу
- өндірісті басқару
- технология мен техниканы жетілдіру
- кадр потенциялын тиімді пайдалану
- персоналдардың шығармашылық туындыларына жағдай жасау
Менеджменттің міндеттері:
- қолдағы ресурстар негізінде тұтынушылардың сұраныстары
мен қажеттіліктерін қанағаттандыратын тауар қызмет өндіру
- кәсіпорынның рентабелділігін арттыру
- өндірісті автоматтандыру
- жұмысшыларға жағдай жасау және ынталандыру
- фирманың барлық бөлім мен бөлімшелердегі жұмыстардың
тиімділігін үнемі бақылау
- жаңа нарыққа шығу жолдарын іздестіру
Менеджмент міндетіне жету үшін мына жағдайларды шешуі керек :
- фирманың нақты даму мақсатын анықтау
- мақсаттың келешегін айқындау
- стратегияны жасау
- қажетті ресурстармен қамтамасыз ету
- бақылау жүргізу
2. Менеджмент түрлері: өндіріс менеджменті, қаржы менеджменті,
инновация менеджменті, инвестиция менеджменті, дағдарысқа қарсы
менеджменті, халықаралық менеджмент және басқалар
Әлем елдерінің барлығының экономикалық сипаты мен дамуын анықтайтын
маңызды факторлардың біріретінде бүкіл әлемде мойындалған ғылыми-техникалық
прогресс (ҒТП) батыс және отандық әдебиеттерде инновациялық процес ұғымымен
байланыстырылады. Бұл процесс жаңалық табуды білдіреді және ғылыми идеяның
туылуынан оның коммерциялық іске асуына дейінгі кезеңдерді, яғни өндіріс
,айырбас,тұтыну қатынастарының бүкіл жинағын қамтиды.
Инновациялық процестерді зертеудің маңыздылығы , бір жағынан, қоғам
жкономикасын көтеру үшін ғылым мен инновациялардың ерекшк маңыздылығымен, 2-
ші жағынан, Қазақстан Республикасындаинновациялық дағдарысты жеңу жолдарын
анықтау қажеттілігімен түсіндіріледі.
Инновация термині өтпелі экономика кезеңінде белсенді
пайдаланады.С.б. инновациялық қызмет, инновациялық процесс,
инновациялық шешім және т.б туыстас түсініктер енді.Инновация түсінігін
анықтау үшін ғалымдардың әртүрлі көзқарастарымен танысу керек.
Инновация дегеніміз белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
жаңашыл жаңалықтарды кешенді құру процесі, таралуы және қолданыс
табуы.Әртүрлі ғалымдар, әсіресе щерелдік (Н.Мончев, И.Перлаки, В.Хартман,
Э. Мэнсфилд,И.Шумпетер және т.б), инновация түсінігін өзінің зерттеу
объектісі мен саласына байланысты тұжырымдар айтты. Мәселен, Б.Твис
инновацияны ғылыми ашылымдар немесеидея экономикалық мазмұнға ие процес
ретінде анықтайды. Ал, Б.Сантоның пікірінше, инновация –бұл қоғамдық,
техникалықжәне экономикалық процесс, яғни идеялар мен ашылымдарды
практикада қолдану арқылы қасиеттері жақсы өнімдер мен технологияларды
құруға жеткізеді. Ал егер де инновация экономикалық табысқа, пайдаға
негізделсе, онда оның нарықта пайда болуы қосымша табысты әкелуі мүмкін.
И.Шумпетер инновацияны кәсіпкерлікпен тығыз байланысты өндіріс факторлардың
жаңа ғылыми – ұйымдастырылған комбинациясы деген анықтама ұсынған.
Инновацияның әртүрлі анықтамаларын талдау нәтижесінде, инновацияның
спецификалық мазмұнын өзгерістер құрайды, ал инновациялық қызметтің негізгі
функциясы өзгеріс функциясы болатынын анықтадық.
Сонымен халықаралық стандарттарға сәйкес инновация-(инно-қ қыхметтің
соңғы нәтижесі) жаңа немесе жетілдірілген өнімге айналған, жаңа немесе
жетілдірілген технологиялық процесс нарығына ендірілген, тәжірибе жүзінде
пайдаланылатын немесе әлеуметтік қызметтерге қатысты пайдаланылатын
инновациялық қызметтердің соңғы нәтижесі.
Инновациялық процесті жаңашылдарды өткізу поцесінде болатын ғылыми-
техникалық, тезнологиялық және ұйымдастырушылық өзгерістердің жиынтығы
ретінде анықтауға болады. Ал жаңашылдарды құру, тарату және пайдалануды
инновациялық цикл деп атайды.
Инновацияның негізгі мақсаттары келесілер:
1. мәселенің жаңа техникалық шешімін табу-өнер табыстарын құру;
2. ғылыми-зерттеу және тәжірибе конструкторлық жасалымдарды өткізу;
3. өнімнің сериялық өндірісін бір қалыпқа келтіру;
4. өткізуді дайындау және ұйымдастыру;
5. нарыққа жаңа тауарды ендіру;
6. технологияларды үнемі жетілдіру жолымен жаңа нарықтард аорнығу,
өнімнің бәсеке қабілеттілігін жоғарылату.
Инновацияның негізгі кезеңдері келесілер:
1. Келіп түсетін идеяларды 1 жүйеге келтіру;
2. Идеяларды сұрыптау және жаңа өнім туралы идеяны өңдеу;
3. жаңа өнімнің экономикалық тиімділігін талдау;
4. жаңа өнімді құру;
5. нарықта тестілеу
6. өнім жөнінде маркетинг бағдарламасы негізінде өндіріске жаңа өнімді
енгізу туралы шешімді қабылдау.
Инновациялық процесстің бастапқы кезеңі фундаменталды
зерттеулер(теориялық), ол ғылыми қызметпен байланысты.С.б. әрбір циклдың
элементі(ФЗ,ҚЗ,Ж,Жб,Қ,Иг,жәнеӨӨ) ғылыми қызметпен толық байланысты
болады.Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, ФЗ-дің тек 10% ғана тәжіриьеде
қолданыс тауып, қалған 90% теріс нәтиже бере алады.ФЗ мақсаты- процесті
тану және дамыту.Сонымен, инновациялық менеджер инновациялық процестің
әртүрлі фазаларымен қызмет жасайды және осыны есепке ала отырып,өзінің
басқару қызметін жүргізеді. Инновациялық менеджмент- бұл инновациялық
поцесстерді, инновациялық қызметті, осы қызметпен айналысатын ұйымдық
құрылымдарды және оның персоналын басқару принциптері, әдістері және
формаларының жиынтығы. Менеджменттің басқа да облысы сияқты, инновациялық
менеджментке де келесі тән:
- мақсаттар қою және стратегияны таңдау;
- циклдық 4 кезеңі: жоспарлау, шарттар мен ұйымдастыруды анықтау,
орындау, басшылық ету.
Циклдың әрбір кезеңінде белгілі бір мәселелер шешіледі.
1. Жоспарлау-стратегияны жүзеге асыру жоспарын құру.
2. Шарттарды анықтау және ұйымдастыру- инновациялық циклдың әртүрлі
фазаларын жүзеге асыру үшін қажетті ресурстарды анықтау, қызметкерлер
алдында мәселелерді қою,жұмысты ұйымдастыру.
3. Орындау- зерттеулер мен жасауларды жүзеге асыру, жоспарды іске қосу.
4. Басшылық- бақылау және талдау, іс-әрекеттергетүзетулер енгізу,тәжірибе
жинақтау.Инновациялық жобалардың, инновациялық басқару
шешімдерін,жаңалықтарды қолдану тиімділігін бағалау.
ІІ. Инновациялық қызметті сәтті басқару үшін инновацияны жете зерттеу
қажет.Жаңа инновация технологиялық параметрлері бойынша, с.б нарықтық
тұрғыдан бағаланады.Осыны есепке ала отырып инновацияның жіктемесі құрылады
Технологиялық параметрлерге байланысты инновация өнімдік және
процестік болып бөлінеді.Өнімдік инновациялар жаңа материалдарды,жаңа
жартылай фабрикаттар мен комплекттерді қолдануды, жаңа өнімдер алуды өз
ішіне алады. Процесстік инновациялар өндірісті ұйымдастырудың жаңа
әдістерін білдіреді.(жаңа технологиялар).
ҒТП-тің кезеңдері бойынша ерекшеленетін инновациялар келесі
белгілермен топталады:
- техникалық- жаңа немесе жақсартылған қасиеттермен өнім өндірісінде
пайда болады;
- технологиялық-өнімді жасаудың едәуір жетілген әдістерін қолдану
барысында пайда болады;
- ұйымдастырушылық басқару- өндірісті ,көлікті өткізу және қамтамасыз
етуді оптималды ұйымдастыру процестерімен байланысты;
- ақпараттық - ғылыми-техникалық және инновациялық қызметтерісаласындағы
рационалды ақпараттық ағымдарды ұйымдастыру мәселелерін шешеді;
- әлеуметтік – еңбек жағдайын жақсартуға, денсаулық сақтау,білім
беру,мәдениет саласындағы мәселелерді шешуге бағытталған.
Инновацияның жаңа идеясының инновациялық әлеуетінің дәрежесі бойынша 3
түрі бар:
1.Радикалды инновациялар-әдетте жаңа өнімдер мен технологиялар.
2.Комбинаторлы инновациялар- белгілі элементтердің жаңа
үйлесімі.Комбинаторлы инновациялар тұтынушылардың жаңа топтарын тарту
немесе жаңа нарықтарды игеруге бағытталған.
3.Модификациялық инновациялар- нарықта бар өнімдерді жақсарту немесе
толықтыруға бағытталған.бұл инновациялар кәсіпорынның нарықтағы орнын
сақтауға немесе күшейтуге негізделген.
Сонымен инновациялық поцесс, ол жаңалықтарды жүзеге асыру барысында
болатын ғылыми –техникалық, технологиялық және ұйымдастырушылық өзгерістер
жиынтығы.
Инновациялық процеске жүйелік, циклдық, мүмкіншілік, әлеуметтік
маңыздылығы тән.
Тәжірибеде инновацияны енгізуде инновацияны енгізуде инновациялық
процестің ішкі құрылымынсипаттау үшін бірнеше моделдердің типтері
пайдаланылады.Иновациялық тізбек- инновацяилық процестің ең қарапайым
моделі,онда бүкіл процесс жеке, функционалды немесе құрылымдық кезеңдерге
бөлінген.
Бұл модель бойынша жаңа ғылыми білім автоматты түрде экономикалық
өсімге әкелуі тиіс. Инновацияның әртүрлі түрлері инновациялық менеджментке
спецификалық талаптарды ұсынады. ҒТП,жаңа техникалық білім инновацияға
ауысып,өндірістік процестерді жақсартуға,едәір өнімді ыңғайлы және қауіпсіз
техниканы қолдануға, шикізаттың жаңа түрлерін пайдалануға,еңбектің
әлеуметтік шарттарын өзгертуге,яғни адамның қажеттіліктеріне
жақындастыруға, жаңа және жақсартылған өнімдер өндіруге мүмкіндік береді,
барлық инновациялар өндірістің әлеуметтік – экономикалық тиімділігін
жоғарылатуға бағытталған.
Дағдарысқа қарсы басқару
Кәсіпорын қызметінде дағдарыстың немесе дағдарыс қаупінің
туындауы – қалыпты құбылыс, оның басты себебі өндіріс пен тауарды
тұтынуындағы алшақтықтың пайда болуы болып табылады.
Экономикалық кризистің мәні төмен қабілетті жиынтық сұранысқа қатысты
тауарды қайта өндіру кезінде және қоғамдық капиталдың ұдайы өндіріс
жағдайының бұзылуы, жаппай фирмалардың банкроттыққа түсуі, жұмыссыздықтың
артуы және басқа да әлеуметтік-экономикалық күйзелістердің пайда болуы
кезінде көрініс табады.
Экономикалық дағдарыстың пайда болу себептері тұтыну мен өңдеудің
арасындағы б.т. Натуралды шарашылықта тұтынушы мен өңдеуші арасында
қайшылықтар болған емес, сонда экономикалық дағдарысқа жағдай болмаған.
Еңбектің бөлігіндегі (вертикальды, горизантальды) коперациялар мен
маманданудың дамуы тұтынушылар мен өндірістер арасындағы қарым-қатынасты
тоқтатты. Ауарлық өндіріс уақыт өте өндірісті ұйымдастырудың билік етуші
формасына айналып нарық күшіне түскенде екі аралық қатынас жойылып уақыт
пен кеңістікке тарап танымал болады.
Әлеуметтік экономикалық жүйе яғни мемлекет, фирма немесе компания өмір
сүруінің тенденциясы бар:
1. Қызмет ету
2. Даму
Қызмет ету дегеніміз жүйенің өмір сүруіне қамтамас ету оның
бүтіндігін, сипаттамасын, анықтаманың функциясын сақтау. Даму дегеніміз
өзгермелі қоршаған ортада жүйенің өмір сүруін нығайтатын жаңа сапалық
қасиеттерге ие болу. Даму немесе қызмет ету бір-бірімен тығыз байланысты
оның сипаттары мен көрсеткіштен көруге болады.
Әлеуметтік экономикалық жүйенің қызмет етуі еңбек затының құралдарының
және еңбек қызметін атқаратын адамның болуын талап етуі сияқты әлеуметтік
экономикалық жүйенің қызмет етуі осы әлеуметтік бір-біріне сәйкес болған
жағдайда ғана мүмкін, яғни еңбек құрлдарына еңбек затын өзгертеді. Адам
еңбек құралдарына ие, нәтижесінде алынған өнім немесе қызмет адамның
мүддесін мен қажетіне сәйкес болуы қажет.
Даму еңбек затындағы , еңбек құрамындағы және адамдағы өзгеріспен
сипатталады. Бұл өзгерістердің критериі болып әлеуметтік экономикалық
жүйенің қызмет етуінің тұрақтылығын қатамасыз етеді немесе осыған
жағдайлар жасайтын жаңа сапалық қасиеттің пайда болып табылады.
Дамудың дәлелі болып еңбектің өнімділігінің артуы, оның сипатының
өзгеруі, жаңа технологияның пайда болуы адамның мотивациясының күшеюі
болып табылады. Қызмет ету мен дамудың байланысы диалектикалық сипатқа ие
яғни бұл дағдарыстың пайда болу және шешілуінің заңдылығын анықтайды.
Мысалы: қызмет ету дамуға кедергі жасайды, бірақ сол дамудың пайда болу
ортасы болып табылады. Ал даму қызмет етудің көптеген процестерін
бұзады, бірақ оның тұрақты қызмет етуіне жағдай жасайды.
Дағдарыс дегеніміз әлеуметтік экономикалық жүйенің (ұйымның) өмір
сүруіне қауіп төндіретін қайшылықтың шиеленісуі.
Дағдарыстың себептері әртүрлі болуы мүмкін.
1. Объективті — ұйымды модернизациялау және қайта құрумен
(реструкторизация)
2. Субъективті - ұйымды басқарудағы қателіктерге байланысты.
3. Табиғи – күтпеген жағдайдағы апат.
4. Сыртқы - елдің макроэкономика тендениясымен стратегиясына,
бәсекелік саяси жағдайына, әлеуметтік экономиканың дамуына байланысты
себептер.
5. Ішкі себеп - ұйымның маркстік инновация
инвестициялық
стратегиясына өндірісті ұйымдастырудағы кемшіліктерге байланысты.
Дағдарысты зертеуде тек оның себептері ғана емес сонымен қатар оның
салдарын қарастыру маңызды.
Алғашқы экономикалық даѓдарыс 1825 жылы Англияда болды. Сол күнге
дейін капитализм басты құрушы болып табылды. Келесі даѓдарыс 1836 жылы
Ұлыбритания мен АҚШ-ты жаулады.1847 жылы даѓдарыс Европаның барлық елдерін
қамтыды. Бірінші әлеуметтік-экономикалық даѓдарыс 1857 жылы болды. Бұл
даѓдарыс капитализмнің дамуы кезеңі басталғаннан бергі ең күшті даѓдарыс
болды. 1873-1878 жылдары даѓдарыс көптеген Европа елдерін және АҚШ-ты
жаулады және ең ұзақ болған даѓдарыс болып саналды. Әлемдік-экономикалық
даѓдарыстар 1900-1903,1907-1920 жылдары болды, ал ең терең, ұзақ болған
әлемдік даѓдарыс 1929-1933 жылдарды қамтыды. Осы жылдары өнеркәсіптік
өндіріс көлемі- 46%, көмір өндірісі-31%,сыртқы сауда айналымы-67%,
жұмыссыздар саны-30млн-ға жалпы жұмыс басты халықтың-25% құрады халықтың
нақты табысы 58% кеміді. Кризис көптеген кәсіпорындардың банкрот болуына
әкелді. АҚШ-тың өзінде 109 мың фирма банкрот болды. Бұл даѓдарыстан
кейінгі дипрессия өте ұзақ болды.
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін 1948-1949 жылдары локальды
экономикалық даѓдарыс пайда болды, ол АҚШ жєне Канаданы жаулады, бірақ 1973-
1975 жылдарда ең күшті даѓдарыс болды. Ол бүкіл капиталистік елдерді
қамтыды және бір ерекшелігі инфляцияның жоғарғы деңгейімен сипатталды.
Экономикалық даѓдарыстардыњ туындау себептеріне әртүрлі қарама қайшы
кәзқарастар бар.
Даѓдарыстыќ құбылыстарѓа деген көқарастарды ‰ш кезеңге бөліп қарастыруға
болады:
1-кезең. Х‡ІІІ ғасырдың басынан ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылдарына дейін. Бұл
кезеңде экономикалық даѓдарыстар капиталистік жүйеде болуы тіпті мүмкін
емес деген ойлар (Б.Сей, Д.Рикардо) немесе кездейсоқ сипатта болатындыѓын
және еркін бәсеке жүйесі оны жеңе алу қабілетінің бар екендігі туралы ойлар
айтылѓан болатын.
2-кезең. ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап 60-шы жылдарға дейін. Бұл
кезеңдегі пікірлер Дж.Кейнс еңбектеріне сүйенді. Ең алдымен экономикалық
кризистер (дәлірек айтсақ дипрессия, тоқырау кезеңдері) классикалық
капитализм жағдайында қалыпты ќ±былыс және нарық табиғатына тән құбылыс деп
саналды. Кейнс батыс экономистері ішінде ең алғашқы болып капиталистік
нарық ішіне монопалияныњ болуын және ол мемлекеттік реттеуді ќажет
ететіндігін айтқан болатын. Даѓдарыстыњ пайда болуын және жұмыссыздықты жою
үшін Кейнс жиынтық сұранысты ынталандыру мақсатында экономикаға мемлекеттің
араласуы керек деп санады. Оның негізгі еңбегі “мультипликатор теориясы”
болып табылады, кейінірек оны экономикалыќ циклдарды талдау кезінде кеңінен
қолданды.
3-кезең. ХХ-шы ғасырдың 60-шы жылдарынан осы к‰нге дейін. Бұл кезеңде
біріншіден, нарықтық экономиканың циклдігінің эгзогендік (ішкі) және
эндогендік (сыртқы) себептерін ажыратуға ерекше көңіл бөлінді. Екіншіден,
көптеген дамыған елдерде мемлекеттің антикризистік реттеуге, циклдік
ауытқуларды түзетуге және экономикалық тепе-теңдікті тұрақтандыруға
ұмтылмайтындығы анықталды.
Кәсіпорындар үшін даѓдарыстың пайда болу себептерін: ішкі және сыртқы
деп екіге бөліп қарастырамыз.
Сыртқы себептерге: даѓдарыс әсер ете алмайтын факторлар жатады. Олар:
халықаралық, ұлттық себептер. Ұлттық себептерге: БАЌ, экономикалыќ-
географиялық, мәдени және ғылыми техникалық сипаттағы себептер жатады.
Ішкі себептер кәсіпорын қызметінің нәтижесі болып табылады.
Ішкі даѓдаѓдарыстыќ жағдайларға: конструкторлық-технологиялық,
экономикалық, қаржылық, сонымен қатар фирма экономикасын басқарудың
жеткіліксіздігі сияќты себептерге жатады.
1) Конструкторлық-технологиялық себептер:
- өнімніњ бәсеке қабілетсіздігі;
- өнімнің ресурс сыйымдылығыќ деңгейінің жоғары болуы (энергия,метал
сыйымдылығы және т.б.);
- артық өндірістік қуаттылықты пайдалану деңгейінің төмендігі, тар
мамандандырылған және кең кооперацияға есептелген өндірістердің болуы;
2) Экономикалық себептер:
- шикізат, материал, көлік, энергоресурстары бағасының жоғары болуынан
өнімнің өзіндік құнының жоғары болуы;
- төмен рентабелділік;
- айналым капиталы қозғалысының баяулауы және оның тауарлық қор және
дебиторлық қарыз түрінде қалуына байланысты айналым қаржыларының
болмауы;
- өнімді жањалау үшін және оның бәсеке қабілеттілігін арттыруға бос
қаржылардың жоқтығы;
3) Қаржылық себептер:
- түсімдер құрылымында ақшалай қаражаттар үлесінің аз болуы және бартер
мен өзара айырбастардың үлесінің жоғары болуы;
- комуналдық шығындар үшін және өндірістік қуаттылықты сақтап тұру үшін
ақшалай қаржылардың көп бөлінуі;
- әлеуметтік сфера объектілерін ұстап тұру шығындары;
4) Ішкі фирма экономикасын басқару себептері:
- персоналды экономикалық ынталандырудың жоқтығы;
- бас мамандар мен бөлімше басшылырының көлеңкелі кәсіпкерлік табыстарының
болуы;
- тауарлар мен қызметтер нарыѓындаѓы ќызмет нәтижелері туралы
бөлімшелердің қаржылық жауапкершіліктерінің болмауы.
Қоғамдық ұдайы өндірудің классикалық циклы 4 фазадан тұрады.
1. Дағдарыс фазасы өндірістің көлденең қысқаруы бағаның түсуі,
жұмыссыздықтың өсуі, банкроттықтың көбейуі, іскерлік белсенділігінің
төмендеуімен сипатталады.
2. Депрессия (стагнация). Бұл фаза жарты жылдан 3 жылға дейінгі уақытты
алады. Бұл шаруашылық өндірістің жаңа жағдайларға және жаңа қаржыларға
бейімделу фазасы.
3. Фаза жандану немесе қалпына келу. Бұл кезде инфляциялар көлемі артады,
баға өседі, өндіріс кеңейеді, процент мөлшері өседі. Жандану 1 кезде
өндіріс құрамының жабдықталуын қамтиды.
4. Фаза өсу экономиканы жаңа деңгейге алып келіп, келесі жаңа
кезеңдік дағдарыстың фазасын дайындайды. Жаңа цикл, өндірістің құлдырау
жұмыссыз проблемасы басталады, сесбебі жиынтық сұрақтардың қысқаруы болып
табылады.
Жиынтық сұраныстың бастапқы қысқаруының факторы салықтың өсуі,
кредиттік процестің өсуі, кейбір өнімге сұраныс төмендігі, саяси және
күтпеген жағдайда соғыс болып табылады.
Экономикалық дағдарыс дегеніміз экономикалық коньюктурада күйзелістік
процесті тудыратын тауарлар мен қызметтерге ұсыныс пен сұраныстың
арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы.
Дағдарыстың түрлері
І.Шаруашылық тепе-теңдігінің бұзылу мастабына қарай:
1) Жалпы дағдарыс дегеніміз барлық ұлттық шаруашылықты қамтитын дағдарыс.
2) Ішінара дағадрыс дегеніміз экономиканың белгілі бір саласын ғана
қамтитын дағдарыс.
3) Қаржы дағдарыс дегеніміз мемлекеттің қаржысаласындағы терең күйзеліс.
Бұл дағдарыс мемлекеттің бюджет тапшылығынан көрінеді. Табыс Табыс
шығын ТШ
4) Ақша несие дағдарысы дегеніміз ақша жүйесінің бұзылуы. Бұл халықтың
салымдарын бір ауақытта (депазит) алған жағдайда коммерциялық және
банктік несиені бірден қысқартқан жағдайда пайда болады.
5) Валюталық дағдарыс.
6) Биржалық дағдарыс - қор биржасындағы терең дағдарыс. Бұл бағалы
қағаздың курсын бірден төмендету жағдайда пайда болады.
II. Тепе-теңдікттің бұзылуының үнемі орын алуында пайда
болатын дағдарыс.
1) Кезеңдік циклдық дағдарыс.
2) Аралық дағдарыс
3) Тұрақсыз дағдарыс (құрылымдық, аграрлық, салалық).
- Құрылымдық тұрақсыз дағдарыс өндіріс саласындағы
арасындағы ара қатынастың өзгеруінен туындайды.
- Агралық тұрақсыз дағдарыс АШҚ өнімнің өткізуінің төмендігі
өніміне бағаның төмендеуі нәтижесінде туындайды.
- Салық тұрақсыз дағдарыс - халық шаруашылығының бір ғана
саласын қамтиды және өндіріс құрылымына өзгерістер
алып келеді, басқа шаруашылықтың құрылымын өзгертеді.
II. Ұдайы өндіріс пропорциясының бұзылуы нәтижесінде болатын дағдарыс.
1. Артық өндіру дағдарысы.
2. Жеткіліксіз өндіру дағдарысы - халықтың төлем қабілеті сұранысын
қанағаттандырмау.
3.Басқарушы және басқарылушы кіші жүйелер, олардың бірлігі мен
әрекеттестігі
Менеджменттің ерекшеліктері
Барлық ұйымдарда ортақ басқару процесінің ерекшеліктерін былай деп
түсіндіруге болады.
Басқарудың мақсаты мен ерекшеліктері: Басқару процесі біреу
немесе бірнеше мақсаттарды орындауға бағытталған процес.
Басқару ұйымы, ұйым иесінің және ондағы басқарушылардың
мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған. Мақсатсыз басқару болмайды.
Басқарудың адамдық қатынастары мен әлеуметтік ерекшеліктері:
Басқарудың сыртқы және ішкі қатынастары адамдармен болады. Басқарған және
басқарылғанның болғаны үшін басқару адамдардың арасына және адамдардың
болған жерде әрдайым болады. Адамның жан-жануар және өсімдіктермен болған
жұмыс нәтижелерінде басқару ісінің болуы мүмкін емес.
Басқару іс барысындағы ерекшеліктер: Бірден көп адамдардың
көрсетілген мақсаттарға жету үшін ең бірінші адамдардың бір-біріне
көмектесу, араласу және бір-бірімен жұмыс істесуі керек. Біреулердің жұмыс
істерінде өзінше жұмыс істеу рухы емес, бірге жұмыс істеу болған жағдайда
ғана басқарушылық бар деп айта аламыз.
Басқарудың иерархиялық ерекшеліктері: Ұйымда жұмыс істегендердің
арасында (тепе-теңдік( емес, жоғары-төмен қарым қатынастар бар. Ұйымның
құрылуы үшін басқарғандар мен басқарылғандардың орындары сатылы жүйеде
болуы керек. Төменгі, ортаңғы және жоғарғы дәрежедегі басқарушылар мен
басқарушылық міндеті болмаған жұмыскерлерді қамтыған бір ұйым жүйесі
құрылады.
Басқарудың топтық ерекшеліктері: Басқару топтық жұмыс іс
әрекеттері болып табылады. Басқару болуы үшін бір басқарушы мен ең
болмағанда бір басқарылған адамның болуы шарт. Өзінің жеке басы мақсаттарын
жасау үшін көрсеткен ынталары мен экономикалық істері басқарудың
ерекшеліктері болып есептелмейді.
Басқарудың үйлесімді (координация) ерекшеліктері: Бір ұйым
мақсатына жету үшін қажетті болуы, көптеген жұмыстар, іс және жұмысшылардың
араларында тусіністік, бірге жұмыс істесу, қызметтерді жоспарлау, басқару
үшін аса қажет.
Мақсаттарының жүзеге асуы үйлестіктің жақсы жасалғанына
байланысты. Негізінде басқаруды үйлесімді жұмыс деп те айтуымызға болады.
Басқарудың рационалды ерекшеліктері: Басқару процесінде өте аз
шығынмен жұмыс жасау, сапасын жоғарылату, жұмыстарын өте аз мерзімде
орындау - маңызды мақсаттардың біреуі. Осындай болғаны үшін басқару
рационал іс-әрекет болып есептелген.
Рационалды әрекет ету дегеніміз-аз нәрседен көп нәрсе жасап
шығару үшін кіріс болған нәрселерді ұқыпты, тиімді пайдаланып, аз шығыс
шығару.
Басқарудың универсалдық ерекшеліктері: Басқарудың универсалдық
ерекшелігі екі бағытта. Біріншісі көлденеңнен болған басқару. Бұл жанұяны
басқарудан бастап жер бетінің ресми және ресми емес барлық ұйымдарында
кездеседі.
Бұл ұйымдардың әрқайсысы басқарған не болмаса басқарылған халде
болады. екіншісі тігінен басқару, бұл жоғарғы жақтағы бастықтан басталып
төмендегі жұмысшыларға дейінгі арадағы барлық сатыларда кездеседі. Осы
тұрғыдан қарағанымызда басқару универсал болып шығады.
Басқарудың екі жақты процес болу ерекшеліктері: Басқару (шешім
қабылдау( және (жүргізу( процестері болып бөлінеді. Басқару қызметінде
болған біреу бірінші ойланады, қарастырады, талдайды және соңында шешім
қабылдайды. Содан кейін қабылдаған шешімін жүргізе бастайды. Басқару
тапсырмасының тура орындылуы қабылданған шешімдердің жүргізілуі арқылы іске
асады.
Басқарудың байланысқа (коммуникация) қатысты ерекшеліктері:
Басқару тапсырмасының орындалуын үшін байланыс жүйесінің рөлі өте маңызды.
Басқаша айтатын болсақ басқару әмір ету, әмірлердің орындалуын қамтыған
процес. Ал мұндағы байланыс бір жағынан білім беру, екінші жағынан білім
алу сияқты істерді қамтиды. Бідім беру, басқару процесіне қатысушылардың не
істеу керектігі туралы оларға үйрету; Білім алу болса белгіленген мақсатқа
жету үшін бірге жұмыс істесе білу сенімін адамдардың бойына сіңіру.Басқару
жүйесі айналымы болмаған жұмыстарда жетістіктер көрсету мүмкін емес.
Басќарудыњ ќажеттілігі.
Нарыќтыќ экономика жаѓдайында басќару ісі одан єрі к‰рделене т‰сіп,
бєсекелестік, меншік формаларыныњ сан алуандыѓы, шаруашылыќ дербестік орын
алѓанда басќарудыњ ќажеттілігі мен басќаруѓа ќойылатын талаптар арта
т‰седі. Басќарудыњ маќсаты – кєсіпорын м‰мкіндіктерін тиімді пайдалана
отырып алѓа ќойылѓан нєтижеге ќол жеткізу. Кµрнекті американ экономисті
В. В. Леонтьевтіњ аныќтамасы бойынша басќару – б±л µнім технология,
µндірсті ±йымдастыру, басќару ењбегі, єлеуметтік ќатына саласында жањарту,
инновациялау маќсатында ж‰зеге асырылатын ќаѓидалар, тєсілдер мен
єдістердіњ жиынтыѓы.
Ќазіргі кездегі басќаруѓа ќойылатын талаптардыњ негізгі баѓыттары
жєне олардыњ даму тенденциялары туралы тµмендегідей т‰сініктеме беруге
болады:
1.Басќарудыњ кєсіптілігін дамыту, яѓни теориялыќ білім мен іскерлікті жєне
тєжірибені ±штастыра білу.
2.Басќаруды демократияландыру – ќызметтіњ орындаоу барысы мен мањызды
мєселелерді шешуге єріптестерді кењінен тарта білу жєне басќарушы
ќызметкерлерді тиімді тањдау м‰мкіндігі.
3.Ењбек бµлінісі негізінде басќаруды мамандандыру сол арќылы басќару
ењбегініњ арнайы ќызмет т‰ріне бµліне отырып басќару персоналыныњ
жіктелінуі.
4. Басќаруды шоѓырландыру маќсатты орындауѓа ќолданылатын басќару
єдістерімен формаларын µзара сєйкестендіру мен ‰йлестіру.
5. Басќаруды орталыќтандыру – ќазіргі кездегі µндірістік ж‰йеніњ
к‰рделілігінен туындайтын µзіндік басќару мен µкілеттілік басмшылыќтыњ бір
органѓа жинаќталуы жµнінде тиімді аралыќ ќарым – ќатынастыњ орныќтырылуы.
6. Басќару шешімдерініњ кµп н±сќалылыѓы – проблемаларды шешудіњ ењ ќолайлы
жолын тањдау арќылы ќосымша к‰ттірмеген шыѓындарѓа басшылыќтыњ жол бермеуі.
7. Басќару ењбегініњ мєдениетін кµтеру, яѓни басќару єрекетін орындауѓа
моральдыќ, этикалыќ, ќ±ќыќтыќ нормаларды кењінен ќолдану .
¦йымдардаѓы тиімді басќарудыњ сипатты белгілеріне экономикалыќ,
єлеуметтік психологиялыќ, ќ±ќыќтыќ, ±йымдастырушылыќ техникалыќ ќ±рылѓылар
жатады.
Экономикалыќ т±рѓы µз ќ±рамында µндірістік процессті басќаруда,
кµздеген маќсатќа тиімді ќол жеткізуді материалдыќ, ќаржылыќ жєне ењбек
ресурстарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:
1. Менеджменттің теориялық және әдістемелік негіздері
2.Теория мен практика бірлігі, менеджментті зерттеудегі тарихи және
логикалық тәсілдер
3.Менеджмент оқу пәнінің басқа пәндерімен байланысы
4. Басқарудың шетелдік тәжірибесін зерттеу қажеттілігі
Лекция маќсаты: Басқару ғылымының теориялық және әдістемелік негіздері,
басқарудың шетелдік тәжірибесін зерттеу қажеттілігі
Лекция мєтіні
1.Менеджменттің теориялық және әдістемелік негіздері
Қазіргі таңдағы менеджмент ғылымының өзекті мәселелерімен бұған дейін
онымен тығыз байланыста болған басқа ғылымдар айналасып келген. Осы арада
біз, араға бармай-ақ заң ғылымының салаларымен байланысты мәселелерге
тоқталайық. Бұрынғы кезеңдерде заң ғылымы жалпы адамдар арасына
әділеттілікті үгіттеумен айналасатын еді. Заң ғылымы әділеттіліктің орнығу
шеңберінде адамдардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін, тапшы ресурстар
мен шексіз қажеттіліктер арасында әділ тепе-теңдік орнатуға тырысқан еді.
Уақыт өте келе заң ғылымының қарастыратын мәселелерінің аясы кеңейіп
күрделене түсті. Аталмыш мәселелердің барлыгымен бір уақытта тек бір ғылым
саласының айналысуы қиынға соқты. Осындай жағдайда жаңа бір ғылым саласы
пайда болып заң ғылымы мәселелерінің ауқымды бір бөлімін өз зерттеу
объектісі етіп алды. Бұл, жаңа ғылым, тапшы ресурстармен шексіз адам
қажеттіліктерін қамтамасыз ететін және оны жүзеге асыру барысында заң
принциптері мен оның белгіленген көлемінен аспайтын экономика ғылымы болып
табылады. Экономика ғылымы ұзақ уақыт бойы заң саласынан қабылдаған шексіз
адам қажеттіліктерін қамтамасыз ету міндетін атқарды. Сондықтан да ең
алдымен қолда бар шектеулі ресурстар мен мүмкіндіктерді пайдаланды.
Бұлардың жеткіліксіз болуы салдарымен адам қажеттіліктерін қамтамасыз етуді
одан әрі жақсарта түсу үшін өзге жаңа ресурстар (тауар және қызмет көрсету)
өндіре бастады. Бұлармен қолда бар ресурстарды қосып қажеттіліктер мен
ресурстар арасында одан да әділ тепе-теңдік құру жолында барынша күш салды.
Экономика ғылымы бір жағынан адам қажеттіліктерін қамтамасыз ететін
тауарлар мен қызмет көрсетулерді арттырса, келесі бір жақтан адамдардың
оған деген қажеттіліктерін де арта түсті. Қажеттіліктер мен ресурстар
арасында тепе-теңдікті сақтау мүмкін болмады. Бұл тепе-теңдікті қамтамасыз
етуді мақсат тұтқан экономика ғылымы мәселесінің аумағы барған сайын
кеңейіп, маңызы арта түсті. Экономика ғылымы бұл мәселелерді жеке өзі
зерттеп үлгере алмайтын жағдайға жеткен кезде, жаңа бір ғылым саласы
қалыптасып, экономика мәселелерінің бір бөлімін өз зерттеу объектісіне алды
және өзіне дейінгі заң ғылымының жалпы принциптері мен шектеу шеңберінде
осыларды жүзеге асыру үшін қызмет етті. Бұл жаңа ғылым саласын менеджмент
деп атаймыз. Оның қарастыратын мәселелеріне адам қажеттіліктерін қамтамасыз
ету мақсатында тауар және қызмет өндіру жатады. Бұл іс-шараларды жүзеге
асыру барысында осы салада өзіне дейінгі экономика және заң ғылымдары
тарапынан қабылдаған заңдылықтар, принициптер (қиғидалар) және шектемелерге
тәуелді болады. Менеджменттің тарихи дамуы мен заң және экономика ғылымдары
арасындағы ара-қатынастарын. Батыс елдерінің тарихы тереңге жайлаған білім
беру мекемелерінің құрылымы мен ұйымдастырылуынан көруге болады. Мысалы,
Франция университеттерінде бұрындары тек заң факультеттері ғана болатын.
Экономика мен менеджмент салалары осы факультет бөлімдерінде оқытылатын.
Ғылымның дамуымен бірге кейінгі жылдары заң факультеттері. Заң және
экономика факультеті болып өзгеріп, бір құрылым аясында әрі заң, әрі
экономика және менеджменттік бағдарламалар жүйесінде оқытыла бастады.
2.Теория мен практика бірлігі, менеджментті зерттеудегі тарихи және
логикалық тәсілдер
2.Басқару тарихы адамзат тарихымен бірге келеді. Адамдардың
қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысты алғашқы дәуірден бастап,
мамандану мен автоматтандыру ең маңызды элемент ретінде, пайда болуы
қазіргі кезеңге дейін әрбір топ пен қоғамдарда “басқарушы – бағынышты және
бағыну” болған. Басқаша айтқанда, адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатында құрылған ұйымдар ескіргендіктен, бұл ұйымдардағы басқару
әдістерінің де ескергендігі сөзсіз. Басқару адамзат тарихымен бірге
басталғанымен, басқару туралы ой-пікірлердің пайда болуы барынша жаңа болып
табылады. Сондықтан да, басқаруды “өнердің ең көнесі, ғылымдардың ең
жаңасы” деп те айтуға болады. Ал жаңашыл басқару туралы ой-пікірлерінің бір
ғасырлық тарихы бар.
Басқарудың өз алдына өзгеше бір қызмет көрсету саласы болып түбегейлі
зерттелуі өткен ғасырдың туындысы болып табылады. Жазушылардың көбі осы
жаңа ұғымның 1900 жылы F.W. Taylor мен көмекшілерінің ғылыми басқару
нәтижесінде пайда болды деген пікірде. Басқару теориясындағы сатыларды
тарихи эволюция негізінде төмендегідей етіп қарастыруымызға болады.
Дәстүрлі басқару кезеңі
Дәстүрлі басқару кезеңі, алғашқы және орта дәуірдегі ойшылдардың іс-
әрекеттері, сауда-саттығы және басқаруы туралы ой-пікірлер мен көзқарастары
арқылы басқарушылардың құрған ұйымдарды да қамтиды. Дәстүрлі басқару ой-
пікірді туғызған мәліметтер жиынтығы, көбіне ақыл мен логикалық
талдаулармен байланысты болғандықтан, бұл философиялық сипатқа ие.
Дәстүрлі басқарудың көбіне “Автократиялық” және бақылаумен байланысты
белгілі бір ерекшелігі бар. Қытай қамалының, Мысыр пирамидаларының және Рим
амфитеатрларының құрылысында толығымен зорлық-зомбылыққа сүйенген басқару
әдісі қолданылған.
1. Көне Мысырдағы басқару: Пирамидаларды көне мысырлықтар қамшы мен
шынжыр арқылы басқалар тарапынан салдырған. Көне мысырдағы пирамидалардың
белгілі бір тұтқындар тарапынан тиімді үйлесім үшін салынғандығы сөссіз.
Пирамидалардың салынуы үшін қажетті жабдықтардың қамтамасыз етілуі,
жұмысшылар арасындағы үйлесім, олардың азық-түлік мәселесі бойынша жеткен
табысы, көне мысырлықтар басқарудың негізгі принциптерінің кейбіреулерін
білетіндігін атап көрсетуде.
2. Месопотамиядағы басқару: Бабылдық алғашқы кәсіпорын үлгісі
ретіндегі ғибадатханалар, б.э.б 3000 жылдыққа байланысты басқарудың оларға
тиісті екендігін көрсетуде. Жоспарлар жер қойнауында жасырылатын еді.
Жоспарлар жасалатын және жасалған жұмыстар жоғарғы басшылар тарапынан
бақыланатын еді. Месопотамиядағы сауданың немесе осыған байланысты саудалық
керуендердің пайда болуы, тек белгілі бір басқару әдісінің қолданылуы
арқылы ғана мүмкін еді.
3. Көне қытайдағы басқару: Қытайда басқарумен байланысты көптеген
жұмыстардың жүзеге асырылғандығы көрінуде. Әйгілі ең көне әскери тәртіп,
б.э.б. ХVІ ғасырда Қытайлық Сун Цу генералының ойлап тапқан жүйесі болатын.
Орданы бөлімдерге бөлуді, ту мен таңба арқылы байланыстың жасалуын ең
бірінші болып қолданған.
4. Иудейліктер: Көне иудейліктер белгілі бір лидер болу үлгісін
жасауға тырысқан. Иудейліктердің көсемдері адамдар мен күш- қуатты бір
жерден басқаруға тырысқан. Әр түрлі лидерлердің арасындағы хазіреті Мұсаның
орны ерекше. Ол мемлекеттік басқаруда, заң шығаруда және адамдар арасындағы
қарым-қатынастарда басым лидер болғандығы туралы қасиетті кітаптарда
жазулы. Мысалы; Мұсаның жасаған жоспарлары, құрған ұйымы арқасында Мысырдан
қашуды табысты түрде басқаруы, иудейліктерді Мысыр ықпалынан құтқаруы,
басқару қабілеттілігінің ең жоғарғы дәрежеде екендігін көрсетуде.
5. Көне Римдегі басқару: Көне Римдегі өркениеттің қазіргі кездегі
кәсіпорынды басқару туралы көзқарасқа, қажет болса саудалық немесе әскери
салаларда жетілдірілген еңбек бөлінісі мен ұйымдастыру көзқарастарынан
басқа ешбір үлес қоспаған; тек қана сауданың дамуы нәтижесінде кішігірім
кәсіпорындар және тек қана әскердің қажеттіліктерін қанағаттандыратын ірі
кәсіпорындар осындай өркениетпен дамыған.
6. Християн дініндегі басқару: Християн діні кедейлерге үміт, құлдарға
бас бостандық және барлығына өлгеннен кейін игі үміттер беріп отыруы,
басқару түсінігінің өз қалпында қалуының да басты себебі болған. Хазіреті
Исадан ресессансқа дейін ХV ғасыр бойы басқарудың орталықтан немесе
бөлімшелер тарапынан іске асырылуы керек деген ой-пікірлер жалғасып келген.
Католик және православ мектептері өзінің мекен-жайындағы барлық елдерге
толығымен үстемдік еткен. Бұл жағдай, осы елдердің басқаруларының шіркеу
басқаруларына ұқсас түрде түрленуіне де жол ашқан. Алайда, шіркеу өзінің
орталықтан басқару әдісін қолданып нығайтқан кезде, сонымен қатар елдер
мүмкіндігінше бөлімше тарапынан басқару әдісін қолдана бастаған. Осылайша
бетпе-бет кездесетін белгілі бір күштердің пайда болуына кедергі жасаған.
7. Мұсылман дініндегі басқару: Мұсылман мемлекеттеріндегі жалпыға
ортақ басым көзқарас, бас бостандық пен күшті орталықтан басқару болып
табылады. Бас бостандық мұсылман қоғамдарын сана-сезімнің өсуіне және
дамуына бағыттаған, ал күшті орталықтан басқару болса территорияның
кеңейтілуіне, жаулап алуға және ұйымдастырылуға бағыттаған. Бірақ мұсылман
дінінің әлеуметтік жағының төмендеуі және талап етпеушілік философиясы
басым болуы себебінен, сауда-саттық әскери табыстармен бірге паралелді
түрде дамыған, бұндай тепе-теңсіздік және християн дініндегі сияқты
мұсылман дінінде де өлгеннен кейінгі жағдайлар үміттердің жалғасуына әсерін
тигізіп тоқтатқан, сондықтан да өркениеттің дамуын баяулатқан.
Басқарудың діни, парасаттылық және адамгершілік негіздерін қалаумен
байланысты жасалған іс-әрекеттерді барлық қасиетті кітаптардан көруге
болады. Осы тұрғыдан ең алдымен Құран Кәрім, Тәурат және Інжілде басқарумен
байланысты көптеген үкімдер бар. Сонымен қатар, Өтүкен кітаптарында
басқаруға байланысты түсініктер де бар.
Басқару туралы ой-пікірдің дамуы, ауыл шаруашылықтан өнеркәсіпке,
шағымнан үлкенге, бірлік өндірістен сериялық өндіріске өту кезеңінен
басталған. Дәстүрлі басқару кезеңінде басқарушы тек жауапкершілікті болу
қажеттілігін ғана сезер еді. Бұл кезеңдегі жауапкершілік - әлеуметтік және
экономикалық жүйеде қуат пен бақылауға ие болу деген сөз. Дәстүрлі басқару
кезеңінде кәсіпкер алғашқы деңгейде болса да өндірісті өзі бақылайды,
маркетингті, бухгалтерлік есептерді де өзі жүргізеді. Яғни кәсіпкерлік пен
басқарушылық функциясы бір-бірінен айрылмайтын.
3.Менеджмент оқу пәнінің басқа пәндерімен байланысы
Кәсіпорындар белгілі бір заңды жүйе бойынша жұмыс істейді. Жүйенің
шегін заң белгілейді. Кәсіпорындар өз жұмысын осы шектің шеңберінде
атқарады. Егер бір іске заңмен тыйым салынса, кәсіпорындар заңның салған
тыйымын бұзбау үшін жұмыстың формасын өзгеретеді. Кәсіпорындар заңмен тығыз
байланысы отырып, жұмыс істейді. Әртүрлі жағдайларға қарамастан заңды
жауапкершіліктерін орындауға тиіс. Кәсіпорындар заңның қарыздар заңы, сауда
заңы, фирмалар заңы, тәсіл, орындау және банкроттық туралы заң, еңбек
туралы заң сияқты бірнеше салаларымен тығыз байланысты.
Менеджмент және экономика
Экономика ғылымы адамдардың мұқтаждықтары мен олардың мұқтаждықтарын
өтейтін тауар мен қызметтердің арасындағы байланыстарды зерттесе, ал
менеджмент адамдардың қажеттіліктерін өтейтін тауар мен қызмен өндіретін
кәсіпорындармен айналысады. Экономика ғылымының барлық салаларында
менеджмент кездеседі және оның жұмыс шеңбері мен негізгі принциптерін
белгілейді. Кәсіпорындардың тарихи дамуын сөз еткенде менеджменттің заңмен
тығыз байланыста болғанын және одан бөлініп жеке бір ғылым саласына
айналған экономика ғылымынан бөлініп шыққан және оның жалпы айналысқан бір
бөлімін экономиканың қағидаларына бағына отырып егжей-тегжейлі
қарастырғанын көреміз. Осы тұрғыдан алып қарағанда менеджмент пен экономика
ғылымы өте тығыз байланысты. Сонымен бірге заң ғылымы мен экономика ғылымы
сияқты емес одан бір саты жоғары, бірақ басқа ғылымдарға қарағанда бір саты
жақынырақ. Анығырақ айтатын болсақ, заң мен менеджменттің арасында ата мен
бала арасындағы байланысы сияқты жақындық бар.
Менеджмент және социология
Социология қоғамдық мәселелерді зерттеумен айналысады. Ол қоғамдағы
шындық пен оған байланысты мәселелерді қарастырады. Заң қоғамға қатысты
жазбаша ережелерді шығарады. Ал, социология ғылымы болса заң сияқты қоғамды
реттейтін, бірақ заңды түрде белгіленбеген, сонымен қатар қоғам қабылдаған
және қоғамдық өмірді бір жүйеге келтірген жазылмаған ережелерден тұрады.
Кәсіпорындар қоғамдағы заңмен тыйым салынған шектеулерге сай жұмыс істеуге
қандай міндетті болса, социологияның ережелеріне де бағынып, соған қарай
жұмыс істеуге міндетті. Сол себепті де социология мен менеджменттің
арасында тығыз байланыс бар.
Менеджмент және психология
Психология адамның іс-әрекеттерін зерттейтін ғылым. Әлеуметтік
психология болса, қоғамдағы тұлғаның іс-әрекеттерін зерттеумен айналысады.
Басқару немесе ұйымдастыру психологиясы болса, бір ұйымда қызмет істейтін
адамдардың іс-әрекеттерін зерттейді. Өндірістік немесе еңбек психологиясы
болса, өндірісте немесе кез келген жұмыс орнында еңбек ететін адамдардың іс
әрекеттерін зерттейтін ғылым саласы.
Кәсіпорындардың құрылымын зерттегенімізде олардың адамдардан құралған
жүйе екенін байқаймыз. Өндіріс факторын зерттегенде табиғт пен капитал
факторларынан тыс, тағы да үш фактор: еңбек, кәсіпкерлік, басқару және адам
қарым-қатынастарынан тұратынын көреміз. Кәсіпорындардың істейтін жұмысы мен
мақсатын зерттеген кезде кәсіпорындар адамдардың жеке басының немесе
қоғамдағы қажеттіліктерді өтейтін тауар және қызмет өндіру үшін жұмыс
істейтінін және осы тауар мен қөызметті оларға ұнайтындайетіп өндіруге
міндетті екендігін көреміз. Міне, кәсіпорында істейтін жұмысшы, басқарушы
мен тұтынушылардың барлығының іс-әрекеттері кәсіпорындардың пайдалылығына
қатты әсер тигізетіндіктен, кәсіпорындар осы адамдардың іс-әрекеттерін
зерттеп, оларды өз мақсатына сай пайдалана білу үшін психология, әлеуметтік
психология, өндірістік психология, ұйымдастыру және еңбек психологиясымен
тығыз байланыста жұмыс істейді.
Менеджмент және технология
Кәсіпорындардың өндіріс факторларының бірі болып саналатын капитал
бүгінгі күнде компьютерлендіруге байланысты еңбек факторларының да орнын
басатындай дәрежеде кеңейтілген әрі соншалықты маңызды болып табылады.
Қазіргі кездегі кәсіпорындар бәсекелестік ортада жұмыс істей алуы үшін
алдыңғы қатарлы технологияны пайдаланып, бір жағынан жүргізілген зерттеулер
және жетілдіру жұмыстарының негізінде пайдаланған технологияны одан әрі
дамыту үшін тырысуда. Ендігі жерде кәсіпорындар қарапайым өндіріс
факторларынбір жерден басқаратын ұйымнан шығып, өндіріс факторларының бірі
болып саналатын капиталмен бірге еңбек факторы машиналардың алмастыруы,
күрделі технологиялар жиынтығын басқаратын күйге көшті. Осы анықтамалардан
ұқққанымыздай қазіргі кездегі кәсіпорындар техника және технологиямен тығыз
байланысып, технология көптеген қызметтерді қамтитын құрылым жағдайына
жеткен.
Технология және статистикалық математика
Динамикалық құрылымы бар мекеме экономикалық тауар және қыхмет
өндіру кезінде жасалған әрбір операция кәсіпорынның мақсатына, пайдасына
және зиянына әсер етеді. Кәсіпорынның жұмысының, оның мақсатына тигізетін
әсерін, мөлшерін білу, қадағалау және осы күрделі жұмыстарды барынша жақсы
жүргізе білу үшін кәсіпорын басшылары шешім қабылдаған кезде бірнеше
статистикалық және математикалық тәсілдерді қолданады және сол арқылы өте
жақсы нәтижеге қол жеткізуге тырысады. Осы статистикалық және математикалық
тәсілдер кәсіпорын басшысы қолданатын ең маңызды құрал болып табылады.
Осыған дейін жасаған зерттеулерімізді былайша қорытуға болады.
Менеджмент - өз алдына жеке ғылым болмағанымен, бірнеше ғылым әсері
негізінде пайда болған (мысалы: заң, социология, психология, экономика,
электроника, медицина, математика, статистика, физиология, биология,
эргономия және т.б.) білім салаларынан тұратын жүйелі бір білім саласы
болып табылады.
4.Басқарудың шетелдік тәжірибесін зерттеу қажеттілігі
4. Менеджер дегеніміз- басқа адамдарды бағыттау арқылы жұмыстың
орындалуын қамтамасыз ететін адам. Менеджер- қызіргі тәсілді басшылыққа ала
отырып, нақты жұмысты ұйымдастыратын адам. П. Друкердің пікірінше менеджер
2-міндетті атқаратын адам:
Біріншісі: қолда бар ресурстарды нағыз тұтас өндіріс құру. Бұл жағынан
алғанда ол оркестр дирижеріне ұқсайды. Алайда дирижердің қолында композитор
жазған партитура болады. Ал менеджер әрі композитор, әрі дирижер қызметін
атқарады.
Екіншіден: кез-келген шешімді қабылдап іске кіріскен кезде бүгінгі
талаптарды ескерумен қоса келешектегі кәсіпорынның болашағын ойлауы қажет.
Менеджер ұйымдар мен топтардың жұмыстарын жүргізеді. Яғни менеджер
басқару туралы қызметтерді атқарады. Олар:
- Менеджерлер ең алдымен мақсаттарды анықтайды. Мақсаттың қай бағытта
болу керектігіне шешім қабылдайды. Бұл мақсаттардың жүзеге асып
орындалуында өзіне көмек көрсететін мамандармен бірлесе отырып ойлаған
ниеттеріне жетеді.
- Менеджер мақсатқа жету үшін атқарылатын іс шараларды жоспарлайды.
(стратегиялық, оперативтік және тактикалық).
- Менеджер жұмыстарды ұйымдастырады. Қажетті әрекеттерді, шешімдерді,
қатынас-байланыстарды зерттейді және жұмыстарды топтастырады. Бұл
жұмыстар басқаруға болатын істерге бөліп орындалады. Бұл бөлшектермен
мақсаттарды бір ұйымға жинайды. Бұл бөлшектердің басқарушылмасы және
жұмыстардың жүргізілуі үшін жауапкершілікті мойнына алатын адамдар
шешіледі.
- Менеджер жігерлендіреді және байланысты нығайтады.
- Сараптау және өлшеу қабілетін рационалды пайдаланады. Әр ұжымның және
оның ішінде жұмыс істегендерді өнімі үшін маңызды мақсаттарды,
елементтер мен белгілерді топтастырады. Басқа жағынан айтар болсақ
ұжымның өнімді әрі тиімді жұмыс жасауы үшін және жұмысшылардың өзді-
өздерін жетілдіру үшін жағдайларды жасайды.
- Менеджер әрі өзін, әрі басқаларды жетілдіруі керек.ы
Ли Якока менеджерлер жұмысын ұйымдастырудың мынадай қағидаларын алға
тартады:
← айналаңа жақсы жандарды орналастыр, интелегенттерге және
қабілетті адамдарға сүйен;
← өзіңнің бірінші кезектегі мүддеңді айқында, күнделікті іс-
әрекетіңнің жазбасын жазып жүр;
← қалай айтсаң солай жаза біл. Жүргізілген талдаулвр
материялдарға негізделсін және кімге арналғаны белгілі болсын;
← әркімнің билік аясын нақты айқында, адамдардың дербес жұмыс
істеуіне мүмкіндік бер;
← сын ескертпелерді, әртүрлә көзқарастарды ескер, оларды дұрыс
пайдалан;
← өз жұмыс стиліңді тап және қолдан.
Ағылшын консультанты М. Вудкок пен Д. Френсистің пікірінше
менеджерлерге мынадай қабілеттің болуы керек:
← өзін меңгере білу;
← жеке басының бағалы қасиеттері;
← жеке өзінің айқын жоспарлары;
← өзін үнемі жетілдіріп отыру;
← проблеманы шешуге дағдылану;
← өнертапқыш пен инновацияға қабілеттілік;
← қарамағындағыларға ықпал ете білу қабілеті;
← қазіргі басқару әдісін талдай білу;
← персоналды баулу және жетілдіру;
← тиімді жұмыс топтарын қалыптастыру және дамыту қабілеті.
Баќылау с±раќтары:
1. Менеджменттің теориялық және әдістемелік негіздері
2.Теория мен практика бірлігі, менеджментті зерттеудегі тарихи және
логикалық тәсілдер
3..Менеджмент оқу пәнінің басқа пәндерімен байланысы
4. Басқарудың шетелдік тәжірибесін зерттеу қажеттілігі
Әдебиеттер:
1. Басқару негіздері. Оқу құралы, Экономика, 1997.
2. Менеджмент негіздері. Ахметов А.,2005.
3. Менеджмент ( лекциялар курсы). Бердалиев К.Б., Алматы, 2006.
4. Р.С. Каренов. Менеджмент негіздері: Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1999
5. Кубаев К.Е. Теория постоения систем управления.
6. Кубаев К.Е. и др. Теория и практика менеджмента.
7. Ахметов К.Ғ., Сағындықов Е.Н., У.С.Байжомартов, Б.А.Жүнісов,
Ж.Ж.Жұмаев. -Ақтөбе, Орал, 2005 ж Менеджмент.
2- ЛЕКЦИЯ. ТАЌЫРЫБЫ: МЕНЕДЖМЕНТІҢ МӘНІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ
Жоспары:
1. Менеджмент туралы түсінік
2. Менеджмент түрлері: өндіріс менеджменті, қаржы менеджменті, инновация
менеджменті, инвестиция менеджменті, дағдарысқа қарсы менеджменті,
халықаралық менеджмент және басқалар
3. Басқарушы және басқарылушы кіші жүйелер, олардың бірлігі мен
әрекеттестігі
4. Менеджер және оның функциялары
5. Америкалық және Жапон менеджменті: ерекшеліктері мен өзгешеліктері
Лекция маќсаты: Менеджмент туралы жалпы түсінік
Лекция мєтіні
1Менеджмент туралы түсінік
Менеджмент өнердің ең ескісі ғылымның ең жаңасы болып есептелген
Менеджмент жалпылама процес болып есептеледі және мұны қоғамдық көне өнер
сияқты бағалап дамып келе жатқан ғылым деп те қарайтындар бар. Процесс
ретіндегі Менеджмент түрлі қызметкер мен тапсырмаларын, ал өнер түріндегі
басқару жұмысты іске асыруды, білім түріндегі басқару болса жүйелілік пен
ғылыми білім қоғамын білдіреді. Мұны, яғни басқаруды басқа ғылым салалары
өзінше түсіндіреді.
Басқаруды жалпыламалы түрде “Біреулер арқылы жұмыс жасау” деп айтуға
болады. Бұны біраз кеңейтетін болсақ Менеджмент ұйымдардың көздеген
мақсаттарын жүзеге асыру үшін, кәсіпорын қызметтерінің рационал жүйесін
дамыту, пайда болған мәселелерді басқалар арқылы шешу үшін шешуші процес
деп сипатталады.
Басқару процесі туралы сөз ету үшін төмендегі шарттардың болуы қажет.
1. Басқару процесінің болуы үшін бірден көп адам санының болуы қажет.
Жануар мен заттардың басқармасы болуы мүмкін емес. Жануарлар бағылады,
автомобил жүргізіледі, заттар қолданылады.
2. Басқарудың болуы үшін тек қана адамдардың болуы жеткіліксіз. Сонымен
бірге адамдар өзара кәсіби байланысты жұмыс істеулері қажет.
3. Бірге істелеті жұмыстың мақсатына сай болуы керек. Мақсатсыз ұйым
болмайды.
Менеджмент – нарықтық экономика жағдайында өндірісті тиімді басқарудың
теориясы мен практикасы.
Менеджмент – бұл өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару
еңбегі, әлеуметтік қатынастар саласн жаңарту,
инновациялау, жаңалық енгізу мақсатында фирмаларды,
компанияларды тиімді басқару принциптерінің тәсілдері
мен фирмаларының жиынтығы.
Менеджмент – ұйым жұмысын ұйымдастыру
Менеджмент – фирманың басқарылуын ұйымдастыру процесі. Яғни ұйымның
ішіндегі коллективті, басшыларды, персоналды жүйелі,
әртүрлі іс-шараларды ұйымдастыру процесі.
Менеджмент – ол шешім қабылдау процесі.
Менеджменттің мақсаты мен міндеттері.
Менеджменттің мақсаты:
- пайда табу
- өндірісті басқару
- технология мен техниканы жетілдіру
- кадр потенциялын тиімді пайдалану
- персоналдардың шығармашылық туындыларына жағдай жасау
Менеджменттің міндеттері:
- қолдағы ресурстар негізінде тұтынушылардың сұраныстары
мен қажеттіліктерін қанағаттандыратын тауар қызмет өндіру
- кәсіпорынның рентабелділігін арттыру
- өндірісті автоматтандыру
- жұмысшыларға жағдай жасау және ынталандыру
- фирманың барлық бөлім мен бөлімшелердегі жұмыстардың
тиімділігін үнемі бақылау
- жаңа нарыққа шығу жолдарын іздестіру
Менеджмент міндетіне жету үшін мына жағдайларды шешуі керек :
- фирманың нақты даму мақсатын анықтау
- мақсаттың келешегін айқындау
- стратегияны жасау
- қажетті ресурстармен қамтамасыз ету
- бақылау жүргізу
2. Менеджмент түрлері: өндіріс менеджменті, қаржы менеджменті,
инновация менеджменті, инвестиция менеджменті, дағдарысқа қарсы
менеджменті, халықаралық менеджмент және басқалар
Әлем елдерінің барлығының экономикалық сипаты мен дамуын анықтайтын
маңызды факторлардың біріретінде бүкіл әлемде мойындалған ғылыми-техникалық
прогресс (ҒТП) батыс және отандық әдебиеттерде инновациялық процес ұғымымен
байланыстырылады. Бұл процесс жаңалық табуды білдіреді және ғылыми идеяның
туылуынан оның коммерциялық іске асуына дейінгі кезеңдерді, яғни өндіріс
,айырбас,тұтыну қатынастарының бүкіл жинағын қамтиды.
Инновациялық процестерді зертеудің маңыздылығы , бір жағынан, қоғам
жкономикасын көтеру үшін ғылым мен инновациялардың ерекшк маңыздылығымен, 2-
ші жағынан, Қазақстан Республикасындаинновациялық дағдарысты жеңу жолдарын
анықтау қажеттілігімен түсіндіріледі.
Инновация термині өтпелі экономика кезеңінде белсенді
пайдаланады.С.б. инновациялық қызмет, инновациялық процесс,
инновациялық шешім және т.б туыстас түсініктер енді.Инновация түсінігін
анықтау үшін ғалымдардың әртүрлі көзқарастарымен танысу керек.
Инновация дегеніміз белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
жаңашыл жаңалықтарды кешенді құру процесі, таралуы және қолданыс
табуы.Әртүрлі ғалымдар, әсіресе щерелдік (Н.Мончев, И.Перлаки, В.Хартман,
Э. Мэнсфилд,И.Шумпетер және т.б), инновация түсінігін өзінің зерттеу
объектісі мен саласына байланысты тұжырымдар айтты. Мәселен, Б.Твис
инновацияны ғылыми ашылымдар немесеидея экономикалық мазмұнға ие процес
ретінде анықтайды. Ал, Б.Сантоның пікірінше, инновация –бұл қоғамдық,
техникалықжәне экономикалық процесс, яғни идеялар мен ашылымдарды
практикада қолдану арқылы қасиеттері жақсы өнімдер мен технологияларды
құруға жеткізеді. Ал егер де инновация экономикалық табысқа, пайдаға
негізделсе, онда оның нарықта пайда болуы қосымша табысты әкелуі мүмкін.
И.Шумпетер инновацияны кәсіпкерлікпен тығыз байланысты өндіріс факторлардың
жаңа ғылыми – ұйымдастырылған комбинациясы деген анықтама ұсынған.
Инновацияның әртүрлі анықтамаларын талдау нәтижесінде, инновацияның
спецификалық мазмұнын өзгерістер құрайды, ал инновациялық қызметтің негізгі
функциясы өзгеріс функциясы болатынын анықтадық.
Сонымен халықаралық стандарттарға сәйкес инновация-(инно-қ қыхметтің
соңғы нәтижесі) жаңа немесе жетілдірілген өнімге айналған, жаңа немесе
жетілдірілген технологиялық процесс нарығына ендірілген, тәжірибе жүзінде
пайдаланылатын немесе әлеуметтік қызметтерге қатысты пайдаланылатын
инновациялық қызметтердің соңғы нәтижесі.
Инновациялық процесті жаңашылдарды өткізу поцесінде болатын ғылыми-
техникалық, тезнологиялық және ұйымдастырушылық өзгерістердің жиынтығы
ретінде анықтауға болады. Ал жаңашылдарды құру, тарату және пайдалануды
инновациялық цикл деп атайды.
Инновацияның негізгі мақсаттары келесілер:
1. мәселенің жаңа техникалық шешімін табу-өнер табыстарын құру;
2. ғылыми-зерттеу және тәжірибе конструкторлық жасалымдарды өткізу;
3. өнімнің сериялық өндірісін бір қалыпқа келтіру;
4. өткізуді дайындау және ұйымдастыру;
5. нарыққа жаңа тауарды ендіру;
6. технологияларды үнемі жетілдіру жолымен жаңа нарықтард аорнығу,
өнімнің бәсеке қабілеттілігін жоғарылату.
Инновацияның негізгі кезеңдері келесілер:
1. Келіп түсетін идеяларды 1 жүйеге келтіру;
2. Идеяларды сұрыптау және жаңа өнім туралы идеяны өңдеу;
3. жаңа өнімнің экономикалық тиімділігін талдау;
4. жаңа өнімді құру;
5. нарықта тестілеу
6. өнім жөнінде маркетинг бағдарламасы негізінде өндіріске жаңа өнімді
енгізу туралы шешімді қабылдау.
Инновациялық процесстің бастапқы кезеңі фундаменталды
зерттеулер(теориялық), ол ғылыми қызметпен байланысты.С.б. әрбір циклдың
элементі(ФЗ,ҚЗ,Ж,Жб,Қ,Иг,жәнеӨӨ) ғылыми қызметпен толық байланысты
болады.Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, ФЗ-дің тек 10% ғана тәжіриьеде
қолданыс тауып, қалған 90% теріс нәтиже бере алады.ФЗ мақсаты- процесті
тану және дамыту.Сонымен, инновациялық менеджер инновациялық процестің
әртүрлі фазаларымен қызмет жасайды және осыны есепке ала отырып,өзінің
басқару қызметін жүргізеді. Инновациялық менеджмент- бұл инновациялық
поцесстерді, инновациялық қызметті, осы қызметпен айналысатын ұйымдық
құрылымдарды және оның персоналын басқару принциптері, әдістері және
формаларының жиынтығы. Менеджменттің басқа да облысы сияқты, инновациялық
менеджментке де келесі тән:
- мақсаттар қою және стратегияны таңдау;
- циклдық 4 кезеңі: жоспарлау, шарттар мен ұйымдастыруды анықтау,
орындау, басшылық ету.
Циклдың әрбір кезеңінде белгілі бір мәселелер шешіледі.
1. Жоспарлау-стратегияны жүзеге асыру жоспарын құру.
2. Шарттарды анықтау және ұйымдастыру- инновациялық циклдың әртүрлі
фазаларын жүзеге асыру үшін қажетті ресурстарды анықтау, қызметкерлер
алдында мәселелерді қою,жұмысты ұйымдастыру.
3. Орындау- зерттеулер мен жасауларды жүзеге асыру, жоспарды іске қосу.
4. Басшылық- бақылау және талдау, іс-әрекеттергетүзетулер енгізу,тәжірибе
жинақтау.Инновациялық жобалардың, инновациялық басқару
шешімдерін,жаңалықтарды қолдану тиімділігін бағалау.
ІІ. Инновациялық қызметті сәтті басқару үшін инновацияны жете зерттеу
қажет.Жаңа инновация технологиялық параметрлері бойынша, с.б нарықтық
тұрғыдан бағаланады.Осыны есепке ала отырып инновацияның жіктемесі құрылады
Технологиялық параметрлерге байланысты инновация өнімдік және
процестік болып бөлінеді.Өнімдік инновациялар жаңа материалдарды,жаңа
жартылай фабрикаттар мен комплекттерді қолдануды, жаңа өнімдер алуды өз
ішіне алады. Процесстік инновациялар өндірісті ұйымдастырудың жаңа
әдістерін білдіреді.(жаңа технологиялар).
ҒТП-тің кезеңдері бойынша ерекшеленетін инновациялар келесі
белгілермен топталады:
- техникалық- жаңа немесе жақсартылған қасиеттермен өнім өндірісінде
пайда болады;
- технологиялық-өнімді жасаудың едәуір жетілген әдістерін қолдану
барысында пайда болады;
- ұйымдастырушылық басқару- өндірісті ,көлікті өткізу және қамтамасыз
етуді оптималды ұйымдастыру процестерімен байланысты;
- ақпараттық - ғылыми-техникалық және инновациялық қызметтерісаласындағы
рационалды ақпараттық ағымдарды ұйымдастыру мәселелерін шешеді;
- әлеуметтік – еңбек жағдайын жақсартуға, денсаулық сақтау,білім
беру,мәдениет саласындағы мәселелерді шешуге бағытталған.
Инновацияның жаңа идеясының инновациялық әлеуетінің дәрежесі бойынша 3
түрі бар:
1.Радикалды инновациялар-әдетте жаңа өнімдер мен технологиялар.
2.Комбинаторлы инновациялар- белгілі элементтердің жаңа
үйлесімі.Комбинаторлы инновациялар тұтынушылардың жаңа топтарын тарту
немесе жаңа нарықтарды игеруге бағытталған.
3.Модификациялық инновациялар- нарықта бар өнімдерді жақсарту немесе
толықтыруға бағытталған.бұл инновациялар кәсіпорынның нарықтағы орнын
сақтауға немесе күшейтуге негізделген.
Сонымен инновациялық поцесс, ол жаңалықтарды жүзеге асыру барысында
болатын ғылыми –техникалық, технологиялық және ұйымдастырушылық өзгерістер
жиынтығы.
Инновациялық процеске жүйелік, циклдық, мүмкіншілік, әлеуметтік
маңыздылығы тән.
Тәжірибеде инновацияны енгізуде инновацияны енгізуде инновациялық
процестің ішкі құрылымынсипаттау үшін бірнеше моделдердің типтері
пайдаланылады.Иновациялық тізбек- инновацяилық процестің ең қарапайым
моделі,онда бүкіл процесс жеке, функционалды немесе құрылымдық кезеңдерге
бөлінген.
Бұл модель бойынша жаңа ғылыми білім автоматты түрде экономикалық
өсімге әкелуі тиіс. Инновацияның әртүрлі түрлері инновациялық менеджментке
спецификалық талаптарды ұсынады. ҒТП,жаңа техникалық білім инновацияға
ауысып,өндірістік процестерді жақсартуға,едәір өнімді ыңғайлы және қауіпсіз
техниканы қолдануға, шикізаттың жаңа түрлерін пайдалануға,еңбектің
әлеуметтік шарттарын өзгертуге,яғни адамның қажеттіліктеріне
жақындастыруға, жаңа және жақсартылған өнімдер өндіруге мүмкіндік береді,
барлық инновациялар өндірістің әлеуметтік – экономикалық тиімділігін
жоғарылатуға бағытталған.
Дағдарысқа қарсы басқару
Кәсіпорын қызметінде дағдарыстың немесе дағдарыс қаупінің
туындауы – қалыпты құбылыс, оның басты себебі өндіріс пен тауарды
тұтынуындағы алшақтықтың пайда болуы болып табылады.
Экономикалық кризистің мәні төмен қабілетті жиынтық сұранысқа қатысты
тауарды қайта өндіру кезінде және қоғамдық капиталдың ұдайы өндіріс
жағдайының бұзылуы, жаппай фирмалардың банкроттыққа түсуі, жұмыссыздықтың
артуы және басқа да әлеуметтік-экономикалық күйзелістердің пайда болуы
кезінде көрініс табады.
Экономикалық дағдарыстың пайда болу себептері тұтыну мен өңдеудің
арасындағы б.т. Натуралды шарашылықта тұтынушы мен өңдеуші арасында
қайшылықтар болған емес, сонда экономикалық дағдарысқа жағдай болмаған.
Еңбектің бөлігіндегі (вертикальды, горизантальды) коперациялар мен
маманданудың дамуы тұтынушылар мен өндірістер арасындағы қарым-қатынасты
тоқтатты. Ауарлық өндіріс уақыт өте өндірісті ұйымдастырудың билік етуші
формасына айналып нарық күшіне түскенде екі аралық қатынас жойылып уақыт
пен кеңістікке тарап танымал болады.
Әлеуметтік экономикалық жүйе яғни мемлекет, фирма немесе компания өмір
сүруінің тенденциясы бар:
1. Қызмет ету
2. Даму
Қызмет ету дегеніміз жүйенің өмір сүруіне қамтамас ету оның
бүтіндігін, сипаттамасын, анықтаманың функциясын сақтау. Даму дегеніміз
өзгермелі қоршаған ортада жүйенің өмір сүруін нығайтатын жаңа сапалық
қасиеттерге ие болу. Даму немесе қызмет ету бір-бірімен тығыз байланысты
оның сипаттары мен көрсеткіштен көруге болады.
Әлеуметтік экономикалық жүйенің қызмет етуі еңбек затының құралдарының
және еңбек қызметін атқаратын адамның болуын талап етуі сияқты әлеуметтік
экономикалық жүйенің қызмет етуі осы әлеуметтік бір-біріне сәйкес болған
жағдайда ғана мүмкін, яғни еңбек құрлдарына еңбек затын өзгертеді. Адам
еңбек құралдарына ие, нәтижесінде алынған өнім немесе қызмет адамның
мүддесін мен қажетіне сәйкес болуы қажет.
Даму еңбек затындағы , еңбек құрамындағы және адамдағы өзгеріспен
сипатталады. Бұл өзгерістердің критериі болып әлеуметтік экономикалық
жүйенің қызмет етуінің тұрақтылығын қатамасыз етеді немесе осыған
жағдайлар жасайтын жаңа сапалық қасиеттің пайда болып табылады.
Дамудың дәлелі болып еңбектің өнімділігінің артуы, оның сипатының
өзгеруі, жаңа технологияның пайда болуы адамның мотивациясының күшеюі
болып табылады. Қызмет ету мен дамудың байланысы диалектикалық сипатқа ие
яғни бұл дағдарыстың пайда болу және шешілуінің заңдылығын анықтайды.
Мысалы: қызмет ету дамуға кедергі жасайды, бірақ сол дамудың пайда болу
ортасы болып табылады. Ал даму қызмет етудің көптеген процестерін
бұзады, бірақ оның тұрақты қызмет етуіне жағдай жасайды.
Дағдарыс дегеніміз әлеуметтік экономикалық жүйенің (ұйымның) өмір
сүруіне қауіп төндіретін қайшылықтың шиеленісуі.
Дағдарыстың себептері әртүрлі болуы мүмкін.
1. Объективті — ұйымды модернизациялау және қайта құрумен
(реструкторизация)
2. Субъективті - ұйымды басқарудағы қателіктерге байланысты.
3. Табиғи – күтпеген жағдайдағы апат.
4. Сыртқы - елдің макроэкономика тендениясымен стратегиясына,
бәсекелік саяси жағдайына, әлеуметтік экономиканың дамуына байланысты
себептер.
5. Ішкі себеп - ұйымның маркстік инновация
инвестициялық
стратегиясына өндірісті ұйымдастырудағы кемшіліктерге байланысты.
Дағдарысты зертеуде тек оның себептері ғана емес сонымен қатар оның
салдарын қарастыру маңызды.
Алғашқы экономикалық даѓдарыс 1825 жылы Англияда болды. Сол күнге
дейін капитализм басты құрушы болып табылды. Келесі даѓдарыс 1836 жылы
Ұлыбритания мен АҚШ-ты жаулады.1847 жылы даѓдарыс Европаның барлық елдерін
қамтыды. Бірінші әлеуметтік-экономикалық даѓдарыс 1857 жылы болды. Бұл
даѓдарыс капитализмнің дамуы кезеңі басталғаннан бергі ең күшті даѓдарыс
болды. 1873-1878 жылдары даѓдарыс көптеген Европа елдерін және АҚШ-ты
жаулады және ең ұзақ болған даѓдарыс болып саналды. Әлемдік-экономикалық
даѓдарыстар 1900-1903,1907-1920 жылдары болды, ал ең терең, ұзақ болған
әлемдік даѓдарыс 1929-1933 жылдарды қамтыды. Осы жылдары өнеркәсіптік
өндіріс көлемі- 46%, көмір өндірісі-31%,сыртқы сауда айналымы-67%,
жұмыссыздар саны-30млн-ға жалпы жұмыс басты халықтың-25% құрады халықтың
нақты табысы 58% кеміді. Кризис көптеген кәсіпорындардың банкрот болуына
әкелді. АҚШ-тың өзінде 109 мың фирма банкрот болды. Бұл даѓдарыстан
кейінгі дипрессия өте ұзақ болды.
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін 1948-1949 жылдары локальды
экономикалық даѓдарыс пайда болды, ол АҚШ жєне Канаданы жаулады, бірақ 1973-
1975 жылдарда ең күшті даѓдарыс болды. Ол бүкіл капиталистік елдерді
қамтыды және бір ерекшелігі инфляцияның жоғарғы деңгейімен сипатталды.
Экономикалық даѓдарыстардыњ туындау себептеріне әртүрлі қарама қайшы
кәзқарастар бар.
Даѓдарыстыќ құбылыстарѓа деген көқарастарды ‰ш кезеңге бөліп қарастыруға
болады:
1-кезең. Х‡ІІІ ғасырдың басынан ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылдарына дейін. Бұл
кезеңде экономикалық даѓдарыстар капиталистік жүйеде болуы тіпті мүмкін
емес деген ойлар (Б.Сей, Д.Рикардо) немесе кездейсоқ сипатта болатындыѓын
және еркін бәсеке жүйесі оны жеңе алу қабілетінің бар екендігі туралы ойлар
айтылѓан болатын.
2-кезең. ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап 60-шы жылдарға дейін. Бұл
кезеңдегі пікірлер Дж.Кейнс еңбектеріне сүйенді. Ең алдымен экономикалық
кризистер (дәлірек айтсақ дипрессия, тоқырау кезеңдері) классикалық
капитализм жағдайында қалыпты ќ±былыс және нарық табиғатына тән құбылыс деп
саналды. Кейнс батыс экономистері ішінде ең алғашқы болып капиталистік
нарық ішіне монопалияныњ болуын және ол мемлекеттік реттеуді ќажет
ететіндігін айтқан болатын. Даѓдарыстыњ пайда болуын және жұмыссыздықты жою
үшін Кейнс жиынтық сұранысты ынталандыру мақсатында экономикаға мемлекеттің
араласуы керек деп санады. Оның негізгі еңбегі “мультипликатор теориясы”
болып табылады, кейінірек оны экономикалыќ циклдарды талдау кезінде кеңінен
қолданды.
3-кезең. ХХ-шы ғасырдың 60-шы жылдарынан осы к‰нге дейін. Бұл кезеңде
біріншіден, нарықтық экономиканың циклдігінің эгзогендік (ішкі) және
эндогендік (сыртқы) себептерін ажыратуға ерекше көңіл бөлінді. Екіншіден,
көптеген дамыған елдерде мемлекеттің антикризистік реттеуге, циклдік
ауытқуларды түзетуге және экономикалық тепе-теңдікті тұрақтандыруға
ұмтылмайтындығы анықталды.
Кәсіпорындар үшін даѓдарыстың пайда болу себептерін: ішкі және сыртқы
деп екіге бөліп қарастырамыз.
Сыртқы себептерге: даѓдарыс әсер ете алмайтын факторлар жатады. Олар:
халықаралық, ұлттық себептер. Ұлттық себептерге: БАЌ, экономикалыќ-
географиялық, мәдени және ғылыми техникалық сипаттағы себептер жатады.
Ішкі себептер кәсіпорын қызметінің нәтижесі болып табылады.
Ішкі даѓдаѓдарыстыќ жағдайларға: конструкторлық-технологиялық,
экономикалық, қаржылық, сонымен қатар фирма экономикасын басқарудың
жеткіліксіздігі сияќты себептерге жатады.
1) Конструкторлық-технологиялық себептер:
- өнімніњ бәсеке қабілетсіздігі;
- өнімнің ресурс сыйымдылығыќ деңгейінің жоғары болуы (энергия,метал
сыйымдылығы және т.б.);
- артық өндірістік қуаттылықты пайдалану деңгейінің төмендігі, тар
мамандандырылған және кең кооперацияға есептелген өндірістердің болуы;
2) Экономикалық себептер:
- шикізат, материал, көлік, энергоресурстары бағасының жоғары болуынан
өнімнің өзіндік құнының жоғары болуы;
- төмен рентабелділік;
- айналым капиталы қозғалысының баяулауы және оның тауарлық қор және
дебиторлық қарыз түрінде қалуына байланысты айналым қаржыларының
болмауы;
- өнімді жањалау үшін және оның бәсеке қабілеттілігін арттыруға бос
қаржылардың жоқтығы;
3) Қаржылық себептер:
- түсімдер құрылымында ақшалай қаражаттар үлесінің аз болуы және бартер
мен өзара айырбастардың үлесінің жоғары болуы;
- комуналдық шығындар үшін және өндірістік қуаттылықты сақтап тұру үшін
ақшалай қаржылардың көп бөлінуі;
- әлеуметтік сфера объектілерін ұстап тұру шығындары;
4) Ішкі фирма экономикасын басқару себептері:
- персоналды экономикалық ынталандырудың жоқтығы;
- бас мамандар мен бөлімше басшылырының көлеңкелі кәсіпкерлік табыстарының
болуы;
- тауарлар мен қызметтер нарыѓындаѓы ќызмет нәтижелері туралы
бөлімшелердің қаржылық жауапкершіліктерінің болмауы.
Қоғамдық ұдайы өндірудің классикалық циклы 4 фазадан тұрады.
1. Дағдарыс фазасы өндірістің көлденең қысқаруы бағаның түсуі,
жұмыссыздықтың өсуі, банкроттықтың көбейуі, іскерлік белсенділігінің
төмендеуімен сипатталады.
2. Депрессия (стагнация). Бұл фаза жарты жылдан 3 жылға дейінгі уақытты
алады. Бұл шаруашылық өндірістің жаңа жағдайларға және жаңа қаржыларға
бейімделу фазасы.
3. Фаза жандану немесе қалпына келу. Бұл кезде инфляциялар көлемі артады,
баға өседі, өндіріс кеңейеді, процент мөлшері өседі. Жандану 1 кезде
өндіріс құрамының жабдықталуын қамтиды.
4. Фаза өсу экономиканы жаңа деңгейге алып келіп, келесі жаңа
кезеңдік дағдарыстың фазасын дайындайды. Жаңа цикл, өндірістің құлдырау
жұмыссыз проблемасы басталады, сесбебі жиынтық сұрақтардың қысқаруы болып
табылады.
Жиынтық сұраныстың бастапқы қысқаруының факторы салықтың өсуі,
кредиттік процестің өсуі, кейбір өнімге сұраныс төмендігі, саяси және
күтпеген жағдайда соғыс болып табылады.
Экономикалық дағдарыс дегеніміз экономикалық коньюктурада күйзелістік
процесті тудыратын тауарлар мен қызметтерге ұсыныс пен сұраныстың
арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы.
Дағдарыстың түрлері
І.Шаруашылық тепе-теңдігінің бұзылу мастабына қарай:
1) Жалпы дағдарыс дегеніміз барлық ұлттық шаруашылықты қамтитын дағдарыс.
2) Ішінара дағадрыс дегеніміз экономиканың белгілі бір саласын ғана
қамтитын дағдарыс.
3) Қаржы дағдарыс дегеніміз мемлекеттің қаржысаласындағы терең күйзеліс.
Бұл дағдарыс мемлекеттің бюджет тапшылығынан көрінеді. Табыс Табыс
шығын ТШ
4) Ақша несие дағдарысы дегеніміз ақша жүйесінің бұзылуы. Бұл халықтың
салымдарын бір ауақытта (депазит) алған жағдайда коммерциялық және
банктік несиені бірден қысқартқан жағдайда пайда болады.
5) Валюталық дағдарыс.
6) Биржалық дағдарыс - қор биржасындағы терең дағдарыс. Бұл бағалы
қағаздың курсын бірден төмендету жағдайда пайда болады.
II. Тепе-теңдікттің бұзылуының үнемі орын алуында пайда
болатын дағдарыс.
1) Кезеңдік циклдық дағдарыс.
2) Аралық дағдарыс
3) Тұрақсыз дағдарыс (құрылымдық, аграрлық, салалық).
- Құрылымдық тұрақсыз дағдарыс өндіріс саласындағы
арасындағы ара қатынастың өзгеруінен туындайды.
- Агралық тұрақсыз дағдарыс АШҚ өнімнің өткізуінің төмендігі
өніміне бағаның төмендеуі нәтижесінде туындайды.
- Салық тұрақсыз дағдарыс - халық шаруашылығының бір ғана
саласын қамтиды және өндіріс құрылымына өзгерістер
алып келеді, басқа шаруашылықтың құрылымын өзгертеді.
II. Ұдайы өндіріс пропорциясының бұзылуы нәтижесінде болатын дағдарыс.
1. Артық өндіру дағдарысы.
2. Жеткіліксіз өндіру дағдарысы - халықтың төлем қабілеті сұранысын
қанағаттандырмау.
3.Басқарушы және басқарылушы кіші жүйелер, олардың бірлігі мен
әрекеттестігі
Менеджменттің ерекшеліктері
Барлық ұйымдарда ортақ басқару процесінің ерекшеліктерін былай деп
түсіндіруге болады.
Басқарудың мақсаты мен ерекшеліктері: Басқару процесі біреу
немесе бірнеше мақсаттарды орындауға бағытталған процес.
Басқару ұйымы, ұйым иесінің және ондағы басқарушылардың
мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған. Мақсатсыз басқару болмайды.
Басқарудың адамдық қатынастары мен әлеуметтік ерекшеліктері:
Басқарудың сыртқы және ішкі қатынастары адамдармен болады. Басқарған және
басқарылғанның болғаны үшін басқару адамдардың арасына және адамдардың
болған жерде әрдайым болады. Адамның жан-жануар және өсімдіктермен болған
жұмыс нәтижелерінде басқару ісінің болуы мүмкін емес.
Басқару іс барысындағы ерекшеліктер: Бірден көп адамдардың
көрсетілген мақсаттарға жету үшін ең бірінші адамдардың бір-біріне
көмектесу, араласу және бір-бірімен жұмыс істесуі керек. Біреулердің жұмыс
істерінде өзінше жұмыс істеу рухы емес, бірге жұмыс істеу болған жағдайда
ғана басқарушылық бар деп айта аламыз.
Басқарудың иерархиялық ерекшеліктері: Ұйымда жұмыс істегендердің
арасында (тепе-теңдік( емес, жоғары-төмен қарым қатынастар бар. Ұйымның
құрылуы үшін басқарғандар мен басқарылғандардың орындары сатылы жүйеде
болуы керек. Төменгі, ортаңғы және жоғарғы дәрежедегі басқарушылар мен
басқарушылық міндеті болмаған жұмыскерлерді қамтыған бір ұйым жүйесі
құрылады.
Басқарудың топтық ерекшеліктері: Басқару топтық жұмыс іс
әрекеттері болып табылады. Басқару болуы үшін бір басқарушы мен ең
болмағанда бір басқарылған адамның болуы шарт. Өзінің жеке басы мақсаттарын
жасау үшін көрсеткен ынталары мен экономикалық істері басқарудың
ерекшеліктері болып есептелмейді.
Басқарудың үйлесімді (координация) ерекшеліктері: Бір ұйым
мақсатына жету үшін қажетті болуы, көптеген жұмыстар, іс және жұмысшылардың
араларында тусіністік, бірге жұмыс істесу, қызметтерді жоспарлау, басқару
үшін аса қажет.
Мақсаттарының жүзеге асуы үйлестіктің жақсы жасалғанына
байланысты. Негізінде басқаруды үйлесімді жұмыс деп те айтуымызға болады.
Басқарудың рационалды ерекшеліктері: Басқару процесінде өте аз
шығынмен жұмыс жасау, сапасын жоғарылату, жұмыстарын өте аз мерзімде
орындау - маңызды мақсаттардың біреуі. Осындай болғаны үшін басқару
рационал іс-әрекет болып есептелген.
Рационалды әрекет ету дегеніміз-аз нәрседен көп нәрсе жасап
шығару үшін кіріс болған нәрселерді ұқыпты, тиімді пайдаланып, аз шығыс
шығару.
Басқарудың универсалдық ерекшеліктері: Басқарудың универсалдық
ерекшелігі екі бағытта. Біріншісі көлденеңнен болған басқару. Бұл жанұяны
басқарудан бастап жер бетінің ресми және ресми емес барлық ұйымдарында
кездеседі.
Бұл ұйымдардың әрқайсысы басқарған не болмаса басқарылған халде
болады. екіншісі тігінен басқару, бұл жоғарғы жақтағы бастықтан басталып
төмендегі жұмысшыларға дейінгі арадағы барлық сатыларда кездеседі. Осы
тұрғыдан қарағанымызда басқару универсал болып шығады.
Басқарудың екі жақты процес болу ерекшеліктері: Басқару (шешім
қабылдау( және (жүргізу( процестері болып бөлінеді. Басқару қызметінде
болған біреу бірінші ойланады, қарастырады, талдайды және соңында шешім
қабылдайды. Содан кейін қабылдаған шешімін жүргізе бастайды. Басқару
тапсырмасының тура орындылуы қабылданған шешімдердің жүргізілуі арқылы іске
асады.
Басқарудың байланысқа (коммуникация) қатысты ерекшеліктері:
Басқару тапсырмасының орындалуын үшін байланыс жүйесінің рөлі өте маңызды.
Басқаша айтатын болсақ басқару әмір ету, әмірлердің орындалуын қамтыған
процес. Ал мұндағы байланыс бір жағынан білім беру, екінші жағынан білім
алу сияқты істерді қамтиды. Бідім беру, басқару процесіне қатысушылардың не
істеу керектігі туралы оларға үйрету; Білім алу болса белгіленген мақсатқа
жету үшін бірге жұмыс істесе білу сенімін адамдардың бойына сіңіру.Басқару
жүйесі айналымы болмаған жұмыстарда жетістіктер көрсету мүмкін емес.
Басќарудыњ ќажеттілігі.
Нарыќтыќ экономика жаѓдайында басќару ісі одан єрі к‰рделене т‰сіп,
бєсекелестік, меншік формаларыныњ сан алуандыѓы, шаруашылыќ дербестік орын
алѓанда басќарудыњ ќажеттілігі мен басќаруѓа ќойылатын талаптар арта
т‰седі. Басќарудыњ маќсаты – кєсіпорын м‰мкіндіктерін тиімді пайдалана
отырып алѓа ќойылѓан нєтижеге ќол жеткізу. Кµрнекті американ экономисті
В. В. Леонтьевтіњ аныќтамасы бойынша басќару – б±л µнім технология,
µндірсті ±йымдастыру, басќару ењбегі, єлеуметтік ќатына саласында жањарту,
инновациялау маќсатында ж‰зеге асырылатын ќаѓидалар, тєсілдер мен
єдістердіњ жиынтыѓы.
Ќазіргі кездегі басќаруѓа ќойылатын талаптардыњ негізгі баѓыттары
жєне олардыњ даму тенденциялары туралы тµмендегідей т‰сініктеме беруге
болады:
1.Басќарудыњ кєсіптілігін дамыту, яѓни теориялыќ білім мен іскерлікті жєне
тєжірибені ±штастыра білу.
2.Басќаруды демократияландыру – ќызметтіњ орындаоу барысы мен мањызды
мєселелерді шешуге єріптестерді кењінен тарта білу жєне басќарушы
ќызметкерлерді тиімді тањдау м‰мкіндігі.
3.Ењбек бµлінісі негізінде басќаруды мамандандыру сол арќылы басќару
ењбегініњ арнайы ќызмет т‰ріне бµліне отырып басќару персоналыныњ
жіктелінуі.
4. Басќаруды шоѓырландыру маќсатты орындауѓа ќолданылатын басќару
єдістерімен формаларын µзара сєйкестендіру мен ‰йлестіру.
5. Басќаруды орталыќтандыру – ќазіргі кездегі µндірістік ж‰йеніњ
к‰рделілігінен туындайтын µзіндік басќару мен µкілеттілік басмшылыќтыњ бір
органѓа жинаќталуы жµнінде тиімді аралыќ ќарым – ќатынастыњ орныќтырылуы.
6. Басќару шешімдерініњ кµп н±сќалылыѓы – проблемаларды шешудіњ ењ ќолайлы
жолын тањдау арќылы ќосымша к‰ттірмеген шыѓындарѓа басшылыќтыњ жол бермеуі.
7. Басќару ењбегініњ мєдениетін кµтеру, яѓни басќару єрекетін орындауѓа
моральдыќ, этикалыќ, ќ±ќыќтыќ нормаларды кењінен ќолдану .
¦йымдардаѓы тиімді басќарудыњ сипатты белгілеріне экономикалыќ,
єлеуметтік психологиялыќ, ќ±ќыќтыќ, ±йымдастырушылыќ техникалыќ ќ±рылѓылар
жатады.
Экономикалыќ т±рѓы µз ќ±рамында µндірістік процессті басќаруда,
кµздеген маќсатќа тиімді ќол жеткізуді материалдыќ, ќаржылыќ жєне ењбек
ресурстарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz