Аспан денелерінің қозғалысы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Тарау.
1.1. Аспан денелерінің қозғалысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2.Аспан денелерінің тартылыс күштері әсерінен қозғалысы... 11
1.3. Аспан сферасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.4. Күннің көрінерлік жылдық қозғалысы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
ІІ Тарау.
2.1. Аспан денеленірің қозғалысын анықтау ... ... ... ... ... ... ... .. 24
2.2. Кеплердің эмпирикалық заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.3. Аспан денелерінің пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... 32
2.4. Ғылым аспанның ғажайып сырларын ашты ... ... ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
І. Тарау.
1.1. Аспан денелерінің қозғалысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2.Аспан денелерінің тартылыс күштері әсерінен қозғалысы... 11
1.3. Аспан сферасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.4. Күннің көрінерлік жылдық қозғалысы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
ІІ Тарау.
2.1. Аспан денеленірің қозғалысын анықтау ... ... ... ... ... ... ... .. 24
2.2. Кеплердің эмпирикалық заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.3. Аспан денелерінің пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... 32
2.4. Ғылым аспанның ғажайып сырларын ашты ... ... ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
Тақырыптың өзектілігі. Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы. Аспан денелдер. Оның алыс дүние хабаршысы деп бекер айтпаған. Ай-Жер ең жақын аспан денесі, сондықтан да ол бәрінен жақсы зерттелген.Аспан әлемінің, яғни кеңістіктің сырын ашуда астрономиның еңбегі айрықша зор.
Аспан денелерінің қозғалыс заңдылықтарын зерттеп, олардың траекторияларын анықтау әдістерін береледі де, өзара әсеріне қарай отырып аспан денелері системаланың орнықтылығын зерттейді
Астрономияяның аспан денелерінің шығу тегі мен дамуы зерттелетін бөлімі космогония деп аталады.
Белгілі бір ұйғарымға келуге Күн жүйесінің пайда болуы жөніндегі алғашқы ғылыми болжамдар маңызды роль атқарды. Бүкіл әлемдік тартылыс заңының негізінде жасалған неміс философы И. Канттың гипотезасы осындай еді. XVIII ғасырдың ортасында Кант бейберекет қозғалыстағы тозаңдардың суық бұлтынан Күн жүйесі пайда болған деген пікірді айтты. 1796 жылы француз ғалымы П. Лаплас Күн мен планеталар, бұрыннан айналып тұрған, газды тұмандықтан түзілген деген гипотезаны толық сипаттап баяндады. Лаплас Күн жүйесіне тән негізгі сипаттарды ескерді.
Жердің және күллі Күн жүйесінің шығу тегі жайындағы мәселері шешуде біз бақылайтыңдай басқа мүндай жүйенің жоқтығы едәуір қиыншылық келтіреді. Біздің Күн жүйесіне әзір онымен салыстырарлык ештеңе жоқ. Ұқсас жүйелер көп болуы және олардың пайда болуы кездейсоқ емес, заңды құбылыс болуы тиіс.
Қазіргі кезде Күн жүйесінің пайда болуы жайлы қайсыбір гипотезаны тексеру көзінде негізінен Жер мен Күн жүйесіндегі басқа денелердің тау жыныстарының химиялық құрамы мен жасы жөніндегі деректерге сүйенеді. Жыныстың жасын анықтаудың ең дәлірек тәсілі осы жыныстағы радиоактивті уранның мөлшерінің қорғасынның мөлшеріне қатынасын есептеуде болып табылады. Мұның мәнісі мағынасы қорғасын — уранның өздігінен ыдырауынан шығатын ең ақырғы өнім. Осы процестің жылдамдығы дәл белгілі де, оны ешқандай тәсілмен өзгерту қолдан келмейді. Жыныста уран неғүрлым аз қалса, ал қорғасын көп жиналса, солғүрлым оның жасы үлкен болады, Жер қабығындағы ең көне тау жыныстарының жасы бірнеше миллиард жыл. Жер тұтасымен алғанда жер қабығынан, әлбетте, ертерек пайда болған.
Аспан денелерінің қозғалыс заңдылықтарын зерттеп, олардың траекторияларын анықтау әдістерін береледі де, өзара әсеріне қарай отырып аспан денелері системаланың орнықтылығын зерттейді
Астрономияяның аспан денелерінің шығу тегі мен дамуы зерттелетін бөлімі космогония деп аталады.
Белгілі бір ұйғарымға келуге Күн жүйесінің пайда болуы жөніндегі алғашқы ғылыми болжамдар маңызды роль атқарды. Бүкіл әлемдік тартылыс заңының негізінде жасалған неміс философы И. Канттың гипотезасы осындай еді. XVIII ғасырдың ортасында Кант бейберекет қозғалыстағы тозаңдардың суық бұлтынан Күн жүйесі пайда болған деген пікірді айтты. 1796 жылы француз ғалымы П. Лаплас Күн мен планеталар, бұрыннан айналып тұрған, газды тұмандықтан түзілген деген гипотезаны толық сипаттап баяндады. Лаплас Күн жүйесіне тән негізгі сипаттарды ескерді.
Жердің және күллі Күн жүйесінің шығу тегі жайындағы мәселері шешуде біз бақылайтыңдай басқа мүндай жүйенің жоқтығы едәуір қиыншылық келтіреді. Біздің Күн жүйесіне әзір онымен салыстырарлык ештеңе жоқ. Ұқсас жүйелер көп болуы және олардың пайда болуы кездейсоқ емес, заңды құбылыс болуы тиіс.
Қазіргі кезде Күн жүйесінің пайда болуы жайлы қайсыбір гипотезаны тексеру көзінде негізінен Жер мен Күн жүйесіндегі басқа денелердің тау жыныстарының химиялық құрамы мен жасы жөніндегі деректерге сүйенеді. Жыныстың жасын анықтаудың ең дәлірек тәсілі осы жыныстағы радиоактивті уранның мөлшерінің қорғасынның мөлшеріне қатынасын есептеуде болып табылады. Мұның мәнісі мағынасы қорғасын — уранның өздігінен ыдырауынан шығатын ең ақырғы өнім. Осы процестің жылдамдығы дәл белгілі де, оны ешқандай тәсілмен өзгерту қолдан келмейді. Жыныста уран неғүрлым аз қалса, ал қорғасын көп жиналса, солғүрлым оның жасы үлкен болады, Жер қабығындағы ең көне тау жыныстарының жасы бірнеше миллиард жыл. Жер тұтасымен алғанда жер қабығынан, әлбетте, ертерек пайда болған.
1. Х. Әбішев. Аспан сыры. Алматы: Қазақстан 1966 жыл.
2. Х. Әбішов Халық асторомиясы Алматы: Қазақстан 1959 жыл.
3. М. Искаков Халық календары, - Алматы: Қазақстан 1960 жыл.
4. П. Әбікәрімов, С. Рамазанова, Р. Тоқсейтова Астономия /І-ІІ бөлім /1994 жыл
5. бакулин П.Н. Коннович Э.В. Мороз В.И. Курс оющей астрономии – Москва Наука 1988 год.
6. Дагаев М.М. Демин В.Г., Климишин И.А., Чаругим В.М. Асрономия – Москва Просвещение 1983.
7. Мартынов Д.Н. Курсы практической астрономии Москва Наука 1977г
8. Мартынов Д.Н. Курсы общей астрофизики Москва Наука 1979г.
9. Кимишин И.А. Календарь и хронология Москва Наука 1981 г.
10. Кимишин И.А. Астрономия наших дней Москва Наука 1981 г.
11. Куликовский П.Г. Звездная астрономия Москва Наука 1978г.
12. Куликовский П.Г. Справочник любителя астрономия Москва Наука 1981г
13. Маров М.Н. Планета Солнечной системы Москва Наука 1981 г.
14. Хоукинг С. От большой взрыва до черных дыр – Москва Мир 1990 г.
15. Новиков И.Д. Эволюция Вселенной Москва Наука 1990 г.
Cілтемелер.
1. Х. Әбішев. Аспан сыры. Алматы: Қазақстан 1966 жыл.
2. Х. Әбішов Халық асторомиясы Алматы: Қазақстан 1959 жыл.
3. М. Искаков Халық календары, - Алматы: Қазақстан 1960 жыл.
4. П. Әбікәрімов, С. Рамазанова, Р. Тоқсейтова Астономия /І-ІІ бөлім /1994 жыл
5. бакулин П.Н. Коннович Э.В. Мороз В.И. Курс оющей астрономии – Москва Наука 1988 год.
6. Дагаев М.М. Демин В.Г., Климишин И.А., Чаругим В.М. Асрономия – Москва Просвещение 1983.
7. Мартынов Д.Н. Курсы практической астрономии Москва Наука 1977г
8. Мартынов Д.Н. Курсы общей астрофизики Москва Наука 1979г.
9. Кимишин И.А. Календарь и хронология Москва Наука 1981 г.
10. Кимишин И.А. Астрономия наших дней Москва Наука 1981 г.
11. Куликовский П.Г. Звездная астрономия Москва Наука 1978г.
12. Куликовский П.Г. Справочник любителя астрономия Москва Наука 1981г
13. Маров М.Н. Планета Солнечной системы Москва Наука 1981 г.
14. Хоукинг С. От большой взрыва до черных дыр – Москва Мир 1990 г.
15. Новиков И.Д. Эволюция Вселенной Москва Наука 1990 г.
16. Ю.А. Рябов Движения небесных тел. Москва Наука 1988г.
2. Х. Әбішов Халық асторомиясы Алматы: Қазақстан 1959 жыл.
3. М. Искаков Халық календары, - Алматы: Қазақстан 1960 жыл.
4. П. Әбікәрімов, С. Рамазанова, Р. Тоқсейтова Астономия /І-ІІ бөлім /1994 жыл
5. бакулин П.Н. Коннович Э.В. Мороз В.И. Курс оющей астрономии – Москва Наука 1988 год.
6. Дагаев М.М. Демин В.Г., Климишин И.А., Чаругим В.М. Асрономия – Москва Просвещение 1983.
7. Мартынов Д.Н. Курсы практической астрономии Москва Наука 1977г
8. Мартынов Д.Н. Курсы общей астрофизики Москва Наука 1979г.
9. Кимишин И.А. Календарь и хронология Москва Наука 1981 г.
10. Кимишин И.А. Астрономия наших дней Москва Наука 1981 г.
11. Куликовский П.Г. Звездная астрономия Москва Наука 1978г.
12. Куликовский П.Г. Справочник любителя астрономия Москва Наука 1981г
13. Маров М.Н. Планета Солнечной системы Москва Наука 1981 г.
14. Хоукинг С. От большой взрыва до черных дыр – Москва Мир 1990 г.
15. Новиков И.Д. Эволюция Вселенной Москва Наука 1990 г.
Cілтемелер.
1. Х. Әбішев. Аспан сыры. Алматы: Қазақстан 1966 жыл.
2. Х. Әбішов Халық асторомиясы Алматы: Қазақстан 1959 жыл.
3. М. Искаков Халық календары, - Алматы: Қазақстан 1960 жыл.
4. П. Әбікәрімов, С. Рамазанова, Р. Тоқсейтова Астономия /І-ІІ бөлім /1994 жыл
5. бакулин П.Н. Коннович Э.В. Мороз В.И. Курс оющей астрономии – Москва Наука 1988 год.
6. Дагаев М.М. Демин В.Г., Климишин И.А., Чаругим В.М. Асрономия – Москва Просвещение 1983.
7. Мартынов Д.Н. Курсы практической астрономии Москва Наука 1977г
8. Мартынов Д.Н. Курсы общей астрофизики Москва Наука 1979г.
9. Кимишин И.А. Календарь и хронология Москва Наука 1981 г.
10. Кимишин И.А. Астрономия наших дней Москва Наука 1981 г.
11. Куликовский П.Г. Звездная астрономия Москва Наука 1978г.
12. Куликовский П.Г. Справочник любителя астрономия Москва Наука 1981г
13. Маров М.Н. Планета Солнечной системы Москва Наука 1981 г.
14. Хоукинг С. От большой взрыва до черных дыр – Москва Мир 1990 г.
15. Новиков И.Д. Эволюция Вселенной Москва Наука 1990 г.
16. Ю.А. Рябов Движения небесных тел. Москва Наука 1988г.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 3
І- Тарау.
1.1. Аспан денелерінің
қозғалысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2.Аспан денелерінің тартылыс күштері әсерінен қозғалысы... 11
1.3. Аспан
сферасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 18
1.4. Күннің көрінерлік жылдық қозғалысы ... ... ... ... ... ... .. ... ...
21
ІІ Тарау.
2.1. Аспан денеленірің қозғалысын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ..
24
2.2. Кеплердің эмпирикалық
заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.3. Аспан денелерінің пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... 32
2.4. Ғылым аспанның ғажайып сырларын ашты ... ... ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 52
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 54
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы. Аспан
денелдер. Оның алыс дүние хабаршысы деп бекер айтпаған. Ай-Жер ең жақын
аспан денесі, сондықтан да ол бәрінен жақсы зерттелген.Аспан әлемінің, яғни
кеңістіктің сырын ашуда астрономиның еңбегі айрықша зор.
Аспан денелерінің қозғалыс заңдылықтарын зерттеп, олардың
траекторияларын анықтау әдістерін береледі де, өзара әсеріне қарай отырып
аспан денелері системаланың орнықтылығын зерттейді
Астрономияяның аспан денелерінің шығу тегі мен дамуы зерттелетін
бөлімі космогония деп аталады.
Белгілі бір ұйғарымға келуге Күн жүйесінің пайда болуы жөніндегі
алғашқы ғылыми болжамдар маңызды роль атқарды. Бүкіл әлемдік тартылыс
заңының негізінде жасалған неміс философы И. Канттың гипотезасы осындай
еді. XVIII ғасырдың ортасында Кант бейберекет қозғалыстағы тозаңдардың суық
бұлтынан Күн жүйесі пайда болған деген пікірді айтты. 1796 жылы француз
ғалымы П. Лаплас Күн мен планеталар, бұрыннан айналып тұрған, газды
тұмандықтан түзілген деген гипотезаны толық сипаттап баяндады. Лаплас Күн
жүйесіне тән негізгі сипаттарды ескерді.
Жердің және күллі Күн жүйесінің шығу тегі жайындағы мәселері шешуде
біз бақылайтыңдай басқа мүндай жүйенің жоқтығы едәуір қиыншылық келтіреді.
Біздің Күн жүйесіне әзір онымен салыстырарлык ештеңе жоқ. Ұқсас жүйелер көп
болуы және олардың пайда болуы кездейсоқ емес, заңды құбылыс болуы тиіс.
Қазіргі кезде Күн жүйесінің пайда болуы жайлы қайсыбір гипотезаны
тексеру көзінде негізінен Жер мен Күн жүйесіндегі басқа денелердің тау
жыныстарының химиялық құрамы мен жасы жөніндегі деректерге сүйенеді.
Жыныстың жасын анықтаудың ең дәлірек тәсілі осы жыныстағы радиоактивті
уранның мөлшерінің қорғасынның мөлшеріне қатынасын есептеуде болып
табылады. Мұның мәнісі мағынасы қорғасын — уранның өздігінен ыдырауынан
шығатын ең ақырғы өнім. Осы процестің жылдамдығы дәл белгілі де, оны
ешқандай тәсілмен өзгерту қолдан келмейді. Жыныста уран неғүрлым аз қалса,
ал қорғасын көп жиналса, солғүрлым оның жасы үлкен болады, Жер қабығындағы
ең көне тау жыныстарының жасы бірнеше миллиард жыл. Жер тұтасымен алғанда
жер қабығынан, әлбетте, ертерек пайда болған.
Қазіргі кезде ғалымдар Жер ешқашанда газ күйінде де, отты сүйық
күйінде де болған емес деген қорытындыға келді.
Қазіргі дәуірдегі ең жете дамытылған гипотеза, ягни орыс академигі О.
Ю. Шмидтің (1891—1956), гипотезасының, осы ғасырдың орта шеніндегі
еңбектерінде негізі қаланған.
Шмидт гипотезасы бойынша планеталар осыдан сәл ертерек пайда
болған Күнді түрліше орбиталар бойымен айналып жүрген зор газ-
тозаңды суық бұлттың затынан пайда болған. Келе-келе бұл бұлттың
пішіні өзгерген. Бөлшектердің арасындағы соқтығысулар мен энергия
алма-сулар бұлтты бірте-бірте қабысуға әкеп тіреді, ал бөлшектердің
орбиталары дөңгелек пішінге айнала бастады. Ал XIX ғасырдың 40-
жылдарында жүргізілген дәл бақылаулар Уран қозғалысыңда сол кездегі белгілі
планеталар тарапынан болатын ұйытқуларды ескергендегі жолынан сәл
ауытқитыньга көрсетті. Аспан денелерінің қозғалыс теориясы соншама дәл және
тиянақты болса да, енді сынға түсті.
Планеталардың көрінетін орыңдарын есептеп шығарғаңда ұйытқуларды
ескеруге тура келеді. Қазір мұндай есептерді шығаруда тез есептейтін
электрондық-есептегіш машиналар көмектеседі. Жасанды аспан денелерін ұшырып
жіберуде және олардың траекторияларын есептеуде, аспан денелерінің
қозғалыстарының теориясын, атап айтқанда, ұйытқу теориясын пайдаланады.
Планета аралық автоматтық станцияларды күні бұрын есептелген
траекториямен қалаған жаққа жіберу, қозғалысындағы ұйытқуды ескере отырып,
оны нысанаға жеткізу мүмкіндігі — осының бәрі табиғат заңдарын танып біле
алатынымыздың айқын дәлелдері. Нептунның ашылуы. Ғылым табыстарының бір
айқын мысалы, табиғатты танып білуімізде шек болмайтындығының бір айғағы,
Нептун планетасының бар екенін "қаламның ұшымен"есептеу арқылы табу болды.
Сатурнның арғы жағындағы Уран планетасы көп ғасырлар бойы ең жырақтағы
планета деп саналып келді, мұны XVIII ғасырдың аяғында
Ал XIX ғасырдың 40-жылдарында жүргізілген дәл бақылаулар Уран
қозғалысында сол кездегі белгілі планеталар тарапынан болатын ұйытқуларды
ескергендегі жолынан сәл ауытқитынын көрсетті. Аспан денелерінің қозғалыс
теориясы соншама дәл және тиянакты болса да, еңді сынға түсті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жұмыстың негізгі мақсаты кұрамы жағынан
аспан денелерінің қозғалысының дамуы. Онда мына мәселе қарастырылады:
аспан денелерінің қозғалыс заңдылықтарын зерттеп, олардың анықтау
әдістерін беріледі де, өзара әсеріне қарай отырып аспан денелерін
зерттедік.
- Аспан денелерінің қозғалысы.
- Аспан денелерінің тартылыс күштері әсерінен қозғалысы.
- Аспан сферасы.
- Сфералық үшбұрыш.
- Аспан денеленірің қозғалысын анықтау.
- Кеплердің эмпирикалық заңдары.
- Күннің көрінекілік жылдық қозғалысы.
- Аспан денелерінің пайда болуы және дамуы.
- Ғылым аспанның ғажайып сырларын ашты.
Дипломдық жұмыстың көлемімен құрылымы. Диплом жұмысы – тақырыптан,
кіріспеден, екі тараудан, алты тараушадан, 2 сурет, 1 кестеден
қорытындыдан, сілтемелерден және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Аспан денелерінің қозғалысы.
Екінші тарауда Аспан денелерінің қозғалысын анықтау.
І- Тарау
1.1. Аспан денелерінің қозғалысы.
Бақыланатын аспан құбылыстары женіндегі дүрыс түсінік ғасырлар бойы
жинақталды. Астрономия ежелгі Мысырда (Египетте) және Қытайда негізі
салынғаны, ежелгі грек ғалымдарының кейініректегі табыстары жөнінде,
абыздардын бақылаулары, табиғат туралы олардың жалған түсінігі жөнінде,
білімді өздерінің қамы үшін пайдаланғаны жөнінде сеңдер білесіңдер.
Астрологияны да (адамдардың және халықтардың тағдырына планеталар әсерін
тигізедіміс дейтін және шырақтардың орналасуына қарап келешек тагдырды
болжауға болады-міс дейтін жалған ілімді) туғызған абыздар.
Біздің эрамыздың II ғасырында ежелгі грек ғалымы Клавдий Птолвмей
жетілдірген, дүниенің геоцентрлік жүйесі де өздеріңе мәлім. Ол дүниенің
центрі етіп шар тәрізді болса да қозғалмайтын Жерді "қойды", ал калған
өзге шырақтар оны айналады деді. Планеталардың көрінетін тұзақ тәрізді
қозғалысын Птолемей, бір қалыпты екі дөңгелек бойымен болатын
қозғалыстардың: кіші шеңбермен жүретін планетаның өз қозғалысы мен, әлгі
кіші шеңбер центрінің Жерді айнала қозғалуының қосылуынан болады деп
түсіндірді. Алайда, планеталардың козғалысы жөнінде бақылау мәліметтері
молайған сайын мін жоқ керемет көрінген Птолемей теориясы күрделі
жөндеуді қажет етті. Барған сайын күрделенілген жүйенің жасандылығы көрініп
және теория мен бақылау арасыңда жеткілікті үйлесім болмағандықтан, оны
алмастыру (өзгерту) қажет болды. Осыны XVI ғасырда ұлы поляк ғалымы Николай
Коперник (1473—1543) істеді.
Коперник ғасырлар бойы адамдардың ойына ұялап алған Жер қозғалмайды
деген догмалық қағиданы алып тастады. Жерді қатардағы планеталар санатына
қосып, ол — Жер Күннен былайғы үшінші орында болады деп және Жер
барлық планеталармен бірге Күнді айнала кеңістікте қозғалады, сондай-ақ өз
осін айнала қозғалады деп көрсетті. Коперник сол кездегі белгілі аспан
құбылыстарын және түзақ тәрізді болып көрінетін планеталардың
козғалыстарын тек қана Жердің айналуынан және оның Күнді айнала
қозғалуынан болады деп батыл дәлелдеді. Коперниктің
гелиоцентрлік теориясымен жасалған осы астрономиядағы
және дүниеге көзкарас.
Галилео Галилей (1564—1642) телескопты алғаш аспанға
бағыттағандардың бірі болды, өзінің ашқандарын Коперник теориясының дәлелі
ретінде дүрыс түсіндірді. Мысалы, Галилей Шолпанның фазаларын ашты.
Осындай түр алмасу, Шолпан планетасының Жерді емес, Күнді айналатын
жағдайда ғана мүмкін екенін тапты. Галилей Ай бетінде таулар барын
анықтап, олардың биіктігін өлшеді. Сөйтіп Жер мен аспан денелері арасында
түпкілікті айырмашылық жоқ болып шықты: мысалы, Жер бетіндегі тауларға тән
касиеттер аспан денесінде де бар екен. Осыдан Жер сондай денелердің бірі
ғана деп сеніммен айту мүмкін болды.
Галилей Юпитер планетасының төрт серігін ашты. Олардың Юпитерді
айнала қозғалысы айналу центріңце тек Жер ғана болады деген түсінікті
бекерге шығарды. Галилей Күн бетінде дақтар бар екенін аңғарып және олардың
орын ауыстыруына қарап, Күн ез осін айналады деп қорытты. "Көктегі
мүлтіксіз тазалықтың" үлгісі деп саналатын Күнде дақтардың болуы да аспан
мен Жерде түпкілікті айырмашылық бар деген идеяны жоққа шығарды.
Құсжолы телескоптың көру өрісінде толып жатқан бәсең жүлдыздар шоғыры
болып шықты. Ендеше, адам санасында Әлем, Аристотель мен Птолемей және орта
ғасырдағы шіркеу қызметкерлері түсіндіргендей, Жерді шыр айналатын кіп-
кішкене бір дүниешік емес, ешнәрсемен салыстыруға келмейтін ересен зәулім
дүние болып табылады. Коперниктің ашқанынан әлемнің қүрылымы және аспан
денелерінің мекен-жайы жөнінде батыл философиялық қорытындылар шығарған
Джордано Бруноға (1548— 1600) шіркеу кандай озбырлық істегенін физика және
тарих курстарынан білесіңдер. Әлем құрылысы жайында ақиқат білімді тарату
хақында М. В. Ломоносов (1711—1765) шіркеу қызметкерлеріне қарсы батыл
күрес жүргізді. Ломоносов өткір және тартымды тілмен жазылған сықақ
өлеңдеріңде шіркеу надандарын келемеждеді.
Адам ойын бұғаудан босату, шіркеудің шағын, томаға түйық догмаларынан
безу, табиғатты ғылыми тұрғыдан батыл зерттеуге бастау — міне, дүниеге
көзқарас үшін Коперник, Бруно және Галилей күресінің ең басты, бүкіл
адамзаттық маңызы бар қорытыңдысы осы.
XVIII ғасырдың ортасында Кант бей берекет қозғалыстағы тозаңдардың
суық бұлтынан Күн жүйесі пайда болған деген пікірді айтты. 1796 жылы
француз ғалымы П. Лаплас Күн мен планеталар, бұрыннан айналып тұрған, газды
тұмандықтан түзілген деген гипотезаны толық сипаттап баяндады. Лаплас Күн
жүйесіне тән негізгі сипаттарды ескерді. Күн жүйесінің пайда болуы
женіндегі гипотезаның қайсысы болса да, ол сипаттарды түсіндіріп беруі
тиіс: жүйенің негізгі массасы Күннің өзінде жинакталған; планеталар мен
серіктердің орбиталары дөңгелек дерлік және олар бір жазықтықта жатады
деуге болады; олардың ара қашықтықтары белгілі заңдылықпен артып отырады;
планеталардың барлығы дерлік Күнді ғана айналып қоймай, өз осьтерінен де
бір бағытта айналады. Ол өзінің гипотезасын планеталар да, оларды түзген
зат та, бастапқы кезде ыстық, сұйық күйде болды деген көзқарастың негізінде
құрды.
Қазіргі кезде ғалымдар Жер ешқашанда газ күйінде де, отты сүйық
күйінде де болған емес деген қорытындыға келді.
Аспан денелер туралы. Білетініміздің барлығын бізге жарық баяндап
берген. Оны алыс дүниенің хабаршысы деп бекер атамаған. Ол бізге ең жадың
жұлдыз — Күн туралы, сонымен қатар адамның ойы жетпейтіндей миллиондаған
сәулелік жыл қашықтығындағы жұлдыздар туралы баяндап береді.
Қазіргі дәуірдегі ең жете дамытылған гипотеза, яғни орыс академигі
О. Ю. Шмидтің (1891—1956), гипотезасының, осы ғасырдың орта шеніндегі
еңбектерінде негізі қаланған.
Шмидт гипотезасы бойынша планеталар осыдан сәл ертерек пайда
болған Күнді түрліше орбиталар бойымен айналып жүрген зор газ-
тозаңды суық бұлттың затынан пайда болған. Келе-келе бұл бұлттың
пішіні өзгерген. Бөлшектердің арасындағы соқтығысулар мен энергия
алмасулар бұлтты бірте-бірте қабысуға әкеп тіреді, ал бөлшектердің
орбиталары дөңгелек пішінге айнала бастады.
Планеталар қозғалысының заңдарын ашуда еңбек сіңірген көрнекті неміс
ғалымы Иоганн Кеплер 1571-16030. ХVІІ ғасырдың бас кезінде бас кезінде
Кеплер Марстың Күнді айналуын зерттеу үстінде планеталар қозғалысының үш
заңын ашты.[1]
Планеталар қозғалысындағы ұйытқулар. Кеплер заңдары өзара тартылыс
әсерінен қозғалатын екі оңашаланған дененің козғалысын қарастырғанда ғана
мүлтіксіз дәл орындалады. Күн жүйесінде планета көп, олардың бәрі тек Күнге
тартылып қоймайды, бірін-бірі де тартады, сондықтан олардың қозғалысы
Кеплер заңдарына дәлме-дәл бағынбайды.
Дәл Кеплер заңдары бойынша болатын қозғалыстан ауытқуды ұйытқулар деп
атайды. Күн жүйесінде ұйытқулар сонша күшті емес, өйткені әр планетаның
Күнге тартылуы өзге планеталардың тартуынан анағұрлым күштірек.
Юпитер планетасы Жерден гөрі 300 есе салмақтырақ, Күн жүйесінде ең
күшті ұйыткуларды туғызатын сол. Астероидтар мен кометалар жақындап
келгенде олардың қозғалысына әсіресе Юпитер күшті әсер етеді. Атап
айтканда, кометаның Юпитер мен Күннің тартуынан алған үдеулері бағыттас
болса, комета жылдамдығы мейлінше артып, ол гипербола бойымен қозғалады да,
Күн жүйесінен мүлде шығып кетеді. Юпитердің тартуы кометаны кідіртіп, ұстап
қалған кезі де болған, содан оның орбитасының эксцентриситеті кеміп,
айналыс периоды күрт кеміген.
Планеталардың көрінетін орыңдарын есептеп шығарғаңда ұйытқуларды
ескеруге тура келеді. Қазір мұндай есептерді шығаруда тез есептейтін
электрондық-есептегіш машиналар көмектеседі. Жасанды аспан денелерін ұшырып
жіберуде және олардың траекторияларын есептеуде, аспан денелерінің
қозғалыстарының теориясын, атап айтқанда, ұйытқу теориясын пайдаланады.
Планета аралық автоматтық станцияларды күні бұрын есептелген
траекториямен қалаған жаққа жіберу, қозғалысындағы ұйытқуды ескере отырып,
оны нысанаға жеткізу мүмкіндігі — осының бәрі табиғат заңдарын танып біле
алатынымыздың айқын дәлелдері. Дінге сенушілердің түсінігі бойынша аспан —
құдайлар мекені, бірақ қазір ол да, Жер сияқты, адамзат шарлаған жай болып
отыр. Дін қашанда Жер мен көкті қарама-қарсы қойып, аспанға қол жетпейді
деп уағыздап келген еді. Қазір адам қолымен жасалған жасанды аспан денелері
планеталар арасын шарлауда, адам олардың жүрісін зор қашықтықтан радио
арқылы басқара алады.
Нептунның ашылуы. Ғылым табыстарының бір айқын мысалы, табиғатты танып
білуімізде шек болмайтындығының бір айғағы, Нептун планетасының бар екенін
"қаламның ұшымен"есептеу арқылы табу болды.
Сатурынның арғы жағындағы Уран планетасы көп ғасырлар бойы ең
жырақтағы планета деп саналып келді, мұны XVIII ғасырдың аяғында
Ал XIX ғасырдың 40-жылдарында жүргізілген дәл бақылаулар Уран
қозғалысында сол кездегі белгілі планеталар тарапынан болатын ұйытқуларды
ескергендегі жолынан сәл ауытқитынын көрсетті. Аспан денелерінің қозғалыс
теориясы соншама дәл және тиянакты болса да, еңді сынға түсті.
Аспан денесінің орбитасы — ғарыш кеңістігіндегі аспан денесінің
қозғалу траекториясы. Орбитаның пішіні мен дененің қозғалу жылдамдығы
тартылыс, электр-магниттік, реактивтік (құйрықты жұлдызға тән) күштерге,
сондай-ақ жарық қысымы күшіне сай анықталады. Ал жасанды ғарыш дене
орбитасының пішіні қозғалтқыш реактивті күшке байланысты өзгереді.
Карапайым жағдайда, Асапан денерінің орбитасы бір дененің екінші денеге
қатысты (мыс, планетаның Күнді айналғандағы) қозғалысы ретінде
қарастырылады. Мұңда тек екі дененің өзара тартылысы ескеріледі. Бұл
жағдайда бір дене екінші денеге қатысты конустық қима (эллипс, парабола,
гипербола) бойымен түракты секторлық жылдамдықпен қозғалады. Бул конустық
қималардың фокусында екінші дене болады. Мұндай орбита ұйтқымайтын немесе
Кеплер орбитасы деп аталады. Егер өзара тартылатын денелер екеуден коп
немесе олардың ең болмагаңда біреуінің пішіні сферадан өзгеше болса, оңда
олардың орбиталары өр түрлі жөне күрделі келеді. Мұндай аспан дене олары
ұйтқыған орбиталар деп аталады, ал аспан денелерінің өзін тартатын
орталық дененің айналасында конустық қималар бойымен жүретін қозғалысынан
ауытқуын аспан дейді. Ұйтку массаларының ортак центрінен айналатын екі
сфералық денені басқа бір немесе бірнеше аспан денелерінің өзіне тартуы,
өзаратартылатын аспан денелерінің сфералық пішіннен ауыткуы салдарынан
болады. Мыс, Жер қозғалысына ең көп әсер ететін Есек қырған (Юпитер)
планетасының тарту күші Бірақ ол Күннің Жерді гартт күшінің 510 5
бөлігіңдей тт болғаңдықтан Жердің орбнтасына айтарлыктай әсер етпейді.
Аспан дене орбитесы аспан механикасында зерттеледі
1.2.Аспан денелерінің тартылыс күштері әсерінен қозғалысы
I. Космостық жылдамдықтар және орбиталардың пішіні.
Айдың қозғалысын бақылауларға сүйене отырып және планеталар
қозалысының Кеплер ашқан заңдарын талдай келіп, И. Ньютон (1643—1727)
бүкіл әлемдік тартылыс заңын ашты. Сендерге физики курсынан белгілі осы заң
бойынша, Әлемдегі барлық денелер бір-біріне өз массаларының көбейтіндісіне
тура пропорционал және йра қашыктықтарының квадратына кері пропорционал
күшпен тартылады:
Мұндағы т1 және т2 екі дененің массасы, r олардың ара қашыктығы, ал О
гравитациялық тұрақты деп аталатын пропорционалдық коэффициент. Оның сан
шамасы масса, күш және қандай бірліктер арқылы ернектелуіне байланысты.
Бүкіл әлемдік тартылыс заңы планеталар мен кометалардың Күн козғалысын және
серіктердің планеталарды айнала, қос және еселі жұлдыздардың олардың ортақ
масса айналуын түсіндіреді.
Ньютон, өзара тартылыстын әсерінен денелердің бір-біріне қатысты
эллипс (дербес жағдайда, дөңгелек бойымен), парабола және гипербола
бойымен қозғалатынын дәлелдеді. Ньютон орбита түрінің дененің сызып өтетін
орбитаның берілген нүктесіндегі оның жылдамдыгына тәуелді болатынын
тағайындады. [2]
Белгілі бір жылдамдық кезінде дене тартушы центрді айнала шеңбер
сызады. Жердің жасанды спутнигі есебінде үшырылатын жслсрге сондай
жылдамдық беріледі де, оны бірінші космостық немесе дөңгелектік жылдамдық
деп атайды (Бірінші космостық жылдамдықты есептеп шығаруға арналған
форманың қорытуы физика курсынан мәлім). Жер бетіне жуық
орында бірінші космостық жылдамдық 8 кмс шамалас (7,9 кмс).
Егер денеге дөңгелектік жылдамдықтан 2 есе артық жылдамдық
(11,2 кмс) берілсе, екінші космостық немесе параболалық
жылдамдыққа ие болады да, дене Жерден мүлдем қара үзіп кетеді,
сөйтіп ол Күннің серігіне айналады. Бұл жағдайда дененің
Жерге қатысты козғалысы парабола бойымен болады. Жерге
қатысты әлгіден де гөрі үлкенірек жылдамдық берілсе, дене гипербола
бойымен үшып кетеді. Парабола не гипербола бойымен қозғалған дене
Күнді бір-ақ рет орағытып шығады да, мүлде одан жырақтап кетеді.
Жердің өз орбитасының қозғалысының орташа жылдамдығы 30 кмс. Жер
орбитасы шеңберге жуық, демек, Жердің орбита бойымен жыл-дамдығы Жердің
Күннен ара кашықтығындай дөңгелектік жылдамдыққа жуық. Жердің Күннен
қашықтықтығындай орында параболалық жылдамдыққа жуық.
Кеплер заңдар өзара тартылыс әсерінен қозғалатын екі оңашаланған
дененің қозғалысын қарастырғанда ғана мүлтіксіз дәл орындалады. Күн
жүиесінде планета көп, олардың бәрі тек Күнге тартылы қоймайды, бірін-бірі
де тартады, сондықтан олардың козғалыс Кеплер заңдарына дәлме-дәл
бағынбайды.
Дәл Кеплер заңдары бойынша болатын қозғалыста ауыткуды ұйытқулар деп
атайды. Күн жүйесінде ұйытқулар сонша көп емес, өнткені әр планетаның Күнге
тартылуы өзге плане талардың тартуынан анағүрлым күштірек.
Юпитер планетасы Жерден гөрі 300 есе салмақтырақ, Күн
жүиесінде ең күшті ұйытқуларды туғызатын сол. Астероидтармен кометалар
жақындап келгенде олардың қозғалысына әсіресе Юпитер күшті әсер етеді.
Атап айтқанда, кометаның Юпитер мен Күнінң тартуынан алған
үдеулері бағыттас болса, комета жылда мейлінше артып, ол гипербола бойымен
қозғалады да, Күн жүйесінен мүлде шығып кетеді. Юпитердің тартуы кометаны
кідіртіп, ұстап қалған кезі де болған, содан оның орбитасының
эксцснтриситеті кеміп, айналыс периоды күрт кеміген.
Планеталардың көрінетін орындарын есептеп шығарғанда ұйытқуларды
ескеруге тура келеді. Қазір мүндай есептерді шығаруда тез есептейтін
электрондық-есептегіш машиналар көмектеседі. Жасанды аспан денелерін ұшырып
жіберуде және олардың траекторияларын есептеуде, аспан денелерінің
қозғалыстарының теориясын, атап айтқанда, ұйытқу теориясын пайдаланады.
Планетааралық автоматтық станцияларды күні бұрын есептелісн
траекториямен қалаған жаққа жіберу, қозғалысындағы ұйытқуды ескере отырып,
оны нысанаға жеткізу мүмкіндігі — осының бәрі табиғат заңдарын танып біле
алатынымыздың айқын імлелдері. Дінге сенушілердің түсінігі бойынша аспан —
құдайлар мекені, бірақ қазір ол да, Жер сияқты, адамзат шарлаған жай болып
отыр. Дін қашанда Жер мен көкті қарама-қарсы қойып, аспанға қол жетпейді
деп уағыздап келген еді. Қазір адам қолымен жасалған жасанды аспан денелері
планеталар арасын шарлауда, адам олардың жүрісін зор қашықтықтан радио
арқылы басқара алады.
Нептунның ашылуы. Ғылым табыстарының бір айқын мысалы, табиғатты танып
білуімізде шек болмайтындығының бір
айғағы, Нептун планетасының бар екенін "қаламның үшымен"
септеу арқылы табу болды. [3]
Сатурнның арғы жағындағы Уран планетасы көп ғасырлар бойы ең жырақтағы
планета деп саналып келді, мұны XVIII ғасырдың аяғында В. Гершель ашқанды.
Құралсыз көзге Уран әрең көрінеді.
Ал XIX ғасырдың 40-жылдарында жүргізілген дәл бақылаулар Уран
қозғалысыңда сол кездегі белгілі планеталар тарапынан болатын ұйытқуларды
ескергендегі жолынан сәл ауытқитыньга көрсетті. Аспан денелерінің қозғалыс
теориясы соншама дәл және тиянақты болса да, енді сынға түсті.
Леверье (Францияда) және Адамс (Англияда), егер Уран когалысындағы
ауытқу, белгілі планеталар туғызатын ұйытқулардың әсерінен болмаса, демек,
оған тағы да бір белгісіз дсиснің тартуы әсер ететінін болжап айтты. Олар
өзінің тартуымен осындай ауытқуларды туғызатын белгісіз дене Уранның арғы
жайында болуы керек екенін дәл бір уақытта дерлік есептеп тапты. Олар
белгісіз планетаның орбитасын, оның массасын есептеп іиыгарды да, берілген
уақыт ішінде беймәлім планетаның қай жерде болуға тиісті екенін біліп, оның
аспандағы орнын көрсетті. Осы шіанета солардың сілтеген жерінен 1846 жылы,
телескоппен табылды. Оны Нептун деп атады. Құралсыз көзге Нептун
көрінбейді.
Тасулар. Бөлшектердің өзара тартылысының әсерінен дене
шар пішінін алуға тырысады. Күннің, планеталардың, олардың
ісріктерінің және жұлдыздардың шар тәріздес болуы осыдан. Айналудан денелер
қабысады, айналу осінің бойымен сығылады. Сондықтан Жер шары полюстері
жағынан аздап сығылыңқы, бәрінен де көбірек сығылған шапшаң айналатын
Юпитер мен Сатурн.
Бірақ өзара тартылыс күштерінің әсерінен де планеталардың пішіні
өзгере алады. Екінші бір дененің гравитациялық тартылыс әсерінен шар
тәрізді дене (планета) тегінде қозғалғанда барлық тартылыс күші оның
центріне түскендей қозғалады. Дегенмен, дененің жеке бөліктері тартатын
денеден әр түрлі қашықтықта түрады, сондықтан олардың ішіндегі
гравитациялық үдеу де әр түрлі, осының салдарынан планетаны деформациялауға
тырысатын күштер пайда болады. Планетаның берілген нүктесінде және
центріңде екінші дененің тартуынан болатын үдеулердің айырмасы тасу үдеуі
деп аталады.
Мысалы Жер — Ай жүйесін алып қарайық. Жер центріндегі бір масса
элементі Ай жақ бетіндегі әлгіндей массадан гөрі Айға нашарлау, ал қарама-
қарсы жақтағы сондай массадан күштірек тартылады. Оның нәтижесінде Жер және
алдымен Жердің су қабығы, Жерді Аймен қосатын түзудің бойымен екі жаққа
карай созылады. Көрнекілік үшін мүхит бүкіл Жерді қаптайды деп көрсетілген.
Жер — Ай сызығының бойында жатқан нүктелерде су деңгейі бәрінен жоғары —
онда тасулар. Жер центрінен ететін және Жер — Ай сызығына перпендикуляр
болып келетін дөңгелек бойыңда су деңгейі бәрінен төмен — онда қайту.
Жердің тәуліктік айналысы кезінде Жердің әр түрлі орындары тасу
мен қайту алқабына кезекпен ұшырап отырды. Бір тәулік ішінде екі тасу
және екі қауту болатынын аңғаруға болады..
Аспан шырактарының Жерге қатысты қозғалыс жылдамдықтары көру
сәулесінің бойымен (сәулелік жылдамдықтар) спектрлік анализдің көмегімен
Доплер эффектісінің негізінде анықталады: егер жарық көзі мен бақылаушы бір-
біріне жақындаса, онда спектрлік сызықтардын, орнын анықтайтын толқын
ұзындығы артады. Бұл тәуелділік мына формуламен өрнектеледі, мұндағы
салыстырмалы қозғалыстың таңбасы ескерілген (жақындасу минус таңбасымен
алынады) сәулелік жылдамдығы, А0
жарық көзі қозғалмай тұрғандағы жарық толқынының ұзындығы,
— жарық көзі қозғалған кездегі толқын ұзындығы және с
жарық жылдамдығы.
Басқаша айтқанда, жарық көзі мен бақылаушы бір-біріне
жақыңдаған кезде спектр сызықтары онын күлгін шетіне қарай, ал қашықтағанда
қызыл шетіне қарай ығысады.
Аспан денелерінің жылдамдықтарының өзі (олар ондаған және жүздеген
кмс болады) соншалықты мардымсыз ығысу тудыратындықтан, оларды
спектрограммада тек микроскоптын көмегімен ғана өлшеуге болады. Оның толқын
ұзындығының қаншама өзгерісіне сәйкес екенін білу үшін спектрдің масштабын,
яғни біз спектрдің бойымен 1 мм жылжығанымызда толқын ұзындығы қанша
өзгеретінін білу керек. Формулаға А, Д0 және с = 300 000 кмс шамаларын
қойып, шырақтың V сәулелік қозғалыс жылдамдығын анықтауға болады. [4]
Спектрі бойынша жарқыраған объектінін температурасын да анықтауға
болады. Дене қып-қызыл етіліп кыздырылғанда, оның тұтас спектрінде ең
жарығырағы кызыл белігі болады. Одан әрі қыздырғанда, спектрде ең күшті
жарықтылық сары, онан соң жасыл т. т. беліктеріне ауысады. Бұл құбылыс
Виннің ығысу заңымен сипатталады, бұл заң сәуле шығару спектріндегі
максимум қалпынын дененің температурасына тәуелділігін керсетеді. Осы
тәуелділікті біле отырып, Күннің және жұлдыздардың температурасын
тағайындауға болады. Планеталардың температурасын және жұлдыздардың
температурасын арнайы жасалған инфрақызыл сәулелер қабылдағыштарының
көмегімен де анықтауға болады.
Космостық техника көмегімен жүргізілетін зерттеулер аспан денелерін
және космостық ортаны зерттеу әдістерінде ерекше орын алады. 1957 жылы КСРО-
да әлемдегі бірінші Жердің жасанды спутнигін жіберу мұның бастамасы болды.
Космонавтика жедел дами отырып мыналарды мүмкін етті:
1) Жердің атмосферадан тысқарғы жасанды спутниктерін жасау;
2) Айдың және планеталардың жасанды спутниктерін жасау;
3) Жерден басқарылатын приборларды Айға және планеталарға ұшырып
жеткізу және оларды түсіру;
4) Жерден басқарылатын, Ай бетіңде жүре алатын және Айдың топырақ
жынысын және түрліше елшеулердің жазбаларын Жерге жеткізетін автоматтарды
жасау;
5) Адамдары бар лабораторияларды космосқа ұшыру және оларды Айға
қондыру.
Космос аппараттары электромагниттік сәулелерді барлық толқын
ұзындықтары диапазонында зерттеуге мүмкіндік туғызды. Атмосферадан тысқарғы
бақылаулар жер атмосферасы күшті жұтып қоятын сәулелерді: шеткергі
ультракүлгін, рентген және инфрақызыл сәулелерді, Жерге дейін жетпейтін
радиосәулелердің бағзы бір толқын ұзындықтарын, сонымен қатар Күннің және
басқа денелердің корпускулалық сәулелерін қабылдап алуға мүмкіндік берді.
Жұлдыздар мен тұмандықтардың, планета-аралық және жұлдыз-аралық ортаның
шығаратын сәулелерінің бұған дейін қолға тимей келген түрлерін зерттеулер
Әлемде өтіп жатқан физикалық процестер жайлы біздің білімімізді байыта
түсті. Мәселен, осыған дейін белгісіз болып келген рентген сәулелерінің
көздері ашылды.
Бізден тым шалғай орналасқан денелер мен денелер жүйесі жайлы көптеген
мәліметтер түрліше космос аппараттарыңда орналастырылған приборлардың
кемегімен орындалған зерттеулердің арқасында алынды.
Соңғы ондаған жылдар ішінде жүргізілген астрофизикалық зерттеулердің
нәтижелері бізді қоршаған әлемде біршама күшті өзгерістердің өтіп жатқанын
көрсетті, олардың тек жеке-дара объектілерге ғана емес, тұтастай алғандағы
Әлемге де қатысы бар.
1.3. Аспан сферасы.
Астрономияның мақсаттарының бірі – шырақтардың көрінерлік орнын және
қозғалысын анықтау. Осы мәселелерді шешу үшін астрономияда аспан сферасы
деген ұғым енгізілген.
Аспан сферасы - дегеніміз центрінде бақылаушының көзі орналасқан,
радиусы өте үлкен бірақ шексіз емес, ішкі бетінде аспан шырақтарының
орналасуы бақылаушы тұрған жердегі және бақылау кезеңіндегі жұлдызды
аспандағыдай болатын жорамал сфера. Аспан сферасындағы шырақтардың орнын
анықтау үшін негізгі элементтерін белгілеу керек.
Аспан сферасының центрі арқылы және бақылаушы тұрған жердің тіктеуші
мен бағыттас түзу сызық – тік немесе вертикаль сызық деп аталады.
Тік сызық аспан сферасын бақылаушының төбесіндегі зенит Z және оған
қарама-қарсы надир Z деп аталатын екі нүктеде қияды.
Жазықтығы тік сызыққа перпидикуляр болатын аспан сферасының NSN үлкен
шеңбері – шын не математикалық горизонт деп аталады. [5]
Аспан сферасының РОР айналу диометрін – дүние осі деп атайды. Дүние
осі аспан сферасы солтүстік Р және оңтүстік Р дүние полюстерінде қияды.
Солтүстік дүние полюсінен қарағанда аспан сферасының айналуы сағат тіліне
бағыттас борлады.
Солтүстік дүние полюсіне өте жақын орналасқан Темір Қазық деп аталатын
немесе Полярная жарық жұлдыз бар.
Жазықтығы дүние осіне перпендикуляр болатын аспан сферасының QQQ
үлкен шеңбері – аспан экваторы деп аталады. Аспан экваторы аспан сферасын
оңтүстік және солтүстік жарты сфераларға бөледі. Аспан экваторы
математикалық горизонтпен шығыс Е және батыс W нүктелерді қиылысады.
Дүние полюстері, зенит және надир арқылы өтетін аспан сферасының Р Z
Р ZР үлкен шеңбері аспан меридианы деп аталады. Аспан меридианы
математикалық горизонтпен солтүстік N және оңтүстік S нүктелерде
қиылысады. Солтүстік N нүкте дүниенің солтүстік полюсіне жақын, ал оңтүстік
S нүкте – дүниенің оңтүстік полюсінежақын орналасқан. Солтүстік N және
оңтүстік S нүктелерді қосатын NS сызығы талтүстік сызық деп аталады. Аспан
меридианы аспан эваторымен Q және Q екі нүктелерінде қиылысады. Осы
нүктелер аспан экваторының жоғарғы Q және төменгі Q нүтелері деп
аталады.
Жазықтықтары математикалық горизонт жазықтығына параллель орналасқан
аспан сферасының кіші шеңберлері – альмукантараттар деп аталады. Зенит Z
және надир Z арқылы өтетін аспан сферасының үлкен жатры шеңберлері
вертикаль немесе биіктік шеңберлері деп аталады. Зенит Z , надир Z , шығыс
Е және батыс W нүктелері арқылы өтетін аспан сферасының үлкен шеңбері –
бірінші вертикаль деп аталады.
Жазықтықтары аспан экваторының жазықтығына паралель болатын аспан
сферасының в кіші шеңберлері сеткелік немесе аспан паралельдері деп
аталады. Солтүстік дүние полюсі Р және оңтүстік дүние плюсі Р арқылы өтетін
аспан сферасының үлкен жарты шеңберлері ауысу немесе сағаттық шеңберлер деп
аталады.
Күннің жылдық көрінерлік қозғалысының жолы эклиптика γ ε ε γ деп
аталады. Эклиптика мен аспан экваторы көктемгі γ және күзгі күн
мен түн теңелу нүктелерінде қиылысады, ал осы екі жазықтықтардың арасындағы
бұрыш ε 230 26 1 тең. [6]
Жердің өз осінен айналатындығынан жұлдыздар аспанда орын ауыстырып
қозғалып жүрген сияқты болып көрінеді. Егер бетімізді горизонттың оңтүстік
жағына беріп, Жердің солтүстік жарты шарының орталық ендіктеріндегі
жұлдыздардың тәуліктік қозғалысын бақылайтын болсақ, онда мынаны байқауға
болады: Жұлдыздардың горизанттық шығыс жағында туып, оңтүстігіне қарай ең
жоғары көтеріліп, батыс жағында бататынын, яғни олар сағар тілі бағытында
солдан оңға ұқарай қозғалатынын байқауға болады.
Назар салып қарасақ, Темірқазық жұлдызы горизантқа қатысты өзінің
орынын онша өзгертпейтінін байқауымызға болады. Ал басқа жұлдыздар бір
тәулік ішінде толық дөңгелек (центр Темірқазықтың маңында) сызып шығады.
Бұған Айсыз түні қойылған мынадай тәжірибе арқылы оңай көз жеткізуге
болады. Фотаоппаратты шексіздікке оңтайлап, оны темірқазыққа
бағыттайықта, осы қалпынан табжылтпай бекітейік объектив түгел ашылып
тұратын етіп, затворды (қалқан) жарты не бір сағат ашайық. Осылайша
түсіріліп алынған суретті айқындағаннан кейін, ондан біз коцентрлі
доғаларды – жұлдыз жолының іздерін көреміз. Осы доғалардың ортақ центрі,
яғни жұлдыздардың тәуліктік қозғалысы кезінде мызғымай өз орнына қалатын
нүкте - шартты түрде солтүстік дүние полюсі деп аталады.
Әрі жер шарын, әрі аспан сферасын қатар сызытын болсақ, жер бетінің О
нүктесіндегі бақылаушының көзін аспан сферасының центрі етеп алып, қалаған
радиуспен аспан сферасын жүргізейік. Бақылаушы тұрған орнының географиялық
ендігі φ болсын.
Дүние осі жер осіне параллель, тік сызық Жердің центрі арқылы өтеді
математикалық горизонт тік сызыққа перпендикуляр, ал Жер экваторы Жер осіне
перпендикуляр Lq TO және LNOP бұрыштардың өзара тең екенін көреміз. Себебі
олардың қабырғалары өзара перпендикуляр. Ал Lq TO = φ және LNOP =һ
болғандықтан
Һ= φ
Яғни дүние полюсінің биіктігі географиялық ендікке тең. Бұл теоремаға
сүйеніп аспан сферасының элементтерінің өзара орналасуын көрсетейік.
Зейнет пен поюс аралығы - 900 - φ : Зейнеттің ауысуы – φ; аспан
экваторымен математикалық горизонт жазықтықтарының арасындағы бұрыш - 900
– φ.
Әртүрлі ендікте дүние полюсінің математикалық гаризонтан биіктігі әр
түрлі болғандықтан, әртүрлі ендікте аспан сферасының айналу жағдайы әр
түрлі болады.
Бақылаушы Жердің солтүстік полюсінде болғанда ендік - φ = 900
ендеше полюстің горизонтан биіктігі Һр да 900 тең болады да Z полюс Р мен
дәл келеді, сондықтан горизонт аспан экваторымен беттеседі, Шырақтар тәулік
бойы горизонтқа параллель қозғалып отырады. Шырақтардың бірде – бірі не
шықпайды, не батпайды. [7]
Жердің оңтүстік полюсінде де шырақтардың тәуліктік қозғалысы да дәл
осындай болады, тек зенит пен дүниенің оңтүстік полюсі дәл келеді.
1.4. Күннің көрінерлік жылдық қозғалысы.
Күн сайын Күн шығыс жақтан шығып, батысқа қарай аспанмен жүріп отырып,
батыс жақтан батады. Бүл Күннің тәуліктік қозғалысы, шынында Жердің өз
осінен айналуынан болатын тек көрнекілік қозғалыс екенін білеміз.
Бұл тәуліктік қозғалысынан басқа Күннің жылдық қозғалысы да болады,
яғни жыл бойы Күн аспанда жұлдыздар арасында батыстан шығысқа қарай
қозғалып бір жыл өткен соң аспандағы бастапқы орынына келеді. Сөйтіп
Күннің жұлдыздарға қатысты орны өзгеріп отырады. Күннің осындай жылдық
қозғалысы болатындығына қалай көз жеткізуге болады№ Түн ортасында аспан
меридианын басап өтетін жұлдыздар Күнге қарама қарсы орналасады. Күндер
өткен сайын Меридианға басқа бір жұлдыздардың келетінін көріп, жұлдызы
аспаның жыл мезгілдеріне қарай түрі өзгеретінін байқаймыз. Осыдан, Күннің
экваторлық координатасының біреуі – тура шарықтау -сы бір жылда 00
–тан 3600-қа дейін өзгеретінін анық білеміз.
Күннің екінші экваторлық координатасы да – ауысу б – сы өзгереді.
Күннің жоғарғы кульминациядағы биіктігі
Һ0=900 - φ +б0
Жаздыгүні Жердің солтүстік жартысында Күннің жоғарғы
кульминациясындағы биіктігі қысқа қарағанда көбірек болады. Жыл бойы
Күннің тал түстегі биіктігі анықталған бір ендікте өзгеріп отырады.
Осыдан, Күннің ауысу өзгеретінін білеміз. Бір жылдың ішінде күннің ауысу-
26-230 –тен + 23,26 –ке дейін өзгереді.
Күннің жұлдыздар арасында бір жыл бойы жүретін жолын эклиптика деп
атайды. Эклиптика аспан сферасының үлкен шеңбері болады да, аспан
экваторына 230 -261 көлбеу орналасадыбұл бұрышты Е деп белгілеп,
эклиптиканың көлбеулігі деп атайды.
Эклиптиканың аспан экваторымен қиылысу нүктелерін көктемгі Т және
күзгі Күн мен Түн теңесу нүктелері деп атайды.
Эклитиканың бойындағы жұлдыздарды ертеде 12 жоқ жұлдызға бөлген. Осы
шоқ жұлдыздар алып тұрған аспанның алабын 30 задиак жануарлар деңгелері
деп атайды. Күн жыл бойы бұл шоқ жұлдыздарды кезек-кезек басып өтеді де,
әр қайсысының да орта есеппен бір айдай болады.
Зодиакал шоқжұлдыздардың аттары:
Жыл мезгіл Шоқжұлдыздың аты Ай
Көктем Балықтар Наурыз
Тоқты Сәуір
Торпақ Мамыр
Жаз Егіздер Маусым
Шаян Шілде
Арыстан Тамыз
Күз Бикеш Қыркүйек
Мизан Қазан
Сарышаян Қараша
Қыс Мерген Желтоқсан
Ешкі мүйізі Қаңтар
Суқұйғыш Ақпан
Эклиптика бойымен Күн бір жылда толық бір айналады да, оның экваторлық
координаттары былай өзгереді:
21 Наурыз 00 00
22 маусым 900 +23-26
23 Қыркүйек 1800 00
22Қаңтар 2700 -23-26
Күннің эплитика бойын қаулап жүретін жылдық қозғалысы дегеніміз
шындығында тек көзге солай көрінетін қозғалыс. [8]
Дұрысында ол Жердің Күнді айналып қозғалуының салдаынан болады. Өз
осін айналумен қабат Жер бір жыл ішінде өз орбитасымен Күнді бір айналып
шығады. Жердің қозғалысы бір қалыпты болмайды, сондықтан Күннің көрінерлік
жылдық қозғалысы да бір қалыпты: қыстыгүні Күн шапшаңырақ, жаздыгүні
ақырынырақ қозғалады.
ІІ Тарау
2.1.Аспан денеленірің қозғалысын анықтау.
Сфералық үшбұрыш
Аспан денелерінің көрінерлік орындары мен қозғалыстарын анықтау
есептерінде сфералық үшбұрыштар қолданады. Сфералық үшбұрыш дегеніміз
сфераның бетіндегі үш үлкен шеңберлердің доғалырының арасындағы АВС
фигурасы. Сфералық үшбұрыштық қабырғалары үлкен шеңберлердің доғасы болады
да ал қабырғаларының жазықтықтарының аралықтарындағы екі жақты бұрыштар
оның бұрыштары болады. Сфералық үшбұрыштардың бұрыштары төбелері арқылы
қабырғаларына өткізген жанамалардың арасындағы бұрыштарымен өлшенеді.
Қабырғалары мен бұрыштары 180 0 –тан кем сфералық үшбұрыштарды
қарастырамыз. Бұрыштарын А,В,С деп, қарама-қарсы жатқан қабырғалары а,в,с
деп белгілейік Сонда 180о А+В+С 540о, а+в+с 3600
Қабырғалары мен бұрыштарының аралықтарында көптеген тригонометриялық
тәуелдіктер бар. Солардың бірнешеуін қорытып шығарайық.
АВС сфералық үшбұрыш радиусы R, центрі О нүктеде болатын сфераның
бетінде орналассын. А төбесінен в,с қабырғаларына АЕ, АД жанамаларды
жүргізейік. ОВ,ОС радиустерін осы жанамаларға дейін жалғастырып Е,Д
нүктелерін түзумен қосамыз. Сонда бірнеше жазық үшбұрыштар шығады. АДЕ, ОДЕ
үшбұрыштарына косинустар теоремасын қолданып ДЕ қабырғасын табамыз:
ДЕ2 = ОД2 +ОЕ2 – 2ОД ∙ ОЕ ∙ соs а,
ДЕ2 = АД2 +АЕ2 – 2АД ∙ АЕ ∙ соs А.
Бірінші теңдіктен екіншіні алып шығарсақ, сонда
О = ОД2 – АД2 + ОЕ – АЕ2 – 2ОД ∙ ОЕ ∙ соs а + 2АД ∙ АЕ ∙ соs А.
ОАЕ және ОАД тік үшбұрыштардан АД, АЕ, ОД, ОЕ қабырғаларын табуға
болады:
ОД2 – АД2 = R2, ОЕ2 – АЕ2 = R2, AД = R ∙ tg в, АЕ= R ∙ tg c.
ОД =, ОЕ =.
Осы мәндерді жоғарғы теңдікке қойып, соs а табамыз:
соs а=соs в ∙соs с + sin в ∙ sin о ∙ соs А.,
яғни, сфералық үшбұрыштың қабырғасының косинусы басқа екі
қабырғаларының косинустарының көбейтіндісі мен қабрғаларының синустерінің
көбейтіндісінің бірінші қабырғаға қарсы жатқан бұрыштың косинусына
көбейтіндісінің қосындысына тең. Қалған екі қабырғаға да осындай
формулаларды шығаруға болады:
соs в = соs а ∙ соs с + sin а ∙ sin с ∙ соs В,
соs с = соs а ∙соs в + sin а ∙ sin в ∙ соs С.
Бұл формулалар сфералық тригонометрияның косинустар теоремасы деп
аталады.
Тартылыс күштің әсерінен аспан денесі екінші дененің гарвитациялық
өрісінде конус қимасы эллипис, парабола, гипербола бойынша қозғалады.
[9]
Бұл Кеплердің жалпы І-заңы. Осы түрінде бұл заң барлық аспан
денелерінің қозғалысын дұрыс көрсетеді. Басқаша айтқанда, кометалардың
планеталардың серіктерінің физикалық қос жұлдыздарының жасанды денелердің
тағы басқа гравитациялық өрістегі қозғалысының формасын анықтайды.
Орбитаның формасы тек бастапқы v0 жылдамдығына байланысты екенін
көрсетейік. Шынында да,
1. Эллипс: c 0, ;
2. Парабола, е = 1, c = 0, ;
3. Гиперболла e 1 c 0, ;
Енді Кеплердің ІІІ- заңын қорытып шығарамыз. Аудандық интегралдық с3
тұрақтысы екі еселенген секторлық жылдамдық.
Демек,
Сонда
Орбитаның параметрі р= (1-е2)
Сондықтан,
немесе
Орбитаның параметрі
Сондықтан
,
ал
Сонда
=
немесе
- тұрақты.
Бұл Кеплердің ІІІ – заңының математикалық түрі. Екі планета үшін (10)
Теңдеу мынадай жазылады.
(ІІ)
Кеплердің ІІІ заңы былай атылады.
Планеталардың сидерлық айналыс периодтарның квадраттарының планете мен
Күннің массаланың қосындысына көбейтінділері олардың орбиталарының үлкен
жарты осінің кубтеріне тура пропорционал.
Планеталардың массалары Күннің массасына салыстырғанда өте аз
болғандықтан m1, m2 M:
Кеплердің эмтирикалық ІІІ -заңының осы түрдегі өрнегі алынады.
Кпелердің ІІІ заңының дәл түрін тек Күн системасындағы денелерге ғана
емес, кез-келген системаларға қолдануға болады. Сонда (10) формулада М –
центрлік орталық дененің массасы, ал m – қозғалатын дененің массасы.
Мұнымен қатар (10) өрнекті планета мен олардың серіктеріне және қос
жұлдыздарға да қолдануға болады.
Күннің системасында бір планета ғана емес, 9 – ірі планета және толып
жатқан ұсақ планеталар, олардың серіктері, комметалар бар. Осы денелер
әлемдік тартылыс заңы бойынша біріне – бірі әсер етеді, сондықтан олардың
қозғалыстары Кеплер заң дарына бағынатын қозғалыстардан ауытқиды. Осындай
қозғалысты ауытқыған қозғалыс деп атайды. [10]
Кеплер заңдарынан шын қозғалыстың ауытқуын ұйытқу немесе
теңсіздіктер дейді. Теңсіздіктер дегеніміз шырақтардың ауытқымаған және
ауытқыған қозғалыстарындағы орындарының координаттарының айырымы, ал
ауытқыған қозғалыстық элементтері өзгермелі болатын Кеплерлік қөозғалыс
деп қарастыруға болады. Элементтердің өзгеруі теңсіздітер приодты,
ғасырлы және аралас болады. Күн системасының денелерінің ғасырлы
теңсіздіктері орбиталардың өзара орналасуына тәуелді болады. ().
Периодты теңсіздіктер денелердің салыстырмалы орналасыуна байланысты,
сондықтан белгілі бір периодпен қайталанып отырады.
і, а,е, t, . Біздің планеталық система болашақта да қазіргі
күнін сақтайды. Бірақ Күн системасының бірнеше миллиард жыл бойы
орнықтылдығы туралы мәселе әлі шешілген жоқ.
Ауытқытушы күшті түсіндіру үшін үш аспан денесін қарастырайық: Күн С
(М), бірінші планета, Р1(m1) және екінші планета Р2(m2) үшінші планетаның,
Күннен қашықтықтары ч1 ч2 ал өзара қашықтығы – ч болсын. Бұл үш денеміз бір-
бірімен бүкіл әлемдік тартылыс заңы бойынша тартылады.
Күннің планетаға қарай алатын үдеуі Күннің Р2 планетаға қарай
алатын үдеуі , Р1 планетаның Күнге салыстырмалы қозғалысын
қарастырайық. Осы жағдайда Р1 планетаға әсер етуші күштер төменгі жазылған
үдеулерді тудырады.
- Күнге бағытталған.
- Р2 планетаға бағытталған,
- Р2 С бағытқа паралель.
Бірінші үдеу Күннің гравитациялық өрісіндегі салыстырмалы қозғалыстың
үдеуі. Тек осы үдеумен планета Р1 Күнді Кеплердің заңдары бойыншаайналады.
ω1, ω2 үдеулер ауытқу тудырушы күштің үдеуі Ауытқушы күштің әсерінен
Р1 планетаның қозғалысында ауытқулар теңсіздіктер пайда болады.
Ауытқушы күш екі күштің нәтижесінен пайда болады.
І. Р2 планетаның бірінші планетаға өткен әсерінен,
2. Р2 планетаның Күнге әсер ететіндігінене.
Ал ω1 үлеу ω2 үдеуге қарсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 3
І- Тарау.
1.1. Аспан денелерінің
қозғалысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2.Аспан денелерінің тартылыс күштері әсерінен қозғалысы... 11
1.3. Аспан
сферасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 18
1.4. Күннің көрінерлік жылдық қозғалысы ... ... ... ... ... ... .. ... ...
21
ІІ Тарау.
2.1. Аспан денеленірің қозғалысын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ..
24
2.2. Кеплердің эмпирикалық
заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.3. Аспан денелерінің пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... 32
2.4. Ғылым аспанның ғажайып сырларын ашты ... ... ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 52
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 54
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы. Аспан
денелдер. Оның алыс дүние хабаршысы деп бекер айтпаған. Ай-Жер ең жақын
аспан денесі, сондықтан да ол бәрінен жақсы зерттелген.Аспан әлемінің, яғни
кеңістіктің сырын ашуда астрономиның еңбегі айрықша зор.
Аспан денелерінің қозғалыс заңдылықтарын зерттеп, олардың
траекторияларын анықтау әдістерін береледі де, өзара әсеріне қарай отырып
аспан денелері системаланың орнықтылығын зерттейді
Астрономияяның аспан денелерінің шығу тегі мен дамуы зерттелетін
бөлімі космогония деп аталады.
Белгілі бір ұйғарымға келуге Күн жүйесінің пайда болуы жөніндегі
алғашқы ғылыми болжамдар маңызды роль атқарды. Бүкіл әлемдік тартылыс
заңының негізінде жасалған неміс философы И. Канттың гипотезасы осындай
еді. XVIII ғасырдың ортасында Кант бейберекет қозғалыстағы тозаңдардың суық
бұлтынан Күн жүйесі пайда болған деген пікірді айтты. 1796 жылы француз
ғалымы П. Лаплас Күн мен планеталар, бұрыннан айналып тұрған, газды
тұмандықтан түзілген деген гипотезаны толық сипаттап баяндады. Лаплас Күн
жүйесіне тән негізгі сипаттарды ескерді.
Жердің және күллі Күн жүйесінің шығу тегі жайындағы мәселері шешуде
біз бақылайтыңдай басқа мүндай жүйенің жоқтығы едәуір қиыншылық келтіреді.
Біздің Күн жүйесіне әзір онымен салыстырарлык ештеңе жоқ. Ұқсас жүйелер көп
болуы және олардың пайда болуы кездейсоқ емес, заңды құбылыс болуы тиіс.
Қазіргі кезде Күн жүйесінің пайда болуы жайлы қайсыбір гипотезаны
тексеру көзінде негізінен Жер мен Күн жүйесіндегі басқа денелердің тау
жыныстарының химиялық құрамы мен жасы жөніндегі деректерге сүйенеді.
Жыныстың жасын анықтаудың ең дәлірек тәсілі осы жыныстағы радиоактивті
уранның мөлшерінің қорғасынның мөлшеріне қатынасын есептеуде болып
табылады. Мұның мәнісі мағынасы қорғасын — уранның өздігінен ыдырауынан
шығатын ең ақырғы өнім. Осы процестің жылдамдығы дәл белгілі де, оны
ешқандай тәсілмен өзгерту қолдан келмейді. Жыныста уран неғүрлым аз қалса,
ал қорғасын көп жиналса, солғүрлым оның жасы үлкен болады, Жер қабығындағы
ең көне тау жыныстарының жасы бірнеше миллиард жыл. Жер тұтасымен алғанда
жер қабығынан, әлбетте, ертерек пайда болған.
Қазіргі кезде ғалымдар Жер ешқашанда газ күйінде де, отты сүйық
күйінде де болған емес деген қорытындыға келді.
Қазіргі дәуірдегі ең жете дамытылған гипотеза, ягни орыс академигі О.
Ю. Шмидтің (1891—1956), гипотезасының, осы ғасырдың орта шеніндегі
еңбектерінде негізі қаланған.
Шмидт гипотезасы бойынша планеталар осыдан сәл ертерек пайда
болған Күнді түрліше орбиталар бойымен айналып жүрген зор газ-
тозаңды суық бұлттың затынан пайда болған. Келе-келе бұл бұлттың
пішіні өзгерген. Бөлшектердің арасындағы соқтығысулар мен энергия
алма-сулар бұлтты бірте-бірте қабысуға әкеп тіреді, ал бөлшектердің
орбиталары дөңгелек пішінге айнала бастады. Ал XIX ғасырдың 40-
жылдарында жүргізілген дәл бақылаулар Уран қозғалысыңда сол кездегі белгілі
планеталар тарапынан болатын ұйытқуларды ескергендегі жолынан сәл
ауытқитыньга көрсетті. Аспан денелерінің қозғалыс теориясы соншама дәл және
тиянақты болса да, енді сынға түсті.
Планеталардың көрінетін орыңдарын есептеп шығарғаңда ұйытқуларды
ескеруге тура келеді. Қазір мұндай есептерді шығаруда тез есептейтін
электрондық-есептегіш машиналар көмектеседі. Жасанды аспан денелерін ұшырып
жіберуде және олардың траекторияларын есептеуде, аспан денелерінің
қозғалыстарының теориясын, атап айтқанда, ұйытқу теориясын пайдаланады.
Планета аралық автоматтық станцияларды күні бұрын есептелген
траекториямен қалаған жаққа жіберу, қозғалысындағы ұйытқуды ескере отырып,
оны нысанаға жеткізу мүмкіндігі — осының бәрі табиғат заңдарын танып біле
алатынымыздың айқын дәлелдері. Нептунның ашылуы. Ғылым табыстарының бір
айқын мысалы, табиғатты танып білуімізде шек болмайтындығының бір айғағы,
Нептун планетасының бар екенін "қаламның ұшымен"есептеу арқылы табу болды.
Сатурнның арғы жағындағы Уран планетасы көп ғасырлар бойы ең жырақтағы
планета деп саналып келді, мұны XVIII ғасырдың аяғында
Ал XIX ғасырдың 40-жылдарында жүргізілген дәл бақылаулар Уран
қозғалысында сол кездегі белгілі планеталар тарапынан болатын ұйытқуларды
ескергендегі жолынан сәл ауытқитынын көрсетті. Аспан денелерінің қозғалыс
теориясы соншама дәл және тиянакты болса да, еңді сынға түсті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жұмыстың негізгі мақсаты кұрамы жағынан
аспан денелерінің қозғалысының дамуы. Онда мына мәселе қарастырылады:
аспан денелерінің қозғалыс заңдылықтарын зерттеп, олардың анықтау
әдістерін беріледі де, өзара әсеріне қарай отырып аспан денелерін
зерттедік.
- Аспан денелерінің қозғалысы.
- Аспан денелерінің тартылыс күштері әсерінен қозғалысы.
- Аспан сферасы.
- Сфералық үшбұрыш.
- Аспан денеленірің қозғалысын анықтау.
- Кеплердің эмпирикалық заңдары.
- Күннің көрінекілік жылдық қозғалысы.
- Аспан денелерінің пайда болуы және дамуы.
- Ғылым аспанның ғажайып сырларын ашты.
Дипломдық жұмыстың көлемімен құрылымы. Диплом жұмысы – тақырыптан,
кіріспеден, екі тараудан, алты тараушадан, 2 сурет, 1 кестеден
қорытындыдан, сілтемелерден және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Аспан денелерінің қозғалысы.
Екінші тарауда Аспан денелерінің қозғалысын анықтау.
І- Тарау
1.1. Аспан денелерінің қозғалысы.
Бақыланатын аспан құбылыстары женіндегі дүрыс түсінік ғасырлар бойы
жинақталды. Астрономия ежелгі Мысырда (Египетте) және Қытайда негізі
салынғаны, ежелгі грек ғалымдарының кейініректегі табыстары жөнінде,
абыздардын бақылаулары, табиғат туралы олардың жалған түсінігі жөнінде,
білімді өздерінің қамы үшін пайдаланғаны жөнінде сеңдер білесіңдер.
Астрологияны да (адамдардың және халықтардың тағдырына планеталар әсерін
тигізедіміс дейтін және шырақтардың орналасуына қарап келешек тагдырды
болжауға болады-міс дейтін жалған ілімді) туғызған абыздар.
Біздің эрамыздың II ғасырында ежелгі грек ғалымы Клавдий Птолвмей
жетілдірген, дүниенің геоцентрлік жүйесі де өздеріңе мәлім. Ол дүниенің
центрі етіп шар тәрізді болса да қозғалмайтын Жерді "қойды", ал калған
өзге шырақтар оны айналады деді. Планеталардың көрінетін тұзақ тәрізді
қозғалысын Птолемей, бір қалыпты екі дөңгелек бойымен болатын
қозғалыстардың: кіші шеңбермен жүретін планетаның өз қозғалысы мен, әлгі
кіші шеңбер центрінің Жерді айнала қозғалуының қосылуынан болады деп
түсіндірді. Алайда, планеталардың козғалысы жөнінде бақылау мәліметтері
молайған сайын мін жоқ керемет көрінген Птолемей теориясы күрделі
жөндеуді қажет етті. Барған сайын күрделенілген жүйенің жасандылығы көрініп
және теория мен бақылау арасыңда жеткілікті үйлесім болмағандықтан, оны
алмастыру (өзгерту) қажет болды. Осыны XVI ғасырда ұлы поляк ғалымы Николай
Коперник (1473—1543) істеді.
Коперник ғасырлар бойы адамдардың ойына ұялап алған Жер қозғалмайды
деген догмалық қағиданы алып тастады. Жерді қатардағы планеталар санатына
қосып, ол — Жер Күннен былайғы үшінші орында болады деп және Жер
барлық планеталармен бірге Күнді айнала кеңістікте қозғалады, сондай-ақ өз
осін айнала қозғалады деп көрсетті. Коперник сол кездегі белгілі аспан
құбылыстарын және түзақ тәрізді болып көрінетін планеталардың
козғалыстарын тек қана Жердің айналуынан және оның Күнді айнала
қозғалуынан болады деп батыл дәлелдеді. Коперниктің
гелиоцентрлік теориясымен жасалған осы астрономиядағы
және дүниеге көзкарас.
Галилео Галилей (1564—1642) телескопты алғаш аспанға
бағыттағандардың бірі болды, өзінің ашқандарын Коперник теориясының дәлелі
ретінде дүрыс түсіндірді. Мысалы, Галилей Шолпанның фазаларын ашты.
Осындай түр алмасу, Шолпан планетасының Жерді емес, Күнді айналатын
жағдайда ғана мүмкін екенін тапты. Галилей Ай бетінде таулар барын
анықтап, олардың биіктігін өлшеді. Сөйтіп Жер мен аспан денелері арасында
түпкілікті айырмашылық жоқ болып шықты: мысалы, Жер бетіндегі тауларға тән
касиеттер аспан денесінде де бар екен. Осыдан Жер сондай денелердің бірі
ғана деп сеніммен айту мүмкін болды.
Галилей Юпитер планетасының төрт серігін ашты. Олардың Юпитерді
айнала қозғалысы айналу центріңце тек Жер ғана болады деген түсінікті
бекерге шығарды. Галилей Күн бетінде дақтар бар екенін аңғарып және олардың
орын ауыстыруына қарап, Күн ез осін айналады деп қорытты. "Көктегі
мүлтіксіз тазалықтың" үлгісі деп саналатын Күнде дақтардың болуы да аспан
мен Жерде түпкілікті айырмашылық бар деген идеяны жоққа шығарды.
Құсжолы телескоптың көру өрісінде толып жатқан бәсең жүлдыздар шоғыры
болып шықты. Ендеше, адам санасында Әлем, Аристотель мен Птолемей және орта
ғасырдағы шіркеу қызметкерлері түсіндіргендей, Жерді шыр айналатын кіп-
кішкене бір дүниешік емес, ешнәрсемен салыстыруға келмейтін ересен зәулім
дүние болып табылады. Коперниктің ашқанынан әлемнің қүрылымы және аспан
денелерінің мекен-жайы жөнінде батыл философиялық қорытындылар шығарған
Джордано Бруноға (1548— 1600) шіркеу кандай озбырлық істегенін физика және
тарих курстарынан білесіңдер. Әлем құрылысы жайында ақиқат білімді тарату
хақында М. В. Ломоносов (1711—1765) шіркеу қызметкерлеріне қарсы батыл
күрес жүргізді. Ломоносов өткір және тартымды тілмен жазылған сықақ
өлеңдеріңде шіркеу надандарын келемеждеді.
Адам ойын бұғаудан босату, шіркеудің шағын, томаға түйық догмаларынан
безу, табиғатты ғылыми тұрғыдан батыл зерттеуге бастау — міне, дүниеге
көзқарас үшін Коперник, Бруно және Галилей күресінің ең басты, бүкіл
адамзаттық маңызы бар қорытыңдысы осы.
XVIII ғасырдың ортасында Кант бей берекет қозғалыстағы тозаңдардың
суық бұлтынан Күн жүйесі пайда болған деген пікірді айтты. 1796 жылы
француз ғалымы П. Лаплас Күн мен планеталар, бұрыннан айналып тұрған, газды
тұмандықтан түзілген деген гипотезаны толық сипаттап баяндады. Лаплас Күн
жүйесіне тән негізгі сипаттарды ескерді. Күн жүйесінің пайда болуы
женіндегі гипотезаның қайсысы болса да, ол сипаттарды түсіндіріп беруі
тиіс: жүйенің негізгі массасы Күннің өзінде жинакталған; планеталар мен
серіктердің орбиталары дөңгелек дерлік және олар бір жазықтықта жатады
деуге болады; олардың ара қашықтықтары белгілі заңдылықпен артып отырады;
планеталардың барлығы дерлік Күнді ғана айналып қоймай, өз осьтерінен де
бір бағытта айналады. Ол өзінің гипотезасын планеталар да, оларды түзген
зат та, бастапқы кезде ыстық, сұйық күйде болды деген көзқарастың негізінде
құрды.
Қазіргі кезде ғалымдар Жер ешқашанда газ күйінде де, отты сүйық
күйінде де болған емес деген қорытындыға келді.
Аспан денелер туралы. Білетініміздің барлығын бізге жарық баяндап
берген. Оны алыс дүниенің хабаршысы деп бекер атамаған. Ол бізге ең жадың
жұлдыз — Күн туралы, сонымен қатар адамның ойы жетпейтіндей миллиондаған
сәулелік жыл қашықтығындағы жұлдыздар туралы баяндап береді.
Қазіргі дәуірдегі ең жете дамытылған гипотеза, яғни орыс академигі
О. Ю. Шмидтің (1891—1956), гипотезасының, осы ғасырдың орта шеніндегі
еңбектерінде негізі қаланған.
Шмидт гипотезасы бойынша планеталар осыдан сәл ертерек пайда
болған Күнді түрліше орбиталар бойымен айналып жүрген зор газ-
тозаңды суық бұлттың затынан пайда болған. Келе-келе бұл бұлттың
пішіні өзгерген. Бөлшектердің арасындағы соқтығысулар мен энергия
алмасулар бұлтты бірте-бірте қабысуға әкеп тіреді, ал бөлшектердің
орбиталары дөңгелек пішінге айнала бастады.
Планеталар қозғалысының заңдарын ашуда еңбек сіңірген көрнекті неміс
ғалымы Иоганн Кеплер 1571-16030. ХVІІ ғасырдың бас кезінде бас кезінде
Кеплер Марстың Күнді айналуын зерттеу үстінде планеталар қозғалысының үш
заңын ашты.[1]
Планеталар қозғалысындағы ұйытқулар. Кеплер заңдары өзара тартылыс
әсерінен қозғалатын екі оңашаланған дененің козғалысын қарастырғанда ғана
мүлтіксіз дәл орындалады. Күн жүйесінде планета көп, олардың бәрі тек Күнге
тартылып қоймайды, бірін-бірі де тартады, сондықтан олардың қозғалысы
Кеплер заңдарына дәлме-дәл бағынбайды.
Дәл Кеплер заңдары бойынша болатын қозғалыстан ауытқуды ұйытқулар деп
атайды. Күн жүйесінде ұйытқулар сонша күшті емес, өйткені әр планетаның
Күнге тартылуы өзге планеталардың тартуынан анағұрлым күштірек.
Юпитер планетасы Жерден гөрі 300 есе салмақтырақ, Күн жүйесінде ең
күшті ұйыткуларды туғызатын сол. Астероидтар мен кометалар жақындап
келгенде олардың қозғалысына әсіресе Юпитер күшті әсер етеді. Атап
айтканда, кометаның Юпитер мен Күннің тартуынан алған үдеулері бағыттас
болса, комета жылдамдығы мейлінше артып, ол гипербола бойымен қозғалады да,
Күн жүйесінен мүлде шығып кетеді. Юпитердің тартуы кометаны кідіртіп, ұстап
қалған кезі де болған, содан оның орбитасының эксцентриситеті кеміп,
айналыс периоды күрт кеміген.
Планеталардың көрінетін орыңдарын есептеп шығарғаңда ұйытқуларды
ескеруге тура келеді. Қазір мұндай есептерді шығаруда тез есептейтін
электрондық-есептегіш машиналар көмектеседі. Жасанды аспан денелерін ұшырып
жіберуде және олардың траекторияларын есептеуде, аспан денелерінің
қозғалыстарының теориясын, атап айтқанда, ұйытқу теориясын пайдаланады.
Планета аралық автоматтық станцияларды күні бұрын есептелген
траекториямен қалаған жаққа жіберу, қозғалысындағы ұйытқуды ескере отырып,
оны нысанаға жеткізу мүмкіндігі — осының бәрі табиғат заңдарын танып біле
алатынымыздың айқын дәлелдері. Дінге сенушілердің түсінігі бойынша аспан —
құдайлар мекені, бірақ қазір ол да, Жер сияқты, адамзат шарлаған жай болып
отыр. Дін қашанда Жер мен көкті қарама-қарсы қойып, аспанға қол жетпейді
деп уағыздап келген еді. Қазір адам қолымен жасалған жасанды аспан денелері
планеталар арасын шарлауда, адам олардың жүрісін зор қашықтықтан радио
арқылы басқара алады.
Нептунның ашылуы. Ғылым табыстарының бір айқын мысалы, табиғатты танып
білуімізде шек болмайтындығының бір айғағы, Нептун планетасының бар екенін
"қаламның ұшымен"есептеу арқылы табу болды.
Сатурынның арғы жағындағы Уран планетасы көп ғасырлар бойы ең
жырақтағы планета деп саналып келді, мұны XVIII ғасырдың аяғында
Ал XIX ғасырдың 40-жылдарында жүргізілген дәл бақылаулар Уран
қозғалысында сол кездегі белгілі планеталар тарапынан болатын ұйытқуларды
ескергендегі жолынан сәл ауытқитынын көрсетті. Аспан денелерінің қозғалыс
теориясы соншама дәл және тиянакты болса да, еңді сынға түсті.
Аспан денесінің орбитасы — ғарыш кеңістігіндегі аспан денесінің
қозғалу траекториясы. Орбитаның пішіні мен дененің қозғалу жылдамдығы
тартылыс, электр-магниттік, реактивтік (құйрықты жұлдызға тән) күштерге,
сондай-ақ жарық қысымы күшіне сай анықталады. Ал жасанды ғарыш дене
орбитасының пішіні қозғалтқыш реактивті күшке байланысты өзгереді.
Карапайым жағдайда, Асапан денерінің орбитасы бір дененің екінші денеге
қатысты (мыс, планетаның Күнді айналғандағы) қозғалысы ретінде
қарастырылады. Мұңда тек екі дененің өзара тартылысы ескеріледі. Бұл
жағдайда бір дене екінші денеге қатысты конустық қима (эллипс, парабола,
гипербола) бойымен түракты секторлық жылдамдықпен қозғалады. Бул конустық
қималардың фокусында екінші дене болады. Мұндай орбита ұйтқымайтын немесе
Кеплер орбитасы деп аталады. Егер өзара тартылатын денелер екеуден коп
немесе олардың ең болмагаңда біреуінің пішіні сферадан өзгеше болса, оңда
олардың орбиталары өр түрлі жөне күрделі келеді. Мұндай аспан дене олары
ұйтқыған орбиталар деп аталады, ал аспан денелерінің өзін тартатын
орталық дененің айналасында конустық қималар бойымен жүретін қозғалысынан
ауытқуын аспан дейді. Ұйтку массаларының ортак центрінен айналатын екі
сфералық денені басқа бір немесе бірнеше аспан денелерінің өзіне тартуы,
өзаратартылатын аспан денелерінің сфералық пішіннен ауыткуы салдарынан
болады. Мыс, Жер қозғалысына ең көп әсер ететін Есек қырған (Юпитер)
планетасының тарту күші Бірақ ол Күннің Жерді гартт күшінің 510 5
бөлігіңдей тт болғаңдықтан Жердің орбнтасына айтарлыктай әсер етпейді.
Аспан дене орбитесы аспан механикасында зерттеледі
1.2.Аспан денелерінің тартылыс күштері әсерінен қозғалысы
I. Космостық жылдамдықтар және орбиталардың пішіні.
Айдың қозғалысын бақылауларға сүйене отырып және планеталар
қозалысының Кеплер ашқан заңдарын талдай келіп, И. Ньютон (1643—1727)
бүкіл әлемдік тартылыс заңын ашты. Сендерге физики курсынан белгілі осы заң
бойынша, Әлемдегі барлық денелер бір-біріне өз массаларының көбейтіндісіне
тура пропорционал және йра қашыктықтарының квадратына кері пропорционал
күшпен тартылады:
Мұндағы т1 және т2 екі дененің массасы, r олардың ара қашыктығы, ал О
гравитациялық тұрақты деп аталатын пропорционалдық коэффициент. Оның сан
шамасы масса, күш және қандай бірліктер арқылы ернектелуіне байланысты.
Бүкіл әлемдік тартылыс заңы планеталар мен кометалардың Күн козғалысын және
серіктердің планеталарды айнала, қос және еселі жұлдыздардың олардың ортақ
масса айналуын түсіндіреді.
Ньютон, өзара тартылыстын әсерінен денелердің бір-біріне қатысты
эллипс (дербес жағдайда, дөңгелек бойымен), парабола және гипербола
бойымен қозғалатынын дәлелдеді. Ньютон орбита түрінің дененің сызып өтетін
орбитаның берілген нүктесіндегі оның жылдамдыгына тәуелді болатынын
тағайындады. [2]
Белгілі бір жылдамдық кезінде дене тартушы центрді айнала шеңбер
сызады. Жердің жасанды спутнигі есебінде үшырылатын жслсрге сондай
жылдамдық беріледі де, оны бірінші космостық немесе дөңгелектік жылдамдық
деп атайды (Бірінші космостық жылдамдықты есептеп шығаруға арналған
форманың қорытуы физика курсынан мәлім). Жер бетіне жуық
орында бірінші космостық жылдамдық 8 кмс шамалас (7,9 кмс).
Егер денеге дөңгелектік жылдамдықтан 2 есе артық жылдамдық
(11,2 кмс) берілсе, екінші космостық немесе параболалық
жылдамдыққа ие болады да, дене Жерден мүлдем қара үзіп кетеді,
сөйтіп ол Күннің серігіне айналады. Бұл жағдайда дененің
Жерге қатысты козғалысы парабола бойымен болады. Жерге
қатысты әлгіден де гөрі үлкенірек жылдамдық берілсе, дене гипербола
бойымен үшып кетеді. Парабола не гипербола бойымен қозғалған дене
Күнді бір-ақ рет орағытып шығады да, мүлде одан жырақтап кетеді.
Жердің өз орбитасының қозғалысының орташа жылдамдығы 30 кмс. Жер
орбитасы шеңберге жуық, демек, Жердің орбита бойымен жыл-дамдығы Жердің
Күннен ара кашықтығындай дөңгелектік жылдамдыққа жуық. Жердің Күннен
қашықтықтығындай орында параболалық жылдамдыққа жуық.
Кеплер заңдар өзара тартылыс әсерінен қозғалатын екі оңашаланған
дененің қозғалысын қарастырғанда ғана мүлтіксіз дәл орындалады. Күн
жүиесінде планета көп, олардың бәрі тек Күнге тартылы қоймайды, бірін-бірі
де тартады, сондықтан олардың козғалыс Кеплер заңдарына дәлме-дәл
бағынбайды.
Дәл Кеплер заңдары бойынша болатын қозғалыста ауыткуды ұйытқулар деп
атайды. Күн жүйесінде ұйытқулар сонша көп емес, өнткені әр планетаның Күнге
тартылуы өзге плане талардың тартуынан анағүрлым күштірек.
Юпитер планетасы Жерден гөрі 300 есе салмақтырақ, Күн
жүиесінде ең күшті ұйытқуларды туғызатын сол. Астероидтармен кометалар
жақындап келгенде олардың қозғалысына әсіресе Юпитер күшті әсер етеді.
Атап айтқанда, кометаның Юпитер мен Күнінң тартуынан алған
үдеулері бағыттас болса, комета жылда мейлінше артып, ол гипербола бойымен
қозғалады да, Күн жүйесінен мүлде шығып кетеді. Юпитердің тартуы кометаны
кідіртіп, ұстап қалған кезі де болған, содан оның орбитасының
эксцснтриситеті кеміп, айналыс периоды күрт кеміген.
Планеталардың көрінетін орындарын есептеп шығарғанда ұйытқуларды
ескеруге тура келеді. Қазір мүндай есептерді шығаруда тез есептейтін
электрондық-есептегіш машиналар көмектеседі. Жасанды аспан денелерін ұшырып
жіберуде және олардың траекторияларын есептеуде, аспан денелерінің
қозғалыстарының теориясын, атап айтқанда, ұйытқу теориясын пайдаланады.
Планетааралық автоматтық станцияларды күні бұрын есептелісн
траекториямен қалаған жаққа жіберу, қозғалысындағы ұйытқуды ескере отырып,
оны нысанаға жеткізу мүмкіндігі — осының бәрі табиғат заңдарын танып біле
алатынымыздың айқын імлелдері. Дінге сенушілердің түсінігі бойынша аспан —
құдайлар мекені, бірақ қазір ол да, Жер сияқты, адамзат шарлаған жай болып
отыр. Дін қашанда Жер мен көкті қарама-қарсы қойып, аспанға қол жетпейді
деп уағыздап келген еді. Қазір адам қолымен жасалған жасанды аспан денелері
планеталар арасын шарлауда, адам олардың жүрісін зор қашықтықтан радио
арқылы басқара алады.
Нептунның ашылуы. Ғылым табыстарының бір айқын мысалы, табиғатты танып
білуімізде шек болмайтындығының бір
айғағы, Нептун планетасының бар екенін "қаламның үшымен"
септеу арқылы табу болды. [3]
Сатурнның арғы жағындағы Уран планетасы көп ғасырлар бойы ең жырақтағы
планета деп саналып келді, мұны XVIII ғасырдың аяғында В. Гершель ашқанды.
Құралсыз көзге Уран әрең көрінеді.
Ал XIX ғасырдың 40-жылдарында жүргізілген дәл бақылаулар Уран
қозғалысыңда сол кездегі белгілі планеталар тарапынан болатын ұйытқуларды
ескергендегі жолынан сәл ауытқитыньга көрсетті. Аспан денелерінің қозғалыс
теориясы соншама дәл және тиянақты болса да, енді сынға түсті.
Леверье (Францияда) және Адамс (Англияда), егер Уран когалысындағы
ауытқу, белгілі планеталар туғызатын ұйытқулардың әсерінен болмаса, демек,
оған тағы да бір белгісіз дсиснің тартуы әсер ететінін болжап айтты. Олар
өзінің тартуымен осындай ауытқуларды туғызатын белгісіз дене Уранның арғы
жайында болуы керек екенін дәл бір уақытта дерлік есептеп тапты. Олар
белгісіз планетаның орбитасын, оның массасын есептеп іиыгарды да, берілген
уақыт ішінде беймәлім планетаның қай жерде болуға тиісті екенін біліп, оның
аспандағы орнын көрсетті. Осы шіанета солардың сілтеген жерінен 1846 жылы,
телескоппен табылды. Оны Нептун деп атады. Құралсыз көзге Нептун
көрінбейді.
Тасулар. Бөлшектердің өзара тартылысының әсерінен дене
шар пішінін алуға тырысады. Күннің, планеталардың, олардың
ісріктерінің және жұлдыздардың шар тәріздес болуы осыдан. Айналудан денелер
қабысады, айналу осінің бойымен сығылады. Сондықтан Жер шары полюстері
жағынан аздап сығылыңқы, бәрінен де көбірек сығылған шапшаң айналатын
Юпитер мен Сатурн.
Бірақ өзара тартылыс күштерінің әсерінен де планеталардың пішіні
өзгере алады. Екінші бір дененің гравитациялық тартылыс әсерінен шар
тәрізді дене (планета) тегінде қозғалғанда барлық тартылыс күші оның
центріне түскендей қозғалады. Дегенмен, дененің жеке бөліктері тартатын
денеден әр түрлі қашықтықта түрады, сондықтан олардың ішіндегі
гравитациялық үдеу де әр түрлі, осының салдарынан планетаны деформациялауға
тырысатын күштер пайда болады. Планетаның берілген нүктесінде және
центріңде екінші дененің тартуынан болатын үдеулердің айырмасы тасу үдеуі
деп аталады.
Мысалы Жер — Ай жүйесін алып қарайық. Жер центріндегі бір масса
элементі Ай жақ бетіндегі әлгіндей массадан гөрі Айға нашарлау, ал қарама-
қарсы жақтағы сондай массадан күштірек тартылады. Оның нәтижесінде Жер және
алдымен Жердің су қабығы, Жерді Аймен қосатын түзудің бойымен екі жаққа
карай созылады. Көрнекілік үшін мүхит бүкіл Жерді қаптайды деп көрсетілген.
Жер — Ай сызығының бойында жатқан нүктелерде су деңгейі бәрінен жоғары —
онда тасулар. Жер центрінен ететін және Жер — Ай сызығына перпендикуляр
болып келетін дөңгелек бойыңда су деңгейі бәрінен төмен — онда қайту.
Жердің тәуліктік айналысы кезінде Жердің әр түрлі орындары тасу
мен қайту алқабына кезекпен ұшырап отырды. Бір тәулік ішінде екі тасу
және екі қауту болатынын аңғаруға болады..
Аспан шырактарының Жерге қатысты қозғалыс жылдамдықтары көру
сәулесінің бойымен (сәулелік жылдамдықтар) спектрлік анализдің көмегімен
Доплер эффектісінің негізінде анықталады: егер жарық көзі мен бақылаушы бір-
біріне жақындаса, онда спектрлік сызықтардын, орнын анықтайтын толқын
ұзындығы артады. Бұл тәуелділік мына формуламен өрнектеледі, мұндағы
салыстырмалы қозғалыстың таңбасы ескерілген (жақындасу минус таңбасымен
алынады) сәулелік жылдамдығы, А0
жарық көзі қозғалмай тұрғандағы жарық толқынының ұзындығы,
— жарық көзі қозғалған кездегі толқын ұзындығы және с
жарық жылдамдығы.
Басқаша айтқанда, жарық көзі мен бақылаушы бір-біріне
жақыңдаған кезде спектр сызықтары онын күлгін шетіне қарай, ал қашықтағанда
қызыл шетіне қарай ығысады.
Аспан денелерінің жылдамдықтарының өзі (олар ондаған және жүздеген
кмс болады) соншалықты мардымсыз ығысу тудыратындықтан, оларды
спектрограммада тек микроскоптын көмегімен ғана өлшеуге болады. Оның толқын
ұзындығының қаншама өзгерісіне сәйкес екенін білу үшін спектрдің масштабын,
яғни біз спектрдің бойымен 1 мм жылжығанымызда толқын ұзындығы қанша
өзгеретінін білу керек. Формулаға А, Д0 және с = 300 000 кмс шамаларын
қойып, шырақтың V сәулелік қозғалыс жылдамдығын анықтауға болады. [4]
Спектрі бойынша жарқыраған объектінін температурасын да анықтауға
болады. Дене қып-қызыл етіліп кыздырылғанда, оның тұтас спектрінде ең
жарығырағы кызыл белігі болады. Одан әрі қыздырғанда, спектрде ең күшті
жарықтылық сары, онан соң жасыл т. т. беліктеріне ауысады. Бұл құбылыс
Виннің ығысу заңымен сипатталады, бұл заң сәуле шығару спектріндегі
максимум қалпынын дененің температурасына тәуелділігін керсетеді. Осы
тәуелділікті біле отырып, Күннің және жұлдыздардың температурасын
тағайындауға болады. Планеталардың температурасын және жұлдыздардың
температурасын арнайы жасалған инфрақызыл сәулелер қабылдағыштарының
көмегімен де анықтауға болады.
Космостық техника көмегімен жүргізілетін зерттеулер аспан денелерін
және космостық ортаны зерттеу әдістерінде ерекше орын алады. 1957 жылы КСРО-
да әлемдегі бірінші Жердің жасанды спутнигін жіберу мұның бастамасы болды.
Космонавтика жедел дами отырып мыналарды мүмкін етті:
1) Жердің атмосферадан тысқарғы жасанды спутниктерін жасау;
2) Айдың және планеталардың жасанды спутниктерін жасау;
3) Жерден басқарылатын приборларды Айға және планеталарға ұшырып
жеткізу және оларды түсіру;
4) Жерден басқарылатын, Ай бетіңде жүре алатын және Айдың топырақ
жынысын және түрліше елшеулердің жазбаларын Жерге жеткізетін автоматтарды
жасау;
5) Адамдары бар лабораторияларды космосқа ұшыру және оларды Айға
қондыру.
Космос аппараттары электромагниттік сәулелерді барлық толқын
ұзындықтары диапазонында зерттеуге мүмкіндік туғызды. Атмосферадан тысқарғы
бақылаулар жер атмосферасы күшті жұтып қоятын сәулелерді: шеткергі
ультракүлгін, рентген және инфрақызыл сәулелерді, Жерге дейін жетпейтін
радиосәулелердің бағзы бір толқын ұзындықтарын, сонымен қатар Күннің және
басқа денелердің корпускулалық сәулелерін қабылдап алуға мүмкіндік берді.
Жұлдыздар мен тұмандықтардың, планета-аралық және жұлдыз-аралық ортаның
шығаратын сәулелерінің бұған дейін қолға тимей келген түрлерін зерттеулер
Әлемде өтіп жатқан физикалық процестер жайлы біздің білімімізді байыта
түсті. Мәселен, осыған дейін белгісіз болып келген рентген сәулелерінің
көздері ашылды.
Бізден тым шалғай орналасқан денелер мен денелер жүйесі жайлы көптеген
мәліметтер түрліше космос аппараттарыңда орналастырылған приборлардың
кемегімен орындалған зерттеулердің арқасында алынды.
Соңғы ондаған жылдар ішінде жүргізілген астрофизикалық зерттеулердің
нәтижелері бізді қоршаған әлемде біршама күшті өзгерістердің өтіп жатқанын
көрсетті, олардың тек жеке-дара объектілерге ғана емес, тұтастай алғандағы
Әлемге де қатысы бар.
1.3. Аспан сферасы.
Астрономияның мақсаттарының бірі – шырақтардың көрінерлік орнын және
қозғалысын анықтау. Осы мәселелерді шешу үшін астрономияда аспан сферасы
деген ұғым енгізілген.
Аспан сферасы - дегеніміз центрінде бақылаушының көзі орналасқан,
радиусы өте үлкен бірақ шексіз емес, ішкі бетінде аспан шырақтарының
орналасуы бақылаушы тұрған жердегі және бақылау кезеңіндегі жұлдызды
аспандағыдай болатын жорамал сфера. Аспан сферасындағы шырақтардың орнын
анықтау үшін негізгі элементтерін белгілеу керек.
Аспан сферасының центрі арқылы және бақылаушы тұрған жердің тіктеуші
мен бағыттас түзу сызық – тік немесе вертикаль сызық деп аталады.
Тік сызық аспан сферасын бақылаушының төбесіндегі зенит Z және оған
қарама-қарсы надир Z деп аталатын екі нүктеде қияды.
Жазықтығы тік сызыққа перпидикуляр болатын аспан сферасының NSN үлкен
шеңбері – шын не математикалық горизонт деп аталады. [5]
Аспан сферасының РОР айналу диометрін – дүние осі деп атайды. Дүние
осі аспан сферасы солтүстік Р және оңтүстік Р дүние полюстерінде қияды.
Солтүстік дүние полюсінен қарағанда аспан сферасының айналуы сағат тіліне
бағыттас борлады.
Солтүстік дүние полюсіне өте жақын орналасқан Темір Қазық деп аталатын
немесе Полярная жарық жұлдыз бар.
Жазықтығы дүние осіне перпендикуляр болатын аспан сферасының QQQ
үлкен шеңбері – аспан экваторы деп аталады. Аспан экваторы аспан сферасын
оңтүстік және солтүстік жарты сфераларға бөледі. Аспан экваторы
математикалық горизонтпен шығыс Е және батыс W нүктелерді қиылысады.
Дүние полюстері, зенит және надир арқылы өтетін аспан сферасының Р Z
Р ZР үлкен шеңбері аспан меридианы деп аталады. Аспан меридианы
математикалық горизонтпен солтүстік N және оңтүстік S нүктелерде
қиылысады. Солтүстік N нүкте дүниенің солтүстік полюсіне жақын, ал оңтүстік
S нүкте – дүниенің оңтүстік полюсінежақын орналасқан. Солтүстік N және
оңтүстік S нүктелерді қосатын NS сызығы талтүстік сызық деп аталады. Аспан
меридианы аспан эваторымен Q және Q екі нүктелерінде қиылысады. Осы
нүктелер аспан экваторының жоғарғы Q және төменгі Q нүтелері деп
аталады.
Жазықтықтары математикалық горизонт жазықтығына параллель орналасқан
аспан сферасының кіші шеңберлері – альмукантараттар деп аталады. Зенит Z
және надир Z арқылы өтетін аспан сферасының үлкен жатры шеңберлері
вертикаль немесе биіктік шеңберлері деп аталады. Зенит Z , надир Z , шығыс
Е және батыс W нүктелері арқылы өтетін аспан сферасының үлкен шеңбері –
бірінші вертикаль деп аталады.
Жазықтықтары аспан экваторының жазықтығына паралель болатын аспан
сферасының в кіші шеңберлері сеткелік немесе аспан паралельдері деп
аталады. Солтүстік дүние полюсі Р және оңтүстік дүние плюсі Р арқылы өтетін
аспан сферасының үлкен жарты шеңберлері ауысу немесе сағаттық шеңберлер деп
аталады.
Күннің жылдық көрінерлік қозғалысының жолы эклиптика γ ε ε γ деп
аталады. Эклиптика мен аспан экваторы көктемгі γ және күзгі күн
мен түн теңелу нүктелерінде қиылысады, ал осы екі жазықтықтардың арасындағы
бұрыш ε 230 26 1 тең. [6]
Жердің өз осінен айналатындығынан жұлдыздар аспанда орын ауыстырып
қозғалып жүрген сияқты болып көрінеді. Егер бетімізді горизонттың оңтүстік
жағына беріп, Жердің солтүстік жарты шарының орталық ендіктеріндегі
жұлдыздардың тәуліктік қозғалысын бақылайтын болсақ, онда мынаны байқауға
болады: Жұлдыздардың горизанттық шығыс жағында туып, оңтүстігіне қарай ең
жоғары көтеріліп, батыс жағында бататынын, яғни олар сағар тілі бағытында
солдан оңға ұқарай қозғалатынын байқауға болады.
Назар салып қарасақ, Темірқазық жұлдызы горизантқа қатысты өзінің
орынын онша өзгертпейтінін байқауымызға болады. Ал басқа жұлдыздар бір
тәулік ішінде толық дөңгелек (центр Темірқазықтың маңында) сызып шығады.
Бұған Айсыз түні қойылған мынадай тәжірибе арқылы оңай көз жеткізуге
болады. Фотаоппаратты шексіздікке оңтайлап, оны темірқазыққа
бағыттайықта, осы қалпынан табжылтпай бекітейік объектив түгел ашылып
тұратын етіп, затворды (қалқан) жарты не бір сағат ашайық. Осылайша
түсіріліп алынған суретті айқындағаннан кейін, ондан біз коцентрлі
доғаларды – жұлдыз жолының іздерін көреміз. Осы доғалардың ортақ центрі,
яғни жұлдыздардың тәуліктік қозғалысы кезінде мызғымай өз орнына қалатын
нүкте - шартты түрде солтүстік дүние полюсі деп аталады.
Әрі жер шарын, әрі аспан сферасын қатар сызытын болсақ, жер бетінің О
нүктесіндегі бақылаушының көзін аспан сферасының центрі етеп алып, қалаған
радиуспен аспан сферасын жүргізейік. Бақылаушы тұрған орнының географиялық
ендігі φ болсын.
Дүние осі жер осіне параллель, тік сызық Жердің центрі арқылы өтеді
математикалық горизонт тік сызыққа перпендикуляр, ал Жер экваторы Жер осіне
перпендикуляр Lq TO және LNOP бұрыштардың өзара тең екенін көреміз. Себебі
олардың қабырғалары өзара перпендикуляр. Ал Lq TO = φ және LNOP =һ
болғандықтан
Һ= φ
Яғни дүние полюсінің биіктігі географиялық ендікке тең. Бұл теоремаға
сүйеніп аспан сферасының элементтерінің өзара орналасуын көрсетейік.
Зейнет пен поюс аралығы - 900 - φ : Зейнеттің ауысуы – φ; аспан
экваторымен математикалық горизонт жазықтықтарының арасындағы бұрыш - 900
– φ.
Әртүрлі ендікте дүние полюсінің математикалық гаризонтан биіктігі әр
түрлі болғандықтан, әртүрлі ендікте аспан сферасының айналу жағдайы әр
түрлі болады.
Бақылаушы Жердің солтүстік полюсінде болғанда ендік - φ = 900
ендеше полюстің горизонтан биіктігі Һр да 900 тең болады да Z полюс Р мен
дәл келеді, сондықтан горизонт аспан экваторымен беттеседі, Шырақтар тәулік
бойы горизонтқа параллель қозғалып отырады. Шырақтардың бірде – бірі не
шықпайды, не батпайды. [7]
Жердің оңтүстік полюсінде де шырақтардың тәуліктік қозғалысы да дәл
осындай болады, тек зенит пен дүниенің оңтүстік полюсі дәл келеді.
1.4. Күннің көрінерлік жылдық қозғалысы.
Күн сайын Күн шығыс жақтан шығып, батысқа қарай аспанмен жүріп отырып,
батыс жақтан батады. Бүл Күннің тәуліктік қозғалысы, шынында Жердің өз
осінен айналуынан болатын тек көрнекілік қозғалыс екенін білеміз.
Бұл тәуліктік қозғалысынан басқа Күннің жылдық қозғалысы да болады,
яғни жыл бойы Күн аспанда жұлдыздар арасында батыстан шығысқа қарай
қозғалып бір жыл өткен соң аспандағы бастапқы орынына келеді. Сөйтіп
Күннің жұлдыздарға қатысты орны өзгеріп отырады. Күннің осындай жылдық
қозғалысы болатындығына қалай көз жеткізуге болады№ Түн ортасында аспан
меридианын басап өтетін жұлдыздар Күнге қарама қарсы орналасады. Күндер
өткен сайын Меридианға басқа бір жұлдыздардың келетінін көріп, жұлдызы
аспаның жыл мезгілдеріне қарай түрі өзгеретінін байқаймыз. Осыдан, Күннің
экваторлық координатасының біреуі – тура шарықтау -сы бір жылда 00
–тан 3600-қа дейін өзгеретінін анық білеміз.
Күннің екінші экваторлық координатасы да – ауысу б – сы өзгереді.
Күннің жоғарғы кульминациядағы биіктігі
Һ0=900 - φ +б0
Жаздыгүні Жердің солтүстік жартысында Күннің жоғарғы
кульминациясындағы биіктігі қысқа қарағанда көбірек болады. Жыл бойы
Күннің тал түстегі биіктігі анықталған бір ендікте өзгеріп отырады.
Осыдан, Күннің ауысу өзгеретінін білеміз. Бір жылдың ішінде күннің ауысу-
26-230 –тен + 23,26 –ке дейін өзгереді.
Күннің жұлдыздар арасында бір жыл бойы жүретін жолын эклиптика деп
атайды. Эклиптика аспан сферасының үлкен шеңбері болады да, аспан
экваторына 230 -261 көлбеу орналасадыбұл бұрышты Е деп белгілеп,
эклиптиканың көлбеулігі деп атайды.
Эклиптиканың аспан экваторымен қиылысу нүктелерін көктемгі Т және
күзгі Күн мен Түн теңесу нүктелері деп атайды.
Эклитиканың бойындағы жұлдыздарды ертеде 12 жоқ жұлдызға бөлген. Осы
шоқ жұлдыздар алып тұрған аспанның алабын 30 задиак жануарлар деңгелері
деп атайды. Күн жыл бойы бұл шоқ жұлдыздарды кезек-кезек басып өтеді де,
әр қайсысының да орта есеппен бір айдай болады.
Зодиакал шоқжұлдыздардың аттары:
Жыл мезгіл Шоқжұлдыздың аты Ай
Көктем Балықтар Наурыз
Тоқты Сәуір
Торпақ Мамыр
Жаз Егіздер Маусым
Шаян Шілде
Арыстан Тамыз
Күз Бикеш Қыркүйек
Мизан Қазан
Сарышаян Қараша
Қыс Мерген Желтоқсан
Ешкі мүйізі Қаңтар
Суқұйғыш Ақпан
Эклиптика бойымен Күн бір жылда толық бір айналады да, оның экваторлық
координаттары былай өзгереді:
21 Наурыз 00 00
22 маусым 900 +23-26
23 Қыркүйек 1800 00
22Қаңтар 2700 -23-26
Күннің эплитика бойын қаулап жүретін жылдық қозғалысы дегеніміз
шындығында тек көзге солай көрінетін қозғалыс. [8]
Дұрысында ол Жердің Күнді айналып қозғалуының салдаынан болады. Өз
осін айналумен қабат Жер бір жыл ішінде өз орбитасымен Күнді бір айналып
шығады. Жердің қозғалысы бір қалыпты болмайды, сондықтан Күннің көрінерлік
жылдық қозғалысы да бір қалыпты: қыстыгүні Күн шапшаңырақ, жаздыгүні
ақырынырақ қозғалады.
ІІ Тарау
2.1.Аспан денеленірің қозғалысын анықтау.
Сфералық үшбұрыш
Аспан денелерінің көрінерлік орындары мен қозғалыстарын анықтау
есептерінде сфералық үшбұрыштар қолданады. Сфералық үшбұрыш дегеніміз
сфераның бетіндегі үш үлкен шеңберлердің доғалырының арасындағы АВС
фигурасы. Сфералық үшбұрыштық қабырғалары үлкен шеңберлердің доғасы болады
да ал қабырғаларының жазықтықтарының аралықтарындағы екі жақты бұрыштар
оның бұрыштары болады. Сфералық үшбұрыштардың бұрыштары төбелері арқылы
қабырғаларына өткізген жанамалардың арасындағы бұрыштарымен өлшенеді.
Қабырғалары мен бұрыштары 180 0 –тан кем сфералық үшбұрыштарды
қарастырамыз. Бұрыштарын А,В,С деп, қарама-қарсы жатқан қабырғалары а,в,с
деп белгілейік Сонда 180о А+В+С 540о, а+в+с 3600
Қабырғалары мен бұрыштарының аралықтарында көптеген тригонометриялық
тәуелдіктер бар. Солардың бірнешеуін қорытып шығарайық.
АВС сфералық үшбұрыш радиусы R, центрі О нүктеде болатын сфераның
бетінде орналассын. А төбесінен в,с қабырғаларына АЕ, АД жанамаларды
жүргізейік. ОВ,ОС радиустерін осы жанамаларға дейін жалғастырып Е,Д
нүктелерін түзумен қосамыз. Сонда бірнеше жазық үшбұрыштар шығады. АДЕ, ОДЕ
үшбұрыштарына косинустар теоремасын қолданып ДЕ қабырғасын табамыз:
ДЕ2 = ОД2 +ОЕ2 – 2ОД ∙ ОЕ ∙ соs а,
ДЕ2 = АД2 +АЕ2 – 2АД ∙ АЕ ∙ соs А.
Бірінші теңдіктен екіншіні алып шығарсақ, сонда
О = ОД2 – АД2 + ОЕ – АЕ2 – 2ОД ∙ ОЕ ∙ соs а + 2АД ∙ АЕ ∙ соs А.
ОАЕ және ОАД тік үшбұрыштардан АД, АЕ, ОД, ОЕ қабырғаларын табуға
болады:
ОД2 – АД2 = R2, ОЕ2 – АЕ2 = R2, AД = R ∙ tg в, АЕ= R ∙ tg c.
ОД =, ОЕ =.
Осы мәндерді жоғарғы теңдікке қойып, соs а табамыз:
соs а=соs в ∙соs с + sin в ∙ sin о ∙ соs А.,
яғни, сфералық үшбұрыштың қабырғасының косинусы басқа екі
қабырғаларының косинустарының көбейтіндісі мен қабрғаларының синустерінің
көбейтіндісінің бірінші қабырғаға қарсы жатқан бұрыштың косинусына
көбейтіндісінің қосындысына тең. Қалған екі қабырғаға да осындай
формулаларды шығаруға болады:
соs в = соs а ∙ соs с + sin а ∙ sin с ∙ соs В,
соs с = соs а ∙соs в + sin а ∙ sin в ∙ соs С.
Бұл формулалар сфералық тригонометрияның косинустар теоремасы деп
аталады.
Тартылыс күштің әсерінен аспан денесі екінші дененің гарвитациялық
өрісінде конус қимасы эллипис, парабола, гипербола бойынша қозғалады.
[9]
Бұл Кеплердің жалпы І-заңы. Осы түрінде бұл заң барлық аспан
денелерінің қозғалысын дұрыс көрсетеді. Басқаша айтқанда, кометалардың
планеталардың серіктерінің физикалық қос жұлдыздарының жасанды денелердің
тағы басқа гравитациялық өрістегі қозғалысының формасын анықтайды.
Орбитаның формасы тек бастапқы v0 жылдамдығына байланысты екенін
көрсетейік. Шынында да,
1. Эллипс: c 0, ;
2. Парабола, е = 1, c = 0, ;
3. Гиперболла e 1 c 0, ;
Енді Кеплердің ІІІ- заңын қорытып шығарамыз. Аудандық интегралдық с3
тұрақтысы екі еселенген секторлық жылдамдық.
Демек,
Сонда
Орбитаның параметрі р= (1-е2)
Сондықтан,
немесе
Орбитаның параметрі
Сондықтан
,
ал
Сонда
=
немесе
- тұрақты.
Бұл Кеплердің ІІІ – заңының математикалық түрі. Екі планета үшін (10)
Теңдеу мынадай жазылады.
(ІІ)
Кеплердің ІІІ заңы былай атылады.
Планеталардың сидерлық айналыс периодтарның квадраттарының планете мен
Күннің массаланың қосындысына көбейтінділері олардың орбиталарының үлкен
жарты осінің кубтеріне тура пропорционал.
Планеталардың массалары Күннің массасына салыстырғанда өте аз
болғандықтан m1, m2 M:
Кеплердің эмтирикалық ІІІ -заңының осы түрдегі өрнегі алынады.
Кпелердің ІІІ заңының дәл түрін тек Күн системасындағы денелерге ғана
емес, кез-келген системаларға қолдануға болады. Сонда (10) формулада М –
центрлік орталық дененің массасы, ал m – қозғалатын дененің массасы.
Мұнымен қатар (10) өрнекті планета мен олардың серіктеріне және қос
жұлдыздарға да қолдануға болады.
Күннің системасында бір планета ғана емес, 9 – ірі планета және толып
жатқан ұсақ планеталар, олардың серіктері, комметалар бар. Осы денелер
әлемдік тартылыс заңы бойынша біріне – бірі әсер етеді, сондықтан олардың
қозғалыстары Кеплер заң дарына бағынатын қозғалыстардан ауытқиды. Осындай
қозғалысты ауытқыған қозғалыс деп атайды. [10]
Кеплер заңдарынан шын қозғалыстың ауытқуын ұйытқу немесе
теңсіздіктер дейді. Теңсіздіктер дегеніміз шырақтардың ауытқымаған және
ауытқыған қозғалыстарындағы орындарының координаттарының айырымы, ал
ауытқыған қозғалыстық элементтері өзгермелі болатын Кеплерлік қөозғалыс
деп қарастыруға болады. Элементтердің өзгеруі теңсіздітер приодты,
ғасырлы және аралас болады. Күн системасының денелерінің ғасырлы
теңсіздіктері орбиталардың өзара орналасуына тәуелді болады. ().
Периодты теңсіздіктер денелердің салыстырмалы орналасыуна байланысты,
сондықтан белгілі бір периодпен қайталанып отырады.
і, а,е, t, . Біздің планеталық система болашақта да қазіргі
күнін сақтайды. Бірақ Күн системасының бірнеше миллиард жыл бойы
орнықтылдығы туралы мәселе әлі шешілген жоқ.
Ауытқытушы күшті түсіндіру үшін үш аспан денесін қарастырайық: Күн С
(М), бірінші планета, Р1(m1) және екінші планета Р2(m2) үшінші планетаның,
Күннен қашықтықтары ч1 ч2 ал өзара қашықтығы – ч болсын. Бұл үш денеміз бір-
бірімен бүкіл әлемдік тартылыс заңы бойынша тартылады.
Күннің планетаға қарай алатын үдеуі Күннің Р2 планетаға қарай
алатын үдеуі , Р1 планетаның Күнге салыстырмалы қозғалысын
қарастырайық. Осы жағдайда Р1 планетаға әсер етуші күштер төменгі жазылған
үдеулерді тудырады.
- Күнге бағытталған.
- Р2 планетаға бағытталған,
- Р2 С бағытқа паралель.
Бірінші үдеу Күннің гравитациялық өрісіндегі салыстырмалы қозғалыстың
үдеуі. Тек осы үдеумен планета Р1 Күнді Кеплердің заңдары бойыншаайналады.
ω1, ω2 үдеулер ауытқу тудырушы күштің үдеуі Ауытқушы күштің әсерінен
Р1 планетаның қозғалысында ауытқулар теңсіздіктер пайда болады.
Ауытқушы күш екі күштің нәтижесінен пайда болады.
І. Р2 планетаның бірінші планетаға өткен әсерінен,
2. Р2 планетаның Күнге әсер ететіндігінене.
Ал ω1 үлеу ω2 үдеуге қарсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz