Алдын ала тергеудің нысандары мен түрлері
1) Кіріспе
2) Алдын ала тергеудің нысандары мен түрлері
3) Істің тергеуге жатуы
4) Алдын ала тергеп тексеру мерзімі
5) Тергеу тобы жетекшісінің өкілеттіктері
6) Тергеу іс.әрекеттері ұғымы және жүйесі
7) Тергеу іс.әрекеттерін жүргізудің жалпы ережелері
8) Тергеу іс.әрекеттерінің хаттамасы
2) Алдын ала тергеудің нысандары мен түрлері
3) Істің тергеуге жатуы
4) Алдын ала тергеп тексеру мерзімі
5) Тергеу тобы жетекшісінің өкілеттіктері
6) Тергеу іс.әрекеттері ұғымы және жүйесі
7) Тергеу іс.әрекеттерін жүргізудің жалпы ережелері
8) Тергеу іс.әрекеттерінің хаттамасы
Алдын ала тергеудің жалпы шарттары. Алдын ала тергеу сатысының ұғымы, оны жүзеге асыру шаралары мен құралдары және маңызы. Алдын ала тергеудің жалпы шарттары ҚІЖК-нің 24-тарауының (191—205-баптар) ережелерімен реттеледі және қылмыстық сот ісін жүргізудің дербес сатысы — алдын ала тергеу сатысының мазмұнын анықтайтын қызметті реттеу болып табылады.
Т.Е. Сауранбаев пен А.Л. Хан этап көрсеткеніндей, ҚІЖК-нде көрсетілген ортақ шарттар — "оларда барлық қылмыстық ізге түсу органдары үшін бірыңғай және міндетті тәртіпті реттейтін, істің әділ жүргізілуінің кепілдігін және азаматтардың заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ететін талаптар болып табылады".
Жалпы шарттарға қарастырылатын сатыда туындайтын құқық қатынастарының мынадай жақтарын реттеу жатады:
а) тергеушілері қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеу жүргізуге құқылы қылмыстық ізге түсу органдары: Ұлттық қауіпсіздік комитеті, ішкі істер органдары, салық полициясы органдары тізбесін қатаң белгілеу (ҚІЖК-нің 191-бабының 3-бөлігі);
ә) қылмыстық ізге түсу жеке тәртіппен жүзеге асырылатын істерді, сондай-ақ алдын ала тергеу ісін жүргізу міндетті болып табылмайтын істерді қоспағанда, барлық қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеу ісін жүргізудің міндеттілігі (ҚІЖК-нің 191-бабының 1,2-бөліктері);
б) ҚІЖК-нде белгіленген тергелу ретін сақтау (ҚІЖК-нің 192-бабы);
в) алдын ала тергеу жүргізілетін жер (ҚІЖК-нің 193-бабы);
г) алдын ала тергеу жүргізудің басталуы және аяқталуы (ҚІЖК-нің 194, 195-баптары);
д) алдын ала тергеу мерзімі (ҚІЖК-нің 196-бабы);
е) алдын ала тергеу ісін жүргізудің ұйымдық нысандары (ҚБКК-нің 198,199-баптары);
ж) алдын ала тергеу жүргізудің барысына іс жүргізу және ведомстволық бақылау жасау (ҚІЖК-нің 197, 199-баптары);
з) анықтау органдарның алдын ала тергеу жүргізу процесіндегі қызметі (ҚІЖК-нің 200-бабы);
и) тергеу іс-әрекеттерін жүргізудің жалпы ережелері және олардың хаттамасы (ҚІЖК-нің 201—203-баптары);
к) алдын ала тергеу жүргізудің құпиясы (ҚІЖК-нің 205-бабы).
Алдын ала тергеу жүргізудің жалпы шарттарының маңызы мынада:
— оларда сотқа дейінгі қызметтің бүкіл кезеңі бойында күшінде
болатын іс жүргізу ережелері бар, олар алдын ала тергеу сатысында жүргізілетін барлық іс-әрекеттерге қолданылады;
— белгіленген ережелердің бұзылуы іс бойынша қылмыстық сот ісін жүргізудің нақты барысына теріс әсер ете алатын әр түрлі құқықтық
— зардаптар туғызуы мүмкін;
— қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін сақтауды қамтамасыз ететін өзіндік кепілдіктер болып табылады;
— алдын ала тергеу сатысының іс жүргізу шекараларын анықтайды;
— жалпы шарттар ретінде көзделген ережелерді сақтау, сотта істі дұрыс шешудің негізі болып табылады.
Т.Е. Сауранбаев пен А.Л. Хан этап көрсеткеніндей, ҚІЖК-нде көрсетілген ортақ шарттар — "оларда барлық қылмыстық ізге түсу органдары үшін бірыңғай және міндетті тәртіпті реттейтін, істің әділ жүргізілуінің кепілдігін және азаматтардың заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ететін талаптар болып табылады".
Жалпы шарттарға қарастырылатын сатыда туындайтын құқық қатынастарының мынадай жақтарын реттеу жатады:
а) тергеушілері қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеу жүргізуге құқылы қылмыстық ізге түсу органдары: Ұлттық қауіпсіздік комитеті, ішкі істер органдары, салық полициясы органдары тізбесін қатаң белгілеу (ҚІЖК-нің 191-бабының 3-бөлігі);
ә) қылмыстық ізге түсу жеке тәртіппен жүзеге асырылатын істерді, сондай-ақ алдын ала тергеу ісін жүргізу міндетті болып табылмайтын істерді қоспағанда, барлық қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеу ісін жүргізудің міндеттілігі (ҚІЖК-нің 191-бабының 1,2-бөліктері);
б) ҚІЖК-нде белгіленген тергелу ретін сақтау (ҚІЖК-нің 192-бабы);
в) алдын ала тергеу жүргізілетін жер (ҚІЖК-нің 193-бабы);
г) алдын ала тергеу жүргізудің басталуы және аяқталуы (ҚІЖК-нің 194, 195-баптары);
д) алдын ала тергеу мерзімі (ҚІЖК-нің 196-бабы);
е) алдын ала тергеу ісін жүргізудің ұйымдық нысандары (ҚБКК-нің 198,199-баптары);
ж) алдын ала тергеу жүргізудің барысына іс жүргізу және ведомстволық бақылау жасау (ҚІЖК-нің 197, 199-баптары);
з) анықтау органдарның алдын ала тергеу жүргізу процесіндегі қызметі (ҚІЖК-нің 200-бабы);
и) тергеу іс-әрекеттерін жүргізудің жалпы ережелері және олардың хаттамасы (ҚІЖК-нің 201—203-баптары);
к) алдын ала тергеу жүргізудің құпиясы (ҚІЖК-нің 205-бабы).
Алдын ала тергеу жүргізудің жалпы шарттарының маңызы мынада:
— оларда сотқа дейінгі қызметтің бүкіл кезеңі бойында күшінде
болатын іс жүргізу ережелері бар, олар алдын ала тергеу сатысында жүргізілетін барлық іс-әрекеттерге қолданылады;
— белгіленген ережелердің бұзылуы іс бойынша қылмыстық сот ісін жүргізудің нақты барысына теріс әсер ете алатын әр түрлі құқықтық
— зардаптар туғызуы мүмкін;
— қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін сақтауды қамтамасыз ететін өзіндік кепілдіктер болып табылады;
— алдын ала тергеу сатысының іс жүргізу шекараларын анықтайды;
— жалпы шарттар ретінде көзделген ережелерді сақтау, сотта істі дұрыс шешудің негізі болып табылады.
І. Кіріспе
Алдын ала тергеудің жалпы шарттары. Алдын ала тергеу сатысының ұғымы,
оны жүзеге асыру шаралары мен құралдары және маңызы.
Алдын ала тергеудің жалпы шарттары ҚІЖК-нің 24-тарауының (191—205-баптар)
ережелерімен реттеледі және қылмыстық сот ісін жүргізудің дербес сатысы —
алдын ала тергеу сатысының мазмұнын анықтайтын қызметті реттеу болып
табылады.
Т.Е. Сауранбаев пен А.Л. Хан этап көрсеткеніндей, ҚІЖК-нде көрсетілген
ортақ шарттар — "оларда барлық қылмыстық ізге түсу органдары үшін бірыңғай
және міндетті тәртіпті реттейтін, істің әділ жүргізілуінің кепілдігін және
азаматтардың заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ететін талаптар болып
табылады".
Жалпы шарттарға қарастырылатын сатыда туындайтын құқық қатынастарының
мынадай жақтарын реттеу жатады:
а) тергеушілері қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеу жүргізуге
құқылы қылмыстық ізге түсу органдары: Ұлттық қауіпсіздік комитеті, ішкі
істер органдары, салық полициясы органдары тізбесін қатаң белгілеу (ҚІЖК-
нің 191-бабының 3-бөлігі);
ә) қылмыстық ізге түсу жеке тәртіппен жүзеге асырылатын істерді, сондай-
ақ алдын ала тергеу ісін жүргізу міндетті болып табылмайтын істерді
қоспағанда, барлық қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеу ісін жүргізудің
міндеттілігі (ҚІЖК-нің 191-бабының 1,2-бөліктері);
б) ҚІЖК-нде белгіленген тергелу ретін сақтау (ҚІЖК-нің 192-бабы);
в) алдын ала тергеу жүргізілетін жер (ҚІЖК-нің 193-бабы);
г) алдын ала тергеу жүргізудің басталуы және аяқталуы (ҚІЖК-нің 194, 195-
баптары);
д) алдын ала тергеу мерзімі (ҚІЖК-нің 196-бабы);
е) алдын ала тергеу ісін жүргізудің ұйымдық нысандары (ҚБКК-нің 198,199-
баптары);
ж) алдын ала тергеу жүргізудің барысына іс жүргізу және ведомстволық
бақылау жасау (ҚІЖК-нің 197, 199-баптары);
з) анықтау органдарның алдын ала тергеу жүргізу процесіндегі қызметі
(ҚІЖК-нің 200-бабы);
и) тергеу іс-әрекеттерін жүргізудің жалпы ережелері және олардың
хаттамасы (ҚІЖК-нің 201—203-баптары);
к) алдын ала тергеу жүргізудің құпиясы (ҚІЖК-нің 205-бабы).
Алдын ала тергеу жүргізудің жалпы шарттарының маңызы мынада:
оларда сотқа дейінгі қызметтің бүкіл кезеңі бойында күшінде
болатын іс жүргізу ережелері бар, олар алдын ала тергеу сатысында
жүргізілетін барлық іс-әрекеттерге қолданылады;
белгіленген ережелердің бұзылуы іс бойынша қылмыстық сот ісін жүргізудің
нақты барысына теріс әсер ете алатын әр түрлі құқықтық
зардаптар туғызуы мүмкін;
қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін сақтауды қамтамасыз ететін өзіндік
кепілдіктер болып табылады;
алдын ала тергеу сатысының іс жүргізу шекараларын анықтайды;
жалпы шарттар ретінде көзделген ережелерді сақтау, сотта істі дұрыс шешудің
негізі болып табылады.
Алдын ала тергеу ісін жүргізу сатысының маңызы:
бұл саты қылмыстық іс қозғау сатысының қисынды жалғасы болып табылады және
істің мәнін түбегейлі қарау және шешу жөніндегі сот қызметінің алдында
жүргізіледі;
дербес саты ретінде өзіне тән ерекше міндеттері бар, олар іс жүргізу
әдістері мен құралдарының қатаң белгіленген жиынтығымен шешіледі;
істі сотта шешудің заңдылығы мен дер кезінде алдын ала тергеу ісін
жүргізуді жүзеге асырудың сапасына байланысты болады;
алдын ала тергеу жүргізу сатысына кешу қылмыстық іс қозғаудың заңдылығын
білдіре алады;
алдын ала тергеу ісін жүргізбейінше, істі сотта қарауға болмайды.
Солай бола тұрса да, бұл сатының маңызын асыра бағалауға болмайды. Заңды
негіздер анықталғанда қылмыстық іс оған іс жүргізудің кез келген сатысында
(кезеңінде) тоқтатылуы мүмкін. Алдын ала тергеудің дербес сипатта болуы бұл
сатыны істі сотта қарау жолындағы көмекші (немесе қызметтік) рөлін
атқарудан босатпайды. "Алдын ала тергеу "деген терминнің езі тергеушінің іс
жөніндегі қорытындыларының түпкілікті еместігіне бағдарлайды. Түпкілікті
қорытындылар сот шешімі түрінде ғана шығарылады. Мұнда алдын ала тергеу
дәлелдерінің сот үшін мшдетті сипаты болмайды.
Алдын ала тергеу сатысының маңыздылығы мынадай негізгі міндеттерден
барынша толық байқалады:
* қылмыстардың тез өрі толық ашылуы;
* қылмыс жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту;
* адамдарды негізсіз айыптаудан және айыпталушылар ретінде жауапқа тартудан
қорғауды қамтамасыз ету;
* қылмыс жасаудың мән-жайларын анықтау, айғақтарды іс жүргізу барысында
баянды ету;
* қылмыстан шеккен зиянның орнын толтыруды қамтамасыз ету үшін шаралар
қабылдау;
* кінәлы адамның одан әрі құқыққа қарсы іс-әрекет жасауының жолын кесу;
* қылмыс жасауға итермелеген себептер мен жағдайларды анықтау, оларды жою
жөнінде заңда көзделген шараларды қабылдау.
Алдын ала тергеудің нысандары мен түрлері
Ұғым аппаратының тазалығына жету мақсатында мынадай мән-жайларға назар
аудару қажет,
1. ҚІЖК-нің 7-бабының 16-тармағына сәйкес "алдын ала тергеу" ("алдын ала
іздестіру") — бұл уәкілетті органдардың осы Кодекспен белгіленген өкілеттік
шегінде істің мән-жайының жиынтығын анықтау, белгілеу, тиянақтау және
қылмыс жасаған адамдарды қылмыстық жауапқа тарту жөніндегі сотқа дейінгі
қызметінің іс жүргізу нысаны.
2. ҚІЖК-нің 7-бабының 15-тармағына сәйкес "анықтау" — бұл анықтау
органдарының осы Кодекспен белгіленген өкілеттік шегінде істің мән-жайының
жиынтығын анықтау, белгілеу, тиянақтау және қылмыс жасаған адамдарды
қылмыстық жауапқа тарту жөніндегі сотқа дейінгі қызметінің іс жүргізу
нысаны.
3. ҚІЖК-нің 7-бабының 28-тармағына сәйкес "қылмыстық іс бойынша сотқа
дейінгі іс жүргізу" — бұл қылмыстық іс қозғалған кезден бастап оны мәні
бойынша қарау үшін сотқа жолдағанға дейін қылмыстық іс бойынша іс жүргізу
(анықтау және алдын ала тергеу), сондай-ақ қылмыстық іс бойынша жеке
айыптаушы мен қорғау тарабының материалдар дайындауы.
Жоғарыда келтірілген түсініктемелерді талдау анықтау және алдын ала
тергеу — бұл қылмыстық іс қозғау мен істі сотқа жіберу аралығында жүзеге
асырылатын белгілі бір қызметтің әртүрлі нысандарының мәні, олар уәкілетті
органдардың құзыретінің көлеміне қарай ерекшеленеді. Сондықтан алдын ала
тергеу ісін жүргізудің жалпы шарттары туралы сөз еткенде, олардың қылмыстық
іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізудің нысандары ретіндегі анықтауға да,
алдын ала тергеуге де толық қатысты екенін ескеру қажет.
Осы баяндалғандарга байланысты B.C. Чистякованың "Алдын ала тергеп-
тексеру алдын ала тергеу немесе анықтау нысанында жүзеге асырылады. Алдын
ала тергеп-тексеру нысанының атауы белгілі бір өкілеттікті атқаратын
органның атауына сай келеді. Тергеуді — тергеу органы, тергеуші, ал
анықтауды — анықтау органы, анықтаушы жүргізеді... Алдын ала тергеп-тексеру
осы органдардың тергеп-тексеру сатылары шегінде өзара әрекет етуі арқылы
бірлесе жұмыс жүргізуі жолымен де жүзеге асырылуы мүмкін" деген пікіріне
сүйену орынды.
Барлық қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеу жүргізудің міндеттілігі -
алдын ала тергеп-тексеру сатыларының жалпы шарттарының бірі (бұл жөнінде
осы тараудың 3-параграфынан толығырақ қараңыз). Жасалған қылмыстық
әрекеттердің қоғамға қауіптілік дәрежесінің әртүрлі болатынын, қылмыс
субъектісінің ерекшеліктерін, қылмыстық ізге түсу органдарының
уәкілеттіктері көлеміндегі айырмашылықтарды ескере отырып, заң шығарушы
сотқа дейінгі қызметтің жоғарыда аталған екі нысанын көздеген:
1) алдын ала тергеу (алдын ала іздестіру);
2) анықтау.
Сотқа дейінгі қызметті тек осы екі нысанмен шектеу заңды органдардың
құзыретін анықтап бөлуге байланысты барлық іс жүргізу қырларын толық
көлемде көрсете алмайды. Сондықтан заң шығарушы әрбір нысан шегінде өз
түрлерін ескерген. Мәселен, алдын ала іздестіру мынадай түрлерде жүзеге
асырылады:
1) өзінің лауазымына қарай тек тергеушілер ғана жүргізетін алдын ала
тергеу. ҚІЖК-нің 64-бабының 1-бөлігіне сәйкес, лауазымды адамдар болып
табылатын тергеушілерге мыналар жатады: ішкі істер органдарының
тергеушілері, ұлттық қауіпсіздік органдарының тергеушілері, салық полициясы
органдарының тергеушілері;
2) ҚІЖК-нің 288-бабының 3-бөлігінде көзделген жағдайларда анықтау органы
жүргізетін алдын ала тергеу. Бұл анықтау органы сотқа дейінгі қызметіне
алдын ала тергеу жүргізу міндетті болып табылмайтын істер бойынша алдын ала
тергеп-тексеру нысанында жүзеге асыратынын білдіреді. Мұндай жағдайларда
алдын ала тергеу мынадай анықтау органдары арқылы жүзеге асырылады: ішкі
істер органдары; салық полициясы органдары; кеден органдары; әскери полиция
органдары; өділет органдары; шекара қызметі органдары; мемлекеттік өртке
қарсы қызмет органдары; ұлттық қауіпсіздік органдары. Анықтау органдарының
алдын ала тергеу ісін жүргізуі үшін мынадай негіздер болады: қылмыс жасады
деген сезік туған адамның анықталмауы, жалпы ереже бойынша оған қатысты
алдын ала тергеу жүргізу міндетті емес; кәмелетке толмағандардың немесе
дене яки психикалық кемістіктеріне байланысты өздерінің қорғану құқықтарын
жүзеге асыра алмайтын адамдардың қылмыстар жасауы.
Сотқа дейінгі іс жүргізудің дербес нысаны ретінде анықтау да екі түрге
бөлінеді:
алдын ала тергеу жүргізу міндетті болып табылатын істер бой ынша анықтау
(ҚІЖК-нің 65-бабының 1-бөлігінің 2-тармағы). Бұл жағдайда анықтау органының
қызметі ҚІЖК-нің 200-бабында белгіленген тәртіппен қылмыстық іс жүргізу
және жедел іздестіру әрекеттерін орындау ретінде анықталады. Бұл анықтау
органы осындай істер санаты бойынша қылмыстық іс қозғауға және қылмыстың
іздерін анықтап, тиянақтау жөнінде кезек күттірмейтін тергеу әрекеттерін
жүргізуге құқылы дегенді білдіреді. Істі тергеушіге берген соң анықтау
органы тек тергеушінің тапсыруымен тергеу іс-әрекеттерін және жедел
іздестіру шараларын жүргізеді;
алдын ала тергеу міндетті болып табылмайтын істер бойынша анықтау (ҚІЖК-нің
65-бабының 1-бөлігінің 3-тармағы). ҚІЖК-нің 285-бабына сәйкес осындай істер
санаты бойынша анықтау материалдары істі сотта қарау үшін негіз болып
табылады. Анықтау сотқа дейінгі іс жүргізудің бірден-бір мүмкін болатын
нысаны жағдайында көрінетін қылмыс жасады деген сезікті адамды дәлелдеу
міндетті шарты болып табылады (ҚІЖК-нің 285-бабының 10-бөлігі). Тұтас
алғанда, істердің осы санаты бойынша анықтау ҚІЖК-нің 37-тарауының
нормаларында белгіленген ережелер бойынша жүзеге асырылады.
Сотқа дейінгі іс жүргізудің нысандары мен түрлері схема түрінде былайша
бейнеленеді:
Істің тергеуге жатуы
Қылмыстық іс жүргізу құқығының Жалпы бөлімінде қылмыстық іс жүргізу
заңының кеңістікте қолданылуы (ҚІЖК-нің 3-бабы) туралы мәселе қаралған,
оның мазмұнына істің тергеуге жатуы ұғымы да кіреді. Заң былайша
түсіндіреді: "Істің тергеуге жатуы" — бұл белгілі бір қылмысты тергеп
тексеру белгілі бір алдын ала тергеу немесе анықтау органының құзыретіне
жататын, осы Кодексте көрсетілген белгілердің жиынтығы (ҚІЖК-нің 7-бабының
17-тармағы). Істің тергеуге жатуы ережелерін қатаң сақтау заңдылық
принципіне байланысты ерекше маңызды болады (ҚІЖК-нің 10-бабы), оны бұзуға
болмайды және бұзғандық үшін заңда белгіленген жауаптылыққа әкеліп
соқтырады. Істің тергеуге жатуы туралы ережені бұзу үстірт қарағанда
белгілі бір қылмыстық ізге түсу органының заң арқылы басқа қылмыстық ізге
түсу органына берген өкілеттіктерін өзіне алуы ретінде бағалануы мүмкін. Ал
әртүрлі қылмыстық ізге түсу органдары өкілеттіктерінің көлемі жөнінен бір-
бірінен өзгеше болатындықтан, істің тергеуге жатуы туралы ереженің бұзылуы
да қылмыстық процеске тартылған адамдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне
нұқсан келтіреді.
Істің тергеуге жатуы ұғымын түсіндіре келе, М.С. Строгович былай деп
жазады: "Істің белгілі бір тергеушінің немесе тергеушілер санаттарының
қарауыла жататын қасиеті істің тергеуге жатуы деп аталады. Көріп
отырғанымыздай, істің тергеуге жатуы соттылыққа ұқсайды". Соңы ескерте
Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізудің Конституцияда баянды етілген
принциптері жүйесіне қазіргі заман тұрғысылан қарағанда маңызды болып
табылады. Бұл жағдайда ұғымды басқаша қолдану әдісі Конституцияға сілтеме
жасауға мүмкіңдік береді, онда "өзіне заң-мен көзделген соттылығын оның
келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне болмайды" (77-баптың 3-бөлігінің 3-
тармағы) деп жазылған. Осы тұрғыдан қарағанда істің тергеуге жатуы
санатының маңыздылығы арта түседі. Сонымен бірге істің тергеуге жатуы мен
соттылық өзара сәйкес келмейді.
Істің тергеуге жатуын саралауға мүмкіңдік беретін нысаналы (тектес),
аумақтық (жергілікті), дербес және балама белгілерді ажыратады.
Энциклопедиялық тұрғыдан алғанда, істің тергеуге жатуын нысаналы (тектес)
белгісі жасалған қылмыстың сипатымен анықталады, бұл оның саралануынан
байқалады. Осы белгі бойынша алдын ала тергеудің қаңдай істер бойынша
міндетті болатыны, іс бойынша тергеуді қандай алдын ала тергеу органы
жүргізуге тиіс екені анықталады.
Істің тергеуге жатуының нысаналы белгісі барлық қылмыстық істер бойынша
алдын ала тергеу ісін жүргізудің міндеттілігі секілді жалпы шартпен өзара
байланысты. Жеке айыптау істеріне және алдын ала тергеу ісін жүргізу
міндетті болып табылмайтын істерге қолданылатыл ерекше жағдай істердің
басым көпшілігі бойынша алдын ала тергеу міндетті түрде жүргізілуін
көздейді, ал ерекше істер бойынша заң іс жүргізу нұсқаларын қарастырады.
Мәселен, кәмелетке толмағандар немесе дене яки психикалық кемістіктеріне
байланысты өздерінің қорғану құқығын өздері жүзеге асыра алмайтын адамдар
жасаған қылмыстар туралы істер бойынша жасалған қылмыстың сипаты мен
ауырлығына қарамастан алдын ала тергеу ісі міндетті түрде жүргізіледі. ҚІЖК-
нің 33-бабында көзделген жеке айыптау істеріне келетін болсақ, егер қылмыс
дәрменсіз немесе тәуелді жағдайда болған адамдардың немесе басқа себептерге
байланысты өзіне тиесілі құқықтарын дербес пайдалана алмайтын адамдардың
мүдделерін қозғайтын болса, онда жәбірленушіден шағым түспеген жағдайда
прокурор іс жүргізуді қозғауға құқылы. Бұл норманы ҚІЖК-нің 191-бабының
(1,2-бөліктерінің) және 192-бабының ережелерімен орайластыру істің тергеуге
жатуының нысаналы мәнді белгісінің қаперге алынбауын күшейтеді.
"Істің тергеуге жатуы" санатының мәнін толық түсіну үшін алдын ала тергеу
ісін жүргізу міндетті болып табылмайтын істер бойынша анықтау ісін жүргізу
де қылмыс әрекетінің нысаналы немесе тектес белгісінің сипатына қарай
істерді бөлуді ескеру керек. Сонымен, ҚІЖК-нің 285-бабына сәйкес, сотқа
дейінгі қызметтің нысаны ретінде анықтау осы органдар үшін заңмен
белгіленген қызметтің шегінде болады. Бұл мән-жай айрықша маңызды, өйткені
мұнда анықтау ісі алдын ала тергеу жүргізу үшін белгіленген ережелер
бойынша жүзеге асырылады (ҚІЖК-нің 285-бабының 11-бөлігі).
Тектес немесе нысаналы белгі үшін мынадай жағдай тән болады: істің
тергеуге жатуының белгіленуіне қарамастан, прокурор істі алдын ала
тергейтін бір органнан екінші органға беруге құқылы (ҚІЖК-нің 197-бабының
12-бөлігі).
Істің тергеуге жатуының аумақтык (жергілікті) белгісі ҚІЖК-нің 193-
бабымен реттеледі. Алдын ала тергеу ісін жүргізетін орынды анықтау
Қазақстанның әкімшілік-аумақтық бөлінуіне бағдарланған және алдын ала
тергеудің уәкілетті органы қызмет көрсететін аумақтың қылмыс жасалған
аумақпен (аудан, облыс) сай келуін көздейді.
Сонымен қатар, бұл нысан сотқа дейінгі қызметті оңтайландыруға
бағытталған бірқатар ауытқушылықтарды көздейді. Мәселен, алдын ала тергеу
ісін жүргізудің тездігі мен толықтығы үшін ол қылмыс байқалған жерде,
сондай-ақ сезікті, айыпталушы немесе куәгерлердің көпшілігі тұрған жерде
жүргізілуі мумкін (ҚІЖК-нің 193-бабының 2-бөлігі).
Қылмыстық процеске көп адам қатысып, тергеуге қызығушылық туғызатын
объектілер аумақ бойынша шашырай орналасқан көп оқиғалы қылмыстар
тергеушіден жекелеген тергеу іс-әрекеттерін жүргізу үшін қызмет көрсететін
аумақтан тысқары шығуды талап ететінін ескеру қажет. Заң мұндай жағдайлар
үшін іс-әрекеттің екі нұсқасын көздейді:
1) іс қозғалып, алдын ала тергеу ісі осы қылмыстық ізге түсу органының
жерінде басталған жағдайда тергеуші басқа аудандағы тергеу іс-әрекеттерін
жеке өзі жүргізеді;
2) тергеу іс-әрекеттерін жүргізуді осы ауданның (облыстың) тергеушісіне
немесе анықтау органына тапсырады.
Тергеушінің тапсырмалары іздестіру іс-әрекеттерін немесе жедел іздестіру
шараларын жүргізуге қолданылуы мүмкін. Тапсырманы орындаудың шекті мерзімі
— 10 тәуліктен аспауы тиіс (ҚІЖК-нің 193-бабының 3-бөлігі). Тапсырма
орындалған соң орындаушы материалдарды дереу тапсырушыға жіберуге міндетті.
Заңда көрсетілген тапсырманы орындау үшін қандай да бір шектеулер
қойылмаған. Алайда істің қисыны мынадай ой туғызады: егер тапсырманы
орындаушы бұл үшін негіз тапса және оның бастамасы тергеудің жалпы барысына
нұқсан келтірмейтін болса, оның орынды бастама жасауына болады. Басқа
қылмыстың жасалғанын көрсететін мағлұматтардың немесе қылмыстың жасалғанын
дәлелдейтін, бірақ тапсырманың құрамына кірмейтін әзге мән-жайлардың пайда
болуы орындаушыдан белгіленген мәртебе бойынша өзіне берілген ҚІЖК-нің
барлық нұсқауларын қолдануды талап етеді.
Істің тергеуге жатуының дербес белгісі қылмыс субъектісінің мынадай
ерекшеліктерімен анықталады: адамның жасы, дене және психикалық күйі,
әскери, жауаты мемлекеттік қызметте болуы және т.с.с.
Мәселен, нысаналы немесе тектес белгісіне қарамастан, барлық қылмыстар
туралы істер (ҚІЖК-нің 192-бабының 1-бөлігі) Ұлттық қауіпсіздік комитеті
тергеушілерінің жүргізуіне жатады:
— жауапты мемлекеттік лауазым иелерінің немесе әскери қызметшілердің,
анықтау органы немесе алдын ала тергеу органы қызметкерлерінің,
прокурорлардың, судьялардың қатысуымен ұйымдасқан топ немесе қылмыстық
қоғамдастық (қылмыстық ұйым) жасаған қылмыстар;
—есірткі заттардың заңсыз айналымы жөніндегі немесе қылмыстық қоғамдастық
(қылмыстық ұйым) жасаған контробанда туралы істері бойынша.
ҚІЖК-нің 496-бабының 1-бөлігіне сәйкес республика Парламентінің
депутатына қатысты қылмыстық істі, 497-баптың 1-бөлігіне сәйкес — Қазақстан
Республикасы Конституциялық Кеңесінің Төрағасына немесе мүшесіне қатысты
қылмыстық істі анықтау мен алдын ала тергеуді жүзеге асырушы мемлекеттік
органның басшысы ғана қозғай алады. Аталған санаттардағы адамдардың істері
бойынша сотқа дейінгі іс-әрекет заңда олар жөнінде анықтау ісін жүргізу
немесе жүргізбеу керектігін көздегеніне қарамастан, алдын ала тергеу
нысаныңда жүзеге асырылады.
ҚІЖК-нің 498-бабының 1-бөлігіне сәйкес судьяға қатысты тергеу ісін ҚР Бас
Прокуроры ғана қозғауы мүмкін, ол тергеп-тексеруді тиісті қылмыстық ізге
түсу органына тапсырады. Мұндай жағдайда да заң міндетті түрде алдын ала
тергеу ісін жүргізуді көздейді.
ҚІЖК-нің 499-бабының 1-бөлігіне сәйкес ҚР Бас Прокурорына қатысты
қылмыстық істі оның бірінші орынбасары ғана қозғай алады, ол тергеп-
тексеруді тергеу органына тапсырады. Бұл жағдайда сотқа дейінгі іс-әрекет
алдын ала тергеу түрінде жүзеге асырылады.
ҚІЖК-нің 506-бабының 1-бөлігі бойынша істің тергеуге жатуының дербес
белгісі психикасы бұзылып ауырған адамдар өздеріне немесе басқаларға қауіп-
қатер төндіретін немесе өзге де елеулі зиян келтіруі мүмкін болатын
жағдайларда медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануды қажет
ететін адамдарға қатысты белгіленген (ҚІЖК-нің 505-бабының 2-бөлігі). Осы
санаттағы істер бойынша міндетті түрде алдын ала тергеу ісі жүргізіледі
және оны едетте ішкі істер органдарының тергеушілері жүзеге асырады.
Істің тергеуге жатуының балама белгісі — бұл әр түрлі қылмыстық ізге түсу
органдары тергеушілерінің белгілі бір санатқа жататын істер бойынша алдын
ала тергеу ісін жүзеге асыру құқығын заң жүзінде қарастыруы. Мұндай істің
тергеуге жатуы ҚІЖК-нің 192-бабының 4-бөлігінде аталған Қылмыстық кодекс
баптарының тізбесімен анықталады, мұнда бастапқыда қай орган қозғағанына
қарай істерді ішкі істер органдарының қызметкерлері немесе ұлттық
қауіпсіздік комитетінің тергеушілері тергеп-тексереді.
Зерттеушілер істің тергеуге жатуының аралас (нысаналы-дербес) белгісін де
ажыратады. Бұл белгі қазақстандық қылмыстық іс жүргізу заңдарына тән деп
ұйғарым жасалады. Мұнда нысаналы-дербес белгі тек жасалған қылмыстың құрамы
мен қылмыс субъектісінің ерекшеліктеріне қарай емес, сондай-ақ алдын ала
тергеу ісін жүргізетін органға қарай да анықталатыны көрсетіледі. Тиісті
белгілер мен жағдайлар болғанда анықтау ісін жүргізу өзінен-өзі анықтау
органдары жүргізетін алдын ала тергеу режиміне көшеді (ҚІЖК-нің 65, 288-
баптары).
Белгілі бір істің өз тергеуіне жатпайтынын анықтағанда тергеуші кейінге
қалдыруға болмайтын тергеу іс-әрекетін жүргізуге, содан кейін істі тергеуге
жатуына қарай жіберу үшін прокурорға тапсыруға міндетті болады. (ҚІЖК-нің
192-бабының 6-бөлігі).
Бір іс бойынша өтетін бірнеше айыпталушыға қатысты істің тергеуге
жатуының әр түрлі белгілері болғанда немесе әр түрлі тергеуге жататын
қылмыстық істерді біріктіргенде істің түпкілікті тергеуге жатуы туралы
мәселені прокурор шешеді.
Алдын ала тергеп тексеру мерзімі
Сотқа дейінгі іс жүргізудің нысандары мен түрлеріне қарай оның әртүрлі
мерзімдер белгіленеді (ҚІЖК-нің 196-бабы). Алдын ала тергеу нысанындағы
сотқа дейінгі іс жүргізу қылмыстық іс қозғалған күннен бастап екі ай
мерзімінен кешіктірмей аяқталуға тиіс. Аталған мерзімге қылмыстық іс
қозғалған күннен бастап істі айыптау қорытындысымен немесе медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені қарау үшін істі сотқа
беру туралы қаулымен бірге прокурорға жіберген күнге дейінгі немесе іс
бойынша іс жүргізуді қысқарту туралы қаулы шығарылған күнге дейінгі уақыт
енгізіледі.
Заңда алдын ала тергеу мерзімін қылмыстық іс қозғалған күннен бастап
есептеуді ескертудің маңызы мынада: тәжірибеде қылмыстық істі анықтау
органынан тергеушіге, бір тергеушіден екіншісіне, бір қылмыстық ізге түсу
органынан екіншісіне беруге тура келетін жағдайлар кездеседі. Осыған
қарамастан, қылмыстық іс қозғалған күн алдын ала тергеудің іс жүргізу
мерзімі аяқталатын бастапқы кезең болып табылады. Бұл анықтау органының
бастапқы тергеу іс-әрекеттерін жүргізуге пайдаланған уақыты да екі айлық
мерзімге кіретінің білдіреді.
ҚІЖК-нің 282-бабына сәйкес прокурор айыптау қорытындысымен қоса
тергеушіден келіп түскен істі қарайды және ол түскен кезден бастап 10
тәуліктен аспайтын мерзімде шешім қабылдайды. Алдын ала тергеу қылмыстық іс
қозғалған кезден бастап, қоса алғанда адамды қылмыстық жауапқа тартатын
күнге дейінгі аралықта жүзеге асырылатындықтан, прокурордың өзіне келіп
түскен істі қарайтын уақыты екі айлық мерзімге кірмейді.
Сонымен қатар, бұл мерзімге мыналар жатпайды:
* ҚІЖК-нің 50-бабы тәртібінде істің тоқтатылған уақыты;
* ҚІЖК-нің 275-бабы тәртібінде айыпталушыны және оның қорғаушысын қылмыстық
істің материалдарымен таныстыру уақыты;
* айыпталушының шағымы бойынша сұратып алынған қылмыстық істің сот пен
прокуратурада жатқан уақыты (ҚІЖК-нің 197-бабының 1-бөлігінің 13-тармағы;
68-бабының 7-бөлігі; 69-бабының 2-бөлігі).
Алдын ала тергеу ісін жүргізу үшін екі айлық мерзім белгілеу шекті әрі
қатаң ереже емес, ол ұзартылуы мүмкін. Бұл мерзімді ұзартудың мынадай
негіздері бар:
* тергеп-тексеру ісінің күрделілігі,
* тергеп тексерілетін істің ерекше күрделілігі.
Бірінші негіз бойынша мерзімді аудандық және оған теңестірілген прокурор
— үш айға дейін, екінші негіз бойынша — облыс прокуроры және оған
теңестірілген прокурор мен олардың орынбасарлары - алты айға дейін ұзартады
(ҚІЖК-нің 196-бабының 4-бөлігі). Алайда бұл мерзім де шекті емес. Ерекше
жағдайларда (екінші негіз бойынша) Бас Прокурор, оның орынбасары, Бас
әскери прокурор мерзімді ұзарта алады. Тергеушінің істің күрделілігш
білдіретін мән-жайларды көрсеткен дәлелді қаулысы мерзімді ұзарту үшін
негіз болып табылады.
Алдын ала тергеу мерзімін ұзарту жөнінде белгіленген өкілеттіктер ҚІЖК-
нің сотқа дейінгі іс жүргізу кезінде бұлтартпау шарасы ретінде қолданылатыл
қамауға алу мерзімін ұзарту тәртібін анықтайтыл 153-бабының ережелерімен
ұштасады. Бұл мән-жайдың ерекше мәнді болатын тағы бір себебі — ҚІЖК-нің
196-бабының 5-бөлігінде Бас Прокурордың, оның орынбасарларының, Бас әскери
прокурордың өкілеттігімен алдын ала тергеу мерзімін қаншалықты ұзартуға
болатыны жөнінде нақты нұсқау жоқ. Мұнда олардың алдын ала тергеу мерзімін
одан әрі ұзарта алатыны жөніндегі құқықтары жазылған. Егер ҚІЖК-нің қамауға
алу мерзімдері және оларды ұзарту тәртібі туралы жазылған 153-бабының
нұсқауларын негізге алатын болсақ, онда Бас прокурордың, оның
орынбасарларының, Бас әскери прокурордың өкілеттіктерімен алдын ала тергеу
мерзімін ұзарту тоғыз айдан аспауы тиіс деп ұйғаруға болады, бұл аталған
лауазым иелерінің сотқа дейінгі іс жүргізу кезіңдегі қамауға алу мерзімін
ұзарту жөніндегі өкілеттік шегіне сай келеді (ҚІЖК-нің 153-бабының 3-
бөлігі).
Одан әрі қамауға алу мерзімін тоғыз айдан астам уақытқа ұзартуға ауыр
немесе аса ауыр қылмыстар жасағандығы үшін айыпталған адамдарға қатысты
ерекше жағдайларда Бас Прокурордың құқықтарымен рұқсат етіледі. Мүңдай
жағдайларда ұзартудың шекті мерзімі 12 айдан аспайды (ҚІЖК-нің 153-бабының
4-бөлігі). Бұл орайда мұндай шешімді қабылдау рәсімі күрделене түседі.
Қамауға алу мерзімін 12 айдан артық уақытқа ұзарту жөніндегі мәселе ҚР Бас
Проқуратурасының алқасында алдын ала қаралуы тиіс. Баяндалған мән-жайлар
мынаны білдіреді: бұлтартпау шаралары ретінде қамауға алу шарасы
қолданылған іс бойынша алдын ала тергеу мерзімін ерекше жағдайларда Бас
Прокурор 12 айға дейін (бұл мәселені алқада қарау туралы ереже сақталған
жағдайда) ұзарта алады.
Бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу қылмыстық заң бойынша істеген
қылмысы үшін көзделген бас бостандығынан айырудың ең жоғары мерзімінен аса
алмайтындықтан, қамауға алу мерзімін 12 айдан астам уақытқа ұзартуға тыйым
салу бөлігінде экстраполяция (ерекше өңдеу) әдісін қолдану шатастыруы
мүмкін, өйткені мұның мәні — қамауға алудың шекті мерзімінің аяқталуы алдын
ала тергеудің де аяқталып, қамауға алынған адамды дереу босатуға тура
келетінін білдіреді. Бұл іс жүзінде олай емес. ҚІЖК-нің 153 және 196-
баптарды тергеп-тексеру барысында адам қамауға алынған қылмыстық істерге
ғана қатысты өзара ұштасады. Қамауға алудың шекті мерзімі аяқталған соң
істі тергеп-тексеру жалғаса береді. Мұнда басқа бұлтартпау шарасы таңдалуы
мүмкін немесе ол мүлде қолданылмауы мүмкін.
Заң шығарушы құқық қатынастары субъектілершің алдын ала тергеу мерзімін
ұзартуға қатысты өкілеттіктерін реттей отырып, іс жүзінде оған шек
қоймайды. Солай бола тұрса да, бұл істі тергеп-тексеру уақытына шек
қойылмайды деген сөз емес.
Жасалған қылмыс үшін тезірек жазалауды талап ету әрекетінің алдын ала
тергеу мерзімі туралы мәселеге тікелей қатысы бар. Сонымен қатар, мерзімді
ұзарту туралы мәселені шешу бұл шешімнің негізділігі мен дәлелділігіне
байланысты. Мерзімді ұзарту жөніндегі қаулы ауданның, облыстың прокурорына
және оларға теңестірілген прокурорларға тергеу мерзімінің аяқталуына дейін
5 тәуліктен кешіктірілмей, Бас Прокурорга, оның орынбасарларына, Бас әскери
прокурорға — 10 тәуліктен кешіктірілмей табыс етіледі.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 303-бабы тәртібінде, сот немесе ҚІЖК-нің
197-бабының 1-бөлігінің 11-тармағы тәртібінде прокурор істі қосымша тергеу
үшін қайтарғанда, сондай-ақ осы кодекстің 50, 51-баптары тәртібінде
тоқтатыла тұрған немесе қысқартылған істі қайтадан қозғағанда қосымша
тергеуді іс тергеушіге түскен кезден бастап бір айдан аспайтын мерзімде
жүргізеді. (ҚІЖК-нің 196-бабының 7-бөлігі). Көрсетілген 1 айлық мерзім
өткен соң алдын ала тергеу мерзімін ұзарту қажет болатын жағдайда, тергеуші
ҚІЖК-нің 196-бабының 4, 5, 6-бөліктерінде көзделген ережелерді қолданады.
Тоқтатыла тұрған іс мынадай жағдайларда қысқартылуы мүмкін:
— ҚР-ның Қылмыстық кодексі осы қылмыстық жолмен жазаланатын әрекет үшін
белгілеген ескіру мерзімі өтіп кеткен;
- ҚР Қылмыстық кодексінің 69-бабында көзделген негіздер бойынша ескіру
мерзімі үзілмеген;
— бұл іс бойынша қылмыстық жолмен жазаланатын әрекет жасаған адам
анықталмаған (ҚІЖК-нің 50-бабының 5-бөлігі, 196-бабының 8-бөлігі).
Тергеу тобы жетекшісінің өкілеттіктері
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 198-бабына сәйкес қылмыстық іс бойынша
алдын ала тергеуді тергеушілер тобы жүзеге асыруы мүмкін. Мұндай
жағдайларда тергеуді жүзеге асыру ұйымдастыру нысаны болып табылатын тергеу
тобының қызметі жөнінде айтады. Аса күрделі деңгейдегі немесе көлемі үлкен
қылмыстық іс тергеп-тексеретін жағдайларда тергеу бөлімі бастығының қаулысы
негізінде тергеу тобы құрылады. Бұл туралы шешім алдын ала тергеудің кез
келген кезеңінде қабылдануы мүмкін. Тергеу тобын құру туралы қаулыда осы
топқа кіретін тергеушілердің тізімі, осы іс бойынша топтың жетекшісі
қызметін атқаратын нақты тергеушіге нұсқауы көрсетіледі. Мұнда сезікті
(айыпталушы), жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер секілді
қатысушылар мен олардың өкілдері іс бойынша тергеушілер тобының іс
жүргізетіні туралы қаулымен таныстырылады және оларға тергеу тобына кіретін
кез келген тергеушіден бас тарту құқығы түсіндіріледі.
Тәжірибеде тергеу тобына төмендегідей бірнеше органның: ішкі істер
органдарының, ұлттық қауіпсіздік органдарының, салық полициясы органдарының
тергеушілерін енгізу тиімді болатын жағдай қалыптасады. Қадағалаушы
прокурор, аталған алдын ала тергеу органдарының тергеу бөлімдерінің
бастықтары осындай тергеу тобын құрудың бастамашылары бола алады. Соңғы
жағдайда шешім мүдделі органдардың тергеу бөлімдері бастықтарының бірлескен
қаулысы түрінде шығарылады.
Тергеу тобындағы тергеушілердің біріне топ жетекшісінің міндетін жүктеу
екі ұдай мақсатты көздейді: 1) тергеу тобына ұйымдық және тұтастық сипат
беру; 2) тергеушінің іс жүргізу дербестігін жүзеге асыруға саралап қарауды
қамтамасыз ету (ҚІЖК-нің 199-бабы).
Бірінші мақсатқа тергеу тобының жетекшісіне мынадай өкілеттіктер беру
арқылы қол жеткізіледі;
* тергеу тобының жұмысын ұйымдастыру;
* өзге тергеушілердің іс-әрекеттеріне ұйымдық жетекшілік жасау.
Аталған өкілеттіктерді жүзеге асыру тергеу бөлімі бастығының
өкілеттіктерше (ҚІЖК-нің 63-бабы) қайшы келмейді, өйткені тергеу тобы
жетекшісінің өкілеттіктерінің тергеушілерге ғана қатысты, соның өзінде,
тергелетін қылмыстық істің шегінде ғана күші болады. Мұнда осы бөлігінде
заңда белгіленген өкілеттіктер шегінде іс жүргізуге бақылау жасау мен оның
заңды болуын қамтамасыз ету мақсатында тергеу бөлімі бастығының (немесе
топта әр түрлі алдын ала тергеу органдарының тергеушілері болатын реттерде
тергеу бөлімдері бастықтарының) істі алдын ала тергеудің барысына
араласуына тыйым салынбайды. Мұның сотқа дейінгі іс жүргізуді қадағалайтын
прокурорға да қатысы бар.
Топ жетекшісі: тергеушілердің кәсіби дағдылары мен мамандануын ескере
отырып; істегі оқиғаларының мөлшеріне, процеске қатысушылар санына қарай;
тергеу ықылас қоятын объектілердің аумақта шашыраңқы орналасуына қарай;
қылмыстық әрекеттердің жиынтығын құрайтын қылмыстар құрамының сипатына
қарай; істі тергеп-тексерудің өмірлік тиімділігі мен қисынына және т.т.
қарай тергеушілерге іс жүргізу материалдары мен әрекеттерін бөліп береді.
Тергеушілердің өздеріне жүктелген жұмыс көлемін атқаруы кезінде алған
хабарламаны дер кезінде жинап алу топ жетекшісіне оларды дұрыс талдауға, іс
бойынша болжам құруға, жаңсақ немесе жалған мағлұматтарды екшеп шығарып
тастауға және осылардың негізінде бұдан былайғы тергеп-тексеруді
жоспарлауға, содан соң жұмыстың келемі мен бағытын топ тергеушілері
арасында бөлуге мүмкіндік береді.
Тергеу тобы жетекшісі өкілеттігінің әмбебаптығы ұйымдық-басқару
негіздерінің таза іс жүргізу өкілеттіктеріне ұштасуынан анық байқалады. Бұл
жерде екінші мақсат жөнінде сөз ету орынды, оған топтағы тергеушілердің
біріне жетекшінің өкілеттігін жүктеу арқылы қол жеткізуге болады.
Екінші мақсат — тергеушінің іс жүргізу дербестігін жүзеге асыруға саралап
қарауды қамтамасыз ету — ол тергеу тобының жетекшісіне мынадай өкілеттіктер
беру арқылы орындалады:
* істің барысы туралы іс жүргізу шешімдерін қабылдау;
* прокурордың рұқсатын алуды талап ететін іс жүргізу туралы шешімдер
қабылдау;
— іс бойынша түпкілікті шешім қабылдау;
— тергеу тобының құрамына кіретін өзге де тергеушілер жүргізетін кейбір
тергеу іс-әрекеттерін жүргізуге қатысу;
— іс бойынша тергеу әрекеттерін жеке өзі жүргізу;
Істің барысы туралы іс жургізу шешімдерін қабылдау. Мұндай шешімдер
тобына мылалар жатады:
ҚІЖК-нің 48-бабы тәртібінде қылмыстық істерді біріктіру жөнінде қаулы
шығару;
ҚІЖК-нің 49-бабы тәртібінде қылмыстық істі бөлектеу туралы қаулы шығару;
- ҚІЖК-нің 51, 210-баптары тәртібіндегі бөлігінде қылмыстық істі қысқарту
туралы қаулы шығару;
— ҚІЖК-нің 50-бабы тәртібінде қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді тоқтата
тұру немесе қайта қозғау жөнінде қаулы шығару
Прокурордың рұқсатын алуды талап ететін іс жургізу әрекеттерін жургізу
туралы шешім қабылдау. Мұндай шешімдер тобына мыналар жатады:
ҚІЖК-нің 196-бабы тәртібінде алдын ала тергеу мерзімін ұзарту туралы
прокурорға өтініш беру және дәлелді қаулы шығару;
ҚІЖК-нің 149, 150-баптары тәртібінде бұлтартпау шарасы ретінде қамауға
алуды, үйде қамап ұстауды қолдану туралы прокурорға өтініш беру және
дәлелді қаулы шығару;
ҚІЖК-нің 110,153-баптары тәртібінде қамауға алу, үйде қамап ұстау мерзімін
ұзарту туралы прокурорға өтініш беру;
тергеу іс-әрекеттерін жүргізу туралы қаулы шығару (ҚІЖК-нің 197-бабының 1-
бөлігінің 4-тармағы):
а) адамның мәйітін жерленген жерінен қазып алу (эксгумация) (ҚІЖК-нің 225-
бабы);
ө) сезіктіні, айыпталушыны, жәбірленушіні және куәгерді мәж-бүрлеп
куәландыру (ҚІЖК-нің 226-бабының 2-бөлігі);
б) тінту (ҚІЖК-нің 232-бабының 1-бөлігі);
в) мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын құпиялы құжаттарды алу (ҚІЖК-нің
232-бабының 1-бөлігі);
г) пошта-телеграф жөңелтілімдеріне тыйым салу (ҚІЖК-нің 235- бабының 2-
бөлігі);
ғ) хабарды жол-жәнекей ұстау (ҚІЖК-нің 236-бабы);
д) сөйлесулерді тыңдау және жазу (ҚІЖК-нің 237-бабының 1-бөлігі).
Іс бойынша түпкілікті шешім қабылдау мыналарды қамтиды:
— ҚІЖК-нің 51, 195-бабы тәртібінде тұтас алғанда қылмыстық істі қысқарту
туралы қаулы шығару;
* ҚІЖК-нің 195, 278, 279-баптары тәртібінде іс бойынша айыптау қорытындысын
жасау арқылы алдын ала тергеп-тексерудің аяқталуы;
* ҚІЖК-нің 195, 514-баптары тәртібінде медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолдану үшін қылмыстық істі сотқа жіберу туралы қаулы шығару;
—ҚІЖК-нің 63, 280-баптары тәртібінде айыптау қорытындысын жасаумен
аяқталған қылмыстық істі кейін прокурорға беру үшін тергеу бөлімінің
бастығына жіберу.
Тергеу тобының құрамына кіретін өзге де тергеушілер жургізетін кейбір
тергеу іс-әрекеттеріне топ жетекшісінің қатысуы оған тергеушілердің іс
бойынша бөлінген жұмыс көлемі мен бағыты шегінде дербес анықтаған айғақтар
жүйесі туралы тұтас түсінік алуына мүмкіндік береді. Сонымен қатар, топ
жетекшісінің қолына шешуші мағлұматтардың жинақталуы тергеу іс-әрекеттерін
жүргізуге, ақиқат айғақты негізді қамтамасыз ету мақсатында дұрыс тактика
тандауға бірыңғай көзқарасты талап етеді. Мұнда топ жетекшісі қатысатын
тергеу іс-әрекеттерін тандау, тергеп-тексеру қисынына және тергеу ықылас
қоятын мағлұматтардың маңыздылық дәрежесіне бағынатының есте ұстау қажет.
Бұл жағдай осы бөлігінде еркіндік элементіне жол бермейді.
Тергеу тобы жетекшісінің іс бойынша тергеу іс-әрекеттерін өзі жургізуі
мынаған байланысты: ол топқа қатысушылардың қызметін жалпы үйлестіруден
және заң нұсқауларының сақталуын бақылаудан басқа, тергеу жұмыстарының
көлемі мен бағытын бөлуге сәйкес іс бойынша тергеп тексеруді өзі жүзеге
асырады. Тергеушінің іс жүргізу дербестігі белгілі бір шешімдерді
қабылдаудан басқа, тергеудің сапалы жүргізілуі үшін дербес жауаптылықты да
көздейді. Бұл ереже де топ жетекшісінің жеке өзінің тергеу іс-әрекеттерін
жүргізуі арқылы жүзеге асырылады.
Бұл құқық тергеудің белгілі бір көлемі мен бағыты шегінде жүргізілетін
тергеу іс-әрекеттерінің ауқымымен шектелмейді. Топ жетекшісі тергеу тобының
озге қатысушысы тергеп-тексеруге тиісті жасалған қылмыстың кез келген
оқиғалары, мән-жайлары шегінде тергеу іс-әрекеттерін тікелей өзі жүргізуге
құқылы.
Тергеу іс-әрекеттері ұғымы және жүйесі
Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес қылмыстық іс бойынша нақты іс жүргізу
шегінде тексерілетін кез келген әрекетті, тұтас алғанда, іс жүргізу
әрекеттері деп атау қабылданған. Бұл ұғым барынша ықшамдалған түрде ҚІЖК-
нің 7-бабының 30-тармағында тұжырымдалған. Онда "іс жүргізу әрекеттері" —
осы Кодекске сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу барысында жүргізілетін іс-
әрекеттер" деп айтылған. Мұнда алдын ала тергеу мен анықтаудың мазмұнына
істің мән-жайларының жиынтығын анықтау, белгілеу және тиянақтату жөніндегі
қызмет кіреді (ҚІЖК-нің 7-бабының 15, 16-тармақтары). Осымен қатар, сотқа
дейінгі қызмет тәртібін реттейтін нормаларда тергеу іс-әрекеттерін жүргізу
туралы нұсқаулар бар. Заң шығарушы тергеу іс-әрекеттері ұғымына жеке немесе
арнаулы түсінік бермейді. Алдын ала тергеу ережелерін жасау қисыны іс
жүргізу әрекеттері мен тергеу іс-әрекеттері өзара тегі мен түрі ретінде
арақатынаста болады деп есептеуге мүмкіндік береді. Бұл тектес ұғым ретінде
іс жүргізу әрекеттерінің біз түр ұғымына жатқызатын тергеу әрекеттеріне
қарағаңда әлдеқайда кең әрі көлемдірек болатынын білдіреді. Басқаша
айтқанда, тергеу іс-әрекеттері — бұл іс жүргізу әрекеттерінің түрлері. ҚІЖК-
нің талаптарына сай келетін кез келген тергеу әрекеті — бұл өманда да іс
жүргізу әрекеті, бірақ көрінген іс жүргізу әрекеті тергеу әрекетіне жата
бермейді.
ҚІЖК-нің 122-бабының (іс жүргізу әрекеттерінің хаттамалары туралы)
мағыласыла қарап, Қылмыстық іс жүргізу кодексінде әрекетті кеңейте
түсіндіруге қажетті әлде бір ерекшеліктер мен негіздер жоқ тергеу іс-
әрекеттерінің тізбесі берілген деп жорамалдауға болады. Бұл нормада қарап
тексеру, куәландыру, алу, тінту, ұстау, мүлікке тыйым салу, хат-хабарларса
тыйым салу, хабарларды ұстап алу, телефонмен және басқа сөйлесулерді шыңдау
және жазып алу, тануға ұсыну, зерттеу үшін үлгілер aлy, мәйітті жерленген
жерінен қазып алу (эксгумация), заттай дәлелдемелерді зерттеу кезінде
анықталған, қылмыстық процесті жүргізуші адам тікелей түсінген мән-жайларды
куәландыратын тергеу іс-әрекеттерінің хаттамаларында тіркелген іс жүзіндегі
деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болыл табылатыны баянды етілген.
Алайда төмендегі ой-пікірлерге байланысты бұл тізбені мейлінше толық немесе
даусыз деп тануға болмайды:
мүлікке тыйым салу азаматтық талап пен мүлікті тәркілеуді
қамтамасыз ету үшін арнайы көзделген мәжбүрлеу шарасы болып
табылады (ҚІЖК-нің 161, 305-баптары) және қылмыс жасаудың мән-
жайларын дәлелдеу мақсаттарына пайдаланыла алмайды;
ҚІЖК-нде хат-хабарларға тыйым салу секілді іс жүргізу
әрекеттерін реттеудің белгілі бір тәртібі көзделмеген. Алайда поштателеграф
жөңелтілімдеріне тыйым салу, оларды қарап тексеру және алу жөнінде норма
бар (ҚІЖК-нің 235-бабы), бұл жалпы мағынаны бұзбағанымен, терминологиялық
ала-құлалық туғызады;
ҚІЖК-нде телефонмен және басқа сөйлесулерді тыңдау мен
жазуды реттеу жөнінде сөз болмайды, бірақ сөйлесулерді тыңдау мен
жазу туралы норма бар (ҚІЖК-нің 237-бабы);
ҚІЖК-нде зерттеу үшін үлгілер алу тәртібі туралы нұсқау жоқ. Осымен қатар,
ҚІЖК-нің 33-тарауына енгізілген нормалар сарапшылық зерттеулерге қажетті
үлгілер алу мәселелерін реттейді. Мұндай алшақтықты ескерудің маңызы бар,
өйткені істің материалдарын зерттеу үшін маман қатыстырылады (ҚІЖК-нің 84-
бабының 2-бөлігі), ал сараптамалық зерттеуді — сарапшы жүзеге асырады;
ҚІЖК-нде "маман жүргізген бұлтартпас дәлелді зерттеу" секілді
дербес іс-әрекет көзделмеген. Зерттеуді дәлелдеу жөніндегі қызметтің
бір элементі ретінде қарастыру қабылданған. Маман жүзеге асыратын (ҚІЖК-нің
84-бабы) зерттеу ескертпесін процестің осы қатысушысы құқықтарының бірі
ретінде түсіну қажет.
Тергеу іс-әрекеттерінің тізбесі туралы мәселеге неғұрльм өнімді жақтан,
атап айтқанда, кейін тергеу іс-әрекеттерінің өзін бөлшектей отырып, іс
жүргізу әрекеттері жүйесіне тікелей талдау тұрғысынан қарау үшін
келтірілген мән-жайлар толық жеткілікті болып көрінеді. Сонымен, ҚІЖК-нің
122-бабының ережелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алдын ала тергеудің жалпы шарттары. Алдын ала тергеу сатысының ұғымы,
оны жүзеге асыру шаралары мен құралдары және маңызы.
Алдын ала тергеудің жалпы шарттары ҚІЖК-нің 24-тарауының (191—205-баптар)
ережелерімен реттеледі және қылмыстық сот ісін жүргізудің дербес сатысы —
алдын ала тергеу сатысының мазмұнын анықтайтын қызметті реттеу болып
табылады.
Т.Е. Сауранбаев пен А.Л. Хан этап көрсеткеніндей, ҚІЖК-нде көрсетілген
ортақ шарттар — "оларда барлық қылмыстық ізге түсу органдары үшін бірыңғай
және міндетті тәртіпті реттейтін, істің әділ жүргізілуінің кепілдігін және
азаматтардың заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ететін талаптар болып
табылады".
Жалпы шарттарға қарастырылатын сатыда туындайтын құқық қатынастарының
мынадай жақтарын реттеу жатады:
а) тергеушілері қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеу жүргізуге
құқылы қылмыстық ізге түсу органдары: Ұлттық қауіпсіздік комитеті, ішкі
істер органдары, салық полициясы органдары тізбесін қатаң белгілеу (ҚІЖК-
нің 191-бабының 3-бөлігі);
ә) қылмыстық ізге түсу жеке тәртіппен жүзеге асырылатын істерді, сондай-
ақ алдын ала тергеу ісін жүргізу міндетті болып табылмайтын істерді
қоспағанда, барлық қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеу ісін жүргізудің
міндеттілігі (ҚІЖК-нің 191-бабының 1,2-бөліктері);
б) ҚІЖК-нде белгіленген тергелу ретін сақтау (ҚІЖК-нің 192-бабы);
в) алдын ала тергеу жүргізілетін жер (ҚІЖК-нің 193-бабы);
г) алдын ала тергеу жүргізудің басталуы және аяқталуы (ҚІЖК-нің 194, 195-
баптары);
д) алдын ала тергеу мерзімі (ҚІЖК-нің 196-бабы);
е) алдын ала тергеу ісін жүргізудің ұйымдық нысандары (ҚБКК-нің 198,199-
баптары);
ж) алдын ала тергеу жүргізудің барысына іс жүргізу және ведомстволық
бақылау жасау (ҚІЖК-нің 197, 199-баптары);
з) анықтау органдарның алдын ала тергеу жүргізу процесіндегі қызметі
(ҚІЖК-нің 200-бабы);
и) тергеу іс-әрекеттерін жүргізудің жалпы ережелері және олардың
хаттамасы (ҚІЖК-нің 201—203-баптары);
к) алдын ала тергеу жүргізудің құпиясы (ҚІЖК-нің 205-бабы).
Алдын ала тергеу жүргізудің жалпы шарттарының маңызы мынада:
оларда сотқа дейінгі қызметтің бүкіл кезеңі бойында күшінде
болатын іс жүргізу ережелері бар, олар алдын ала тергеу сатысында
жүргізілетін барлық іс-әрекеттерге қолданылады;
белгіленген ережелердің бұзылуы іс бойынша қылмыстық сот ісін жүргізудің
нақты барысына теріс әсер ете алатын әр түрлі құқықтық
зардаптар туғызуы мүмкін;
қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін сақтауды қамтамасыз ететін өзіндік
кепілдіктер болып табылады;
алдын ала тергеу сатысының іс жүргізу шекараларын анықтайды;
жалпы шарттар ретінде көзделген ережелерді сақтау, сотта істі дұрыс шешудің
негізі болып табылады.
Алдын ала тергеу ісін жүргізу сатысының маңызы:
бұл саты қылмыстық іс қозғау сатысының қисынды жалғасы болып табылады және
істің мәнін түбегейлі қарау және шешу жөніндегі сот қызметінің алдында
жүргізіледі;
дербес саты ретінде өзіне тән ерекше міндеттері бар, олар іс жүргізу
әдістері мен құралдарының қатаң белгіленген жиынтығымен шешіледі;
істі сотта шешудің заңдылығы мен дер кезінде алдын ала тергеу ісін
жүргізуді жүзеге асырудың сапасына байланысты болады;
алдын ала тергеу жүргізу сатысына кешу қылмыстық іс қозғаудың заңдылығын
білдіре алады;
алдын ала тергеу ісін жүргізбейінше, істі сотта қарауға болмайды.
Солай бола тұрса да, бұл сатының маңызын асыра бағалауға болмайды. Заңды
негіздер анықталғанда қылмыстық іс оған іс жүргізудің кез келген сатысында
(кезеңінде) тоқтатылуы мүмкін. Алдын ала тергеудің дербес сипатта болуы бұл
сатыны істі сотта қарау жолындағы көмекші (немесе қызметтік) рөлін
атқарудан босатпайды. "Алдын ала тергеу "деген терминнің езі тергеушінің іс
жөніндегі қорытындыларының түпкілікті еместігіне бағдарлайды. Түпкілікті
қорытындылар сот шешімі түрінде ғана шығарылады. Мұнда алдын ала тергеу
дәлелдерінің сот үшін мшдетті сипаты болмайды.
Алдын ала тергеу сатысының маңыздылығы мынадай негізгі міндеттерден
барынша толық байқалады:
* қылмыстардың тез өрі толық ашылуы;
* қылмыс жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту;
* адамдарды негізсіз айыптаудан және айыпталушылар ретінде жауапқа тартудан
қорғауды қамтамасыз ету;
* қылмыс жасаудың мән-жайларын анықтау, айғақтарды іс жүргізу барысында
баянды ету;
* қылмыстан шеккен зиянның орнын толтыруды қамтамасыз ету үшін шаралар
қабылдау;
* кінәлы адамның одан әрі құқыққа қарсы іс-әрекет жасауының жолын кесу;
* қылмыс жасауға итермелеген себептер мен жағдайларды анықтау, оларды жою
жөнінде заңда көзделген шараларды қабылдау.
Алдын ала тергеудің нысандары мен түрлері
Ұғым аппаратының тазалығына жету мақсатында мынадай мән-жайларға назар
аудару қажет,
1. ҚІЖК-нің 7-бабының 16-тармағына сәйкес "алдын ала тергеу" ("алдын ала
іздестіру") — бұл уәкілетті органдардың осы Кодекспен белгіленген өкілеттік
шегінде істің мән-жайының жиынтығын анықтау, белгілеу, тиянақтау және
қылмыс жасаған адамдарды қылмыстық жауапқа тарту жөніндегі сотқа дейінгі
қызметінің іс жүргізу нысаны.
2. ҚІЖК-нің 7-бабының 15-тармағына сәйкес "анықтау" — бұл анықтау
органдарының осы Кодекспен белгіленген өкілеттік шегінде істің мән-жайының
жиынтығын анықтау, белгілеу, тиянақтау және қылмыс жасаған адамдарды
қылмыстық жауапқа тарту жөніндегі сотқа дейінгі қызметінің іс жүргізу
нысаны.
3. ҚІЖК-нің 7-бабының 28-тармағына сәйкес "қылмыстық іс бойынша сотқа
дейінгі іс жүргізу" — бұл қылмыстық іс қозғалған кезден бастап оны мәні
бойынша қарау үшін сотқа жолдағанға дейін қылмыстық іс бойынша іс жүргізу
(анықтау және алдын ала тергеу), сондай-ақ қылмыстық іс бойынша жеке
айыптаушы мен қорғау тарабының материалдар дайындауы.
Жоғарыда келтірілген түсініктемелерді талдау анықтау және алдын ала
тергеу — бұл қылмыстық іс қозғау мен істі сотқа жіберу аралығында жүзеге
асырылатын белгілі бір қызметтің әртүрлі нысандарының мәні, олар уәкілетті
органдардың құзыретінің көлеміне қарай ерекшеленеді. Сондықтан алдын ала
тергеу ісін жүргізудің жалпы шарттары туралы сөз еткенде, олардың қылмыстық
іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізудің нысандары ретіндегі анықтауға да,
алдын ала тергеуге де толық қатысты екенін ескеру қажет.
Осы баяндалғандарга байланысты B.C. Чистякованың "Алдын ала тергеп-
тексеру алдын ала тергеу немесе анықтау нысанында жүзеге асырылады. Алдын
ала тергеп-тексеру нысанының атауы белгілі бір өкілеттікті атқаратын
органның атауына сай келеді. Тергеуді — тергеу органы, тергеуші, ал
анықтауды — анықтау органы, анықтаушы жүргізеді... Алдын ала тергеп-тексеру
осы органдардың тергеп-тексеру сатылары шегінде өзара әрекет етуі арқылы
бірлесе жұмыс жүргізуі жолымен де жүзеге асырылуы мүмкін" деген пікіріне
сүйену орынды.
Барлық қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеу жүргізудің міндеттілігі -
алдын ала тергеп-тексеру сатыларының жалпы шарттарының бірі (бұл жөнінде
осы тараудың 3-параграфынан толығырақ қараңыз). Жасалған қылмыстық
әрекеттердің қоғамға қауіптілік дәрежесінің әртүрлі болатынын, қылмыс
субъектісінің ерекшеліктерін, қылмыстық ізге түсу органдарының
уәкілеттіктері көлеміндегі айырмашылықтарды ескере отырып, заң шығарушы
сотқа дейінгі қызметтің жоғарыда аталған екі нысанын көздеген:
1) алдын ала тергеу (алдын ала іздестіру);
2) анықтау.
Сотқа дейінгі қызметті тек осы екі нысанмен шектеу заңды органдардың
құзыретін анықтап бөлуге байланысты барлық іс жүргізу қырларын толық
көлемде көрсете алмайды. Сондықтан заң шығарушы әрбір нысан шегінде өз
түрлерін ескерген. Мәселен, алдын ала іздестіру мынадай түрлерде жүзеге
асырылады:
1) өзінің лауазымына қарай тек тергеушілер ғана жүргізетін алдын ала
тергеу. ҚІЖК-нің 64-бабының 1-бөлігіне сәйкес, лауазымды адамдар болып
табылатын тергеушілерге мыналар жатады: ішкі істер органдарының
тергеушілері, ұлттық қауіпсіздік органдарының тергеушілері, салық полициясы
органдарының тергеушілері;
2) ҚІЖК-нің 288-бабының 3-бөлігінде көзделген жағдайларда анықтау органы
жүргізетін алдын ала тергеу. Бұл анықтау органы сотқа дейінгі қызметіне
алдын ала тергеу жүргізу міндетті болып табылмайтын істер бойынша алдын ала
тергеп-тексеру нысанында жүзеге асыратынын білдіреді. Мұндай жағдайларда
алдын ала тергеу мынадай анықтау органдары арқылы жүзеге асырылады: ішкі
істер органдары; салық полициясы органдары; кеден органдары; әскери полиция
органдары; өділет органдары; шекара қызметі органдары; мемлекеттік өртке
қарсы қызмет органдары; ұлттық қауіпсіздік органдары. Анықтау органдарының
алдын ала тергеу ісін жүргізуі үшін мынадай негіздер болады: қылмыс жасады
деген сезік туған адамның анықталмауы, жалпы ереже бойынша оған қатысты
алдын ала тергеу жүргізу міндетті емес; кәмелетке толмағандардың немесе
дене яки психикалық кемістіктеріне байланысты өздерінің қорғану құқықтарын
жүзеге асыра алмайтын адамдардың қылмыстар жасауы.
Сотқа дейінгі іс жүргізудің дербес нысаны ретінде анықтау да екі түрге
бөлінеді:
алдын ала тергеу жүргізу міндетті болып табылатын істер бой ынша анықтау
(ҚІЖК-нің 65-бабының 1-бөлігінің 2-тармағы). Бұл жағдайда анықтау органының
қызметі ҚІЖК-нің 200-бабында белгіленген тәртіппен қылмыстық іс жүргізу
және жедел іздестіру әрекеттерін орындау ретінде анықталады. Бұл анықтау
органы осындай істер санаты бойынша қылмыстық іс қозғауға және қылмыстың
іздерін анықтап, тиянақтау жөнінде кезек күттірмейтін тергеу әрекеттерін
жүргізуге құқылы дегенді білдіреді. Істі тергеушіге берген соң анықтау
органы тек тергеушінің тапсыруымен тергеу іс-әрекеттерін және жедел
іздестіру шараларын жүргізеді;
алдын ала тергеу міндетті болып табылмайтын істер бойынша анықтау (ҚІЖК-нің
65-бабының 1-бөлігінің 3-тармағы). ҚІЖК-нің 285-бабына сәйкес осындай істер
санаты бойынша анықтау материалдары істі сотта қарау үшін негіз болып
табылады. Анықтау сотқа дейінгі іс жүргізудің бірден-бір мүмкін болатын
нысаны жағдайында көрінетін қылмыс жасады деген сезікті адамды дәлелдеу
міндетті шарты болып табылады (ҚІЖК-нің 285-бабының 10-бөлігі). Тұтас
алғанда, істердің осы санаты бойынша анықтау ҚІЖК-нің 37-тарауының
нормаларында белгіленген ережелер бойынша жүзеге асырылады.
Сотқа дейінгі іс жүргізудің нысандары мен түрлері схема түрінде былайша
бейнеленеді:
Істің тергеуге жатуы
Қылмыстық іс жүргізу құқығының Жалпы бөлімінде қылмыстық іс жүргізу
заңының кеңістікте қолданылуы (ҚІЖК-нің 3-бабы) туралы мәселе қаралған,
оның мазмұнына істің тергеуге жатуы ұғымы да кіреді. Заң былайша
түсіндіреді: "Істің тергеуге жатуы" — бұл белгілі бір қылмысты тергеп
тексеру белгілі бір алдын ала тергеу немесе анықтау органының құзыретіне
жататын, осы Кодексте көрсетілген белгілердің жиынтығы (ҚІЖК-нің 7-бабының
17-тармағы). Істің тергеуге жатуы ережелерін қатаң сақтау заңдылық
принципіне байланысты ерекше маңызды болады (ҚІЖК-нің 10-бабы), оны бұзуға
болмайды және бұзғандық үшін заңда белгіленген жауаптылыққа әкеліп
соқтырады. Істің тергеуге жатуы туралы ережені бұзу үстірт қарағанда
белгілі бір қылмыстық ізге түсу органының заң арқылы басқа қылмыстық ізге
түсу органына берген өкілеттіктерін өзіне алуы ретінде бағалануы мүмкін. Ал
әртүрлі қылмыстық ізге түсу органдары өкілеттіктерінің көлемі жөнінен бір-
бірінен өзгеше болатындықтан, істің тергеуге жатуы туралы ереженің бұзылуы
да қылмыстық процеске тартылған адамдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне
нұқсан келтіреді.
Істің тергеуге жатуы ұғымын түсіндіре келе, М.С. Строгович былай деп
жазады: "Істің белгілі бір тергеушінің немесе тергеушілер санаттарының
қарауыла жататын қасиеті істің тергеуге жатуы деп аталады. Көріп
отырғанымыздай, істің тергеуге жатуы соттылыққа ұқсайды". Соңы ескерте
Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізудің Конституцияда баянды етілген
принциптері жүйесіне қазіргі заман тұрғысылан қарағанда маңызды болып
табылады. Бұл жағдайда ұғымды басқаша қолдану әдісі Конституцияға сілтеме
жасауға мүмкіңдік береді, онда "өзіне заң-мен көзделген соттылығын оның
келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне болмайды" (77-баптың 3-бөлігінің 3-
тармағы) деп жазылған. Осы тұрғыдан қарағанда істің тергеуге жатуы
санатының маңыздылығы арта түседі. Сонымен бірге істің тергеуге жатуы мен
соттылық өзара сәйкес келмейді.
Істің тергеуге жатуын саралауға мүмкіңдік беретін нысаналы (тектес),
аумақтық (жергілікті), дербес және балама белгілерді ажыратады.
Энциклопедиялық тұрғыдан алғанда, істің тергеуге жатуын нысаналы (тектес)
белгісі жасалған қылмыстың сипатымен анықталады, бұл оның саралануынан
байқалады. Осы белгі бойынша алдын ала тергеудің қаңдай істер бойынша
міндетті болатыны, іс бойынша тергеуді қандай алдын ала тергеу органы
жүргізуге тиіс екені анықталады.
Істің тергеуге жатуының нысаналы белгісі барлық қылмыстық істер бойынша
алдын ала тергеу ісін жүргізудің міндеттілігі секілді жалпы шартпен өзара
байланысты. Жеке айыптау істеріне және алдын ала тергеу ісін жүргізу
міндетті болып табылмайтын істерге қолданылатыл ерекше жағдай істердің
басым көпшілігі бойынша алдын ала тергеу міндетті түрде жүргізілуін
көздейді, ал ерекше істер бойынша заң іс жүргізу нұсқаларын қарастырады.
Мәселен, кәмелетке толмағандар немесе дене яки психикалық кемістіктеріне
байланысты өздерінің қорғану құқығын өздері жүзеге асыра алмайтын адамдар
жасаған қылмыстар туралы істер бойынша жасалған қылмыстың сипаты мен
ауырлығына қарамастан алдын ала тергеу ісі міндетті түрде жүргізіледі. ҚІЖК-
нің 33-бабында көзделген жеке айыптау істеріне келетін болсақ, егер қылмыс
дәрменсіз немесе тәуелді жағдайда болған адамдардың немесе басқа себептерге
байланысты өзіне тиесілі құқықтарын дербес пайдалана алмайтын адамдардың
мүдделерін қозғайтын болса, онда жәбірленушіден шағым түспеген жағдайда
прокурор іс жүргізуді қозғауға құқылы. Бұл норманы ҚІЖК-нің 191-бабының
(1,2-бөліктерінің) және 192-бабының ережелерімен орайластыру істің тергеуге
жатуының нысаналы мәнді белгісінің қаперге алынбауын күшейтеді.
"Істің тергеуге жатуы" санатының мәнін толық түсіну үшін алдын ала тергеу
ісін жүргізу міндетті болып табылмайтын істер бойынша анықтау ісін жүргізу
де қылмыс әрекетінің нысаналы немесе тектес белгісінің сипатына қарай
істерді бөлуді ескеру керек. Сонымен, ҚІЖК-нің 285-бабына сәйкес, сотқа
дейінгі қызметтің нысаны ретінде анықтау осы органдар үшін заңмен
белгіленген қызметтің шегінде болады. Бұл мән-жай айрықша маңызды, өйткені
мұнда анықтау ісі алдын ала тергеу жүргізу үшін белгіленген ережелер
бойынша жүзеге асырылады (ҚІЖК-нің 285-бабының 11-бөлігі).
Тектес немесе нысаналы белгі үшін мынадай жағдай тән болады: істің
тергеуге жатуының белгіленуіне қарамастан, прокурор істі алдын ала
тергейтін бір органнан екінші органға беруге құқылы (ҚІЖК-нің 197-бабының
12-бөлігі).
Істің тергеуге жатуының аумақтык (жергілікті) белгісі ҚІЖК-нің 193-
бабымен реттеледі. Алдын ала тергеу ісін жүргізетін орынды анықтау
Қазақстанның әкімшілік-аумақтық бөлінуіне бағдарланған және алдын ала
тергеудің уәкілетті органы қызмет көрсететін аумақтың қылмыс жасалған
аумақпен (аудан, облыс) сай келуін көздейді.
Сонымен қатар, бұл нысан сотқа дейінгі қызметті оңтайландыруға
бағытталған бірқатар ауытқушылықтарды көздейді. Мәселен, алдын ала тергеу
ісін жүргізудің тездігі мен толықтығы үшін ол қылмыс байқалған жерде,
сондай-ақ сезікті, айыпталушы немесе куәгерлердің көпшілігі тұрған жерде
жүргізілуі мумкін (ҚІЖК-нің 193-бабының 2-бөлігі).
Қылмыстық процеске көп адам қатысып, тергеуге қызығушылық туғызатын
объектілер аумақ бойынша шашырай орналасқан көп оқиғалы қылмыстар
тергеушіден жекелеген тергеу іс-әрекеттерін жүргізу үшін қызмет көрсететін
аумақтан тысқары шығуды талап ететінін ескеру қажет. Заң мұндай жағдайлар
үшін іс-әрекеттің екі нұсқасын көздейді:
1) іс қозғалып, алдын ала тергеу ісі осы қылмыстық ізге түсу органының
жерінде басталған жағдайда тергеуші басқа аудандағы тергеу іс-әрекеттерін
жеке өзі жүргізеді;
2) тергеу іс-әрекеттерін жүргізуді осы ауданның (облыстың) тергеушісіне
немесе анықтау органына тапсырады.
Тергеушінің тапсырмалары іздестіру іс-әрекеттерін немесе жедел іздестіру
шараларын жүргізуге қолданылуы мүмкін. Тапсырманы орындаудың шекті мерзімі
— 10 тәуліктен аспауы тиіс (ҚІЖК-нің 193-бабының 3-бөлігі). Тапсырма
орындалған соң орындаушы материалдарды дереу тапсырушыға жіберуге міндетті.
Заңда көрсетілген тапсырманы орындау үшін қандай да бір шектеулер
қойылмаған. Алайда істің қисыны мынадай ой туғызады: егер тапсырманы
орындаушы бұл үшін негіз тапса және оның бастамасы тергеудің жалпы барысына
нұқсан келтірмейтін болса, оның орынды бастама жасауына болады. Басқа
қылмыстың жасалғанын көрсететін мағлұматтардың немесе қылмыстың жасалғанын
дәлелдейтін, бірақ тапсырманың құрамына кірмейтін әзге мән-жайлардың пайда
болуы орындаушыдан белгіленген мәртебе бойынша өзіне берілген ҚІЖК-нің
барлық нұсқауларын қолдануды талап етеді.
Істің тергеуге жатуының дербес белгісі қылмыс субъектісінің мынадай
ерекшеліктерімен анықталады: адамның жасы, дене және психикалық күйі,
әскери, жауаты мемлекеттік қызметте болуы және т.с.с.
Мәселен, нысаналы немесе тектес белгісіне қарамастан, барлық қылмыстар
туралы істер (ҚІЖК-нің 192-бабының 1-бөлігі) Ұлттық қауіпсіздік комитеті
тергеушілерінің жүргізуіне жатады:
— жауапты мемлекеттік лауазым иелерінің немесе әскери қызметшілердің,
анықтау органы немесе алдын ала тергеу органы қызметкерлерінің,
прокурорлардың, судьялардың қатысуымен ұйымдасқан топ немесе қылмыстық
қоғамдастық (қылмыстық ұйым) жасаған қылмыстар;
—есірткі заттардың заңсыз айналымы жөніндегі немесе қылмыстық қоғамдастық
(қылмыстық ұйым) жасаған контробанда туралы істері бойынша.
ҚІЖК-нің 496-бабының 1-бөлігіне сәйкес республика Парламентінің
депутатына қатысты қылмыстық істі, 497-баптың 1-бөлігіне сәйкес — Қазақстан
Республикасы Конституциялық Кеңесінің Төрағасына немесе мүшесіне қатысты
қылмыстық істі анықтау мен алдын ала тергеуді жүзеге асырушы мемлекеттік
органның басшысы ғана қозғай алады. Аталған санаттардағы адамдардың істері
бойынша сотқа дейінгі іс-әрекет заңда олар жөнінде анықтау ісін жүргізу
немесе жүргізбеу керектігін көздегеніне қарамастан, алдын ала тергеу
нысаныңда жүзеге асырылады.
ҚІЖК-нің 498-бабының 1-бөлігіне сәйкес судьяға қатысты тергеу ісін ҚР Бас
Прокуроры ғана қозғауы мүмкін, ол тергеп-тексеруді тиісті қылмыстық ізге
түсу органына тапсырады. Мұндай жағдайда да заң міндетті түрде алдын ала
тергеу ісін жүргізуді көздейді.
ҚІЖК-нің 499-бабының 1-бөлігіне сәйкес ҚР Бас Прокурорына қатысты
қылмыстық істі оның бірінші орынбасары ғана қозғай алады, ол тергеп-
тексеруді тергеу органына тапсырады. Бұл жағдайда сотқа дейінгі іс-әрекет
алдын ала тергеу түрінде жүзеге асырылады.
ҚІЖК-нің 506-бабының 1-бөлігі бойынша істің тергеуге жатуының дербес
белгісі психикасы бұзылып ауырған адамдар өздеріне немесе басқаларға қауіп-
қатер төндіретін немесе өзге де елеулі зиян келтіруі мүмкін болатын
жағдайларда медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануды қажет
ететін адамдарға қатысты белгіленген (ҚІЖК-нің 505-бабының 2-бөлігі). Осы
санаттағы істер бойынша міндетті түрде алдын ала тергеу ісі жүргізіледі
және оны едетте ішкі істер органдарының тергеушілері жүзеге асырады.
Істің тергеуге жатуының балама белгісі — бұл әр түрлі қылмыстық ізге түсу
органдары тергеушілерінің белгілі бір санатқа жататын істер бойынша алдын
ала тергеу ісін жүзеге асыру құқығын заң жүзінде қарастыруы. Мұндай істің
тергеуге жатуы ҚІЖК-нің 192-бабының 4-бөлігінде аталған Қылмыстық кодекс
баптарының тізбесімен анықталады, мұнда бастапқыда қай орган қозғағанына
қарай істерді ішкі істер органдарының қызметкерлері немесе ұлттық
қауіпсіздік комитетінің тергеушілері тергеп-тексереді.
Зерттеушілер істің тергеуге жатуының аралас (нысаналы-дербес) белгісін де
ажыратады. Бұл белгі қазақстандық қылмыстық іс жүргізу заңдарына тән деп
ұйғарым жасалады. Мұнда нысаналы-дербес белгі тек жасалған қылмыстың құрамы
мен қылмыс субъектісінің ерекшеліктеріне қарай емес, сондай-ақ алдын ала
тергеу ісін жүргізетін органға қарай да анықталатыны көрсетіледі. Тиісті
белгілер мен жағдайлар болғанда анықтау ісін жүргізу өзінен-өзі анықтау
органдары жүргізетін алдын ала тергеу режиміне көшеді (ҚІЖК-нің 65, 288-
баптары).
Белгілі бір істің өз тергеуіне жатпайтынын анықтағанда тергеуші кейінге
қалдыруға болмайтын тергеу іс-әрекетін жүргізуге, содан кейін істі тергеуге
жатуына қарай жіберу үшін прокурорға тапсыруға міндетті болады. (ҚІЖК-нің
192-бабының 6-бөлігі).
Бір іс бойынша өтетін бірнеше айыпталушыға қатысты істің тергеуге
жатуының әр түрлі белгілері болғанда немесе әр түрлі тергеуге жататын
қылмыстық істерді біріктіргенде істің түпкілікті тергеуге жатуы туралы
мәселені прокурор шешеді.
Алдын ала тергеп тексеру мерзімі
Сотқа дейінгі іс жүргізудің нысандары мен түрлеріне қарай оның әртүрлі
мерзімдер белгіленеді (ҚІЖК-нің 196-бабы). Алдын ала тергеу нысанындағы
сотқа дейінгі іс жүргізу қылмыстық іс қозғалған күннен бастап екі ай
мерзімінен кешіктірмей аяқталуға тиіс. Аталған мерзімге қылмыстық іс
қозғалған күннен бастап істі айыптау қорытындысымен немесе медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені қарау үшін істі сотқа
беру туралы қаулымен бірге прокурорға жіберген күнге дейінгі немесе іс
бойынша іс жүргізуді қысқарту туралы қаулы шығарылған күнге дейінгі уақыт
енгізіледі.
Заңда алдын ала тергеу мерзімін қылмыстық іс қозғалған күннен бастап
есептеуді ескертудің маңызы мынада: тәжірибеде қылмыстық істі анықтау
органынан тергеушіге, бір тергеушіден екіншісіне, бір қылмыстық ізге түсу
органынан екіншісіне беруге тура келетін жағдайлар кездеседі. Осыған
қарамастан, қылмыстық іс қозғалған күн алдын ала тергеудің іс жүргізу
мерзімі аяқталатын бастапқы кезең болып табылады. Бұл анықтау органының
бастапқы тергеу іс-әрекеттерін жүргізуге пайдаланған уақыты да екі айлық
мерзімге кіретінің білдіреді.
ҚІЖК-нің 282-бабына сәйкес прокурор айыптау қорытындысымен қоса
тергеушіден келіп түскен істі қарайды және ол түскен кезден бастап 10
тәуліктен аспайтын мерзімде шешім қабылдайды. Алдын ала тергеу қылмыстық іс
қозғалған кезден бастап, қоса алғанда адамды қылмыстық жауапқа тартатын
күнге дейінгі аралықта жүзеге асырылатындықтан, прокурордың өзіне келіп
түскен істі қарайтын уақыты екі айлық мерзімге кірмейді.
Сонымен қатар, бұл мерзімге мыналар жатпайды:
* ҚІЖК-нің 50-бабы тәртібінде істің тоқтатылған уақыты;
* ҚІЖК-нің 275-бабы тәртібінде айыпталушыны және оның қорғаушысын қылмыстық
істің материалдарымен таныстыру уақыты;
* айыпталушының шағымы бойынша сұратып алынған қылмыстық істің сот пен
прокуратурада жатқан уақыты (ҚІЖК-нің 197-бабының 1-бөлігінің 13-тармағы;
68-бабының 7-бөлігі; 69-бабының 2-бөлігі).
Алдын ала тергеу ісін жүргізу үшін екі айлық мерзім белгілеу шекті әрі
қатаң ереже емес, ол ұзартылуы мүмкін. Бұл мерзімді ұзартудың мынадай
негіздері бар:
* тергеп-тексеру ісінің күрделілігі,
* тергеп тексерілетін істің ерекше күрделілігі.
Бірінші негіз бойынша мерзімді аудандық және оған теңестірілген прокурор
— үш айға дейін, екінші негіз бойынша — облыс прокуроры және оған
теңестірілген прокурор мен олардың орынбасарлары - алты айға дейін ұзартады
(ҚІЖК-нің 196-бабының 4-бөлігі). Алайда бұл мерзім де шекті емес. Ерекше
жағдайларда (екінші негіз бойынша) Бас Прокурор, оның орынбасары, Бас
әскери прокурор мерзімді ұзарта алады. Тергеушінің істің күрделілігш
білдіретін мән-жайларды көрсеткен дәлелді қаулысы мерзімді ұзарту үшін
негіз болып табылады.
Алдын ала тергеу мерзімін ұзарту жөнінде белгіленген өкілеттіктер ҚІЖК-
нің сотқа дейінгі іс жүргізу кезінде бұлтартпау шарасы ретінде қолданылатыл
қамауға алу мерзімін ұзарту тәртібін анықтайтыл 153-бабының ережелерімен
ұштасады. Бұл мән-жайдың ерекше мәнді болатын тағы бір себебі — ҚІЖК-нің
196-бабының 5-бөлігінде Бас Прокурордың, оның орынбасарларының, Бас әскери
прокурордың өкілеттігімен алдын ала тергеу мерзімін қаншалықты ұзартуға
болатыны жөнінде нақты нұсқау жоқ. Мұнда олардың алдын ала тергеу мерзімін
одан әрі ұзарта алатыны жөніндегі құқықтары жазылған. Егер ҚІЖК-нің қамауға
алу мерзімдері және оларды ұзарту тәртібі туралы жазылған 153-бабының
нұсқауларын негізге алатын болсақ, онда Бас прокурордың, оның
орынбасарларының, Бас әскери прокурордың өкілеттіктерімен алдын ала тергеу
мерзімін ұзарту тоғыз айдан аспауы тиіс деп ұйғаруға болады, бұл аталған
лауазым иелерінің сотқа дейінгі іс жүргізу кезіңдегі қамауға алу мерзімін
ұзарту жөніндегі өкілеттік шегіне сай келеді (ҚІЖК-нің 153-бабының 3-
бөлігі).
Одан әрі қамауға алу мерзімін тоғыз айдан астам уақытқа ұзартуға ауыр
немесе аса ауыр қылмыстар жасағандығы үшін айыпталған адамдарға қатысты
ерекше жағдайларда Бас Прокурордың құқықтарымен рұқсат етіледі. Мүңдай
жағдайларда ұзартудың шекті мерзімі 12 айдан аспайды (ҚІЖК-нің 153-бабының
4-бөлігі). Бұл орайда мұндай шешімді қабылдау рәсімі күрделене түседі.
Қамауға алу мерзімін 12 айдан артық уақытқа ұзарту жөніндегі мәселе ҚР Бас
Проқуратурасының алқасында алдын ала қаралуы тиіс. Баяндалған мән-жайлар
мынаны білдіреді: бұлтартпау шаралары ретінде қамауға алу шарасы
қолданылған іс бойынша алдын ала тергеу мерзімін ерекше жағдайларда Бас
Прокурор 12 айға дейін (бұл мәселені алқада қарау туралы ереже сақталған
жағдайда) ұзарта алады.
Бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу қылмыстық заң бойынша істеген
қылмысы үшін көзделген бас бостандығынан айырудың ең жоғары мерзімінен аса
алмайтындықтан, қамауға алу мерзімін 12 айдан астам уақытқа ұзартуға тыйым
салу бөлігінде экстраполяция (ерекше өңдеу) әдісін қолдану шатастыруы
мүмкін, өйткені мұның мәні — қамауға алудың шекті мерзімінің аяқталуы алдын
ала тергеудің де аяқталып, қамауға алынған адамды дереу босатуға тура
келетінін білдіреді. Бұл іс жүзінде олай емес. ҚІЖК-нің 153 және 196-
баптарды тергеп-тексеру барысында адам қамауға алынған қылмыстық істерге
ғана қатысты өзара ұштасады. Қамауға алудың шекті мерзімі аяқталған соң
істі тергеп-тексеру жалғаса береді. Мұнда басқа бұлтартпау шарасы таңдалуы
мүмкін немесе ол мүлде қолданылмауы мүмкін.
Заң шығарушы құқық қатынастары субъектілершің алдын ала тергеу мерзімін
ұзартуға қатысты өкілеттіктерін реттей отырып, іс жүзінде оған шек
қоймайды. Солай бола тұрса да, бұл істі тергеп-тексеру уақытына шек
қойылмайды деген сөз емес.
Жасалған қылмыс үшін тезірек жазалауды талап ету әрекетінің алдын ала
тергеу мерзімі туралы мәселеге тікелей қатысы бар. Сонымен қатар, мерзімді
ұзарту туралы мәселені шешу бұл шешімнің негізділігі мен дәлелділігіне
байланысты. Мерзімді ұзарту жөніндегі қаулы ауданның, облыстың прокурорына
және оларға теңестірілген прокурорларға тергеу мерзімінің аяқталуына дейін
5 тәуліктен кешіктірілмей, Бас Прокурорга, оның орынбасарларына, Бас әскери
прокурорға — 10 тәуліктен кешіктірілмей табыс етіледі.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 303-бабы тәртібінде, сот немесе ҚІЖК-нің
197-бабының 1-бөлігінің 11-тармағы тәртібінде прокурор істі қосымша тергеу
үшін қайтарғанда, сондай-ақ осы кодекстің 50, 51-баптары тәртібінде
тоқтатыла тұрған немесе қысқартылған істі қайтадан қозғағанда қосымша
тергеуді іс тергеушіге түскен кезден бастап бір айдан аспайтын мерзімде
жүргізеді. (ҚІЖК-нің 196-бабының 7-бөлігі). Көрсетілген 1 айлық мерзім
өткен соң алдын ала тергеу мерзімін ұзарту қажет болатын жағдайда, тергеуші
ҚІЖК-нің 196-бабының 4, 5, 6-бөліктерінде көзделген ережелерді қолданады.
Тоқтатыла тұрған іс мынадай жағдайларда қысқартылуы мүмкін:
— ҚР-ның Қылмыстық кодексі осы қылмыстық жолмен жазаланатын әрекет үшін
белгілеген ескіру мерзімі өтіп кеткен;
- ҚР Қылмыстық кодексінің 69-бабында көзделген негіздер бойынша ескіру
мерзімі үзілмеген;
— бұл іс бойынша қылмыстық жолмен жазаланатын әрекет жасаған адам
анықталмаған (ҚІЖК-нің 50-бабының 5-бөлігі, 196-бабының 8-бөлігі).
Тергеу тобы жетекшісінің өкілеттіктері
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 198-бабына сәйкес қылмыстық іс бойынша
алдын ала тергеуді тергеушілер тобы жүзеге асыруы мүмкін. Мұндай
жағдайларда тергеуді жүзеге асыру ұйымдастыру нысаны болып табылатын тергеу
тобының қызметі жөнінде айтады. Аса күрделі деңгейдегі немесе көлемі үлкен
қылмыстық іс тергеп-тексеретін жағдайларда тергеу бөлімі бастығының қаулысы
негізінде тергеу тобы құрылады. Бұл туралы шешім алдын ала тергеудің кез
келген кезеңінде қабылдануы мүмкін. Тергеу тобын құру туралы қаулыда осы
топқа кіретін тергеушілердің тізімі, осы іс бойынша топтың жетекшісі
қызметін атқаратын нақты тергеушіге нұсқауы көрсетіледі. Мұнда сезікті
(айыпталушы), жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер секілді
қатысушылар мен олардың өкілдері іс бойынша тергеушілер тобының іс
жүргізетіні туралы қаулымен таныстырылады және оларға тергеу тобына кіретін
кез келген тергеушіден бас тарту құқығы түсіндіріледі.
Тәжірибеде тергеу тобына төмендегідей бірнеше органның: ішкі істер
органдарының, ұлттық қауіпсіздік органдарының, салық полициясы органдарының
тергеушілерін енгізу тиімді болатын жағдай қалыптасады. Қадағалаушы
прокурор, аталған алдын ала тергеу органдарының тергеу бөлімдерінің
бастықтары осындай тергеу тобын құрудың бастамашылары бола алады. Соңғы
жағдайда шешім мүдделі органдардың тергеу бөлімдері бастықтарының бірлескен
қаулысы түрінде шығарылады.
Тергеу тобындағы тергеушілердің біріне топ жетекшісінің міндетін жүктеу
екі ұдай мақсатты көздейді: 1) тергеу тобына ұйымдық және тұтастық сипат
беру; 2) тергеушінің іс жүргізу дербестігін жүзеге асыруға саралап қарауды
қамтамасыз ету (ҚІЖК-нің 199-бабы).
Бірінші мақсатқа тергеу тобының жетекшісіне мынадай өкілеттіктер беру
арқылы қол жеткізіледі;
* тергеу тобының жұмысын ұйымдастыру;
* өзге тергеушілердің іс-әрекеттеріне ұйымдық жетекшілік жасау.
Аталған өкілеттіктерді жүзеге асыру тергеу бөлімі бастығының
өкілеттіктерше (ҚІЖК-нің 63-бабы) қайшы келмейді, өйткені тергеу тобы
жетекшісінің өкілеттіктерінің тергеушілерге ғана қатысты, соның өзінде,
тергелетін қылмыстық істің шегінде ғана күші болады. Мұнда осы бөлігінде
заңда белгіленген өкілеттіктер шегінде іс жүргізуге бақылау жасау мен оның
заңды болуын қамтамасыз ету мақсатында тергеу бөлімі бастығының (немесе
топта әр түрлі алдын ала тергеу органдарының тергеушілері болатын реттерде
тергеу бөлімдері бастықтарының) істі алдын ала тергеудің барысына
араласуына тыйым салынбайды. Мұның сотқа дейінгі іс жүргізуді қадағалайтын
прокурорға да қатысы бар.
Топ жетекшісі: тергеушілердің кәсіби дағдылары мен мамандануын ескере
отырып; істегі оқиғаларының мөлшеріне, процеске қатысушылар санына қарай;
тергеу ықылас қоятын объектілердің аумақта шашыраңқы орналасуына қарай;
қылмыстық әрекеттердің жиынтығын құрайтын қылмыстар құрамының сипатына
қарай; істі тергеп-тексерудің өмірлік тиімділігі мен қисынына және т.т.
қарай тергеушілерге іс жүргізу материалдары мен әрекеттерін бөліп береді.
Тергеушілердің өздеріне жүктелген жұмыс көлемін атқаруы кезінде алған
хабарламаны дер кезінде жинап алу топ жетекшісіне оларды дұрыс талдауға, іс
бойынша болжам құруға, жаңсақ немесе жалған мағлұматтарды екшеп шығарып
тастауға және осылардың негізінде бұдан былайғы тергеп-тексеруді
жоспарлауға, содан соң жұмыстың келемі мен бағытын топ тергеушілері
арасында бөлуге мүмкіндік береді.
Тергеу тобы жетекшісі өкілеттігінің әмбебаптығы ұйымдық-басқару
негіздерінің таза іс жүргізу өкілеттіктеріне ұштасуынан анық байқалады. Бұл
жерде екінші мақсат жөнінде сөз ету орынды, оған топтағы тергеушілердің
біріне жетекшінің өкілеттігін жүктеу арқылы қол жеткізуге болады.
Екінші мақсат — тергеушінің іс жүргізу дербестігін жүзеге асыруға саралап
қарауды қамтамасыз ету — ол тергеу тобының жетекшісіне мынадай өкілеттіктер
беру арқылы орындалады:
* істің барысы туралы іс жүргізу шешімдерін қабылдау;
* прокурордың рұқсатын алуды талап ететін іс жүргізу туралы шешімдер
қабылдау;
— іс бойынша түпкілікті шешім қабылдау;
— тергеу тобының құрамына кіретін өзге де тергеушілер жүргізетін кейбір
тергеу іс-әрекеттерін жүргізуге қатысу;
— іс бойынша тергеу әрекеттерін жеке өзі жүргізу;
Істің барысы туралы іс жургізу шешімдерін қабылдау. Мұндай шешімдер
тобына мылалар жатады:
ҚІЖК-нің 48-бабы тәртібінде қылмыстық істерді біріктіру жөнінде қаулы
шығару;
ҚІЖК-нің 49-бабы тәртібінде қылмыстық істі бөлектеу туралы қаулы шығару;
- ҚІЖК-нің 51, 210-баптары тәртібіндегі бөлігінде қылмыстық істі қысқарту
туралы қаулы шығару;
— ҚІЖК-нің 50-бабы тәртібінде қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді тоқтата
тұру немесе қайта қозғау жөнінде қаулы шығару
Прокурордың рұқсатын алуды талап ететін іс жургізу әрекеттерін жургізу
туралы шешім қабылдау. Мұндай шешімдер тобына мыналар жатады:
ҚІЖК-нің 196-бабы тәртібінде алдын ала тергеу мерзімін ұзарту туралы
прокурорға өтініш беру және дәлелді қаулы шығару;
ҚІЖК-нің 149, 150-баптары тәртібінде бұлтартпау шарасы ретінде қамауға
алуды, үйде қамап ұстауды қолдану туралы прокурорға өтініш беру және
дәлелді қаулы шығару;
ҚІЖК-нің 110,153-баптары тәртібінде қамауға алу, үйде қамап ұстау мерзімін
ұзарту туралы прокурорға өтініш беру;
тергеу іс-әрекеттерін жүргізу туралы қаулы шығару (ҚІЖК-нің 197-бабының 1-
бөлігінің 4-тармағы):
а) адамның мәйітін жерленген жерінен қазып алу (эксгумация) (ҚІЖК-нің 225-
бабы);
ө) сезіктіні, айыпталушыны, жәбірленушіні және куәгерді мәж-бүрлеп
куәландыру (ҚІЖК-нің 226-бабының 2-бөлігі);
б) тінту (ҚІЖК-нің 232-бабының 1-бөлігі);
в) мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын құпиялы құжаттарды алу (ҚІЖК-нің
232-бабының 1-бөлігі);
г) пошта-телеграф жөңелтілімдеріне тыйым салу (ҚІЖК-нің 235- бабының 2-
бөлігі);
ғ) хабарды жол-жәнекей ұстау (ҚІЖК-нің 236-бабы);
д) сөйлесулерді тыңдау және жазу (ҚІЖК-нің 237-бабының 1-бөлігі).
Іс бойынша түпкілікті шешім қабылдау мыналарды қамтиды:
— ҚІЖК-нің 51, 195-бабы тәртібінде тұтас алғанда қылмыстық істі қысқарту
туралы қаулы шығару;
* ҚІЖК-нің 195, 278, 279-баптары тәртібінде іс бойынша айыптау қорытындысын
жасау арқылы алдын ала тергеп-тексерудің аяқталуы;
* ҚІЖК-нің 195, 514-баптары тәртібінде медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолдану үшін қылмыстық істі сотқа жіберу туралы қаулы шығару;
—ҚІЖК-нің 63, 280-баптары тәртібінде айыптау қорытындысын жасаумен
аяқталған қылмыстық істі кейін прокурорға беру үшін тергеу бөлімінің
бастығына жіберу.
Тергеу тобының құрамына кіретін өзге де тергеушілер жургізетін кейбір
тергеу іс-әрекеттеріне топ жетекшісінің қатысуы оған тергеушілердің іс
бойынша бөлінген жұмыс көлемі мен бағыты шегінде дербес анықтаған айғақтар
жүйесі туралы тұтас түсінік алуына мүмкіндік береді. Сонымен қатар, топ
жетекшісінің қолына шешуші мағлұматтардың жинақталуы тергеу іс-әрекеттерін
жүргізуге, ақиқат айғақты негізді қамтамасыз ету мақсатында дұрыс тактика
тандауға бірыңғай көзқарасты талап етеді. Мұнда топ жетекшісі қатысатын
тергеу іс-әрекеттерін тандау, тергеп-тексеру қисынына және тергеу ықылас
қоятын мағлұматтардың маңыздылық дәрежесіне бағынатының есте ұстау қажет.
Бұл жағдай осы бөлігінде еркіндік элементіне жол бермейді.
Тергеу тобы жетекшісінің іс бойынша тергеу іс-әрекеттерін өзі жургізуі
мынаған байланысты: ол топқа қатысушылардың қызметін жалпы үйлестіруден
және заң нұсқауларының сақталуын бақылаудан басқа, тергеу жұмыстарының
көлемі мен бағытын бөлуге сәйкес іс бойынша тергеп тексеруді өзі жүзеге
асырады. Тергеушінің іс жүргізу дербестігі белгілі бір шешімдерді
қабылдаудан басқа, тергеудің сапалы жүргізілуі үшін дербес жауаптылықты да
көздейді. Бұл ереже де топ жетекшісінің жеке өзінің тергеу іс-әрекеттерін
жүргізуі арқылы жүзеге асырылады.
Бұл құқық тергеудің белгілі бір көлемі мен бағыты шегінде жүргізілетін
тергеу іс-әрекеттерінің ауқымымен шектелмейді. Топ жетекшісі тергеу тобының
озге қатысушысы тергеп-тексеруге тиісті жасалған қылмыстың кез келген
оқиғалары, мән-жайлары шегінде тергеу іс-әрекеттерін тікелей өзі жүргізуге
құқылы.
Тергеу іс-әрекеттері ұғымы және жүйесі
Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес қылмыстық іс бойынша нақты іс жүргізу
шегінде тексерілетін кез келген әрекетті, тұтас алғанда, іс жүргізу
әрекеттері деп атау қабылданған. Бұл ұғым барынша ықшамдалған түрде ҚІЖК-
нің 7-бабының 30-тармағында тұжырымдалған. Онда "іс жүргізу әрекеттері" —
осы Кодекске сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу барысында жүргізілетін іс-
әрекеттер" деп айтылған. Мұнда алдын ала тергеу мен анықтаудың мазмұнына
істің мән-жайларының жиынтығын анықтау, белгілеу және тиянақтату жөніндегі
қызмет кіреді (ҚІЖК-нің 7-бабының 15, 16-тармақтары). Осымен қатар, сотқа
дейінгі қызмет тәртібін реттейтін нормаларда тергеу іс-әрекеттерін жүргізу
туралы нұсқаулар бар. Заң шығарушы тергеу іс-әрекеттері ұғымына жеке немесе
арнаулы түсінік бермейді. Алдын ала тергеу ережелерін жасау қисыны іс
жүргізу әрекеттері мен тергеу іс-әрекеттері өзара тегі мен түрі ретінде
арақатынаста болады деп есептеуге мүмкіндік береді. Бұл тектес ұғым ретінде
іс жүргізу әрекеттерінің біз түр ұғымына жатқызатын тергеу әрекеттеріне
қарағаңда әлдеқайда кең әрі көлемдірек болатынын білдіреді. Басқаша
айтқанда, тергеу іс-әрекеттері — бұл іс жүргізу әрекеттерінің түрлері. ҚІЖК-
нің талаптарына сай келетін кез келген тергеу әрекеті — бұл өманда да іс
жүргізу әрекеті, бірақ көрінген іс жүргізу әрекеті тергеу әрекетіне жата
бермейді.
ҚІЖК-нің 122-бабының (іс жүргізу әрекеттерінің хаттамалары туралы)
мағыласыла қарап, Қылмыстық іс жүргізу кодексінде әрекетті кеңейте
түсіндіруге қажетті әлде бір ерекшеліктер мен негіздер жоқ тергеу іс-
әрекеттерінің тізбесі берілген деп жорамалдауға болады. Бұл нормада қарап
тексеру, куәландыру, алу, тінту, ұстау, мүлікке тыйым салу, хат-хабарларса
тыйым салу, хабарларды ұстап алу, телефонмен және басқа сөйлесулерді шыңдау
және жазып алу, тануға ұсыну, зерттеу үшін үлгілер aлy, мәйітті жерленген
жерінен қазып алу (эксгумация), заттай дәлелдемелерді зерттеу кезінде
анықталған, қылмыстық процесті жүргізуші адам тікелей түсінген мән-жайларды
куәландыратын тергеу іс-әрекеттерінің хаттамаларында тіркелген іс жүзіндегі
деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болыл табылатыны баянды етілген.
Алайда төмендегі ой-пікірлерге байланысты бұл тізбені мейлінше толық немесе
даусыз деп тануға болмайды:
мүлікке тыйым салу азаматтық талап пен мүлікті тәркілеуді
қамтамасыз ету үшін арнайы көзделген мәжбүрлеу шарасы болып
табылады (ҚІЖК-нің 161, 305-баптары) және қылмыс жасаудың мән-
жайларын дәлелдеу мақсаттарына пайдаланыла алмайды;
ҚІЖК-нде хат-хабарларға тыйым салу секілді іс жүргізу
әрекеттерін реттеудің белгілі бір тәртібі көзделмеген. Алайда поштателеграф
жөңелтілімдеріне тыйым салу, оларды қарап тексеру және алу жөнінде норма
бар (ҚІЖК-нің 235-бабы), бұл жалпы мағынаны бұзбағанымен, терминологиялық
ала-құлалық туғызады;
ҚІЖК-нде телефонмен және басқа сөйлесулерді тыңдау мен
жазуды реттеу жөнінде сөз болмайды, бірақ сөйлесулерді тыңдау мен
жазу туралы норма бар (ҚІЖК-нің 237-бабы);
ҚІЖК-нде зерттеу үшін үлгілер алу тәртібі туралы нұсқау жоқ. Осымен қатар,
ҚІЖК-нің 33-тарауына енгізілген нормалар сарапшылық зерттеулерге қажетті
үлгілер алу мәселелерін реттейді. Мұндай алшақтықты ескерудің маңызы бар,
өйткені істің материалдарын зерттеу үшін маман қатыстырылады (ҚІЖК-нің 84-
бабының 2-бөлігі), ал сараптамалық зерттеуді — сарапшы жүзеге асырады;
ҚІЖК-нде "маман жүргізген бұлтартпас дәлелді зерттеу" секілді
дербес іс-әрекет көзделмеген. Зерттеуді дәлелдеу жөніндегі қызметтің
бір элементі ретінде қарастыру қабылданған. Маман жүзеге асыратын (ҚІЖК-нің
84-бабы) зерттеу ескертпесін процестің осы қатысушысы құқықтарының бірі
ретінде түсіну қажет.
Тергеу іс-әрекеттерінің тізбесі туралы мәселеге неғұрльм өнімді жақтан,
атап айтқанда, кейін тергеу іс-әрекеттерінің өзін бөлшектей отырып, іс
жүргізу әрекеттері жүйесіне тікелей талдау тұрғысынан қарау үшін
келтірілген мән-жайлар толық жеткілікті болып көрінеді. Сонымен, ҚІЖК-нің
122-бабының ережелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz