Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасу және даму жолдары
Кіріспе
Тарау І. Кәсіпкерлік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері.
1. 1. Кәсіпкерліктің әлеуметтанулық мәселелері.
1. 2. Кәсіпкерлікті қолдау . елдегі әлеуметтік мәселелерді шешудің негізгі жолы.
Тарау ІІ. Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуы және дамуы.
2. 1. Ауылдағы кәсіпкерліктің даму қарқыны.
2. 2. Кәсіпкерлік . жұмыссыздық мәселелерін шешудің негізгі жолы.
2. 3. Кәсіпкерлікті дамытудың шетелдік тәжірибесі.
Қорытынды.
Сілтеме.
Әдебиеттер.
Тарау І. Кәсіпкерлік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері.
1. 1. Кәсіпкерліктің әлеуметтанулық мәселелері.
1. 2. Кәсіпкерлікті қолдау . елдегі әлеуметтік мәселелерді шешудің негізгі жолы.
Тарау ІІ. Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуы және дамуы.
2. 1. Ауылдағы кәсіпкерліктің даму қарқыны.
2. 2. Кәсіпкерлік . жұмыссыздық мәселелерін шешудің негізгі жолы.
2. 3. Кәсіпкерлікті дамытудың шетелдік тәжірибесі.
Қорытынды.
Сілтеме.
Әдебиеттер.
Кәсіпкерлік қазіргі таңда біздің еліміздің экономикасында кеңінен дамып келе жатқан салалардың бірі. Менің бұл тақырыпты таңдауымның себебі, Қазақстандағы кәсіпкерлік ортаның дамуын ашып көрсету еді. Мен өз диплом жұмысымды жазу барысында кәсіпкерлік әлеуметтанулық мәселелері ретінде жыл сайынғы қабылданып отыратын бағдарламалар жайында біраз мағлұматтар жинадым. Бірақ сол бағдарламалар іс жүзінде жүзеге асып жатыр ма? деген сұраққа жауап іздеуді жөн көрдім. Бірқатар дамыған елдерде осындай бағдарлама қабылданбас бұрын, сол бағдарлама, заңдардың жүзеге асу жолдарын қарастырады екен. Өкінішке орай, біздің әлеуметтік-экономикалық жағдайымыздың кеш дамуына байланысты бізді тек мұндай шаралар тек қағаз, сөз жүзінде болады. Осы тұста айта кететін жайт кешегі наурыз айының 24-25 жүлдызында Астана қаласында өткен кәсіпкерлер конгресінде тілге тиек болған мәселелерді айтқым келіп отыр.
Елімізде өнеркәсіпшілердің, кәсіпкерлердің алғашқы қоғамдық бірлестіктері пайда болғанына 12 жылдан асып барады. Өмірдің өзі көрсеткендей, мұндай бірлестіктер құру кәсіпкерлік құрылымның қызметі үшін тиімді екенін дәлелдеп берді.
Жыл өткен сайын кәсіпкерлік қызметінің еліміздің жалпы ішкі өніміндегі үлесі қомақты бола түсуде. Бұған кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі мемлекеттік институттардың құрылуы жәрдемдесті. Олар кәсіпкерліктің белсенді дамуына серпін берді. Алайда бизнестің дамуын тежейтін проблемалар әлі де жеткілікті. Сондықтан оны шешу үшін бізге, жұмыс берушілер мен кәсіпкерлер бірлестіктерін, мемлекеттік органдармен бірлесіп Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсетілгендей, «шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың түбірінен жаңа идеологиясын түзу» қажет.
Елімізде өнеркәсіпшілердің, кәсіпкерлердің алғашқы қоғамдық бірлестіктері пайда болғанына 12 жылдан асып барады. Өмірдің өзі көрсеткендей, мұндай бірлестіктер құру кәсіпкерлік құрылымның қызметі үшін тиімді екенін дәлелдеп берді.
Жыл өткен сайын кәсіпкерлік қызметінің еліміздің жалпы ішкі өніміндегі үлесі қомақты бола түсуде. Бұған кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі мемлекеттік институттардың құрылуы жәрдемдесті. Олар кәсіпкерліктің белсенді дамуына серпін берді. Алайда бизнестің дамуын тежейтін проблемалар әлі де жеткілікті. Сондықтан оны шешу үшін бізге, жұмыс берушілер мен кәсіпкерлер бірлестіктерін, мемлекеттік органдармен бірлесіп Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсетілгендей, «шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың түбірінен жаңа идеологиясын түзу» қажет.
1. «Заң» журналы, №11, 2005, 1-2-б.б.
2. Қарабаев Ш. «Кәсіпкерліктің әлеуметтанулық мәселелері», «Саясат» журналы, №2, 2005, 56-57 б.б.
3. «Егемен Қазақстан» газеті, №9, 2006, 5-6 б.б.
4. Қарабаев Ш. «Кәсіпкерліктің әлеуметтанулық мәселелері», «Саясат» журналы, №2, 2005, 57-58 б.б.
5. Қарабаев Ш. «Кәсіпкерліктің әлеуметтанулық мәселелері», «Саясат» журналы, №2, 2005, 60-61 б.б.
6. «Егемен Қазақстан» газеті, №10, 2006, 3-4 б.б.
7. «Ақиқат» журналы, №9, 2003, 58-59 б.б.
8. «Ақиқат» журналы, №10, 2004, 60-64 б.б.
9. «Егемен Қазақстан» газеті, №11, 2005, 1-2 б.б.
10. Мұрат Имандосов «Кәсіпкерліктің аймақтық құрылымы», «Ақиқат» журналы, №6, 2005, 50-51 б.б.
11. Смағұлов Т., Бикетова Е. «ҚР-ғы Кәсіпкерлік», А., 2004, 152-153 б.б.
12. Бәйменов Ә. «Кедейлік, жұмыссыздық – бір қасірет», «Ақиқат» журналы, №3, 2002, 191-192 б.б.
13. «Ақиқат» журналы, №4, 2005, 193-195 б.б.
14. «Саясат» журналы, №11, 2005, 11-12 б.б.
15. «Заң» журналы, №12, 2005, 21-24 б.б.
2. Қарабаев Ш. «Кәсіпкерліктің әлеуметтанулық мәселелері», «Саясат» журналы, №2, 2005, 56-57 б.б.
3. «Егемен Қазақстан» газеті, №9, 2006, 5-6 б.б.
4. Қарабаев Ш. «Кәсіпкерліктің әлеуметтанулық мәселелері», «Саясат» журналы, №2, 2005, 57-58 б.б.
5. Қарабаев Ш. «Кәсіпкерліктің әлеуметтанулық мәселелері», «Саясат» журналы, №2, 2005, 60-61 б.б.
6. «Егемен Қазақстан» газеті, №10, 2006, 3-4 б.б.
7. «Ақиқат» журналы, №9, 2003, 58-59 б.б.
8. «Ақиқат» журналы, №10, 2004, 60-64 б.б.
9. «Егемен Қазақстан» газеті, №11, 2005, 1-2 б.б.
10. Мұрат Имандосов «Кәсіпкерліктің аймақтық құрылымы», «Ақиқат» журналы, №6, 2005, 50-51 б.б.
11. Смағұлов Т., Бикетова Е. «ҚР-ғы Кәсіпкерлік», А., 2004, 152-153 б.б.
12. Бәйменов Ә. «Кедейлік, жұмыссыздық – бір қасірет», «Ақиқат» журналы, №3, 2002, 191-192 б.б.
13. «Ақиқат» журналы, №4, 2005, 193-195 б.б.
14. «Саясат» журналы, №11, 2005, 11-12 б.б.
15. «Заң» журналы, №12, 2005, 21-24 б.б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Жоспар:
Кіріспе
Тарау І. Кәсіпкерлік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері.
1. 1. Кәсіпкерліктің әлеуметтанулық мәселелері.
1. 2. Кәсіпкерлікті қолдау – елдегі әлеуметтік мәселелерді шешудің
негізгі жолы.
Тарау ІІ. Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуы және дамуы.
2. 1. Ауылдағы кәсіпкерліктің даму қарқыны.
2. 2. Кәсіпкерлік – жұмыссыздық мәселелерін шешудің негізгі жолы.
2. 3. Кәсіпкерлікті дамытудың шетелдік тәжірибесі.
Қорытынды.
Сілтеме.
Әдебиеттер.
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Кәсіпкерлік қазіргі таңда біздің еліміздің экономикасында кеңінен дамып
келе жатқан салалардың бірі. Менің бұл тақырыпты таңдауымның себебі,
Қазақстандағы кәсіпкерлік ортаның дамуын ашып көрсету еді. Мен өз диплом
жұмысымды жазу барысында кәсіпкерлік әлеуметтанулық мәселелері ретінде жыл
сайынғы қабылданып отыратын бағдарламалар жайында біраз мағлұматтар
жинадым. Бірақ сол бағдарламалар іс жүзінде жүзеге асып жатыр ма? деген
сұраққа жауап іздеуді жөн көрдім. Бірқатар дамыған елдерде осындай
бағдарлама қабылданбас бұрын, сол бағдарлама, заңдардың жүзеге асу жолдарын
қарастырады екен. Өкінішке орай, біздің әлеуметтік-экономикалық
жағдайымыздың кеш дамуына байланысты бізді тек мұндай шаралар тек қағаз,
сөз жүзінде болады. Осы тұста айта кететін жайт кешегі наурыз айының 24-25
жүлдызында Астана қаласында өткен кәсіпкерлер конгресінде тілге тиек болған
мәселелерді айтқым келіп отыр.
Елімізде өнеркәсіпшілердің, кәсіпкерлердің алғашқы қоғамдық
бірлестіктері пайда болғанына 12 жылдан асып барады. Өмірдің өзі
көрсеткендей, мұндай бірлестіктер құру кәсіпкерлік құрылымның қызметі үшін
тиімді екенін дәлелдеп берді.
Жыл өткен сайын кәсіпкерлік қызметінің еліміздің жалпы ішкі өніміндегі
үлесі қомақты бола түсуде. Бұған кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі мемлекеттік
институттардың құрылуы жәрдемдесті. Олар кәсіпкерліктің белсенді дамуына
серпін берді. Алайда бизнестің дамуын тежейтін проблемалар әлі де
жеткілікті. Сондықтан оны шешу үшін бізге, жұмыс берушілер мен кәсіпкерлер
бірлестіктерін, мемлекеттік органдармен бірлесіп Президенттің Қазақстан
халқына Жолдауында атап көрсетілгендей, шағын және орта кәсіпкерлікті
дамытудың түбірінен жаңа идеологиясын түзу қажет.
Шынымен де, елімізде экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру жүзеге
асырылып жатқан кезде кәсіпкерлік қызметті дамытуда жаңаша көзқарас талап
етіледі. Сонымен бірге экономиканың жаһандануы мен сауданы ырықтандыру
жағдайында бизнес-қауымдастық өз мүдделерін қорғау мақсатында біздегі
заңнамалық актілерді өзгеріп отырған жағдайға бейімдеу мәселелерімен
неғұрлым белсендірек айналысуға мүмкіндік алуы тиіс. Өкінішке орай, бұл
ретте бүгінгі күнге дейін мемлекеттік органдар, жұмыс берушілер мен
кәсіпкерлер ұйымдарының қатысуынсыз жүргізіледі. Тіпті, елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуы, салалық бағдарламаларды талдап жасау сияқты аса маңызды
мәселелерді қарау жұмыс берушілер, кәсіпкерлер ұйымдарының қатысуынсыз
болады. Біздің өнеркәсіп саясатына, білім беруге, БСҰ-ға өтер кездегі
қорғаныш саясатын жасауға қатысты бірқатар мәселелер бойынша ұсыныстарымыз
министрлік кеңселерінде ізім-қайым жоғалып кетеді. Бұл кәсіпкерлік
құрылымдар мен билік арасында ынтымақтастық иедологияның жоқтығынан болып
отырған жәйт екені анық. Бұған қоса жұмыс берушілер мен кәсіпкерлер
ұйымдарының бытыраңқылығы салдарынан билік құрылымдары оларды тек құқылы
әріптес ретінде қарамайды, сөйтіп олар шешімдер қабылдауда нақты процеске
тартылмайды.
Сондықтан бизнесінің ауқымы мен оның қай салаға жататынына қарамастан
барлық кәсіпкерлердің мүддесін білдіретін, мемлекеттік органдармен өзара
қарым-қатынаста номиналды емес, тең құқылы әріптес ретінде әрекет ететін
жұмыс берушілердің біртұтас бірлестігін құру аса көкейкесті және уақыты
жеткен іс болып табылады.
Жұмыс берушілер конфедерациясы 2004 жылы қарашада өткізілген әлеуметтік
әріптестер форумында үш жақты жұмысшы комиссиясына мүше болып табылатын
жұмыс берушілер ұйымдарына жұмыс берушілердің біртұтас үйлестіруші органын
құруды ұсынды. Алайда, біз өз әріптестерімізден, атап айтқанда, Евразиялық
өнеркәсіп қауымдастығы мен Қазақстан тауар өндірушілер мен экспорттаушылар
одағынан әлгіндей ұсынымызға жауап алған жоқпыз. Бұған қарап жұмыс
берушілер конфедерациясы жоғарыда аталған ұйымдар біздің бірігуге деген
ұсынысымызды қолдамады деген тұжырым жасады. Біз биліктің қолдауынсыз
әрекет еттік, жұмыс берушілердің үйлестіру кеңесін құру жөніндегі ойымыздың
жүзеге аспауы да мүмкін. Осы деректердің өзі бізде қоғам басшылары
мүддесінен гөрі, өз мүдделерін көбірек күйттейтін қоғамдық ұйымдардың
едәуір екендігін қуаттайды. Бірақ уақыттың өзі бірігу процесіне алып келері
анық.
Біртұтас жұмыс берушілер мен кәсіпкерлер ұйымын құру бизнес пен билікті
тиімді ынтымақтастығы жолындағы нақты қадам болар еді. Өйткені, жұмыс
берушілердің қоғамдық ұйымдарының топтасу деңгейі жалпыұлттық ауқымдағы
міндеттерді шешу жөнінде келісілген іс-қимыл жүргізуге жеткіліксіз екені
анық.
Бизнес қауымдастығы алдында беделге ие және мемлекеттік органдар
тарапынан қолдаумен қамтамасыз етілген жалпыұлттық одақ ыңғайындағы
кәсіпкерлердің ұйымдастыру орталығын құру, сөз жоқ, кәсіпкерлік құрылымның
бірігу процесін жеңілдетіп, олардың қызметін сындарлы арнаға бағыттайды.
Ондай бірлестік бизнестің экономика және құқықтық проблемаларын заң жолымен
шешу әлеуетін іске асыруға қабілетті болады. Бұл кәсіпкерлердің айтарлықтай
үлкен бөлігінің өз проблемаларын құқық аясында шешу мүмкіндіктеріне
сенбеушілік көңіл-күйден арылуына жәрдемдеседі.
Кәсіпкерлердің жаңа бірлестігінде бизнеске қатысушылардың мүдделерін
қорғауға бағытталған қызметімен қоса, халықты еңбекпен қамту, зейнетақымен
қамсыздандыру, кедейшілікпен күрес, гендерлік теңдік, білім беру жөніндегі
және басқа да бағдарламаларды жүзеге асыру бойынша жұмыстар жүргізілуі аса
маңызды. Өйткені, түрлі халықаралық ұйымдарға мүше болу арқылы дүниежүзілік
қауымдастыққа қосыла отырып, мемлекет аталған салаларда әлемдік қауымдастық
алдында өзіне белгілі бір міндеттемелер алып отыр. Бірақ оларды жүзеге
асыру тек мемлекеттің ғана емес, кәсіпкерлік құрылымның да алдында тұрған
міндет. Бұл міндеттемелерді іске асыру үшін жұмыс берушілер ұйымдары,
қызметкерлер мен үкімет органдарының арасындағы әлеуметтік диалогтың
негіздерін одан әрі күшейтіп, нығайтуды қамтамасыз ету керек. Жұмыс
берушілер ұйымдарының, атқарушы органдар мен Парламенттің тығыз
ынтымақтастық жасауы ғана біздің қоғамда бар әлеуметтік мәселелерді шешуді
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Әлеуметтік әріптестердің еліміздің
әлеуметтік-экономикалық дамуы бағдарламаларын талдап-жасау мен жүзеге
асыруды пәрменді және оған тұрақты қатысуы үшін үш жақты жұмысшы
комиссиясының ролі мен нақты қызметін күшейту керек. Экономиканың салалық
сараланымында тұрақты әлеуметтік диалог жүргізуді тәжірибеге енгізген жөн.
Сондықтан жұмыс берушілердің салалық бірлестіктің қызметін жетілдіру талап
етіледі. Бұл олардың еңбек нарығы реформасы, техникалық қайта жарақтандыру,
кәсіби кадрлар даярлау сияқты мәселелер мен кәсіпкерлік қызметті дамытуға
қатысты басқа да көптеген мәселелерді қарауға тиімді әрі белсенді қатысуға
қабілетін күшейту үшін қажет.
Кәсіпкерлер, жұмыс берушілер ұйымдары әрекет ететін құқықтық ортаны
жақсарту да маңызды. Бұл үшін жұмыс берушілер ұйымдары мен сауда-өнеркәсіп
палаталардың атқарып отырған роліне айқындық беру, ұжымдық келіссөздерге
ерікті түрде қатысуды қамтамасыз ету және де ең ақырында жұмыс берушілер
бірлестіктері қызметтерінің тиімділігін арттыру үшін жұмыс берушілер
ұйымына мүшелік жарна мөлшерін салық салынатын сомадан шегеріп тастау
жөніндегі мәселені шешу қажет. Біздіңше, бұл мәселелерді шешу
кәсіпкерлердің, жұмыс берушілердің қоғамдық бірлестіктері атқарушы
органдары қызметінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Проблеманың ғылыми зерттеу деңгейі.
Бұл проблема бойынша қазіргі кезде жан-жақты зерттеулер жүргізіліп
жатыр. Мәселен, айтатын болсақ, кәсіпкерлік қызметтің даму ерекшеліктері,
оның даму стратегиялары, даму тәжірибелері бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі. Кәсіпкерліктің шетелдік тәжірибелерінің отандық
кәсіпкерлер үшін қаншалықты маңызы екені көпшілікке аян. Өзіміз көріп
отырғандай еліміздегі бірқатар ірі кәсіпорындардың басым көпшілігін шетел
азаматтары басқарып отыр. Мен бұл мәселеге қарсы емеспін, бірақ...
Бірақ неге біздің отандық кәсіпкерлеріміз де солар сияқты
кәсіпорындарымызды өздері басқармайды немесе шетелге барып үлкен фирма
немесе заводтар ашпайды? деген менің санамды уландырып тастады. Рас, олар
мен біздің кәсіпкерлеріміздің тәжірибе алмасып жатқаны, бірақ біздің
қазақстандықтарға тиер үлесі ¼ бөлігі ғана. Сонда біздің байлықтарымыз
қайда кетіп жатыр? Ол ақша ретінде ме, әлде тауар ретінде шетелге кетіп
жатқаны анық. Бірақ бұған ешкім кепілдік бере алмайды. Елбасымыздың
Кәсіпкерлік – азаматтық қоғамның тірегі, тұрақтылықтың кепілі деген ұраны
жүрекке жылу ұялатады [3]. Өткен наурыз айында Астана қаласында өткен
кәсіпкерлер конгресінде де елбасымыз осы ұранды тереңінен түсіндіріп кетті.
Және осы конгресте республика Премьер-Министрінің орынбасары, Индустрия
және сауда министрі Сауат Мыңбаев баяндама оқыды. Баяндамада кәсіпкерлердің
әлеуметтік жағдайлары, оларды дамыту жолдары нақты дәлелдермен берілген.
Уақыт кәсіпкерлерге тың міндеттер жүктейді.
24-25-інде өткен Астанадағы Кәсіпкерлер конгресіне байланысты
республика Премьер-Министрінің орынбасары, Индустрия және сауда министрі
Сауат Мыңбаевтың баяндамасы бойынша:
Экономиканың ойдағыдай дамуы үшін бәсекелестіктің басты роль
атқаратынын айта келіп, вице-премьер бұл мәселеге мемлекет басшысының
айрықша назар аударып отырғанын көрсетті. Кәсіпкерлік ортадағы
бәсекелестікті дамытуда соңғы жылдары атқарылған жұмыс аз емес. Мемлекет
басшысының Жолдауына орай биылғы жылдың өзінде ғана кәсіпкерлікті
капиталдандыруға қосымша 10 млрд. теңге бөлінді. Мемлекеттік даму
институттары құрылып, олар қазіргі кезде өңдеуші өнеркәсіптегі нақтылы
жобаларды әзірлеуге кірісіп те кетті. Бүгінде оның портфеліндегі қаржы 1
млрд. АҚШ долларына жуықтайды.
Дегенмен, С. Мыңбаев атап көрсеткендей, шапшаң өзгеріп отыратын өмір
шындығы алға тың міндеттер қоюда. Сондықтан да Қазақстан Республикасы
Президентінің үстіміздегі жылдың 18 ақпанындағы халыққа Жолдауында
алғышарттары 2015 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму
стратегиясының негізіне қаланған кәсіпкерлікті дамыту дамытудың жаңа
талаптары мен идеологиясы белгіленді. Оның негізгі мақсаты – ел
экономикасының өсуін жаңа сапаға көтеру, яғни, қазақстандық өнімнің
бәсекеге қабілеттілігін артыру.
Вице-премьер осы орайдағы бірқатар проблемаларды айта келіп, оларды
болдырмаудың қарапайым шешімдерінің жоқтығын атап көрсетті. Ол үшін не
істеу қажет? Баяндамашының айтуынша, қазір де жұмыс істеп тұрған
кәсіпкерлер ассосиациялары, ал олардың саны 200-ге жақындайды, жүйелі жұмыс
жүргізе бермейді, бір-бірін жиі қайталауға ұрынады. Кәсіпкерлікті дамытуда
келісілген бірегей бағдарламалары жоқ.
Саладағы орын алған көптеген проблемаларға тоқтала келіп, С. Мыңбаев
кәсіпкерлердің (жұмыс берушілердің) жалпыұлттық одағын құру қажет деген өз
пікірін ортаға салды. Ол, яғни кәсіпкерлердің бірегей бірлестігі
кәсіпкерлік мәселелері жөніндегі өкілетті органда тіркелетін болады.
Сол сияқты, С. Мыңбаев өз сөзінде шағын кәсіпкерлікке ерекше назар
аударды. Оның айтуынша, бұл субъектінің өзінде кәсіби есепшілерді,
заңгерлерді, экономистерді, қауіпсіздік техникасы жөніндегі, еңбекті
қорғау, өрт қауіпсіздігі жөніндегі маманды ұстауға мүмкіндігі жоқ. Соған
қарамастан кәсіпкерлердің қай түріне де болмасын қойылар талаптар ортақ.
Осы ретте шағын бизнес субъектілеріне тиісті қызметтер көрсетілген
маманданған құрылымдар құру мемлекеттің міндеті болуға тиіс. Шағын
кәсіпкерлік жөнінен республикалық оқу орталығын құру туралы ұсыныс та осы
тұрғыда айтылды.
Баяндамада отандық бизнесті БСҰ-на енгізуге дайындау мәселесі де
назардан тыс қалған жоқ. Баяндамадан кейін сөз тізгіні кәсіпкерлік ұйым
жетекшілеріне тиді. Олар Қазақстан іскерлерінің жалпыұлттық одағын құру
жөніндегі ұсынысты толықтай қолдады. Кәсіпкерлер жолында кездесетін
кедергілерді осындай ортақ ұйым құру арқылы шешуге болады деген үміттерін
білдірді.
Біз мемлекет тарапынан мұндай қадамды ұзақ уақыттардан бері күткен едік
– деді өз сөзінде жұмыс берушілер конфедерациясының төрағасы Қадыр
Байкенов, - Енді бұл үлкен ұйым кәсіпкерлерінің халықаралық қауымдастықпен
де қарым-қатынас орнатып, өскелең тәжірибелерді бойына сіңіре білуі керек.
Қазақстан Кәсіпкерлер форумы кеңесінің төрағасы Райымбек Баталов
құрылатын жаңа ұйымды ассосиациялардың ассосиациясы деп атады. Оның
ойынша, осы ұйым аясында министрліктер мен әкімдіктерде аккредитацияланған
сарапшылар кеңесінің жұмыс істеуі өте маңызды мәселе болып табылады.
Ұйымның нақты бағдарламаларын белгілеуіміз қажет. Ол заңдар мен
демократиялық қағидаттар аясында жұмыс істеуге тиіс. Еріктілік қағидаты
сақталғанда ғана ол өміршең бола алады деп түйіндеді сөзін.
Кәсіпкерлер құқықтарын қорғау жөніндегі астаналық ассосиациясының
жетекшісі Павел Казанцев отандық іскерлік ортаның проблемаларына кеңінен
тоқталды. Оның пікірінше, қазіргі қаптап кеткен бірлестіктердің бір-бірімен
байланысы өте нашар, осы уақытқа дейін дұрыс жүйе қалыптаспай келеді.
Екіншіден, кәсіпкерлік ортаның өзінде жақсы идеялар мен жобалар тапшы.
Себебі, кәсіпкерлік сауаттылық деңгейі төмен болып отыр. Қажетті
инфрақұрылым да толық қалыптасып болған жоқ. Көптеген кәсіпкерлер білікті
заңгерлерге, бухгалтерлер көмегіне зәру. Бүгінде кәсіпкерлік салада үлкен
табыстарға жетіп отырған Сингапур, Малайзия секілді елдер жұмыста қажетті
инфрақұрылымдарды қалыптасқан бастаған болатын. Салалық кәсіпкерлік ұйымдар
жетекшілері: Серік Ақанов, Николай Радостовец, Анатолий Попелюшка да
осындай пікірлер білдірді. Сөйтіп, кәсіпкерлік орта өкілдерінің дені
Үкіметтің аталған мәселедегі ұсынысын қолдады. Мұның өзі осы бастаманың
көпшіліктің көңіліндегі мәселе екендігін аңғартты.
Осы басқосу соңынан құрылтайшылық конференция өтіп, онда 29 адамнан
тұратын үйоестіру кеңесі құрылды. Атқарушы директор болып Серік Ахметов
сайланды.
Дипломдық жұмыс мақсаты:
Менің жұмысымның негізгі мақсаты – кәсіпкерлік – орта ұғымын кеңінен
ашу. Оның ішінде кәсіпкерліктің негізгі проблемалары, оны шешудің жолдары,
кәсіпкерлікті дамытудағы кездесетін қиыншылықтар, бөгеттер жайында.
ҚР-ның рыногқа көшуінің басталуы кәсіпкерліктің шағын нысандарының
өндірістік-ткхникалық қана емес, сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық
функцияларына қайта баға беруді қажет етті. Бірқатар елдердің тәжірибесі
экономикалық реформаларды асыруда және дағдарысты жағынан шығу кезінде
шағын кәсіпкерліктің үлкен роль атқаратынын көрсетті. Алайда, шағын
кәсіпкерлік өз жолында көптеген қиыншылықтарға тап болуда, оларды жоюға ең
алдымен оны дамытудың мемлекеттік концепцияларының жоқтығы бөгет болып
отыр. Осы категорияның методологиялық мәні де жеткіліксіз негізделген
күйінде қалып отыр, мұның өзі бұл мәселені арнайы қарауды қажет етеді.
Кәсіпкерлік термині және кәсіпкерлердің өзі бізде қоғамдық практикаға
тек 80-жылдардың ІІ жартысында ғана енді. Кәсіпкерлік ұғымы ең алдымен
меншікке деген көзқарастың өзгеруімен байланыстырылды. Субъект (кәсіпкер)
қызметінде басты назар пайда алу жағына қарай ойыса бастады. Социалистік
экономикаға да белгілі бір дәрежеде кәсіпкерлік элементтері тән болғанын
айта кету қажет, бірақ олардың негізгі мәні болған жоқ. Сол жылдары басты
назар пайда алуға емес, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға
негізделді. Қазіргі жағдайда кәсіпкерлік элементтері экономиканың
мемлекеттері секторына да тән. Осы орайда, Кәсіпкерлік Орта ұғымының зор
маңызы бар. Қазақстанда ол қазір тек іс жүзінде енді ғана қалыптасуда.
Кәсіпкерлік Орта қоғамдық институттар мен жағдайлардың, құқықтық
нормалардың, мемлекеттік қолдау жүйелерінің жиынтығы. Ол сондай-ақ, белгілі
бір мемлекеттік ахуал, қауіпсіздік шарттары, кәсіпкерлік қалыптасуы мен
одан әрі дамуын қамтамасыз ететін нәрселердің барлығы. Шағын кәсіпкерлердің
қазіргі жағдайын көптеген факторлармен, ең алдымен, шағын кәсіпкерлікке
соңғы жылдарға дейін мемлекет тарапынан қолдау болуымен, экономикалық
стимулдардың әлсіздігімен, сондай-ақ экономиканың жалпы зәрулігімен
түсіндіруге болады.
Қазақстанда шағын бизнесті қалыптастырудың басқа да маңызды
проблемаларына мыналарды жатқызуға болады:
1. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік деңгейде дамытудың нақты
концепцияларының, оған мемлекеттік қолдау көрсетудің тиімді шараларының
жоқтығы;
2. Шағын кәсіпкерлік құрылымдарды тіркеу және рәсімдеу, үй-жайлар, жер
учаскелерін беру ісінде бюрократтық кедергілердің қойылуы;
3. Қаржылық ірі кәсіпкерлік бизнес пен шағын кәсіпкерлік саласы
арасында қарама-қайшылық байқалуы;
4. Шағын кәсіпкерлік қызметі секторы қызметінде төменгі деңгейді
нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету жүйесінің жоқтығы.
Өткен жылдар тәжірибелердің көрсеткеніндей, жоғарыда аталған
проблемаларды шешу тек шағын кәсіпкерлік жөніндегі қолдау және реттеу
қызметі мемлекеттік және аймақтық деңгейде тиімді ұштастырылған жағдайда
ғана мүмкін болатын нәрсе.
Кәсіпкерлік – азаматтық қоғамның тірегі, тұрақтылықтың кепілі.
Экономикалық өсудің жоғары қарқынын орнықтыру, экономиканы белсенді ету
және кедейлікті еңсеру – бұл мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге
кәсіпкерліктің алдында тұрған үш басты міндет осындай. Ал оларды бізге
бірлесе отырып шешу керек. Қоғамның, бизнес пен биліктің мүдделерін
жақындастыру – біздің прогреске қарай алға басуымыздағы аса маңызды
арналардың бірі.
Диплом жұмысындағы мәселелер:
Диплом жұмысын жазбас бұрын кез келген жұмысты бастау алдында алдымен
сол жұмыстың, яғни, тақырыптың негізгі ерекшеліктері, пәні мен объектісі,
оның арнайы қарастырылатын мәселелері болады. Менің дипломның жұмысымның
қарастыратын негізгі мәселелері - кәсіпкерліктің әлеуметтанулық мәселелері,
кәсіпкерлікті қолдау, жұмыссыздық проблемасы, ауыл-аймақтық кәсіпкерліктің
дамуы, кәсіпкерлердің шетелдік кәсіпкерлермен тәжірибе алмасуы.
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайы күн санап өсіп келе жатыр.
Нарықтық экономикға өту барысында кәсіпкерлік қызметтің маңызды екенін
ұмытпағанымыз жөн. себебі, сол арқылы ғана жарқын болашақ есігін айқара аша
аламыз.
Зерттеудің міндеті:
Менің диплом жұмысымның тақырыбына орай кәсіпкерліктің негізгі
зерттейтін міндеттері жоғарыда атап көрсеткендей, кәсіпкерлік қызмет
проблемаларының шешу жолдарын іздеу болып табылады. Сонымен қатар,
кәсіпкерліктің ең өзекті мәселелерінің бірі іс-тәжірибелерге байланысты
заңсыздық пен немқұрайлылықты көруге болады. Осы мәселелерді қарастырғанда
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бағыттауымен 2000 жылдан бастап Үздіксіз Даму
Ұлттық Кеңесі, әлеуметтік-экономикалық мәлімет және болжау институты,
Қоғамдық ой-пікірді зерттеу орталығының ынтымақтастығымен жүзеге асырылған
нәтижелерін пайдалануға болады. Мұның ішінде қаржыландыру мәселесі маңызды
орын алады. Мұндай зерттеуде Қазақстанның әртүрлі аймақтарынан 643 шағын
кәсіпкерлердің, секторлардың жағдайларына қатысты бағалауларды қолға
алынып, мәселелер анықталған.
Зерттеу объектісі мен пәні:
Кез келген жұмысты бастамас бұрын, ең алдымен оның зерттеу объектісі
мен пәніне үлкен мән беріледі. Мәселен, мен өз жұмысымның зерттеу объектісі
ретінде жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар, олардың атқаратын
қызметтері, біріккен серіктестіктер, ашық және жабық акционерлік қоғамдар,
олардың құрылымын көрсетер едім.
Ал кәсіпкерліктің пәніне мынадай анықтама беруге болады: кәсіпкерлік
дегеніміз – белгілі бір істі істей білу. Іс істеу адамның белсенділігі және
іскерлігі. Кәсіпкерлік – ел экономикасының жандануы мен одан әрі қарай
дамып, тұрақты өсуінің қамтамасыз етілуін іске қосушы тұтқасы ретінде
бизнестің әр алуан түрлері мен ұйымдық формаларынан тұратын нарықтық
шаруашылықты қалыптастыру мен оның жұмыс істеуінде үлкен маңызға ие. Ол
өзінің икемділігіне және өзгермелі нарықтық жағдайларға тез бейімделуіне
байланысты теңдессіз артықшылықтарының негізінде нарықтық экономиканың
мобильді және нәтижелі секторына, сонымен қатар маңызды құрылымдық және
бәсекелестік нарықтық механизмінің маңызды интеграциялық элементіне жатады.
Осыған сәйкес, кәсіпкерлік адамдардың өз тұрмыс деңгейінің шектелу шегі
деуге болады.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі.
Мен осы дипломдық жұмысымды жазу барысында келесідей әдебиеттер тізімін
пайдаландым: Кәсіпкерлік негіздері авторы Бисенғазиев және Хамитов. Бұл
әдебиетте кәсіпкерлік туралы жалпы ұғым мен оның ерекшеліктері туралы жалпы
ұғым мен оның ерекшеліктері туралы мәліметтер алдым. Келесісі Егемен
Қазақстан газетінің 26. 03. 05 жыл №61-де жарық көрген мақала Кәсіпкерлік
кемел келешек кепілдігі жайында. Бұл материалда Елбасымыздың кәсіпкерлер
басқосуында сөйлеген орнықты да нақты ойлары туралы айтылады. Және де
статистикалық көрсеткіштерден де мәліметтер алынған. Келесі бір материал
Саясат журналының 2005 жылғы №2-де жарияланған мақала Кәсіпкерліктің
әлеуметтанулық мәселелері. Бұл тақырыпта бүгінгі күніміздегі
республикамыздың аумағындағы кәсіпкерлік ортаның әлеуметтік-экономикалық
мәселелері жайында болмақ. Келесісі ҚР-дағы Кәсіпкерлік авторлары
Смағұлов Т. Н. және Бикетова Е. Б.–лар шығарған кітап. Мүнда Қазақстан
кәсіпкерлер одағының атқаратын қызметі және Қазақстандағы кәсіпкерліктің
дамуы мен қалыптасуы туралы әңгіме тілге тиек болады. Одан кейін Ә.
Байменовтің еңбегі бұл жұмысымда елеулі орынға ие болады. Ол кісінің еңбегі
Кедейлік, жұмыссыздық – бір қасірет деп аталады. Байболова ханымның
Халықты жұмыспен қамту атты еңбегінен жұмыссыздық жайында біраз
мағлұматтар алынған. Жалпы пайдаланылған әдебиеттер тізімін осылай
көрсетуге болады. Бұлар негізгі әдебиеттер.
Диплом жұмысының құрылымы.
Менің диплом жұмысымның құрылымы негізінен екі тараудан, бес бөлімнен
тұрады. Бірінші кезекте Кіріспе. Онда жалпы дипломымның мазмұны жазылады.
Бірінші тараудың өзі екі бөлімнен тұрады: 1. Кәсіпкерліктің әлеуметтанулық
мәселелері. 2. Кәсіпкерлікті қолдау – елдегі әлеуметтік мәселелерді шешудің
негізгі жолы. Ал, тараудың өз тақырыбы – Кәсіпкерлік қызметінің мәні және
негізгі ерекшеліктері. Тақырыптан көріп
отырғанымыздай менің жұмысымның негізгі өзегі кәсіпкерлік, оның қызметі,
ерекшеліктері және еліміздегі кәсіпкерлік қызметтің әлеуметтік-экономикалық
мәселелері, жағдайлары, оны шешудің жолдары көрсетіледі.
Екінші тараудың Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы
жайында. Яғни, нарықтық қатынастарға өту кезеңінде экономикалық реформаны
сәтті жүзеге асыру кәсіпкерлікті жан-жақты дамытуды ұйғарады, ал
Қазақстанның 2030 стратегиясынан шығатын әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді шешуде басты роль ойнайды. Тарау 3 бөлімнен тұрады: 1. Ауылдағы
кәсіпкерліктің даму қарқыны. 2. Кәсіпкерлікті дамытудың шетелдік
тәжірибесі. Әр бөлімде қарастырылатын тақырыптардың өзіндік ерекшеліктері
бар. Мәселен, бірінші бөлімде ауылдағы кәсіпкерлердің хал-ахуалы жайында
болмақ. Олардың қаржыландыру мәселесі, тауар өнімділігі жайында болады.
Және де Елбасымыздың 2003-2005 жылдары Ауыл жылы деп жариялауына
байланысты қандай өзгерістер болды. Сол жайында сөз қозғалады. Екінші
бөлімде қарастырылатын мәселе – жұмыссыздық. Бұл қазір қоғамымызда кеңінен
етек алып отырған мәселе. Міне, кәсіпкерлік жұмыссыздық проблемаларын
шешудің негізгі жолы деп түсіндіруге болады. Үшінші бөлім кәсіпкерлікті
дамытудың шетелдік тәжірибесі, яғни елімізде жұмыс істеп жатқан шетелдік
азаматтардың қазақстандық азаматтармен тәжірибе алмасуы жайында сөз
қозғалмақ. Келесі регламент бойынша қорытынды, сілтеме, әдебиеттер тізімі
және сын пікір кезекте тұрады. Жалпы менің жұмысым туралы мәліметтер осы.
Тарау І. Кәсіпкерлік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері.
Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың өз інісі деген табиғи
ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл
қызметтің ерекше түрі – кәсіпкерлік қайраткерлерінің пайда болуына әкеп
соғады. Кәсіпкерлік екі мағынада қолданылады:
1) белгілі бір істің түрі;
2) сол іспен шұғылданатын нақтылы қоғамдық тап.
Кәсіпкерлік деген ұғым өмірде экономикалық белсенділікке қолданылады.
Антогонистік қоғамда, ол адамды адамның қанауы, ал кәсіпкерлер табы қанаушы
тап болады. Экономикалық белсенділік – бұл барлық энергетикалық процесс
тауар өндірісімен айырбас арқылы пайда табумен байланысты. Өндірісте,
айырбаста шектелген белсенділігін емес, адамдардың жан-жақты белсенділігін,
іскерлігін талап етеді. Сондықтан экономикалық белсенділік, іскерлік
еріксіз немесе еркін болуы керек. Кәсіпкерлік – ежелден келе жатқан
адамдардың іскерлік белсенділігі, қабілеті. Ал, оның дамуы орта ғасырдан
басталады: көпестер, саудагерлер, қол өнер қызметкерлері. Кәсіпкерліктің
алғашқы дамуында кәсіпкер құрал-жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол
кәсіпорында қолдап жұмыс істеген. Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы
түрі. ХҮІ ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болды,
акционерлік қоғамдар құрыла бастады. Мысалы, 1554 жылы Англия сауда
компаниясы, 1660 ж. Ост-Индия сауда компанияларын айтуға болады.
ХҮІІ ғасырдың аяғында акционерлік банктер іске қосылды. Ресейде,
Қазақстанда кәсіпкерлік ерте заманнан келеді. Қазақстанның көшпелі
шаруашылық жағдайында кәсіпкерлік еркін дамыған жоқ. Ал, Ресейде Петр І
патшалық ету кезеңінде кәсіпкерлік еркін дамыды, бірақ крепостной қоғам
тежеді. Капитализмнің дамуымен кәсіпкерлік те дамыды. 1861 жылғы реформадан
кейін темір жол құрылысы, ауыр өнеркәсіп салалары орын алды. Кәсіпкерлік
субъектісі жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар, біріккен
серіктестіктер, арендалық ұжым, ашық және жабық акционерлік қоғамдар,
шаруашылық ассосиациялары, әр түрлі бірлестіктер.
Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:
- дербестік және тәуелсіздік;
- экономикалық ынталылық;
- шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік;
- жаңашылдық.
Кәсіпкерлік дегеніміз – адамдар мен олар құрған бірлестіктердің
белсенді, дербес шаруашылық қызметі, белсенділігі, іскерлігі. Оның
көмегімен адамдар тәуекелге бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай
отырып, пайда табу жолын көздейді. Кәсіпкерлікті шығармашылық күш-жігерді
жүзеге асыруға, экономикалық және ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа,
жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай
екі жағдайға: біріншіден, коммерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел
буушылық пен дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен
кедергілерді жеңе білуге, екіншіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде
тапқырлық пен жаңашылдық танытуға, ғылыми-техникалық прогреске жетуге
тікелей қатысты.
Кәсіпкер қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің қандай да болмасын
түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық-өндірістік, сауда – көтерме сату,
жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық қызметтер және т. б.
коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар операциялары. Қазақстан
Республикасында кәсіпкерлік қызметтің субъектілері мыналар бола алады:
1. Қазақстанның азаматтары;
2. Шетел мемлекетінің азаматтары;
3. Адамдардың бірігуі (кәсіпкерлер ұжымы).
Кәсіпкердің мәртебесі заңды және заңды тұлғалар мемлекеттік тіркеуден
өткеннен кейін ғана күшіне енеді. Құқығы, міндеті, жауапкершілігі және
кәсіпкерлердің кепілдіктері ұлттық заңдармен реттеледі. Мысалы, Қазақстан
Республикасының заңдарымен реттелетіндер:
- кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығы, кәсіпорындар құру және олар
үшін қажетті мүліктер сатып алу;
- барлық субъектілердің рыноктағы материалдық, еңбек, ақпарат және
табиғи ресурстарға қол жеткізудің теңдік құқығы;
- меншік түрлеріне және ұйымдастыру – құқықтық формасына қарамастан
кәсіпорын қызметінің теңдік жағдайы;
- кәсіпкерлердің мүліктерінен заңсыз айыруда қорғау;
- кәсіпкерлік саласындағы бекітілген шегінді еркін таңдау;
- нарықтық монополия жағдайында кәсіпкерлер мен кейбір тауар
өндірушілердің бәсекеге селқос қарауына жол бермеу.
Кәсіпкерліктің экономикалық формадағы қызметіне төтеп беру өзгешелігі,
кәсіпкер барлық жұмыстарды қолға алады, ал тұтынушы оған бүгіннен бастап
ақша төлеуге дайын.
Кәсіпкер тауарлар өндіреді, содан соң оларды сатады. Осыған орай,
кәсіпкерлік өндірістік, коммерциялық және қаржылық болып бөлінеді.
Осылардың әрбір формасы, өзіндік ерекшелігі, өзгешелігі, демек өзіндік
технологиясы болады.
Өндірістік кәсіпкерлікке – тұтынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті
өнім өндіру, жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және
ақпарат беру, рухани құндылық жасау тағы басқаларға бағытталған қызметтер
жатады. Өндірістік кәсіпкерліктің мүдделілік өрісі едәуір түрліше және оны
іске асыру үшін қаржылық және материалдық ресурстар, ал кейде олар көп
мөлшерде қажет болады. Өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі мол өнім
өндіру және оны сату мүмкіндігі болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерлікке – қызмет түрін сипаттайтын, оның мазмұнының
мәнін айқындайтын тауар – ақша қатынастары, тауар – айырбастау операциялары
жатады.
Мұның өндірістік кәсіпкерліктен айырмашылығы – мұнда өнім өндіруге
байланысты өндірістік ресурстарды қамтамасыз ететін қажеттіліктер тумайды.
Технологияның бастапқы сатысы ретінде не сатып алу, нені қайта сату және
қай жерде екенін таңдай білу қажет. Бұл мәселелерді іске асыру, ең алдымен,
тауар бағасының өткізу бағасы жағдайында көтерме сатып алу бағасы елеулі
жоғары болуы керек екеніне сүйеу керек.
Қаржылық кәсіпкерлік – коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі, солай
болғандықтан оның сатып алу, сату объектісі айрықшылығы – тауар болып
есептеледі: ақшалар, валюта, құнды қағаздар (акциялар, облигациялар,
вексельдер, кепілдіктер және т. б.). Яғни бірдей ақшаларды сату тікелей
немесе жанама формада жүргізіледі. Солай болғандықтан қаржылық кәсіпкерлік
– бұл коммерцияның бір түрі, онда қаржылық кәсіпкерінің технологиялық
мәмілесі коммерциялық технология мәселесімен ұқсас болады, айырмасы тек
тауар-қаржы активі болып саналады.
Кәсіпкерлік жоғарыда айтылғандай, кәсіпорынның экономикалық дамуының
маңызды факторы. Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да аса
басты ықпал етеді. Соңғысын мына жағдаймен түсіндіруге болады: кәсіпкерлік
өзінің мәнін жете түсіну негізінде (әрбір азаматттың өзінің материалдық
жағдайын одан әрі дамытуға талаптанды) шағын және орта бизнесті дамыту
формасы арқылы жалпы жағдайды тудырады. Шағын кәсіпорынның ел
экономикасындағы ролі аса үлкен. Біздің республикада шағын кәсіпкерліктің
үлесі қазіргі кезде 90 пайызға жетеді.
2000 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімет бойынша республикадағы 372 мыңнан
астам шағын кәсіпкерлік субъектісі тіркеліп, олардың ішіндегі жұмыс
істейтіндері – 329, 1 мың болды. Шағын кәсіпкерлік саласында жұмыспен
қамтылғандардың саны – 1, 4 млн. адамды құрады. Шағын бизнес өкілдері 2000
жыл ішінде 5632, 6 млрд. теңгенің өнімін өндірді және қызмет көрсетті. 1999
жылы олар бюджетке төленетін төлем 33, 7 млрд. теңге құраса, 2000 ж – 45, 9
млрд. теңгеге жетті.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 мамырдағы Жарлығымен
Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001-
2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бекітілді. Оның басты
мақсаты шағын кәсіпкерліктің өндірістік саласының серпінді дамуын
қамтамасыз ететін мемлекеттік қолдау саясатын жетілдіру болып табылады.
Бағдарламаның міндеттері оның мақсатымен айқындалған және олар мыналар:
1. Халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету;
2. Қоғамдық бірлестіктердің шағын кәсіпкерлікті қолда мен қорғау
мәселелеріндегі ролін күшейту.
3. Шағын кәсіпкерліктің өндірістік саласын басымдылықты дамыту.
4. Шағын кәсіпкерлікті ақпараттық қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру және
дамыту арқылы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің тұрақты қызметі үшін
қолайлы жағдайлар жасау болып тұжырымдалады.
Шағын кәсіпорындардың ең басты маңыздылығы – бұл әлеуметтік
аспектілігінде. Өзінің құрылуымен шағын кәсіпорындар жұмыс орындарын
көбейтуге жағдай жасайды, сөйтіп, жұмыссызды азайтады. Бұдан басқа халықтың
жалпы білімділігінің артуы барысында азаматтар арасында жаппай өздерінің
жеке қабілеттіліктерін көрсетулері үдей түседі. Ең алдымен бұған қол
жеткізуде өз істерін ұнататындықтарын және бұған бейімділіктерінің сай
болуына қарай өздерінің жеке ісін ашу, өзінің бизнеспен айналысуын
жалғастыру болып табылады. Мұның өзі сондай-ақ, шағын кәсіпорындардың
дамуына қажеттілігін тудырады.
Сонымен, жоғарыда баяндалғандай экономиканың жаңа жағдайында рыногқа
өтуінде шағын кәсіпорындар жанама өнім ретінде болмайды. Олар еліміздің
ажырамайтын саяси-экономикалық жүйенің бөлігі болып табылады.
Біріншіден, нарықтық қатынастардың тұрақтылығы, солай болғандықтан,
халықтың көптеген бөлігі осы қатынастар жүйесінде тартылады: екіншіден,
рыногтық жағдайда олар қажетті икемділікті қамтамасыз етеді, терең
мамандандыруда іске асыруды және өндірісті тармақтан кооперацияға
айналдырады. Онсыз экономикалық тиімділігінің болуы мүмкін емес.
Нәтижесінде, бұл шаруашылық дамуының және ұлттық экономиканың серпінді
өсуіне ықпал етеді; үшіншіден, шағын кәсіпорындар ролінің өзгеруі орта және
ірі кәсіпорындардың қызмет етуіне тиек болады.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті реттейтін негізгі заңдық
актілер тізбесі:
1. Шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау туралы ҚР Заңы 19. 06. 98ж.
№131-1.
2. Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР Заңы 29. 11. 2000 ж. №135-1.
3. Шағын кәсіпкерлік мәселелері жөніндегі ҚР Үкіметінің қаулысы
08.04.2001 ж. №499.
4. Кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001-2002 жылдарға арналған
Мемлекттік бағдарламасы. ҚР Президентінің 2002 жылғы 7 мамырдағы Жарлығы.
Кәсіпкерлік – кәсіпорынның басшылары мен мамандарының шаруашылық
қызметінің біртұтас бөлігі. Ол экономиканың қызметінде ең белсенді
нысананың бірі болып табылады. Кәсіпкерлік қызметінің көптеген түрлерінің
ішінен негізінен төртке топтастыруға болады: өндірістік, коммерциялық,
қаржылық, консультативтік.
Кәсіпкерлікті қалыптастыру үшін белгілі экономикалық, әлеуметтік,
құқықтық жағдайлар жасалуы қажет.
Кәсіпкерліктің әлеуметтанулық мәселелері.
Саяси экономикадағы экономикалық адам түрі алғашқыда кәсіпкер
мағынасында қолданылады және оған орташа адам жатқызылады.
Кәсіпкер түсінігін ХҮІІ ғ. Р. Кантильон енгізді. Бірінші түсіндірмеге
сай кәсіпкерді капиталдың иесі ретінде құрады. Бұл көзқарасты ұстағандар Ф.
Кэне, А. Смит. Басқалары (Ж. Сай, С. Миль) оны өндірістің ұйымдастырушысы
деп түсіндірді, ол үшін меншік құқықтық болуы міндетті емес. А. Маршалл, Л.
Вальрас, К. Менгер мен Ф. Вебер кәсіпкерге менеджер, яғни басқарушы ретінде
анықтама берді. Тағы бір топ ғалымдар кәсіпкерлікті тәуекелге бел байлаудың
ауыртпалығымен белгісіз экономикалық дамуды көтерушілер деп тапты.
Австрияның жаңа мектебінің өкілдері (Л. Мизес, Ф. Хайек, Й. Шумпетер,
П. Дракер) кәсіпкерліктің белсенді және жаңашылдықтың ендірушілдік сипатына
көңіл аударды. Мысалы, Й. Шумпетер жан-жақты тәптіштеп көрсеткендей
инновацияны жаңа технологияны, жаңа өнімдерді жаңа қорлармен жабдықтау және
өндірісті ұйымдастырудың жаңа тұрпаттарын енгізу деп анықтады. Сонымен,
жаңашылдықты тасушыны кәсіпкермен теңестірді. Капиталистік жүйені
кәсіпкерлікке жағдай тудырушы тұтастық ретінде алып қарап, кәсіпкер
экономикада болатын барлық өзгерулердің қайнар көзі әрі қозғаушы күш екенін
пайымдайды.
Шумпетер жаңашылдықты өндіріске ендірудің бес бағытын сілтейді: 1)
тұтынушыға белгізіс жаңа игіліктерді жасау немесе қайсібір игіліктің жаңа
сапасын істеп шығару; 2) өнеркәсіптің бір саласында өндірістің жаңа тәсілін
енгізу; 3) тауарларды өткізетін жаңа базарлар меңгеру; 4) ішкі заттардың
жаңа көздерін ашу; 5) өз жағдайын нығайтатын қайта құруды өткізу.
Ғалымдардың жасаған кәсіпкерлердің жинақы бейнесін мынандай қасиеттер
суреттейді: әрекет етуге жеке қуаты мен жігері (Й. Шумпетер), ақыл мен
қиялдың үйлесімі (В. Зомбарт); жорамалдаушылығы мен тапқырлығы (Дж.
Шэкль), парасат пен жаңа білімге жан тәнімен берілуі (И. Киртцнер).
Менеджерге кәсіпкер әрекет істеуге толық еркіндігі болуға тиісті.
Пайданы табуға ұмтылыс қажет, бірақ ол қара бастың қамын ғана көздемеуі
керек және жеке тұтынудың қайнар көзі ретінде қаралмағаны жөн. кәсіпкер әр
түрлі амалмен тұрмыстан ләззат алуға өзінің жек көрушілігін қалыптастырады.
Пайда табу кәсіпкер үшін дайындаған жобаның табысты болуының көрсеткіші
ретінде ғана маңызды. Кәсіпкер еркіндік пен өзінің мүмкіндіктерін еркін
жүзеге асыруды көздейді.
Д. Макленандтың тұжырымдамасында кәсіпкердің құдіретін жетістіктерге
артқан ұмтылысы мен қажеттігінің болуымен байланыстырады. Бұл оның қанына
сіңгендіктен, ол табиғи жалқаулығынан күшті және жай арам пайдаға ұмтылу
мен қоғамдық беделге ие болудан маңыздылау.
Неміс социологы Веблен Порстейн Бунд (1857-1929) адамзат тарихын әр
түрлі үстемдік еткен әлеуметтік институттардың белгілі кезеңдерге алмасуы
деп анықтайды. Алғашқы қауым кезеңін тонаушы қоғам ауыстырады. (тікелей
әскери зорлық) және ақшалы қоғам дәуірі (тауарлы ақшалы қатынастар арқылы
жасалатын зорлық). Соңғы кезде қолөнер мен өнеркәсіп дамиды. ХХ ғасырдың
негізгі сипаты ретінде өнеркәсіп пен бизнестің мүдделерінің қарама-
қарсылығын атайды. Мамандар мен өндіріс жетекшілері кәсіпкерлердің жеке
меншіктік пайдакүнемдік мүдделеріне қарсы тұрады, олар өндіріс, ғылым мен
техника дамуының, қоғам және жекеліктер игіліктердің өсуі мүдделерін
қорғайды.
Өмір сүру үшін күрестің Веблен табыс үшін және қоғамның қосымша
өнімінің үлесі үшін күресі деп қараған. Қоғамда қанаудың болуы қоғам
өндіретін игіліктердің артығын тартып алуға ұмтылудан туындайтынын
көрсетеді. Өнеркәсіп капитализмі немесе ақшалы қоғам ғылым, техника
дамуы, сыншылдық рух пен еркін әлеуметтік институттар сияқты мәнді
жәйттердің кездейсоқ ұштасуымен пайда болған. Мұндағы капитализмнің
табыстарын өнеркәсіп өндірісіне қатыспайтын алпауыттар иемденеді.
Бірте-бірте кәсіпкерлікті байыптаудың психологиялық түсіндірмелеріне
әлеуметтік көрсеткіштер енгізіле бастайды. Мысалы, кәсіпкерлердің көпшілігі
үлкен отбасыларынан шыққан. Оның себебі әкенің өктемділік танытып, жариялық
бастамаларын жаншумен ұғындырылды. Сырттан жасалынған қатал бақылау кез
келген ұйым мен билікті қабыл алмайтындай күй кешуге әкеліп соғады. Осыдан
әлеуметтік бейімделу қиындай түседі. Кәсіпкердің екпінді ұмтылысы – ырықсыз
жаншылған сезімдердің жарлығы.
Жаңа кәсіпкерлік тұрпаты қайдан пайда болды деген сұраққа жауабын
тарихи және әлеуметтік тұрғыдан қарастырған М. Вебер мен В. Зомбарг. Олар
кәсіпкерлік рухтың құрамдас бөлігі ретінде көрсетті.
Рух – осы қоғамның белгілі даму сатысында шаруашылықты жүргізуші
субъектіге тән психологиялық орнықты ерекшеліктердің, белгілердің,
қасиеттердің жиынтығы.
Кәсіпкерлікке ынталану, арам пайдаға ұмтылыс, оңай ақшаға
талаптану, - деп жазады Вебер, - капитализммен үш қайнаса сорпасы
қосылмайды, оған ешқандай қатысы жоқ. Вебердің пайымдауынша, капитализм
осындай иррационалды талаптануды ауыздықтауға, оны парасаттылықпен
реттеуіне пара-пар болып келеді. Басқаша айтқанда, Вебер өмірді
оңтайландырудың ақ түсті жағын ғана көрген.
Жаңа кәсіпкерлік рух жаңа дәуір капиталимзінің жоғары көтерілуіне
қозғаушы күш болды, ал өзі діни негізде дамудың мүмкіндігін алды.
Протестанттық өнеге – ғибраттан сусындап өріс алып, өрбіді.
Протестантизмнің кальвинистік нұсқасында нағыз құдайшылдық пен экономикалық
пайдақорлық өзінің жарасымды үйлесімін тапты. Мұнда асқан жекешілдікті
тәрбиелейді.
Вебер Батыс үлгідегі капитализмді протестанттық өнеге-ғибраттың, оның
рационалды-парасатты рухының жемі деп түйіндейді. Капитализмді
қалыптастырған қайнар көздердің негізгісі протестанттық дүниетаным еді.
Протестанттық тәрбиесіз капитализм өзгеше бағытта дамып, басқа нәтиже
беретінін Вебер дәлелдейді. Бұл діни көзқарас бойынша, адам өз мамандығының
бейімділігіне бой ұруға тәрбиеленеді.
Ол экономикалық қызметті қасиет тұтады, сондықтан оны рухани
маңыздылыққа толтырады. Осыған орай адам өз өмірін, өз қабілеттерін өз
бейімділігіне ғана арнау керектігін уағыздайды. Вебердің Протестанттық
өнеге-ғибраты мен Капиталистік рухына сай қазақ мақалын келтіруге
болады: Сүйген істің түбі – кеніш, сүймеген істің түбі – реніш.
Әркім өз сүйген ісіне берілгенде ғана өмірден рухани қанағат табады,
бақыт сезіміне беріледі. Бойға дарыған қабілетіне сай кәсіп таңдау, сол
мамандықты сүйіп қызмет атқару түбінде рахатқа келтіреді. Ал, сүймеген,
қолдан келмейтін іске ұрынудың соңы реніш, кейіске душар ететінін қазақ
халқы ежелден айтып – тәлім-тәрбиесінде қолданған. Осыған тағы Мырзалық –
ысырапшылдық пен сараңдықтың аралығы деген Әл-Фарабидің сөзі де келіседі –
ол орынсыз мырзалық етіп, ағыл-тегіл ысырап етушілерге айтылған сөз.
Жинақылық сараңдық емес. Ол өз ісіне ұқыпты, жинақы адамды сараң деуге
болмайды. Әрбір жинақылықтың түбі молшылыққа жеткізеді деген ой жатыр. Бұл
нарық жағдайында қазақ халқының жаңа қасиеттерін қалыптастырады.
М. Вебердің пікірінше, капитализм өз бастауын бірнеше дәулетті адамдар
қаржыларын экономиканы жаңаша ұйымдастыруға жұмсағаннан бастаған. Алғашқы
экономикалық түсіністікпен салыстырғанда, жаңа протестанттық ұғым бойынша,
ол ақшаны жинау, капиталды қорландыру еді. Соның негізінде, экономика
ілгері дамиды. Вебер капитализмді мұқтаждыққа өзін мәжбүр етіп, қатал
тәртіп орнатудың, тақуалық өмір сүрудің қорытындысы деген тұжырым жасайды.
Яғни, Вебер капитализмді экономикалық жүйе немесе техникалық дамытудың
нәтижесі деп ғана қарамайды. Капитализмді ол ерекше ұйымдасырылған, өзіндік
мәдениеті, экономикасы және құндылықтар жүйесі бар өркениеттің тұрпаты деп
пайымдаған.
Вернер Зомбарт (1863-1941) Вебер сияқты капиталистік шаруашылық рухтың
шығуының тарихилығына сүйенеді. Кәсіпкерлік рух – ол ақшаны көксеудің,
шытырманды оқиғаларға, тапқырлық көрсетуге және көптеген басқаға ынтық
болудың жиынтығы, ал бюргерлік (ұсақ буржуазиялық) рух есепке және сақтыққа
бейімділіктен, зерделіліктен және шаруашылықтан түзіледі [2]. Іскер адам
бәсекелесуге ұмтылу және табысқа жету, зейінді болу және пайдақорлық есебін
білу, баюды көксеу арқылы өзгеше көрінеді. Бұл тұрпаттағы жеке адамда
табиғат берген бейімділігі мен кейбір халықтардың ұлттық ерекшелігі
болатынын да көрсетеді. Зомбарт Вебердің пікіріне қарсы католицизм кезінен
бастап кәсіпкерлік рухтың негізгі қаланған дейді, ал протестантизм тіпті
оған шығу кезінде тосқауыл болған деп пайымдайды. Алайда, кәсіпкерлікті
дамыту үшін ең қолайлы негізі иудаизмнен көрінеді. Иудаизмге тән қасиет –
ол сауда еркіндігіне кең мүмкіндігін беру. Еврей халқының табиғи
қабілеттілігі Батыс Европада ұлттық қыспақ жайында мыңдаған жылдар бойы
одан әрі дамытуға қуатты ынтасын тудырды. Ол барлық жағдайға бейімделгіш
болуымен қатар, шығармашылық жігермен кәсіпкерлік рухын қалыптастыру.
Бүгінгі Ротшильдер мен Билл Гейтстер, Эйнштейн мен Сахаровтар соның дәлелі.
Сонымен, Вебер жаңа кпиталистік рухты кәсіпкерлік пен кеңесшілдік
ұйымының дамуымен қалыптасқанын көрсетеді. Зомбарт басқа қырынан дәлелдер
келтіреді. Оның көзқарасы бойынша, кәсіпкерлік рух бюргерлік рухпен тығыз
айқасып, капитализмнің рухын жасайды. Кәсіпкер келесі қасиеттермен
ерекшеленеді: 1. Рухани еркіндікте, жігерлілік пен қайраттылыққа,
қажырлылық пен табандылықта көрінетін жаулап алушы. 2. Адамдарды дұрыс
бағалай алатын, олардың іс-қимылын үйлестіріп жұмыс істеуге мәжбүр ететін
ұйымдастырушы. 3. Адамдардың өздерінің ықтиярымен өз өніміне қызығушылық
пен сенім тудырып тартып алуға қабілетті саудагер.
Дегенмен, нағыз кәсіпкерлік рух бәрінен бұрын жаңашылдыққа
бағытталуынан көрінеді. Кәсіпкер үшін бірінші кезекте тұрақты пайда табу
мен мансаптық ойлар емес, бірақ әлдебір табысты жобаны іске асыру арқылы
өзін-өзі жүзеге асыруға ынталануы қозғау салады. Жалпы алғанда, Батыстың
саяси экономикасында кәсіпкерлерді экономикалық адам деп атайды. Бұл
пікірді ғылымға Р. Кантильон енгізген. Ал, Ф. Кэне, А. Смит кәсіпкерді жеке
меншіктің иесі ретінде өз капиталын басқарып және оны жеке өндірістік
еңбекпен ұштастырушы дейді. Н. Сэй, Дж. С. Милль екінші түсіндірме ретінде
кәсіпкерді, өндірістің ұйымдастырушысы бола тұра, меншіктік құқын иеленбеуі
мүмкін екенін көрсетеді. К. Маркс меншік иесі мен кәсіпкердің міндетті
атқаратын қызметтерін ажыратады.
Кәсіпкерлік табыс, пайда жүзеге асырылып жатқан жобаның жетістігінің
көрсеткіші ретінде маңызды. Кәсіпкердің өзі, сонымен қатар, өзінің жеке
бостандығына жетуді және өзін-өзі іске асыруды басты мақсаты санайды.
Кәсіпкерлік экономикада болатын барлық динамикалық өзгерістердің қайнар
көзі және қозғаушы күші болып табылады. Бірақ, кәсіпкерлік мамандық емес,
ол жеке әлеуметтік топ, оның өзгеше өмір салты, өзгеше құлықтық және
талғамдылық құндылықтар жүйесі болады, алайда ол өзінің топтық жағдайын
көрсете алмайды. Сонымен бірге, белгілі жағдайларды қалыптасқан таптық
ұстаным өзінен өзі кәсіпкердің ұстанымы болып табылмайды [3].
Қазіргі Қазақстандағы кәсіпкерлік жіктің қалыптасуын зерделеу үшін ең
маңызды болатыны – ол Шумпетер суреттеген экономикаға енгізілетін
жаңашылдықтың түрі: 1. жаңа игіліктерді жасау немесе кез келген
игіліктердің жаңа сапасын жасау; 2. бір белгілі өнеркәсіп саласында
өндірістің бұрын болмаған әдісін немесе жаңа коммерциялық амалды енгізу; 3.
жаңа өнім бағарын меңгеру; 4. шикізат пен жартылай дайын өнімнің жаңа
көздерін табу; 5. өз саласында монополист болу үшін тиісті қайта құруды
жасау. Жапон кәсіпкерлерінің әлеуметтік технологиясы ең үнемді болды және
жарты ғасырдан аса уақыт ең арзан әрі сапалы тауар шығаруға мүмкіндік беріп
келді. Жалпы алғанда, жаңа индустриалды мемлекеттерде өмірдің жоғары
деңгейі, еңбек жағдайын қатал реттеуші немесе басқару теориялары адамдарды
бұзбаған, мұнда экономикалық өсуге бағытталу, көп еңбек етуге дайын болу,
кәсіпкерлік тәртіпті және біліктілігі жеткілікті жұмыс күші, бөлімнің
жоғары деңгейі ортақ болып келеді [4].
Ф. Хайек Құлдыққа апаратын жол еңбегінде атағандай, бәсекелестік
жүйе жағдайында кімнің жолы болатыны, ал кімнің жолы болмайтыны алдын ала
белгісіз мадақтаулар мен жазалаулардың кімге тиісті болуы біреудің жеке
пікіріне байланысты емес, ол адамдардың өздерінің қабілеттері мен жолы
болғыштығына қарай үлестіріледі. Бұл маңызды, өйткені, бәсекелестік бар
жерде қабілеттер, шеберлік және көрегендік сияқты жағдай мен сәттілік мәнді
роль атқарады [5].
Қазақстандықтар кәсіпкерліктің әліппесін меңгеру барысында Ф. Хайек
дұрыс пайымдау жасағанына көздері жетті. Олардың басым көпшілігінің не
теориялық білімі, не кәсіпкерлерге тән ұтымдылық пен үнемділік, жігер мен
қиыншылықтарды жеңуге дайын тұруы болмай, оның талайы сәтсіздікке ұшырады.
Қазақстандықтар әлемдік бәсекелестіктің күрделі және ауыр процесінде
табыстарға жету үшін халқымызға тән күшті рухты, денсаулығы мен білімін
әлемге көрсетуге қабілетті ме? деген сұрақ пайда болды. Тамыр-таныстық,
билікке жақын тұрғандарға артықшылықтар жасау жағдайында қоғамның қатардағы
мүшелерінің адамдық әлеуметтенуі мен бәсекеге қабілетті болуын дамыту
мәселелесінің тиімділігі төмендейді. Жолдауда көрсетілгендей, өсудің
жоғарғы қарқын мен бәсекеге қабілеттілік көбінесе экономиканы
бюрократиясыздандыруға байланысты. Осылай 2030 бағдрламасынан бастап
демократияландыру және тиімді басқару, азаматтық қоғамның іргелі
институттарын жетілдіру мәселелері үнемі Елбасының Жолдаулары мен басқа да
алқалы жиындарда көтерілген еді. Үкіметтің жанындағы қоғамның
демократиялануы жөніндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Тарау І. Кәсіпкерлік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері.
1. 1. Кәсіпкерліктің әлеуметтанулық мәселелері.
1. 2. Кәсіпкерлікті қолдау – елдегі әлеуметтік мәселелерді шешудің
негізгі жолы.
Тарау ІІ. Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуы және дамуы.
2. 1. Ауылдағы кәсіпкерліктің даму қарқыны.
2. 2. Кәсіпкерлік – жұмыссыздық мәселелерін шешудің негізгі жолы.
2. 3. Кәсіпкерлікті дамытудың шетелдік тәжірибесі.
Қорытынды.
Сілтеме.
Әдебиеттер.
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Кәсіпкерлік қазіргі таңда біздің еліміздің экономикасында кеңінен дамып
келе жатқан салалардың бірі. Менің бұл тақырыпты таңдауымның себебі,
Қазақстандағы кәсіпкерлік ортаның дамуын ашып көрсету еді. Мен өз диплом
жұмысымды жазу барысында кәсіпкерлік әлеуметтанулық мәселелері ретінде жыл
сайынғы қабылданып отыратын бағдарламалар жайында біраз мағлұматтар
жинадым. Бірақ сол бағдарламалар іс жүзінде жүзеге асып жатыр ма? деген
сұраққа жауап іздеуді жөн көрдім. Бірқатар дамыған елдерде осындай
бағдарлама қабылданбас бұрын, сол бағдарлама, заңдардың жүзеге асу жолдарын
қарастырады екен. Өкінішке орай, біздің әлеуметтік-экономикалық
жағдайымыздың кеш дамуына байланысты бізді тек мұндай шаралар тек қағаз,
сөз жүзінде болады. Осы тұста айта кететін жайт кешегі наурыз айының 24-25
жүлдызында Астана қаласында өткен кәсіпкерлер конгресінде тілге тиек болған
мәселелерді айтқым келіп отыр.
Елімізде өнеркәсіпшілердің, кәсіпкерлердің алғашқы қоғамдық
бірлестіктері пайда болғанына 12 жылдан асып барады. Өмірдің өзі
көрсеткендей, мұндай бірлестіктер құру кәсіпкерлік құрылымның қызметі үшін
тиімді екенін дәлелдеп берді.
Жыл өткен сайын кәсіпкерлік қызметінің еліміздің жалпы ішкі өніміндегі
үлесі қомақты бола түсуде. Бұған кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі мемлекеттік
институттардың құрылуы жәрдемдесті. Олар кәсіпкерліктің белсенді дамуына
серпін берді. Алайда бизнестің дамуын тежейтін проблемалар әлі де
жеткілікті. Сондықтан оны шешу үшін бізге, жұмыс берушілер мен кәсіпкерлер
бірлестіктерін, мемлекеттік органдармен бірлесіп Президенттің Қазақстан
халқына Жолдауында атап көрсетілгендей, шағын және орта кәсіпкерлікті
дамытудың түбірінен жаңа идеологиясын түзу қажет.
Шынымен де, елімізде экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру жүзеге
асырылып жатқан кезде кәсіпкерлік қызметті дамытуда жаңаша көзқарас талап
етіледі. Сонымен бірге экономиканың жаһандануы мен сауданы ырықтандыру
жағдайында бизнес-қауымдастық өз мүдделерін қорғау мақсатында біздегі
заңнамалық актілерді өзгеріп отырған жағдайға бейімдеу мәселелерімен
неғұрлым белсендірек айналысуға мүмкіндік алуы тиіс. Өкінішке орай, бұл
ретте бүгінгі күнге дейін мемлекеттік органдар, жұмыс берушілер мен
кәсіпкерлер ұйымдарының қатысуынсыз жүргізіледі. Тіпті, елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуы, салалық бағдарламаларды талдап жасау сияқты аса маңызды
мәселелерді қарау жұмыс берушілер, кәсіпкерлер ұйымдарының қатысуынсыз
болады. Біздің өнеркәсіп саясатына, білім беруге, БСҰ-ға өтер кездегі
қорғаныш саясатын жасауға қатысты бірқатар мәселелер бойынша ұсыныстарымыз
министрлік кеңселерінде ізім-қайым жоғалып кетеді. Бұл кәсіпкерлік
құрылымдар мен билік арасында ынтымақтастық иедологияның жоқтығынан болып
отырған жәйт екені анық. Бұған қоса жұмыс берушілер мен кәсіпкерлер
ұйымдарының бытыраңқылығы салдарынан билік құрылымдары оларды тек құқылы
әріптес ретінде қарамайды, сөйтіп олар шешімдер қабылдауда нақты процеске
тартылмайды.
Сондықтан бизнесінің ауқымы мен оның қай салаға жататынына қарамастан
барлық кәсіпкерлердің мүддесін білдіретін, мемлекеттік органдармен өзара
қарым-қатынаста номиналды емес, тең құқылы әріптес ретінде әрекет ететін
жұмыс берушілердің біртұтас бірлестігін құру аса көкейкесті және уақыты
жеткен іс болып табылады.
Жұмыс берушілер конфедерациясы 2004 жылы қарашада өткізілген әлеуметтік
әріптестер форумында үш жақты жұмысшы комиссиясына мүше болып табылатын
жұмыс берушілер ұйымдарына жұмыс берушілердің біртұтас үйлестіруші органын
құруды ұсынды. Алайда, біз өз әріптестерімізден, атап айтқанда, Евразиялық
өнеркәсіп қауымдастығы мен Қазақстан тауар өндірушілер мен экспорттаушылар
одағынан әлгіндей ұсынымызға жауап алған жоқпыз. Бұған қарап жұмыс
берушілер конфедерациясы жоғарыда аталған ұйымдар біздің бірігуге деген
ұсынысымызды қолдамады деген тұжырым жасады. Біз биліктің қолдауынсыз
әрекет еттік, жұмыс берушілердің үйлестіру кеңесін құру жөніндегі ойымыздың
жүзеге аспауы да мүмкін. Осы деректердің өзі бізде қоғам басшылары
мүддесінен гөрі, өз мүдделерін көбірек күйттейтін қоғамдық ұйымдардың
едәуір екендігін қуаттайды. Бірақ уақыттың өзі бірігу процесіне алып келері
анық.
Біртұтас жұмыс берушілер мен кәсіпкерлер ұйымын құру бизнес пен билікті
тиімді ынтымақтастығы жолындағы нақты қадам болар еді. Өйткені, жұмыс
берушілердің қоғамдық ұйымдарының топтасу деңгейі жалпыұлттық ауқымдағы
міндеттерді шешу жөнінде келісілген іс-қимыл жүргізуге жеткіліксіз екені
анық.
Бизнес қауымдастығы алдында беделге ие және мемлекеттік органдар
тарапынан қолдаумен қамтамасыз етілген жалпыұлттық одақ ыңғайындағы
кәсіпкерлердің ұйымдастыру орталығын құру, сөз жоқ, кәсіпкерлік құрылымның
бірігу процесін жеңілдетіп, олардың қызметін сындарлы арнаға бағыттайды.
Ондай бірлестік бизнестің экономика және құқықтық проблемаларын заң жолымен
шешу әлеуетін іске асыруға қабілетті болады. Бұл кәсіпкерлердің айтарлықтай
үлкен бөлігінің өз проблемаларын құқық аясында шешу мүмкіндіктеріне
сенбеушілік көңіл-күйден арылуына жәрдемдеседі.
Кәсіпкерлердің жаңа бірлестігінде бизнеске қатысушылардың мүдделерін
қорғауға бағытталған қызметімен қоса, халықты еңбекпен қамту, зейнетақымен
қамсыздандыру, кедейшілікпен күрес, гендерлік теңдік, білім беру жөніндегі
және басқа да бағдарламаларды жүзеге асыру бойынша жұмыстар жүргізілуі аса
маңызды. Өйткені, түрлі халықаралық ұйымдарға мүше болу арқылы дүниежүзілік
қауымдастыққа қосыла отырып, мемлекет аталған салаларда әлемдік қауымдастық
алдында өзіне белгілі бір міндеттемелер алып отыр. Бірақ оларды жүзеге
асыру тек мемлекеттің ғана емес, кәсіпкерлік құрылымның да алдында тұрған
міндет. Бұл міндеттемелерді іске асыру үшін жұмыс берушілер ұйымдары,
қызметкерлер мен үкімет органдарының арасындағы әлеуметтік диалогтың
негіздерін одан әрі күшейтіп, нығайтуды қамтамасыз ету керек. Жұмыс
берушілер ұйымдарының, атқарушы органдар мен Парламенттің тығыз
ынтымақтастық жасауы ғана біздің қоғамда бар әлеуметтік мәселелерді шешуді
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Әлеуметтік әріптестердің еліміздің
әлеуметтік-экономикалық дамуы бағдарламаларын талдап-жасау мен жүзеге
асыруды пәрменді және оған тұрақты қатысуы үшін үш жақты жұмысшы
комиссиясының ролі мен нақты қызметін күшейту керек. Экономиканың салалық
сараланымында тұрақты әлеуметтік диалог жүргізуді тәжірибеге енгізген жөн.
Сондықтан жұмыс берушілердің салалық бірлестіктің қызметін жетілдіру талап
етіледі. Бұл олардың еңбек нарығы реформасы, техникалық қайта жарақтандыру,
кәсіби кадрлар даярлау сияқты мәселелер мен кәсіпкерлік қызметті дамытуға
қатысты басқа да көптеген мәселелерді қарауға тиімді әрі белсенді қатысуға
қабілетін күшейту үшін қажет.
Кәсіпкерлер, жұмыс берушілер ұйымдары әрекет ететін құқықтық ортаны
жақсарту да маңызды. Бұл үшін жұмыс берушілер ұйымдары мен сауда-өнеркәсіп
палаталардың атқарып отырған роліне айқындық беру, ұжымдық келіссөздерге
ерікті түрде қатысуды қамтамасыз ету және де ең ақырында жұмыс берушілер
бірлестіктері қызметтерінің тиімділігін арттыру үшін жұмыс берушілер
ұйымына мүшелік жарна мөлшерін салық салынатын сомадан шегеріп тастау
жөніндегі мәселені шешу қажет. Біздіңше, бұл мәселелерді шешу
кәсіпкерлердің, жұмыс берушілердің қоғамдық бірлестіктері атқарушы
органдары қызметінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Проблеманың ғылыми зерттеу деңгейі.
Бұл проблема бойынша қазіргі кезде жан-жақты зерттеулер жүргізіліп
жатыр. Мәселен, айтатын болсақ, кәсіпкерлік қызметтің даму ерекшеліктері,
оның даму стратегиялары, даму тәжірибелері бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі. Кәсіпкерліктің шетелдік тәжірибелерінің отандық
кәсіпкерлер үшін қаншалықты маңызы екені көпшілікке аян. Өзіміз көріп
отырғандай еліміздегі бірқатар ірі кәсіпорындардың басым көпшілігін шетел
азаматтары басқарып отыр. Мен бұл мәселеге қарсы емеспін, бірақ...
Бірақ неге біздің отандық кәсіпкерлеріміз де солар сияқты
кәсіпорындарымызды өздері басқармайды немесе шетелге барып үлкен фирма
немесе заводтар ашпайды? деген менің санамды уландырып тастады. Рас, олар
мен біздің кәсіпкерлеріміздің тәжірибе алмасып жатқаны, бірақ біздің
қазақстандықтарға тиер үлесі ¼ бөлігі ғана. Сонда біздің байлықтарымыз
қайда кетіп жатыр? Ол ақша ретінде ме, әлде тауар ретінде шетелге кетіп
жатқаны анық. Бірақ бұған ешкім кепілдік бере алмайды. Елбасымыздың
Кәсіпкерлік – азаматтық қоғамның тірегі, тұрақтылықтың кепілі деген ұраны
жүрекке жылу ұялатады [3]. Өткен наурыз айында Астана қаласында өткен
кәсіпкерлер конгресінде де елбасымыз осы ұранды тереңінен түсіндіріп кетті.
Және осы конгресте республика Премьер-Министрінің орынбасары, Индустрия
және сауда министрі Сауат Мыңбаев баяндама оқыды. Баяндамада кәсіпкерлердің
әлеуметтік жағдайлары, оларды дамыту жолдары нақты дәлелдермен берілген.
Уақыт кәсіпкерлерге тың міндеттер жүктейді.
24-25-інде өткен Астанадағы Кәсіпкерлер конгресіне байланысты
республика Премьер-Министрінің орынбасары, Индустрия және сауда министрі
Сауат Мыңбаевтың баяндамасы бойынша:
Экономиканың ойдағыдай дамуы үшін бәсекелестіктің басты роль
атқаратынын айта келіп, вице-премьер бұл мәселеге мемлекет басшысының
айрықша назар аударып отырғанын көрсетті. Кәсіпкерлік ортадағы
бәсекелестікті дамытуда соңғы жылдары атқарылған жұмыс аз емес. Мемлекет
басшысының Жолдауына орай биылғы жылдың өзінде ғана кәсіпкерлікті
капиталдандыруға қосымша 10 млрд. теңге бөлінді. Мемлекеттік даму
институттары құрылып, олар қазіргі кезде өңдеуші өнеркәсіптегі нақтылы
жобаларды әзірлеуге кірісіп те кетті. Бүгінде оның портфеліндегі қаржы 1
млрд. АҚШ долларына жуықтайды.
Дегенмен, С. Мыңбаев атап көрсеткендей, шапшаң өзгеріп отыратын өмір
шындығы алға тың міндеттер қоюда. Сондықтан да Қазақстан Республикасы
Президентінің үстіміздегі жылдың 18 ақпанындағы халыққа Жолдауында
алғышарттары 2015 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму
стратегиясының негізіне қаланған кәсіпкерлікті дамыту дамытудың жаңа
талаптары мен идеологиясы белгіленді. Оның негізгі мақсаты – ел
экономикасының өсуін жаңа сапаға көтеру, яғни, қазақстандық өнімнің
бәсекеге қабілеттілігін артыру.
Вице-премьер осы орайдағы бірқатар проблемаларды айта келіп, оларды
болдырмаудың қарапайым шешімдерінің жоқтығын атап көрсетті. Ол үшін не
істеу қажет? Баяндамашының айтуынша, қазір де жұмыс істеп тұрған
кәсіпкерлер ассосиациялары, ал олардың саны 200-ге жақындайды, жүйелі жұмыс
жүргізе бермейді, бір-бірін жиі қайталауға ұрынады. Кәсіпкерлікті дамытуда
келісілген бірегей бағдарламалары жоқ.
Саладағы орын алған көптеген проблемаларға тоқтала келіп, С. Мыңбаев
кәсіпкерлердің (жұмыс берушілердің) жалпыұлттық одағын құру қажет деген өз
пікірін ортаға салды. Ол, яғни кәсіпкерлердің бірегей бірлестігі
кәсіпкерлік мәселелері жөніндегі өкілетті органда тіркелетін болады.
Сол сияқты, С. Мыңбаев өз сөзінде шағын кәсіпкерлікке ерекше назар
аударды. Оның айтуынша, бұл субъектінің өзінде кәсіби есепшілерді,
заңгерлерді, экономистерді, қауіпсіздік техникасы жөніндегі, еңбекті
қорғау, өрт қауіпсіздігі жөніндегі маманды ұстауға мүмкіндігі жоқ. Соған
қарамастан кәсіпкерлердің қай түріне де болмасын қойылар талаптар ортақ.
Осы ретте шағын бизнес субъектілеріне тиісті қызметтер көрсетілген
маманданған құрылымдар құру мемлекеттің міндеті болуға тиіс. Шағын
кәсіпкерлік жөнінен республикалық оқу орталығын құру туралы ұсыныс та осы
тұрғыда айтылды.
Баяндамада отандық бизнесті БСҰ-на енгізуге дайындау мәселесі де
назардан тыс қалған жоқ. Баяндамадан кейін сөз тізгіні кәсіпкерлік ұйым
жетекшілеріне тиді. Олар Қазақстан іскерлерінің жалпыұлттық одағын құру
жөніндегі ұсынысты толықтай қолдады. Кәсіпкерлер жолында кездесетін
кедергілерді осындай ортақ ұйым құру арқылы шешуге болады деген үміттерін
білдірді.
Біз мемлекет тарапынан мұндай қадамды ұзақ уақыттардан бері күткен едік
– деді өз сөзінде жұмыс берушілер конфедерациясының төрағасы Қадыр
Байкенов, - Енді бұл үлкен ұйым кәсіпкерлерінің халықаралық қауымдастықпен
де қарым-қатынас орнатып, өскелең тәжірибелерді бойына сіңіре білуі керек.
Қазақстан Кәсіпкерлер форумы кеңесінің төрағасы Райымбек Баталов
құрылатын жаңа ұйымды ассосиациялардың ассосиациясы деп атады. Оның
ойынша, осы ұйым аясында министрліктер мен әкімдіктерде аккредитацияланған
сарапшылар кеңесінің жұмыс істеуі өте маңызды мәселе болып табылады.
Ұйымның нақты бағдарламаларын белгілеуіміз қажет. Ол заңдар мен
демократиялық қағидаттар аясында жұмыс істеуге тиіс. Еріктілік қағидаты
сақталғанда ғана ол өміршең бола алады деп түйіндеді сөзін.
Кәсіпкерлер құқықтарын қорғау жөніндегі астаналық ассосиациясының
жетекшісі Павел Казанцев отандық іскерлік ортаның проблемаларына кеңінен
тоқталды. Оның пікірінше, қазіргі қаптап кеткен бірлестіктердің бір-бірімен
байланысы өте нашар, осы уақытқа дейін дұрыс жүйе қалыптаспай келеді.
Екіншіден, кәсіпкерлік ортаның өзінде жақсы идеялар мен жобалар тапшы.
Себебі, кәсіпкерлік сауаттылық деңгейі төмен болып отыр. Қажетті
инфрақұрылым да толық қалыптасып болған жоқ. Көптеген кәсіпкерлер білікті
заңгерлерге, бухгалтерлер көмегіне зәру. Бүгінде кәсіпкерлік салада үлкен
табыстарға жетіп отырған Сингапур, Малайзия секілді елдер жұмыста қажетті
инфрақұрылымдарды қалыптасқан бастаған болатын. Салалық кәсіпкерлік ұйымдар
жетекшілері: Серік Ақанов, Николай Радостовец, Анатолий Попелюшка да
осындай пікірлер білдірді. Сөйтіп, кәсіпкерлік орта өкілдерінің дені
Үкіметтің аталған мәселедегі ұсынысын қолдады. Мұның өзі осы бастаманың
көпшіліктің көңіліндегі мәселе екендігін аңғартты.
Осы басқосу соңынан құрылтайшылық конференция өтіп, онда 29 адамнан
тұратын үйоестіру кеңесі құрылды. Атқарушы директор болып Серік Ахметов
сайланды.
Дипломдық жұмыс мақсаты:
Менің жұмысымның негізгі мақсаты – кәсіпкерлік – орта ұғымын кеңінен
ашу. Оның ішінде кәсіпкерліктің негізгі проблемалары, оны шешудің жолдары,
кәсіпкерлікті дамытудағы кездесетін қиыншылықтар, бөгеттер жайында.
ҚР-ның рыногқа көшуінің басталуы кәсіпкерліктің шағын нысандарының
өндірістік-ткхникалық қана емес, сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық
функцияларына қайта баға беруді қажет етті. Бірқатар елдердің тәжірибесі
экономикалық реформаларды асыруда және дағдарысты жағынан шығу кезінде
шағын кәсіпкерліктің үлкен роль атқаратынын көрсетті. Алайда, шағын
кәсіпкерлік өз жолында көптеген қиыншылықтарға тап болуда, оларды жоюға ең
алдымен оны дамытудың мемлекеттік концепцияларының жоқтығы бөгет болып
отыр. Осы категорияның методологиялық мәні де жеткіліксіз негізделген
күйінде қалып отыр, мұның өзі бұл мәселені арнайы қарауды қажет етеді.
Кәсіпкерлік термині және кәсіпкерлердің өзі бізде қоғамдық практикаға
тек 80-жылдардың ІІ жартысында ғана енді. Кәсіпкерлік ұғымы ең алдымен
меншікке деген көзқарастың өзгеруімен байланыстырылды. Субъект (кәсіпкер)
қызметінде басты назар пайда алу жағына қарай ойыса бастады. Социалистік
экономикаға да белгілі бір дәрежеде кәсіпкерлік элементтері тән болғанын
айта кету қажет, бірақ олардың негізгі мәні болған жоқ. Сол жылдары басты
назар пайда алуға емес, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға
негізделді. Қазіргі жағдайда кәсіпкерлік элементтері экономиканың
мемлекеттері секторына да тән. Осы орайда, Кәсіпкерлік Орта ұғымының зор
маңызы бар. Қазақстанда ол қазір тек іс жүзінде енді ғана қалыптасуда.
Кәсіпкерлік Орта қоғамдық институттар мен жағдайлардың, құқықтық
нормалардың, мемлекеттік қолдау жүйелерінің жиынтығы. Ол сондай-ақ, белгілі
бір мемлекеттік ахуал, қауіпсіздік шарттары, кәсіпкерлік қалыптасуы мен
одан әрі дамуын қамтамасыз ететін нәрселердің барлығы. Шағын кәсіпкерлердің
қазіргі жағдайын көптеген факторлармен, ең алдымен, шағын кәсіпкерлікке
соңғы жылдарға дейін мемлекет тарапынан қолдау болуымен, экономикалық
стимулдардың әлсіздігімен, сондай-ақ экономиканың жалпы зәрулігімен
түсіндіруге болады.
Қазақстанда шағын бизнесті қалыптастырудың басқа да маңызды
проблемаларына мыналарды жатқызуға болады:
1. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік деңгейде дамытудың нақты
концепцияларының, оған мемлекеттік қолдау көрсетудің тиімді шараларының
жоқтығы;
2. Шағын кәсіпкерлік құрылымдарды тіркеу және рәсімдеу, үй-жайлар, жер
учаскелерін беру ісінде бюрократтық кедергілердің қойылуы;
3. Қаржылық ірі кәсіпкерлік бизнес пен шағын кәсіпкерлік саласы
арасында қарама-қайшылық байқалуы;
4. Шағын кәсіпкерлік қызметі секторы қызметінде төменгі деңгейді
нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету жүйесінің жоқтығы.
Өткен жылдар тәжірибелердің көрсеткеніндей, жоғарыда аталған
проблемаларды шешу тек шағын кәсіпкерлік жөніндегі қолдау және реттеу
қызметі мемлекеттік және аймақтық деңгейде тиімді ұштастырылған жағдайда
ғана мүмкін болатын нәрсе.
Кәсіпкерлік – азаматтық қоғамның тірегі, тұрақтылықтың кепілі.
Экономикалық өсудің жоғары қарқынын орнықтыру, экономиканы белсенді ету
және кедейлікті еңсеру – бұл мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге
кәсіпкерліктің алдында тұрған үш басты міндет осындай. Ал оларды бізге
бірлесе отырып шешу керек. Қоғамның, бизнес пен биліктің мүдделерін
жақындастыру – біздің прогреске қарай алға басуымыздағы аса маңызды
арналардың бірі.
Диплом жұмысындағы мәселелер:
Диплом жұмысын жазбас бұрын кез келген жұмысты бастау алдында алдымен
сол жұмыстың, яғни, тақырыптың негізгі ерекшеліктері, пәні мен объектісі,
оның арнайы қарастырылатын мәселелері болады. Менің дипломның жұмысымның
қарастыратын негізгі мәселелері - кәсіпкерліктің әлеуметтанулық мәселелері,
кәсіпкерлікті қолдау, жұмыссыздық проблемасы, ауыл-аймақтық кәсіпкерліктің
дамуы, кәсіпкерлердің шетелдік кәсіпкерлермен тәжірибе алмасуы.
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайы күн санап өсіп келе жатыр.
Нарықтық экономикға өту барысында кәсіпкерлік қызметтің маңызды екенін
ұмытпағанымыз жөн. себебі, сол арқылы ғана жарқын болашақ есігін айқара аша
аламыз.
Зерттеудің міндеті:
Менің диплом жұмысымның тақырыбына орай кәсіпкерліктің негізгі
зерттейтін міндеттері жоғарыда атап көрсеткендей, кәсіпкерлік қызмет
проблемаларының шешу жолдарын іздеу болып табылады. Сонымен қатар,
кәсіпкерліктің ең өзекті мәселелерінің бірі іс-тәжірибелерге байланысты
заңсыздық пен немқұрайлылықты көруге болады. Осы мәселелерді қарастырғанда
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бағыттауымен 2000 жылдан бастап Үздіксіз Даму
Ұлттық Кеңесі, әлеуметтік-экономикалық мәлімет және болжау институты,
Қоғамдық ой-пікірді зерттеу орталығының ынтымақтастығымен жүзеге асырылған
нәтижелерін пайдалануға болады. Мұның ішінде қаржыландыру мәселесі маңызды
орын алады. Мұндай зерттеуде Қазақстанның әртүрлі аймақтарынан 643 шағын
кәсіпкерлердің, секторлардың жағдайларына қатысты бағалауларды қолға
алынып, мәселелер анықталған.
Зерттеу объектісі мен пәні:
Кез келген жұмысты бастамас бұрын, ең алдымен оның зерттеу объектісі
мен пәніне үлкен мән беріледі. Мәселен, мен өз жұмысымның зерттеу объектісі
ретінде жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар, олардың атқаратын
қызметтері, біріккен серіктестіктер, ашық және жабық акционерлік қоғамдар,
олардың құрылымын көрсетер едім.
Ал кәсіпкерліктің пәніне мынадай анықтама беруге болады: кәсіпкерлік
дегеніміз – белгілі бір істі істей білу. Іс істеу адамның белсенділігі және
іскерлігі. Кәсіпкерлік – ел экономикасының жандануы мен одан әрі қарай
дамып, тұрақты өсуінің қамтамасыз етілуін іске қосушы тұтқасы ретінде
бизнестің әр алуан түрлері мен ұйымдық формаларынан тұратын нарықтық
шаруашылықты қалыптастыру мен оның жұмыс істеуінде үлкен маңызға ие. Ол
өзінің икемділігіне және өзгермелі нарықтық жағдайларға тез бейімделуіне
байланысты теңдессіз артықшылықтарының негізінде нарықтық экономиканың
мобильді және нәтижелі секторына, сонымен қатар маңызды құрылымдық және
бәсекелестік нарықтық механизмінің маңызды интеграциялық элементіне жатады.
Осыған сәйкес, кәсіпкерлік адамдардың өз тұрмыс деңгейінің шектелу шегі
деуге болады.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі.
Мен осы дипломдық жұмысымды жазу барысында келесідей әдебиеттер тізімін
пайдаландым: Кәсіпкерлік негіздері авторы Бисенғазиев және Хамитов. Бұл
әдебиетте кәсіпкерлік туралы жалпы ұғым мен оның ерекшеліктері туралы жалпы
ұғым мен оның ерекшеліктері туралы мәліметтер алдым. Келесісі Егемен
Қазақстан газетінің 26. 03. 05 жыл №61-де жарық көрген мақала Кәсіпкерлік
кемел келешек кепілдігі жайында. Бұл материалда Елбасымыздың кәсіпкерлер
басқосуында сөйлеген орнықты да нақты ойлары туралы айтылады. Және де
статистикалық көрсеткіштерден де мәліметтер алынған. Келесі бір материал
Саясат журналының 2005 жылғы №2-де жарияланған мақала Кәсіпкерліктің
әлеуметтанулық мәселелері. Бұл тақырыпта бүгінгі күніміздегі
республикамыздың аумағындағы кәсіпкерлік ортаның әлеуметтік-экономикалық
мәселелері жайында болмақ. Келесісі ҚР-дағы Кәсіпкерлік авторлары
Смағұлов Т. Н. және Бикетова Е. Б.–лар шығарған кітап. Мүнда Қазақстан
кәсіпкерлер одағының атқаратын қызметі және Қазақстандағы кәсіпкерліктің
дамуы мен қалыптасуы туралы әңгіме тілге тиек болады. Одан кейін Ә.
Байменовтің еңбегі бұл жұмысымда елеулі орынға ие болады. Ол кісінің еңбегі
Кедейлік, жұмыссыздық – бір қасірет деп аталады. Байболова ханымның
Халықты жұмыспен қамту атты еңбегінен жұмыссыздық жайында біраз
мағлұматтар алынған. Жалпы пайдаланылған әдебиеттер тізімін осылай
көрсетуге болады. Бұлар негізгі әдебиеттер.
Диплом жұмысының құрылымы.
Менің диплом жұмысымның құрылымы негізінен екі тараудан, бес бөлімнен
тұрады. Бірінші кезекте Кіріспе. Онда жалпы дипломымның мазмұны жазылады.
Бірінші тараудың өзі екі бөлімнен тұрады: 1. Кәсіпкерліктің әлеуметтанулық
мәселелері. 2. Кәсіпкерлікті қолдау – елдегі әлеуметтік мәселелерді шешудің
негізгі жолы. Ал, тараудың өз тақырыбы – Кәсіпкерлік қызметінің мәні және
негізгі ерекшеліктері. Тақырыптан көріп
отырғанымыздай менің жұмысымның негізгі өзегі кәсіпкерлік, оның қызметі,
ерекшеліктері және еліміздегі кәсіпкерлік қызметтің әлеуметтік-экономикалық
мәселелері, жағдайлары, оны шешудің жолдары көрсетіледі.
Екінші тараудың Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы
жайында. Яғни, нарықтық қатынастарға өту кезеңінде экономикалық реформаны
сәтті жүзеге асыру кәсіпкерлікті жан-жақты дамытуды ұйғарады, ал
Қазақстанның 2030 стратегиясынан шығатын әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді шешуде басты роль ойнайды. Тарау 3 бөлімнен тұрады: 1. Ауылдағы
кәсіпкерліктің даму қарқыны. 2. Кәсіпкерлікті дамытудың шетелдік
тәжірибесі. Әр бөлімде қарастырылатын тақырыптардың өзіндік ерекшеліктері
бар. Мәселен, бірінші бөлімде ауылдағы кәсіпкерлердің хал-ахуалы жайында
болмақ. Олардың қаржыландыру мәселесі, тауар өнімділігі жайында болады.
Және де Елбасымыздың 2003-2005 жылдары Ауыл жылы деп жариялауына
байланысты қандай өзгерістер болды. Сол жайында сөз қозғалады. Екінші
бөлімде қарастырылатын мәселе – жұмыссыздық. Бұл қазір қоғамымызда кеңінен
етек алып отырған мәселе. Міне, кәсіпкерлік жұмыссыздық проблемаларын
шешудің негізгі жолы деп түсіндіруге болады. Үшінші бөлім кәсіпкерлікті
дамытудың шетелдік тәжірибесі, яғни елімізде жұмыс істеп жатқан шетелдік
азаматтардың қазақстандық азаматтармен тәжірибе алмасуы жайында сөз
қозғалмақ. Келесі регламент бойынша қорытынды, сілтеме, әдебиеттер тізімі
және сын пікір кезекте тұрады. Жалпы менің жұмысым туралы мәліметтер осы.
Тарау І. Кәсіпкерлік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері.
Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың өз інісі деген табиғи
ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл
қызметтің ерекше түрі – кәсіпкерлік қайраткерлерінің пайда болуына әкеп
соғады. Кәсіпкерлік екі мағынада қолданылады:
1) белгілі бір істің түрі;
2) сол іспен шұғылданатын нақтылы қоғамдық тап.
Кәсіпкерлік деген ұғым өмірде экономикалық белсенділікке қолданылады.
Антогонистік қоғамда, ол адамды адамның қанауы, ал кәсіпкерлер табы қанаушы
тап болады. Экономикалық белсенділік – бұл барлық энергетикалық процесс
тауар өндірісімен айырбас арқылы пайда табумен байланысты. Өндірісте,
айырбаста шектелген белсенділігін емес, адамдардың жан-жақты белсенділігін,
іскерлігін талап етеді. Сондықтан экономикалық белсенділік, іскерлік
еріксіз немесе еркін болуы керек. Кәсіпкерлік – ежелден келе жатқан
адамдардың іскерлік белсенділігі, қабілеті. Ал, оның дамуы орта ғасырдан
басталады: көпестер, саудагерлер, қол өнер қызметкерлері. Кәсіпкерліктің
алғашқы дамуында кәсіпкер құрал-жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол
кәсіпорында қолдап жұмыс істеген. Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы
түрі. ХҮІ ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болды,
акционерлік қоғамдар құрыла бастады. Мысалы, 1554 жылы Англия сауда
компаниясы, 1660 ж. Ост-Индия сауда компанияларын айтуға болады.
ХҮІІ ғасырдың аяғында акционерлік банктер іске қосылды. Ресейде,
Қазақстанда кәсіпкерлік ерте заманнан келеді. Қазақстанның көшпелі
шаруашылық жағдайында кәсіпкерлік еркін дамыған жоқ. Ал, Ресейде Петр І
патшалық ету кезеңінде кәсіпкерлік еркін дамыды, бірақ крепостной қоғам
тежеді. Капитализмнің дамуымен кәсіпкерлік те дамыды. 1861 жылғы реформадан
кейін темір жол құрылысы, ауыр өнеркәсіп салалары орын алды. Кәсіпкерлік
субъектісі жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар, біріккен
серіктестіктер, арендалық ұжым, ашық және жабық акционерлік қоғамдар,
шаруашылық ассосиациялары, әр түрлі бірлестіктер.
Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:
- дербестік және тәуелсіздік;
- экономикалық ынталылық;
- шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік;
- жаңашылдық.
Кәсіпкерлік дегеніміз – адамдар мен олар құрған бірлестіктердің
белсенді, дербес шаруашылық қызметі, белсенділігі, іскерлігі. Оның
көмегімен адамдар тәуекелге бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай
отырып, пайда табу жолын көздейді. Кәсіпкерлікті шығармашылық күш-жігерді
жүзеге асыруға, экономикалық және ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа,
жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай
екі жағдайға: біріншіден, коммерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел
буушылық пен дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен
кедергілерді жеңе білуге, екіншіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде
тапқырлық пен жаңашылдық танытуға, ғылыми-техникалық прогреске жетуге
тікелей қатысты.
Кәсіпкер қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің қандай да болмасын
түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық-өндірістік, сауда – көтерме сату,
жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық қызметтер және т. б.
коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар операциялары. Қазақстан
Республикасында кәсіпкерлік қызметтің субъектілері мыналар бола алады:
1. Қазақстанның азаматтары;
2. Шетел мемлекетінің азаматтары;
3. Адамдардың бірігуі (кәсіпкерлер ұжымы).
Кәсіпкердің мәртебесі заңды және заңды тұлғалар мемлекеттік тіркеуден
өткеннен кейін ғана күшіне енеді. Құқығы, міндеті, жауапкершілігі және
кәсіпкерлердің кепілдіктері ұлттық заңдармен реттеледі. Мысалы, Қазақстан
Республикасының заңдарымен реттелетіндер:
- кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығы, кәсіпорындар құру және олар
үшін қажетті мүліктер сатып алу;
- барлық субъектілердің рыноктағы материалдық, еңбек, ақпарат және
табиғи ресурстарға қол жеткізудің теңдік құқығы;
- меншік түрлеріне және ұйымдастыру – құқықтық формасына қарамастан
кәсіпорын қызметінің теңдік жағдайы;
- кәсіпкерлердің мүліктерінен заңсыз айыруда қорғау;
- кәсіпкерлік саласындағы бекітілген шегінді еркін таңдау;
- нарықтық монополия жағдайында кәсіпкерлер мен кейбір тауар
өндірушілердің бәсекеге селқос қарауына жол бермеу.
Кәсіпкерліктің экономикалық формадағы қызметіне төтеп беру өзгешелігі,
кәсіпкер барлық жұмыстарды қолға алады, ал тұтынушы оған бүгіннен бастап
ақша төлеуге дайын.
Кәсіпкер тауарлар өндіреді, содан соң оларды сатады. Осыған орай,
кәсіпкерлік өндірістік, коммерциялық және қаржылық болып бөлінеді.
Осылардың әрбір формасы, өзіндік ерекшелігі, өзгешелігі, демек өзіндік
технологиясы болады.
Өндірістік кәсіпкерлікке – тұтынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті
өнім өндіру, жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және
ақпарат беру, рухани құндылық жасау тағы басқаларға бағытталған қызметтер
жатады. Өндірістік кәсіпкерліктің мүдделілік өрісі едәуір түрліше және оны
іске асыру үшін қаржылық және материалдық ресурстар, ал кейде олар көп
мөлшерде қажет болады. Өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі мол өнім
өндіру және оны сату мүмкіндігі болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерлікке – қызмет түрін сипаттайтын, оның мазмұнының
мәнін айқындайтын тауар – ақша қатынастары, тауар – айырбастау операциялары
жатады.
Мұның өндірістік кәсіпкерліктен айырмашылығы – мұнда өнім өндіруге
байланысты өндірістік ресурстарды қамтамасыз ететін қажеттіліктер тумайды.
Технологияның бастапқы сатысы ретінде не сатып алу, нені қайта сату және
қай жерде екенін таңдай білу қажет. Бұл мәселелерді іске асыру, ең алдымен,
тауар бағасының өткізу бағасы жағдайында көтерме сатып алу бағасы елеулі
жоғары болуы керек екеніне сүйеу керек.
Қаржылық кәсіпкерлік – коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі, солай
болғандықтан оның сатып алу, сату объектісі айрықшылығы – тауар болып
есептеледі: ақшалар, валюта, құнды қағаздар (акциялар, облигациялар,
вексельдер, кепілдіктер және т. б.). Яғни бірдей ақшаларды сату тікелей
немесе жанама формада жүргізіледі. Солай болғандықтан қаржылық кәсіпкерлік
– бұл коммерцияның бір түрі, онда қаржылық кәсіпкерінің технологиялық
мәмілесі коммерциялық технология мәселесімен ұқсас болады, айырмасы тек
тауар-қаржы активі болып саналады.
Кәсіпкерлік жоғарыда айтылғандай, кәсіпорынның экономикалық дамуының
маңызды факторы. Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да аса
басты ықпал етеді. Соңғысын мына жағдаймен түсіндіруге болады: кәсіпкерлік
өзінің мәнін жете түсіну негізінде (әрбір азаматттың өзінің материалдық
жағдайын одан әрі дамытуға талаптанды) шағын және орта бизнесті дамыту
формасы арқылы жалпы жағдайды тудырады. Шағын кәсіпорынның ел
экономикасындағы ролі аса үлкен. Біздің республикада шағын кәсіпкерліктің
үлесі қазіргі кезде 90 пайызға жетеді.
2000 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімет бойынша республикадағы 372 мыңнан
астам шағын кәсіпкерлік субъектісі тіркеліп, олардың ішіндегі жұмыс
істейтіндері – 329, 1 мың болды. Шағын кәсіпкерлік саласында жұмыспен
қамтылғандардың саны – 1, 4 млн. адамды құрады. Шағын бизнес өкілдері 2000
жыл ішінде 5632, 6 млрд. теңгенің өнімін өндірді және қызмет көрсетті. 1999
жылы олар бюджетке төленетін төлем 33, 7 млрд. теңге құраса, 2000 ж – 45, 9
млрд. теңгеге жетті.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 мамырдағы Жарлығымен
Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001-
2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бекітілді. Оның басты
мақсаты шағын кәсіпкерліктің өндірістік саласының серпінді дамуын
қамтамасыз ететін мемлекеттік қолдау саясатын жетілдіру болып табылады.
Бағдарламаның міндеттері оның мақсатымен айқындалған және олар мыналар:
1. Халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету;
2. Қоғамдық бірлестіктердің шағын кәсіпкерлікті қолда мен қорғау
мәселелеріндегі ролін күшейту.
3. Шағын кәсіпкерліктің өндірістік саласын басымдылықты дамыту.
4. Шағын кәсіпкерлікті ақпараттық қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру және
дамыту арқылы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің тұрақты қызметі үшін
қолайлы жағдайлар жасау болып тұжырымдалады.
Шағын кәсіпорындардың ең басты маңыздылығы – бұл әлеуметтік
аспектілігінде. Өзінің құрылуымен шағын кәсіпорындар жұмыс орындарын
көбейтуге жағдай жасайды, сөйтіп, жұмыссызды азайтады. Бұдан басқа халықтың
жалпы білімділігінің артуы барысында азаматтар арасында жаппай өздерінің
жеке қабілеттіліктерін көрсетулері үдей түседі. Ең алдымен бұған қол
жеткізуде өз істерін ұнататындықтарын және бұған бейімділіктерінің сай
болуына қарай өздерінің жеке ісін ашу, өзінің бизнеспен айналысуын
жалғастыру болып табылады. Мұның өзі сондай-ақ, шағын кәсіпорындардың
дамуына қажеттілігін тудырады.
Сонымен, жоғарыда баяндалғандай экономиканың жаңа жағдайында рыногқа
өтуінде шағын кәсіпорындар жанама өнім ретінде болмайды. Олар еліміздің
ажырамайтын саяси-экономикалық жүйенің бөлігі болып табылады.
Біріншіден, нарықтық қатынастардың тұрақтылығы, солай болғандықтан,
халықтың көптеген бөлігі осы қатынастар жүйесінде тартылады: екіншіден,
рыногтық жағдайда олар қажетті икемділікті қамтамасыз етеді, терең
мамандандыруда іске асыруды және өндірісті тармақтан кооперацияға
айналдырады. Онсыз экономикалық тиімділігінің болуы мүмкін емес.
Нәтижесінде, бұл шаруашылық дамуының және ұлттық экономиканың серпінді
өсуіне ықпал етеді; үшіншіден, шағын кәсіпорындар ролінің өзгеруі орта және
ірі кәсіпорындардың қызмет етуіне тиек болады.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті реттейтін негізгі заңдық
актілер тізбесі:
1. Шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау туралы ҚР Заңы 19. 06. 98ж.
№131-1.
2. Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР Заңы 29. 11. 2000 ж. №135-1.
3. Шағын кәсіпкерлік мәселелері жөніндегі ҚР Үкіметінің қаулысы
08.04.2001 ж. №499.
4. Кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001-2002 жылдарға арналған
Мемлекттік бағдарламасы. ҚР Президентінің 2002 жылғы 7 мамырдағы Жарлығы.
Кәсіпкерлік – кәсіпорынның басшылары мен мамандарының шаруашылық
қызметінің біртұтас бөлігі. Ол экономиканың қызметінде ең белсенді
нысананың бірі болып табылады. Кәсіпкерлік қызметінің көптеген түрлерінің
ішінен негізінен төртке топтастыруға болады: өндірістік, коммерциялық,
қаржылық, консультативтік.
Кәсіпкерлікті қалыптастыру үшін белгілі экономикалық, әлеуметтік,
құқықтық жағдайлар жасалуы қажет.
Кәсіпкерліктің әлеуметтанулық мәселелері.
Саяси экономикадағы экономикалық адам түрі алғашқыда кәсіпкер
мағынасында қолданылады және оған орташа адам жатқызылады.
Кәсіпкер түсінігін ХҮІІ ғ. Р. Кантильон енгізді. Бірінші түсіндірмеге
сай кәсіпкерді капиталдың иесі ретінде құрады. Бұл көзқарасты ұстағандар Ф.
Кэне, А. Смит. Басқалары (Ж. Сай, С. Миль) оны өндірістің ұйымдастырушысы
деп түсіндірді, ол үшін меншік құқықтық болуы міндетті емес. А. Маршалл, Л.
Вальрас, К. Менгер мен Ф. Вебер кәсіпкерге менеджер, яғни басқарушы ретінде
анықтама берді. Тағы бір топ ғалымдар кәсіпкерлікті тәуекелге бел байлаудың
ауыртпалығымен белгісіз экономикалық дамуды көтерушілер деп тапты.
Австрияның жаңа мектебінің өкілдері (Л. Мизес, Ф. Хайек, Й. Шумпетер,
П. Дракер) кәсіпкерліктің белсенді және жаңашылдықтың ендірушілдік сипатына
көңіл аударды. Мысалы, Й. Шумпетер жан-жақты тәптіштеп көрсеткендей
инновацияны жаңа технологияны, жаңа өнімдерді жаңа қорлармен жабдықтау және
өндірісті ұйымдастырудың жаңа тұрпаттарын енгізу деп анықтады. Сонымен,
жаңашылдықты тасушыны кәсіпкермен теңестірді. Капиталистік жүйені
кәсіпкерлікке жағдай тудырушы тұтастық ретінде алып қарап, кәсіпкер
экономикада болатын барлық өзгерулердің қайнар көзі әрі қозғаушы күш екенін
пайымдайды.
Шумпетер жаңашылдықты өндіріске ендірудің бес бағытын сілтейді: 1)
тұтынушыға белгізіс жаңа игіліктерді жасау немесе қайсібір игіліктің жаңа
сапасын істеп шығару; 2) өнеркәсіптің бір саласында өндірістің жаңа тәсілін
енгізу; 3) тауарларды өткізетін жаңа базарлар меңгеру; 4) ішкі заттардың
жаңа көздерін ашу; 5) өз жағдайын нығайтатын қайта құруды өткізу.
Ғалымдардың жасаған кәсіпкерлердің жинақы бейнесін мынандай қасиеттер
суреттейді: әрекет етуге жеке қуаты мен жігері (Й. Шумпетер), ақыл мен
қиялдың үйлесімі (В. Зомбарт); жорамалдаушылығы мен тапқырлығы (Дж.
Шэкль), парасат пен жаңа білімге жан тәнімен берілуі (И. Киртцнер).
Менеджерге кәсіпкер әрекет істеуге толық еркіндігі болуға тиісті.
Пайданы табуға ұмтылыс қажет, бірақ ол қара бастың қамын ғана көздемеуі
керек және жеке тұтынудың қайнар көзі ретінде қаралмағаны жөн. кәсіпкер әр
түрлі амалмен тұрмыстан ләззат алуға өзінің жек көрушілігін қалыптастырады.
Пайда табу кәсіпкер үшін дайындаған жобаның табысты болуының көрсеткіші
ретінде ғана маңызды. Кәсіпкер еркіндік пен өзінің мүмкіндіктерін еркін
жүзеге асыруды көздейді.
Д. Макленандтың тұжырымдамасында кәсіпкердің құдіретін жетістіктерге
артқан ұмтылысы мен қажеттігінің болуымен байланыстырады. Бұл оның қанына
сіңгендіктен, ол табиғи жалқаулығынан күшті және жай арам пайдаға ұмтылу
мен қоғамдық беделге ие болудан маңыздылау.
Неміс социологы Веблен Порстейн Бунд (1857-1929) адамзат тарихын әр
түрлі үстемдік еткен әлеуметтік институттардың белгілі кезеңдерге алмасуы
деп анықтайды. Алғашқы қауым кезеңін тонаушы қоғам ауыстырады. (тікелей
әскери зорлық) және ақшалы қоғам дәуірі (тауарлы ақшалы қатынастар арқылы
жасалатын зорлық). Соңғы кезде қолөнер мен өнеркәсіп дамиды. ХХ ғасырдың
негізгі сипаты ретінде өнеркәсіп пен бизнестің мүдделерінің қарама-
қарсылығын атайды. Мамандар мен өндіріс жетекшілері кәсіпкерлердің жеке
меншіктік пайдакүнемдік мүдделеріне қарсы тұрады, олар өндіріс, ғылым мен
техника дамуының, қоғам және жекеліктер игіліктердің өсуі мүдделерін
қорғайды.
Өмір сүру үшін күрестің Веблен табыс үшін және қоғамның қосымша
өнімінің үлесі үшін күресі деп қараған. Қоғамда қанаудың болуы қоғам
өндіретін игіліктердің артығын тартып алуға ұмтылудан туындайтынын
көрсетеді. Өнеркәсіп капитализмі немесе ақшалы қоғам ғылым, техника
дамуы, сыншылдық рух пен еркін әлеуметтік институттар сияқты мәнді
жәйттердің кездейсоқ ұштасуымен пайда болған. Мұндағы капитализмнің
табыстарын өнеркәсіп өндірісіне қатыспайтын алпауыттар иемденеді.
Бірте-бірте кәсіпкерлікті байыптаудың психологиялық түсіндірмелеріне
әлеуметтік көрсеткіштер енгізіле бастайды. Мысалы, кәсіпкерлердің көпшілігі
үлкен отбасыларынан шыққан. Оның себебі әкенің өктемділік танытып, жариялық
бастамаларын жаншумен ұғындырылды. Сырттан жасалынған қатал бақылау кез
келген ұйым мен билікті қабыл алмайтындай күй кешуге әкеліп соғады. Осыдан
әлеуметтік бейімделу қиындай түседі. Кәсіпкердің екпінді ұмтылысы – ырықсыз
жаншылған сезімдердің жарлығы.
Жаңа кәсіпкерлік тұрпаты қайдан пайда болды деген сұраққа жауабын
тарихи және әлеуметтік тұрғыдан қарастырған М. Вебер мен В. Зомбарг. Олар
кәсіпкерлік рухтың құрамдас бөлігі ретінде көрсетті.
Рух – осы қоғамның белгілі даму сатысында шаруашылықты жүргізуші
субъектіге тән психологиялық орнықты ерекшеліктердің, белгілердің,
қасиеттердің жиынтығы.
Кәсіпкерлікке ынталану, арам пайдаға ұмтылыс, оңай ақшаға
талаптану, - деп жазады Вебер, - капитализммен үш қайнаса сорпасы
қосылмайды, оған ешқандай қатысы жоқ. Вебердің пайымдауынша, капитализм
осындай иррационалды талаптануды ауыздықтауға, оны парасаттылықпен
реттеуіне пара-пар болып келеді. Басқаша айтқанда, Вебер өмірді
оңтайландырудың ақ түсті жағын ғана көрген.
Жаңа кәсіпкерлік рух жаңа дәуір капиталимзінің жоғары көтерілуіне
қозғаушы күш болды, ал өзі діни негізде дамудың мүмкіндігін алды.
Протестанттық өнеге – ғибраттан сусындап өріс алып, өрбіді.
Протестантизмнің кальвинистік нұсқасында нағыз құдайшылдық пен экономикалық
пайдақорлық өзінің жарасымды үйлесімін тапты. Мұнда асқан жекешілдікті
тәрбиелейді.
Вебер Батыс үлгідегі капитализмді протестанттық өнеге-ғибраттың, оның
рационалды-парасатты рухының жемі деп түйіндейді. Капитализмді
қалыптастырған қайнар көздердің негізгісі протестанттық дүниетаным еді.
Протестанттық тәрбиесіз капитализм өзгеше бағытта дамып, басқа нәтиже
беретінін Вебер дәлелдейді. Бұл діни көзқарас бойынша, адам өз мамандығының
бейімділігіне бой ұруға тәрбиеленеді.
Ол экономикалық қызметті қасиет тұтады, сондықтан оны рухани
маңыздылыққа толтырады. Осыған орай адам өз өмірін, өз қабілеттерін өз
бейімділігіне ғана арнау керектігін уағыздайды. Вебердің Протестанттық
өнеге-ғибраты мен Капиталистік рухына сай қазақ мақалын келтіруге
болады: Сүйген істің түбі – кеніш, сүймеген істің түбі – реніш.
Әркім өз сүйген ісіне берілгенде ғана өмірден рухани қанағат табады,
бақыт сезіміне беріледі. Бойға дарыған қабілетіне сай кәсіп таңдау, сол
мамандықты сүйіп қызмет атқару түбінде рахатқа келтіреді. Ал, сүймеген,
қолдан келмейтін іске ұрынудың соңы реніш, кейіске душар ететінін қазақ
халқы ежелден айтып – тәлім-тәрбиесінде қолданған. Осыған тағы Мырзалық –
ысырапшылдық пен сараңдықтың аралығы деген Әл-Фарабидің сөзі де келіседі –
ол орынсыз мырзалық етіп, ағыл-тегіл ысырап етушілерге айтылған сөз.
Жинақылық сараңдық емес. Ол өз ісіне ұқыпты, жинақы адамды сараң деуге
болмайды. Әрбір жинақылықтың түбі молшылыққа жеткізеді деген ой жатыр. Бұл
нарық жағдайында қазақ халқының жаңа қасиеттерін қалыптастырады.
М. Вебердің пікірінше, капитализм өз бастауын бірнеше дәулетті адамдар
қаржыларын экономиканы жаңаша ұйымдастыруға жұмсағаннан бастаған. Алғашқы
экономикалық түсіністікпен салыстырғанда, жаңа протестанттық ұғым бойынша,
ол ақшаны жинау, капиталды қорландыру еді. Соның негізінде, экономика
ілгері дамиды. Вебер капитализмді мұқтаждыққа өзін мәжбүр етіп, қатал
тәртіп орнатудың, тақуалық өмір сүрудің қорытындысы деген тұжырым жасайды.
Яғни, Вебер капитализмді экономикалық жүйе немесе техникалық дамытудың
нәтижесі деп ғана қарамайды. Капитализмді ол ерекше ұйымдасырылған, өзіндік
мәдениеті, экономикасы және құндылықтар жүйесі бар өркениеттің тұрпаты деп
пайымдаған.
Вернер Зомбарт (1863-1941) Вебер сияқты капиталистік шаруашылық рухтың
шығуының тарихилығына сүйенеді. Кәсіпкерлік рух – ол ақшаны көксеудің,
шытырманды оқиғаларға, тапқырлық көрсетуге және көптеген басқаға ынтық
болудың жиынтығы, ал бюргерлік (ұсақ буржуазиялық) рух есепке және сақтыққа
бейімділіктен, зерделіліктен және шаруашылықтан түзіледі [2]. Іскер адам
бәсекелесуге ұмтылу және табысқа жету, зейінді болу және пайдақорлық есебін
білу, баюды көксеу арқылы өзгеше көрінеді. Бұл тұрпаттағы жеке адамда
табиғат берген бейімділігі мен кейбір халықтардың ұлттық ерекшелігі
болатынын да көрсетеді. Зомбарт Вебердің пікіріне қарсы католицизм кезінен
бастап кәсіпкерлік рухтың негізгі қаланған дейді, ал протестантизм тіпті
оған шығу кезінде тосқауыл болған деп пайымдайды. Алайда, кәсіпкерлікті
дамыту үшін ең қолайлы негізі иудаизмнен көрінеді. Иудаизмге тән қасиет –
ол сауда еркіндігіне кең мүмкіндігін беру. Еврей халқының табиғи
қабілеттілігі Батыс Европада ұлттық қыспақ жайында мыңдаған жылдар бойы
одан әрі дамытуға қуатты ынтасын тудырды. Ол барлық жағдайға бейімделгіш
болуымен қатар, шығармашылық жігермен кәсіпкерлік рухын қалыптастыру.
Бүгінгі Ротшильдер мен Билл Гейтстер, Эйнштейн мен Сахаровтар соның дәлелі.
Сонымен, Вебер жаңа кпиталистік рухты кәсіпкерлік пен кеңесшілдік
ұйымының дамуымен қалыптасқанын көрсетеді. Зомбарт басқа қырынан дәлелдер
келтіреді. Оның көзқарасы бойынша, кәсіпкерлік рух бюргерлік рухпен тығыз
айқасып, капитализмнің рухын жасайды. Кәсіпкер келесі қасиеттермен
ерекшеленеді: 1. Рухани еркіндікте, жігерлілік пен қайраттылыққа,
қажырлылық пен табандылықта көрінетін жаулап алушы. 2. Адамдарды дұрыс
бағалай алатын, олардың іс-қимылын үйлестіріп жұмыс істеуге мәжбүр ететін
ұйымдастырушы. 3. Адамдардың өздерінің ықтиярымен өз өніміне қызығушылық
пен сенім тудырып тартып алуға қабілетті саудагер.
Дегенмен, нағыз кәсіпкерлік рух бәрінен бұрын жаңашылдыққа
бағытталуынан көрінеді. Кәсіпкер үшін бірінші кезекте тұрақты пайда табу
мен мансаптық ойлар емес, бірақ әлдебір табысты жобаны іске асыру арқылы
өзін-өзі жүзеге асыруға ынталануы қозғау салады. Жалпы алғанда, Батыстың
саяси экономикасында кәсіпкерлерді экономикалық адам деп атайды. Бұл
пікірді ғылымға Р. Кантильон енгізген. Ал, Ф. Кэне, А. Смит кәсіпкерді жеке
меншіктің иесі ретінде өз капиталын басқарып және оны жеке өндірістік
еңбекпен ұштастырушы дейді. Н. Сэй, Дж. С. Милль екінші түсіндірме ретінде
кәсіпкерді, өндірістің ұйымдастырушысы бола тұра, меншіктік құқын иеленбеуі
мүмкін екенін көрсетеді. К. Маркс меншік иесі мен кәсіпкердің міндетті
атқаратын қызметтерін ажыратады.
Кәсіпкерлік табыс, пайда жүзеге асырылып жатқан жобаның жетістігінің
көрсеткіші ретінде маңызды. Кәсіпкердің өзі, сонымен қатар, өзінің жеке
бостандығына жетуді және өзін-өзі іске асыруды басты мақсаты санайды.
Кәсіпкерлік экономикада болатын барлық динамикалық өзгерістердің қайнар
көзі және қозғаушы күші болып табылады. Бірақ, кәсіпкерлік мамандық емес,
ол жеке әлеуметтік топ, оның өзгеше өмір салты, өзгеше құлықтық және
талғамдылық құндылықтар жүйесі болады, алайда ол өзінің топтық жағдайын
көрсете алмайды. Сонымен бірге, белгілі жағдайларды қалыптасқан таптық
ұстаным өзінен өзі кәсіпкердің ұстанымы болып табылмайды [3].
Қазіргі Қазақстандағы кәсіпкерлік жіктің қалыптасуын зерделеу үшін ең
маңызды болатыны – ол Шумпетер суреттеген экономикаға енгізілетін
жаңашылдықтың түрі: 1. жаңа игіліктерді жасау немесе кез келген
игіліктердің жаңа сапасын жасау; 2. бір белгілі өнеркәсіп саласында
өндірістің бұрын болмаған әдісін немесе жаңа коммерциялық амалды енгізу; 3.
жаңа өнім бағарын меңгеру; 4. шикізат пен жартылай дайын өнімнің жаңа
көздерін табу; 5. өз саласында монополист болу үшін тиісті қайта құруды
жасау. Жапон кәсіпкерлерінің әлеуметтік технологиясы ең үнемді болды және
жарты ғасырдан аса уақыт ең арзан әрі сапалы тауар шығаруға мүмкіндік беріп
келді. Жалпы алғанда, жаңа индустриалды мемлекеттерде өмірдің жоғары
деңгейі, еңбек жағдайын қатал реттеуші немесе басқару теориялары адамдарды
бұзбаған, мұнда экономикалық өсуге бағытталу, көп еңбек етуге дайын болу,
кәсіпкерлік тәртіпті және біліктілігі жеткілікті жұмыс күші, бөлімнің
жоғары деңгейі ортақ болып келеді [4].
Ф. Хайек Құлдыққа апаратын жол еңбегінде атағандай, бәсекелестік
жүйе жағдайында кімнің жолы болатыны, ал кімнің жолы болмайтыны алдын ала
белгісіз мадақтаулар мен жазалаулардың кімге тиісті болуы біреудің жеке
пікіріне байланысты емес, ол адамдардың өздерінің қабілеттері мен жолы
болғыштығына қарай үлестіріледі. Бұл маңызды, өйткені, бәсекелестік бар
жерде қабілеттер, шеберлік және көрегендік сияқты жағдай мен сәттілік мәнді
роль атқарады [5].
Қазақстандықтар кәсіпкерліктің әліппесін меңгеру барысында Ф. Хайек
дұрыс пайымдау жасағанына көздері жетті. Олардың басым көпшілігінің не
теориялық білімі, не кәсіпкерлерге тән ұтымдылық пен үнемділік, жігер мен
қиыншылықтарды жеңуге дайын тұруы болмай, оның талайы сәтсіздікке ұшырады.
Қазақстандықтар әлемдік бәсекелестіктің күрделі және ауыр процесінде
табыстарға жету үшін халқымызға тән күшті рухты, денсаулығы мен білімін
әлемге көрсетуге қабілетті ме? деген сұрақ пайда болды. Тамыр-таныстық,
билікке жақын тұрғандарға артықшылықтар жасау жағдайында қоғамның қатардағы
мүшелерінің адамдық әлеуметтенуі мен бәсекеге қабілетті болуын дамыту
мәселелесінің тиімділігі төмендейді. Жолдауда көрсетілгендей, өсудің
жоғарғы қарқын мен бәсекеге қабілеттілік көбінесе экономиканы
бюрократиясыздандыруға байланысты. Осылай 2030 бағдрламасынан бастап
демократияландыру және тиімді басқару, азаматтық қоғамның іргелі
институттарын жетілдіру мәселелері үнемі Елбасының Жолдаулары мен басқа да
алқалы жиындарда көтерілген еді. Үкіметтің жанындағы қоғамның
демократиялануы жөніндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz