Жер шаруашылығының қолданбалы биологиядағы орны, міндеттері мен кемшілішгі
1 Топырақты жеңіл.желпі (үстіртін) және таяз өңдеу
2 Топырақты жартылай, сүрі жер типтес өңдеу.
3 ТЫҚАЙТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОЛДАНУ ЖҮЙЕСІ
4 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ
ЗИЯНКЕСТЕРІ, АУРУЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРҒА ҚАРСЫ КҮРЕС ШАРАЛАРЫ
5 ТҰҚЫМ ЖӘНЕ ОНЫ ЕГІСТІКТЕ ПАЙДАЛАНУ
6 Өсірілген өнімді (егінді) жинау
7 Егінді жинау мерзімі
8 Тікелей орып бастыруга қойылатын агротехникалық талаптар
9 Тікелей орып бастыруга қойылатын агротехникалық талантар
10 Тұқым шаруашылығы негіздері
ГЕОДЕЗИЯ ЖӘНЕ МЕЛИОРАЦИЯ НЕГІЗДЕРІ
АЙМАҚТЫҚ ЕГІНШІЛІК ЖҮЙЕЛЕРІ
2 Топырақты жартылай, сүрі жер типтес өңдеу.
3 ТЫҚАЙТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОЛДАНУ ЖҮЙЕСІ
4 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ
ЗИЯНКЕСТЕРІ, АУРУЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРҒА ҚАРСЫ КҮРЕС ШАРАЛАРЫ
5 ТҰҚЫМ ЖӘНЕ ОНЫ ЕГІСТІКТЕ ПАЙДАЛАНУ
6 Өсірілген өнімді (егінді) жинау
7 Егінді жинау мерзімі
8 Тікелей орып бастыруга қойылатын агротехникалық талаптар
9 Тікелей орып бастыруга қойылатын агротехникалық талантар
10 Тұқым шаруашылығы негіздері
ГЕОДЕЗИЯ ЖӘНЕ МЕЛИОРАЦИЯ НЕГІЗДЕРІ
АЙМАҚТЫҚ ЕГІНШІЛІК ЖҮЙЕЛЕРІ
Топырақты өңдеу — өсімдіктің тамыр жүйесінің қалыптасуы және өсуі үшін оңтайлы жағдай жасау мақсатында, топыраққа машиналар мен құралдардың жұмыс мүшелерімен механикалық әсер ету.
Механикалық әсер ету мынадай технологиялық операциялармен шешіледі: қопсыту, аударыстыру, араластыру, тығыздау, тегістеу, арамшөпті отау, кескіндеу.
Толырақ өңдеу тәсілдері негізгі, жеңіл-желпі, таяз және арнаулы болып бөлінеді.
Негізгі өңдеу топырақты 20 см және одан да терең өңдеп, бүкіл өңделген қабатқа оңтайлы құрылыс және ұсақ кесекті құрылым қалыптастыруға бағытталған. Негізгі өңдеу тәсіліне жырту және терең қопсыту жатады.
Жырту кезінде төрт технологиялық операция атқарылады: аудару, қопсыту, үгіту және арамшөптерді жою. Суландырылатын егіншілікте жел эрозиясы қаупі болмаса топырақты өңдеудің негізгі тәсілі больш аудара жырту саналынады.
Жазық тілгіштермен терең қопсыту да топырақты негізгі өңдеуге жатады. Мұндайда топырақ аударылмайтындықтан, өсімдік қалдықтары оның үстінде қалады да, оны жел мен су эрозиясынан қорғайды және қыста қар ұстауға ықпал жасайды.
Топырақты жеңіл-желпі (үстіртін) және таяз өңдеу. Жеңіл-желпі ол топырақты 10 см дөңесті: ал таяз -10 см-ден 20 см тереңдікке дейін өңдеу.
Сыдыра жырту. Ол табақты жазық түренді сыдыра жыртқыштармен атқарылады. Деңесті табақты сыдыра жыртқыштармен өңдегенде қопсыту, аудару және арамшөптерді қырқу жүреді, ал жазық табақтымен өңдегенде аудару болмайды. Сыдыра жыртқыштарды ылғал жеткілікті жағдайда болғанда ғана қолданады.
Механикалық әсер ету мынадай технологиялық операциялармен шешіледі: қопсыту, аударыстыру, араластыру, тығыздау, тегістеу, арамшөпті отау, кескіндеу.
Толырақ өңдеу тәсілдері негізгі, жеңіл-желпі, таяз және арнаулы болып бөлінеді.
Негізгі өңдеу топырақты 20 см және одан да терең өңдеп, бүкіл өңделген қабатқа оңтайлы құрылыс және ұсақ кесекті құрылым қалыптастыруға бағытталған. Негізгі өңдеу тәсіліне жырту және терең қопсыту жатады.
Жырту кезінде төрт технологиялық операция атқарылады: аудару, қопсыту, үгіту және арамшөптерді жою. Суландырылатын егіншілікте жел эрозиясы қаупі болмаса топырақты өңдеудің негізгі тәсілі больш аудара жырту саналынады.
Жазық тілгіштермен терең қопсыту да топырақты негізгі өңдеуге жатады. Мұндайда топырақ аударылмайтындықтан, өсімдік қалдықтары оның үстінде қалады да, оны жел мен су эрозиясынан қорғайды және қыста қар ұстауға ықпал жасайды.
Топырақты жеңіл-желпі (үстіртін) және таяз өңдеу. Жеңіл-желпі ол топырақты 10 см дөңесті: ал таяз -10 см-ден 20 см тереңдікке дейін өңдеу.
Сыдыра жырту. Ол табақты жазық түренді сыдыра жыртқыштармен атқарылады. Деңесті табақты сыдыра жыртқыштармен өңдегенде қопсыту, аудару және арамшөптерді қырқу жүреді, ал жазық табақтымен өңдегенде аудару болмайды. Сыдыра жыртқыштарды ылғал жеткілікті жағдайда болғанда ғана қолданады.
Жер шаруашылығының қолданбалы биологиядағы орны, міндеттері мен
кемшілішгі
Топырақты өңдеу — өсімдіктің тамыр жүйесінің қалыптасуы және өсуі үшін
оңтайлы жағдай жасау мақсатында, топыраққа машиналар мен құралдардың жұмыс
мүшелерімен механикалық әсер ету.
Механикалық әсер ету мынадай технологиялық операциялармен шешіледі:
қопсыту, аударыстыру, араластыру, тығыздау, тегістеу, арамшөпті отау,
кескіндеу.
Толырақ өңдеу тәсілдері негізгі, жеңіл-желпі, таяз және арнаулы болып
бөлінеді.
Негізгі өңдеу топырақты 20 см және одан да терең өңдеп, бүкіл өңделген
қабатқа оңтайлы құрылыс және ұсақ кесекті құрылым қалыптастыруға
бағытталған. Негізгі өңдеу тәсіліне жырту және терең қопсыту жатады.
Жырту кезінде төрт технологиялық операция атқарылады: аудару, қопсыту,
үгіту және арамшөптерді жою. Суландырылатын егіншілікте жел эрозиясы қаупі
болмаса топырақты өңдеудің негізгі тәсілі больш аудара жырту саналынады.
Жазық тілгіштермен терең қопсыту да топырақты негізгі өңдеуге жатады.
Мұндайда топырақ аударылмайтындықтан, өсімдік қалдықтары оның үстінде
қалады да, оны жел мен су эрозиясынан қорғайды және қыста қар ұстауға ықпал
жасайды.
Топырақты жеңіл-желпі (үстіртін) және таяз өңдеу. Жеңіл-желпі ол
топырақты 10 см дөңесті: ал таяз -10 см-ден 20 см тереңдікке дейін өңдеу.
Сыдыра жырту. Ол табақты жазық түренді сыдыра жыртқыштармен
атқарылады. Деңесті табақты сыдыра жыртқыштармен өңдегенде қопсыту, аудару
және арамшөптерді қырқу жүреді, ал жазық табақтымен өңдегенде аудару
болмайды. Сыдыра жыртқыштарды ылғал жеткілікті жағдайда болғанда ғана
қолданады.
Қопсыту. Бұл - қопсытуды, араластыруды және арамшөптерді жоюды
қамтамасыз ететін тәсіл.
Тырмалау - қопсыту, араластыру, тегістеу жане арамшөптердің
тамырларын, қатаймаған ескіндерін жою жұмыстарын орындайды.
Таптау (тығыздау). Бұл тәсілмен топырақты тым құрғаудан қорғайтын
тығыздалған қабат жасалынады. Тұқым егілгеннен кейінгі тығыздау - тұқым мен
топырақ бөлшектерінің арасындағы тығыз жанасуды қамтамасыз ету, ірі
кесектерді ұнтақтау, қабыршақтарды жою және топырақ бетін тегістеу.
Ылғалды, сортаң және тым құрғаған топырақты тығыздау қолайсыз
жағдайларға әкелуі мүмкін.
Шлейфтеуді топырақ бетін тегістеу үшін шлейфпен немесе сүйретпемен
жүргізеді.
Малалау. Бұл тәсіл топырақ үстінің тегістігін және танапты суландыруға
дайындағанда жоғарғы қабаттық тығыздалуын қамтамасыз етеді.
Топырақты өңдеудің арнаулы тәсілдері. Оларға фрезерлеу, плантажды және
қат-қабатты жырту, саңылаулау, шұңқыршықтау, үңгілеу.
Фрезерлеу. Топырақтың жаңсы қопсытылуын, үгітілуін және араласуын
қамтамасыз ететін тәсіл. Фрезерлегенде топырақ аорациясы жақсарады жене
микробиологиялық процесс пәрменделеді. Бірақ, фреза топырақты күшті
шаңдатады жене жұмыс өнімділігі төмен. Оны шымданған топырақтарды, торфты
өңдегенде, сондай-ақ шабындық пен жайылымдықты түбегейлі жақсартқанда
қолданады.
Плантажды жырту - топырақты плантажды соқамен 40 см терең (кейде 70 см
дейін) өңдеу. Мұны жүзімдік, бақ дақылдарын және орман ағаштарын отырғызу
үшін жүргізеді. Илантажды жыртуда қара шірінді қабат қарқынды үгітіледі
және қол түбіне ауысады, ал төменгі құнарлылығы төмен қабаты жоғары
көтеріліп, одан әрі мәдениленеді.
Қат-қабат жырту. Топырақ қабаттарының жартылай немесе толығымен өзара
араласуын осылай атайды. Ол екі немесе үш қат-қабатты болуы мүмкін. Бкі қат-
қабатты өңдегенде топырақтың жоғарғы және төменгі қабаттары араласады, ал
үш қат-қабатты өңдеуде жыртылған үш қабат араласады. Мұндайда топырақтың
аударылыстырылған жоғарғы қабаты орнына қалады, төменгі (үшінші) қабат
екінші қабаттың орнына, екіншісі үшіншінің орнына ауысады. Осылай өңдеуді
сортаң жерлерде жүргізу ұсынылады.
Саңылаулау. Судың ағып кетпей, топыраққа сіңіруін жаңсарту үшін
қолданылады. Бұл тәсілдің артықшылығы - өсімдік қалдықтарының топырақ
бетінде қалатындығында. Оны сүдігер жырту жүйесінде, көп жылдық шөптер мен
күздік дақылдар егістігінде, суландырылатын жерде суландыру алдында,
шабындық пен жайылымдықта қолданады. Өңдеуді әр түрлі конструкциялы
(құрылғылы) саңылаулағыштарды қолданып жүргізеді.
Шұңқыршықтау. Су эрозиясымен күресу және танапта қар суын ұстап қалу
үшін күзде арнаулы құрал - шұңқырлағыш ЛОД-10 көмегімен шұңқыршықтар
жасайды. Тереңдігі 12-15 см сопақша келген шұңқыршықтың 1 га саны 13 мыңға
жуық болады. Олар көктемде тырмамен немесе егу алдындағы өңдеулермен
тегістеледі.
Үңгілеу. Ол ылғалы көп топырақтардың артық ылғалын қалыпты деңгейге
жеткізу және аэрацияны жақсарту үшін қолданылады. Сыдыра жыртудың тереңдігі
құрғақ жағдайда 8-12 см, ал ылғал жеткілікті болғанда 5-6 см болады.
Атпатамырлы арамшөптермен ластанған танаптарды түренді сыдыра жыртқышпен
өңдейді.
Сыдыра жыртқыш 15-20 күн өткеннен кейін, арамшөптер жаппай шыңданда,
топырақты жыртады.
Өңдеу тереңдігіне өсімдіктер әр түрлі ықыластық білдіреді. Мысалы,
қантқызылшасы, картоп, мақта, жоңышқа, беде, күнбағыс, мал азықтық бұршақ
топырақтың терең өңделгенін қажет етсе, күздік бидай мен қара бидай, ас
бұршақ, арпа, сұлы, т.б. орташа тереңдікте өңделгенді қажет етеді.
Топырақтың терең өңделуіне шамалы ьщыласты дақылдарға жаздық бидай және
зығыр жатады. Егін жинағаннан кейін күзі ұзақ, әрі жылы оңтүстік аудандарда
жыртуды кеш көпжылдық арамшөптермен күресу үшін бірнеше сыдыра жыртданнан
кейін жүргізеді.
Отамалы дақылдардан кейін танап арамшөптермеы шамалы ластанған болады
және топырақ біршама борпылдақ келеді. Сондықтан, жыртар алдында сыдыра
жыртқышты қолданудың, әсіресе кеш пісетін отамалы дақылдардан кейін
қажеттілігі туындамайды. Мұндайда жыртуды дақылды жинап алысымен жүргізеді.
Арамшөптен таза танаптары сыдыра жыртумен шектеледі.
Көпжылдық шөптер қыртысын өңдегенде мынадай міндеттер шешіледі: шымның
тіршілігін тоңтату, оның ыдырауына және арамшөптердің жойылуына қолайлы
жағдай жасау. Бұл міндеттер медени жыртудың нәтижесінде іске асырылады.
Көгентамырлы және атпатамырлы арамшөптермен қатты ластанғанда жыртар
алдында, вегетативтік көбею мүшелерін ұсақтау үшін танапты табақты тырмамен
немесе сыдыра жыртқышпен екі бағытта өңдейді. Олар көктеп шыққаннан кейін
мәдени жырту жүргізіледі. Жоңышқадан кейінгі танапты өңдерде оның тамыр
тәжінің тіршілікке қабілеттілігін жою үшін оларды алдымен түренді сыдыра
жыртқышпен қырқады. Тамыр тәжі құрғағаннан кейін өңдеу деңгейін бүкіл
тереңдігіне жыртады.
Негізгі өңдегеннен кейін арамшөп шықса, оларды жеңіл-желпі өңдеумен
жояды. Көп жылдық шөптерді бірінші орымнан кейін қыртысын жартылай сүрі
типтес өңдеуге болады.
Ауыр топырақтарға қарағанда, шымы тез ыдырайтын жеңіл топырақтардағы
көп жылдың шөптердің қыртысын жыртуды біршама кешірек жүргізеді. Бұршақ
тұқымдас шөптер қыртысы, астық тұқымдас шөптердікімен салыстырғанда тез
ыдырайтындықтан, дұрысы - кешірек өңдеу.
Сүрі жер емес алғы дақылдан кейін күздік дақылдар үшін жиын-теріннен
кейінгі кезден ұзағырақ болса, топырақты жартылай сүрі жер түрінде немесе
сыдыра жыртқыштан кейін жырту тиімді.
Мәдениленген топырақтарда бұршақ тұқымдас дақылдардан кейін, әсіресе
ылғал жетіспегенде, дұрысы культиваторлармен жеңіл-желпі өңдеу. Эрозиялың
процестер байқалатын далалық аймақтардағы күздегі топырақ өңдеуге келетін
болсақ, топырақта жел эрозиясынан тиімді қорғайтын және қыста қардың
жиналуына әсер ететін жазық тілгіштерді қолданудың артықшылығын айту керек.
Терең өңдеуді мезгіл-мезгіл топырақ дымқылдығы 22% және одан да жоғары
болған жылдары жүргізу ұсынылады. Жылда терең 25-27 см өңдеу тек беткейлі
жерлерде, тез тығыздалатын сортаң топырақтарда, көгентамырлы және
атпатамырлы арамшөптермен қатты ластанған танаптарда және топырақтың
ылғалдылығы жоғары болғанда тиімді.
Қара сұлымен қатты ластанған танаптарда олардың тұқымдарын топыраққа
сіңіру мақсатында шанышқылы БИГ-3 тырмасымен өңдеген дұрыс.
Ерте жиналатын бір жылдык шөптерден кейін танапты алдымен шанышқылы
тырмалармен 5-6 см тереңдікке, арамшөптер жаппай шыққаннан кейін,
топырақтың тырыздығына және дымқылдығына қарай жазьщ тілгіш-қопсытқыштармен
немесе терең қопсытқыштармен өңдейді.
Көпжылдық шөп (еркекшөп) қыртысын ОПТ-3-5 машинасымен бірнеше рет, ал
күзде терең қопсытқыштармен 20-22 см өңдеу ұсынылады.
Көпжылдық шөптер қыртысының тығыз шымдарын БДТ-7 ауыр тырмасымен екі
бағытта, ал кейіннен КПЭ-3,8 немесе КТС-10-1 қопсытқыштарымен өңдейді.
Өңдеу жұмыстарын терең қопсытқыштармен 25-27 см өңдеумен аяқтайды.
Ормандық-далалық аймақтарда көп жылдық шөптерді орғаннан кейін
қыртысты дискілі құралдармен өңдеп, жыртумен жалғастырады.
Жыртқаннан кейін қажет болса, өңдеуді дискілі құралдармен жалғастырып
жүргізеді.
Беткейлердегі топырақты өңдеудің белгілі ерекшеліктері бар. Қарапайым
бір беткейлі жердегі топырақты беткейге көлденең өңдейді. Беткей күрделі
болғанда өңдеуді жазықтың бойымен беткей контурын қайталай жүргізеді.
Мұндай өңдеуді контурлы өңдеу дейді. Көлбеулі беткейлерде (0,5-3°) ылғал
жақсы сіңірілуі үшін топырақты терең жыртады немесе терең қопсытады. Қажет
болғанда топырақ аралық су ағуды болдырмау үшін баспалдақтап жыртуды
қолданады.
Беткейі тіктеу жерлерде жол жасау, бораздалау, шұңқыршықтау,
саңылаулау және т.б. тәсілдер қолданылады.
Топырақтың өңдеу қабатын тереңдету тәсілдері. Өңдеу қабаты терең
болғанда өсімдіктің тамыр жүйесінің дамуына жақсы жағдай қалыптасады,
топырақтың су-ауа ережесі жақсарады, қоректік заттардың өсімдікке келуі
пәрменделеді, микробиологиялық процестер күшейеді, арамшөптер, аурулар және
зиянкестер тиімді жойылады. Өңдеу қабатын тереңдетудің ең қарапайым және
тараған түрі өңделу қабатының бір бөлігін жыртып, өңделу бөлігімен
араластыру болып табылады.
Өңделген қабат неғұрлым қуатты және мәдениленген болса, соғұрлым одан
төменгі үлкен бөлігін жыртып араластыруға болады. Жағдайына байланысты
қосымша жыртылатын қабаттың қалыңдығы 2-ден 5 см дейін болады. Өңделген
қабатты тереңдетудің басқа тәсілі — топырақ тереңдеткіші бар соқамен жырту.
Мұндайда төменгі жыртылған қабаты өз орнында қалдырылып, қопсытылады.
Генетикалық құрамы айқын қара топырақтар мен күңгірт қара-қоңыр
топырақтарды тереңдету әр түрлі тесілдермен жүреді. Эрозиялық процестер туу
қаупі болған жағдайларда жазықтілгіш терең қопсытқыштармен терең қопсытьш,
топырақ бетінде қалдырады.
Қуатты өңделу қабатын жасаудың азырақ қолданыс тапқан бір тәсілі -
фреза көмегімен және Мосолов-Ботов-Чижевекий-Дальский соқаларымен жырту.
Топырақ ерітіндісі сілтілі реакциясымен сипатталатын, дара шіріндісі
аз және аэрофизикалық қасиеттері нашар кейбір топырақтарды тереңдету
қажеттілігі туындаса, мелиорациялау қолданылады.
Топырақты жартылай, сүрі жер типтес өңдеу.
Күзгі ұзақ және жылы аудандарда ерте жиналатын дақылдардан кейін
топырақты өңдеуді жартылай сүрі жер типтес өңдеу деп атауға келісілген.
Онын, мәні мынада: алғы дақылды жинағаннан кейін арамшөптер шығуына қарай
қара топырақты бірнеше рет жеңіл-желпі өңдеуді, сосын негізгі өңдеуді
жүргізеді. Негізгі және жеңіл-желпі (үстіртін) өңдеулердін, кезектесуі
қалыптасқан жағдайларға (топырақ дымқылдығы, арамшөптер өсуінің
қарқындылыры, олардың түрлі құрамы, т.б.) байланысты өзгеруі мүмкін.
Көпжылдық арамшөптермен ластанған танаптарда ылғал жеткілікті болғанда егін
жиналып алынысымен терең өңдеу жүргізіледі. Егер топырақ құрғап кетаен
болса, алдымен таяз, сосын терең өңдеу қолданылады.
Жартылай сүрі жер ретінде өңдеу арамшөптермен, әсіресе көп
жылдықтармен ластанғанда ең тиімді.
Топырақты тұқым себу алдында өңдеу. Топырақты себу егер алдында өңдеу
ерте-көктемдік, аралық және нағыз себу алдындағы өңдеуден тұрады. Негізгі
міндеті - топырақты себуге дайындау, ылғалды сақтау және арамшөптерді жою.
Ерте көктемдегі өңдеуді мүмкіндігінше ерте, топырақтың физикалық
пісуінің басында, таңдап 4-5 см тереңдікке жүргізеді. Паялы танапта
шанышқылы БИГ-3 тырмасы қолданылады. Ерте көктемдегі тырмалау, әсіресе
тегістелмеген, кесекті сүдігерде, шойылғыш және тығыздалғыш топырақтарда,
сондай-ақ топырақтан капиллярлы ылғалдын, булануы қарқынды болған жағдайда
өте тиімді. Бірақ топырақ тым борпаң болғанда, ылғалдың жақсы сақталуы және
топырақ бетінің тегістелуі шынжырлы-сақиналы таптағышты қолданғанда болады.
Күзде өңделмеген танаптарды ерте көктемде шанышқылы тырмамен өңдеп,
кейіннен таптағышты қолдану өте тиімді. Тұқымдары күзде тырмамен топыраққа
сіңірілген қара сұлымен ластанған танаптарда ерте көктемде тырма жүргізудің
қажеттілігі болмайды.
Дақылдары кеш себілетін (бір жылдық шөптер, сұлы, арпа, т.б.)
танаптарда арамшөптерді жою үшін аралық жеңіл-желпі өңдеуді олар жаппай
шыққаннан кейін жүргізеді. Батпақтанбайтын, кебір емес топырақтарда аралық
қопсытуды таптағыштармен қосарландыра жүргізу керек.
Нақ себер алдындағы жүргізілген қопсытуда немесе сыдыра жыртқанда,
арамшөптер жойылады және мәдени дақылдардың тұқымдарын сіңіретін және
олардың тез өсіп шығуына жағдай жасалынады. Қопсыту немесе сыдыра
жыртқыштан кейін қажет болғанда танапқа таптағыш жібереді (ұсақ тұқымды
дақыл себілгенде). Себер алдындағы еңдеуді тұқымның сіңіру тереңдігіне
жүргізеді. Мұндай өңдеу үшін жақсы құрал болып ОП-8 қопсытқышы, ал
топырақтың жоғары дымқылдығында ЛДГ-10 сыдыра жыртқышы саналады.
Арамшөптен таза, танап беті тегіс болғанда себу жұмыстарын топырақты
өңдемей СЗС-2,1, СЗС-6, СЗС-12 қопсытқыш-дәнсепкіштермен жүргізеді. Бұл
құрамдар бір жүріп өткенде төрт технологиялық операция орындайды: қопсыту,
себу, тықайтқыш енгізу және таптау. Егор тұқым сідіру қабатындағы (0-10 см)
топырақ дымқылдығы 20% , ал арамшөп саны 70 данам2 аспаса, мұндай
қосарлану мүмкін болады.
Сүрі жерді өңдеу. Құрғақ аудандарда ауыспалы егістің тиімділігін
арттырудағы сүрі жердің маңызы зор. Сүрі жер деп белгіленген мерзімге дақыл
өсіруден бос және топырақтың физикалық-химиялық қасиетін жақсартатын,
сондай-аң арамшөптерден, зиянкестерден, аурулардан таза жерді атайды. Сүрі
жерде мынадай міндеттер шешіледі: 1) арамшөптерді жою; 2) ылғал жинау; 3)
азоттың сіңімді түрін жинау; 4) топырақтың санитарлық күйін жақсарту; 5)
топырақтың агрохимиялық, агрофизикалық қасиеттерін жақсарту.
Сүрі жерді күзде (қара сүрі жер), келесі жаз бойы (ерте сүрі жер) 4-5
рет өңдейді. Ерте сүрі жерді өңдеу мамырдың соңында маусымның бас кезінде
басталып, 10-12 см жүргізіледі. Кейінгі 3, 4-і, әрбір 18-20 күннен кейін
аталған тереңдікте өңделеді. Соңғы өңдеуді тамыздың 15-25-де 25-27 см-ге
жүргізеді. Сүрі жердің тиімділігі өңдеумен қатар топыраққа қосатын
тықайтқыштың есептелген мөлшерін енгізгенде және 2-ші немесе 3-ші өңдеу
кезінде танапқа қышадан 2-3 қатарлы ықтырма еккенде арта түседі.
ТЫҚАЙТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОЛДАНУ ЖҮЙЕСІ
Тықайтқыштар деп құрамында мәдени өсімдіктерге қажетті қоректік
элементтері бар минералды, органикалық және биологиялық заттарды айтады.
Оларды минералды, органикалың және бактериялы деп бөледі.
Минералды тықайтқыштар. Минералды тықайтқыштарда қоректік заттар
минералдың тұздар түрінде болады. Фосфорлы және калийлі тықайтқыштар химия
өнеркәсібінде табиғи қазбаларды өңдеу арқылы алынады, ал азотты
тықайтқыштардың өндірілуі негізінен ауа азотының сутегімен ерекеттесуінен
аммиактың түзілуіне негізделген.
Барлық минералды тықайтқыштарды шартты түрде тікелей және жанама әсер
етушілер деп бөледі. Алғашқысында қоректік заттар болады, ал кейінгісі
топырақтың қасиетін өзгертіп, өсімдіктердің қоректену жағдайын жақсартады
әк, ғаныш. Сонымен бірге тікелей әсер ететін тықайтқыштар, мысалы, аммиак
селитрасы, суперфосфат жанама әсер етеді: топырақты қышқылдандырады, ал
фосфорит ұны топырақты бейтараптандырады. Өк, ғаныш топырақ реакциясын
өзгертумен қатар өсімдікті маңызды қоректік элемент - кальциймен қамтамасыз
етеді.
Химиялық құрамы бойынша минералды тықайтқыштар қарапайым бір ғана
қоректік элементі бар және кешенді 2-3 элементі бар болады.
Физикалық күйі бойынша минералдың тықайтқыштар сұйық және қатты түрде
шығарылады, соңғылары кристалды, ұнтақ және түйіршікті болады.
Азотты тықайтқыштар. Азоттың қосылыстардағы түрлеріне қарай азотты
тықайтқыштар нитратты, аммонийлі және аммиакты, аммонийлі-нитратты, амидті
болып бөлінеді.
Нитратты тықайтқыштарда азот нитратты түрде болады. Негізгі өкілдері
натрий және кальций селитралары. Натрий селитрасында 16% азот бар. Ұсақ
кристалды ақ түсті түз суда жақсы ериді бойына ылғал сіңіргіш, Бұл
тықайтқыштың азотын өсімдік жеңіл сіңіреді, сондай-ақ, топырақ ылғалы
жоғары болса оқай шайылады (әсіресе жеңіл топырақтарда).
Кальций селитрасында 17,5% азот бар. Кристалды, суда тез еритін тұз.
Физиодогиялық сілтілі болғандықтан, топырақтың қышқылдығын төмендетеді.
Аммоний сульфатында 20% азот бар. Ұсақ кристалды, суда жақсы еритін ақ
немесе сұрғылт түсті тұз, өсімдіктер жеңіл сіңіреді. Қышқыл топырақтарға әк
немесе фосфарит ұнын қосып қолдануға болады.
Хлорлы аммонийда 24-25% азот болады. Ұсақ кристалды ақ немесе сарғылт
қышқыл ұнтақ. Қолданылуы шектеулі, себебі хлордың картопқа, зығырға,
көкөністерге, жеміс-көкніс дақылдарына кері әсер етеді. Хлор ионы біршама
жуылуы үшін күзде топырақ өңдеген кезде енгізуді ұсынады.
Сұйық аммиакта 82% азотболады. Түссіз, жылжымалы, қайнау температурасы
+34°С тең сұйық. Оны жоғары қысымға шыдайтьщ болат балондарда сақтайды
және тасымалдайды.
Аммиак суының бірінші сортында 20,5, екіншісінде 18% азот болады.
Түссіз немесе сарғылттау аммиак иісті сұйық. Азот HN3 және NH4OH түрінде
болады. Бірақ аммонийлық азоттан аммиакты азот көбірек болады.
Аммиакты селитрада 34% азот болады. Кристалды ақ түсті зат - әр түрлі
Дақылдарда қолдануға жарайтын әмбебап тықайтқыш. Көп жылдар бойы бір жерге
қолданса, топырақты қышқылдандырады. Бұл тықайтқыштың қолайлы қасиеті –
өсімдікке зиянды заттардың жоқтығы және тез әсер ететін нитратты және шабан
қозғалғыш аммонийлы азоттың болуы.
Мочевинада (несеп нері) 46% азот болады. Ұсақ кристалды ақ түсті зат,
суда жақсы ериді. Мочевина немесе карбамид топырақта бактерияның әсерінен
аммонификацияны тез өтіп, физиологиялық қышқыл - көмірқышқыл аммоний тұзын
бөліп шығарады.
Күкірт қышқылында калийде 46 % калий болады. Хлорға сезімтал
(картоп,қарақұмық, темекі, жүзім) дақылдарға қолданылады.
Кешенді тықайтқыштар. Қоректік заттардың бірнеше (2 немесе 3) болады.
Оларды үш топқа бөледі: араластырылған немесе қоспа (тықайтқыштар
механикалық жолмен араласқан), күрделі (бір қосылыста бірнеше қоректік
заттары бар), құрама (түйіршіктерде 2-3 қоректік заттар бар). Бұлардан
басқа сұйық және суслензияланған қойыртпаланған кешенді тықайтқыш та
болады. Кешенді тықайтқыштарды тасымалдау, сақтау, қолдану шығынын
азайтады.
Араластырылған (қоспа) тықайтқыштар. Араластырылған тықайтқыштардың
маңызы ауылшаруашыльщ дақылдарын қарқынды технологиямен өсіргенде арта
түседі. Қоспаны сақтаған кезде физикалық қасиеттері (кесектеліп қалуы,
дымқылдануы) нашарлайтындықтан, оларды топыраққа енгізер алдында
дайындайды.
Кең таралған қоспаларға аммиак селитрасының суперфосфатпен және хлорлы
калиймен, мочевинаның сульфат аммониймен (түйіршікті), мочевинаның
аммофоспен және диаммофоспен араластырылғандары жатады. Қоспаларды
топырақтың қоректік заттармен қамтамасыз етілгендігін және мөдени
дақылдардың қажет етуін ескеріп жасайды.
Күрделі тықайтқыштарға аммофос, диаммофос, калий селитрасы және т.б.
жатады.
Аммофоста 10-12% азот, 40-60% фосфор болады. Жақсы физикалық-химиялық
және механикалық қасиеттерге ие. Оны қоспалар жасауға және басқа
тықайтқыштардың дым тартқыштығын азайтуға пайдаланады.
Диаммофоста 18-20% азот, 50% артық фосфор болады. Суда ерігіш, жақсы
физикалық қасиетке ие.
Калий селитрасында 13-18% азот, 46% калий болады. Дым тартқыш жақсы
себеленеді. Мұны хлорға сезімтал дақылдарға қолданады.
Құрама тықайтқыштар. Бұлардан кең тарағандарға нитрофоска, нитрофос,
нитроаммофоска және т.б. жатады.
Нитрофоскада үпі қоректік элемент (азот, фосфор, калий) бар.
Нитрофоста екі элемент - азот пен фосфор 20% -дан болады.
Нитроаммосфада 17,5%) азот, 52%-дан фосфор мен калий бар.
Органикалық тықайтқыштар және ауыспалы егісте тықайтқыштарды уолдану.
Көң. Барлық қоректік заттар, оның ішінде микроэлементтер де бар, негізгі
және ең тиімді органикалық тықайтқыш. Оны жүйелі түрде енгізгенде
топырақтың физикалық-химиялық (сіңіру сыйымдылығы артады, қышқылдылығы
төмендейді, ауысу катиондарынын, құрамы жақсарады және т.б.) және
биологиялық қасиеттері жаксарады.
Көң садрасында орта есеппен 0,25% азот, 0,5% калий, 0,01 % фосфор
болады. Ірі қара малдан қорада тұрған кез-де 2 т дейін садра жиналады.
Құс саңрығы - бағалы, тез әсер ететін тықайтқыш. Макроэлементтермен
бірге микроэлементтер де (марганец, кобальт, мыс) болады. Негізгі тықайтқыш
ретінде отамалы дақылдар плантациясына енгізеді.
Компостар (кордалар). Бұл органикалың тықайтқыштардың жасанды қоспасы.
Қоспалардың түрлеріне қарай шымтезеккөңді (торфкөңді, торфсадралы),
шымтезек-садралы және т.б. компостар болады.
Торфкөңді (шымтезеккөңді) компосты танаптың мақайына дайындайды.
Көктемде, жазда дайындағанда көңнің бір бөлігіне торфтың үш бөлігі, ал
қыста дайындағанда торфтың бір бөлігі алынады. Дайындаудың кең тараған
тәсілі - қабаттардың кезекпен салынуы: бір қабат (20-30 см) көң, бір қабат
торф. Ертөленің (штабель) көлденеңі 4-5 м, биіктігі 1,5-2 м болады.
Компостың танапқа енгізу мөлшері таза көңдей (20-40 тга).
Жасыл тықайтқыш (сидерат). Бұлай деп, өскеннен кейін белгілі бір
кезеңінде топыраққа жыртып араластыратын өсімдік-сидераттарды атайды.
Сидерат ретінде бүршаң тұқымдас өсімдіктерді (көп және біржылдық бөрі
бүршаңтар, сераделла, түйе жоңышқа және т.б.) сондай-ақ, қыша, қарақұмық,
күздік және жаздық рапс, күздік қара бидай, фацелия қолданылады.
Жасыл тықайтқыш топыраққа кешенді әсер етеді: азот пен қара шіріктің
жиналуына, минералды заттардың жуылмауына және жауын-шашынды тиімді
пайдалануға, эрозияның болмауына, топырақтың физикалық қасиеттерінің
жақсаруына, танаптың арамшөппен ластанбауына, саңырауқұлақ ауруларының
зияндығын кемітеді.
Бұл тықайтқыш өз алдына жеке (сидератты өскен танабына жыртып
араластырады), орып алып (сидератты бір танапта өсіріп екінші, жақын
жердегі сүрі танабына тасымалдап енгізеді), алшынкөк (орып алғаннан кейінгі
шыққан алшынкөгін сол танапқа жыртып енгізеді) түрінде қолданады. Негізгі
сидерат жіңішке жапырақты бәрі бұршақты күздіктерді себерден 20-25 күн
бұрын (сұрғылт бұршақ кезеңінде) ауыр топырақтарда 12-15 см, жеңіл
топырақтарда 15-20 см тереңдікке жыртып араластырады.
Тықайтқыштарды танаптарға енгізуге теңгермелік (баланстық) есептеу
әдісі қолданылады. Мұнда өсімдіктердің топырақтан және тықайтқыштардан
қоректік заттарды пайдалану коэффициентін дифференциалды түрде қолданады.
Қоректік заттарды пайдалану аймаңтың топырақ-климат жағдайына,
агротехникаға, өсімдіктің және сорттың биологиялық ерекшеліктеріне тәуелді.
Оны 1 тонна тауарлы өніммен соншалықты қосалқы өнімге киломен (кг)
көрсетеді. Қоректік заттарды пайдалану коэффициентін дақылға, сортқа,
топырақ типіне, тықайтқыштың түрі мен формасына қарай дифференциялайды.
Тықайтқыштан жоғары тиімділікті енгізу мерзімі мен тәсілін дұрыс
байланыстыра отырып алуға болады. Тықайтқышты қолданудың екі тәсілі бар:
топырақ бетіне тегіс шашу және топыраққа енгізу. Қолданылу уақытына қарай
тықайтқыштар негізгі (егуге дейін), егу кезінде және егуден кейін (үстеп
қоректендіру) болып бөлінеді.
Негізгі тықайтқышты көбінесе сүрі жерді дайындағанда, сүдігер
көтергенде немесе көктемде қопсыту жүргізгенде қолданады. Мұндайда
негізінен органикалық және фосфорлы-калийлі тықайтқыштар енгізіледі.
Тықайтқыштың мөлшері ауыспалы егістегі барлың дақылдардың қажетін есептеп
енгізеді: көң 40-50 тга, фосфорлы тықайтқыш 80-120 кгга ә.е.з. бойынша.
Ауыспалы егісте сүріжер болса, азотты тықайтқыштың 20-30 кгга ө.е.з. сүрі
жерден кейінгі 3-4 дақылға қолданылады.
Тықайтқышты қолданудың экономикалық тиімділік керсеткіштері.
Тықайтқышты қолданудың экономикалық тиімділігі табиғи жағдайына және
танаптың тиімді құнарлылығына байланысты. Ол төмендегі көрсеткіштер
негізінде анықталады: бір өлшем жерден жиналынған өнімнің мөлшері мен
сапасы, еңбек өнімділігі, өнімнің өзіндік құны, таза табыс және өндірістің
рентабельділігі. Іс-санада кейде тықайтқыштың экономикалық құнын қарапайым
жолмен анықтауды қолданады. Мұндайда тықайтқышты қолдануға кеткен
экономикалық шығындарды және одан алынған қосымша өнімнің бағасын ескереді.
Қосымша енімнің құны мен тықайтқыш енгізуге кеткен шығынның айырмашылығы
тықайтқышты қолданудың нәтижесі таза пайда береді. Қосымша өнім құнының
тықайтқыш енгізуге кеткен шығынға қатынасы шығындалған, әрбір теңгеге қанша
қосымша өнімнің өндірілгенін көрсетеді.
Бірақ бағалаудың бұл қарапайым әдісі тек қосымша шығынның тиімділігін
ғана көрсетеді, ал тықайтқышты қолдану өнімді өндіру процесіне қандай әсер
етті деген сұраққа жауап бере алмайды. Шығыннын, қосымша өніммен молырақ
ақталуы, ылғи да өнімді өндірудің ең жақсы соңғы нәтижелерімен үйлеспеуі де
мүмкін. Сондықтан тықайтқышты қолданудың экономикальщ бағасын толығырақ
түрде жоғарыда келтірілген негізгі көрсеткіштерді қамтығанда ғана беруге
болады.
Әктас және гипс енгізу. Қышқыл топырақтарға әктас енгізу. Өсімдіктің
әр түріне өсуі және дамуы үшін топырақ ортасының ең қолайлы, топырақ
ерітіндісіндегі сутегі иондарының РН 7-ге тең болса, топырақтың реакциясы
бейтарап, 7-ден кем болса, қышқыл, ал 7-ден жоғары болса, кебірлік тән
болады.
Көптеген ауылшаруашылың дақылдары мен микроағзалар топырақ реакциясы
бейтарапқа рН 6,5-7,5 жуықтаса, бірқалыпты өсіп дамиды. Өсімдіктер
топырақтың жоғары қышқылдығына өсуінің, әсіресе бастапқы кезеңінде сезімтал
келеді. Қышқылдықтың қолайсыз әсерлері жан-жақты. Қышқыл топырақтар
биологиялық, физикалық және химиялық қасиеттерімен сипатталады. Олардың
сіңіру сыйымдылығы және буферлігі қарсы тұрғыштығы төмен болады. Қышқыл
топырақтарда ағзалардың іс-әрекеттері басыңқы болғандьщтан, сіңімді
қоректік элементтер аз құрылады.
Топырақ ерітіндісінің жоғары қышқылдығы тамырдың өсуін өлсіретеді,
бойлауына кері әсер етеді және оларда зат алмасуын бұзады, нәтижесінде
өсімдіктің бір қалыпты қоректену жағдайы нашарлайды. Мұндай топырақтар
әктас енгізіп бейтараптандыруды қажет етеді.
Әктас енгізудің қажеттілігін және әктастың немесе басқа әктасты
тықайтқыштардың енгізу мөлшерін топырақтың химиялық құрамын талдау
негізінде анықтайды.
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ
ЗИЯНКЕСТЕРІ, АУРУЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРҒА ҚАРСЫ КҮРЕС ШАРАЛАРЫ
Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестеріяің түрлері. Келтіретін зияны.
Ауылшаруашылық дақылдары зиянкестерінің түрлері өте көп және алуан түрлі.
Оларға омыртқалы ағзалар (нематодалар, кенелер, насекомдар, моллюскалар);
омыртқалы жануарлар (зиянды кеміргіштер) жатады. Зиянкестердің арасында ең
көбі насекомдар (1 млн-ға жуық), содан кейінгі кенелер (12-15 мың),
нематодалар (10 мыңнан астам түрлері белгілі).
Насекомдарды зерттейтін ғылымды энтомология деп атайды. Насекомдар
және басқа зиянкестер өсімдіктерді көбінесе қоректенген кезде және кейде
жұмыртқаларын (ұрықтарын) салған кезде заңымдайды. Өсімдіктердің заңымдау
типі ыасекомдардын, ауыз аппараттарының құрылысына, даму фазасына және
өсімдіктің түріне байланысты болады. Жапырақтың зақымдану типтеріне;
өрескел желінуі (шегіртке, қырыққабат ақ көбелегінің жұлдызқұрты); тесік
жасап жейтін қоңыр көбелектің жұлдызқұрты, жапырақ жегілер әшекейлеп жейтін
түйнек бізтұмсық; қанқалап жейтін қырыққабат көбелегінің жұлдызқұрты; мина
жасап жейтін қызылша шыбынның личинкасы жатады. Одан басқа зақымдану типі
бұл жапырақтың түсінің өзгеруі; өсімдіктердің шырынын сорған кезде жапырақ
бетіне қоңыр сары, қызғылт, күміс түсті дақ пайда болады.
Насекомдар сорған кезде солардың сілекейінің әсерінен жапырақ
ширатылады (деформацияланады).
Қоңыр көбелектердің жұлдызқұрттары өсімдіктің сабағын сырттан кеміріп
зақымдайды.
Шөп тектес өсімдіктердің сабағының ішін кеулеп жол салып зақымдайтын
жүгері көбелегінің жұлдызқұрттары бар. Одан басқа зақымдау типтері:
генеративті мүшелерін зақымдау, жемісті миналау, масақтың толың немесе
жартылай ағаруы. Өсу-даму кезіндегі пайда болатын личинкалармен құрттардың
қоректенуі үшін даярлың жасап зақымдау да кездеседі.
Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестері мен ауруларына қарсы
агротехникалық, биологиялық, генетикалық, химиялық, механикалық, физикалық
және өсімдіктер карантині деп аталатын күресу шаралары бар.
Агротехникалық күрес шаралары. Агротехникалық шаралар мәдени
өсімдіктерге қолайлы жағдай жасап, ал зиянкес ағзаларға және ауру
қоздырғыштарға қолайсыз жағдай туғызады. Өсімдіктерді қорғайтын шаралардын,
ішінде өте маңыздылары: ауыспалы егістер, топырақ өңдеу жүйесі,
тықайтқыштарды қолдану, арамшөптермен күресу, егінді себу және жинау тәсілі
мен мерзімі.
Ауыспалы егісте кейбір дақылдарды бірнеше жалдар бойы бір танапта егу
арнаулы зиянкестердің және ауруларының көбеюіне әкеліп соқтырады. Мысалы,
Солтүстік Қазақстанда қатты бидайды қайталап бір танапта себу гүл кенесінің
көбеюіне мүмкіндік туғызады. Тықайтқыштарды қолдану - зиянкестер,
аурулармен тиімді күресу шараларының бірі. Мысалы, түйіршікті суперфосфатты
шашу - жалақаш шырыштармен күресудің тиімді тәсілі. Осыған қоса
тықайтқыштар өсімдіктердің регенеративтік қабілеттілігін арттырады.
Топырақты өңдеу зиянкестерді тікелей құртуға немесе олардың сан мөлшері мен
зиянды әрекетін төмендетуге мүмкіндік береді. Мысалы, Солтүстік
Қазақстандағы өңделмейтін жерлер шегірткенің кебейетін орны болғаны белгілі
болады. Бидайды көктемде кешіктіріп себу сүр көбелектің жұлдызқұрттарын
азайтады. Ерте кектемде шағатын крестгүлді бүргелердің қоңыздары крестгүлді
арамшөптерде қоректеніп, содан соң мәдени дақылдарға зиян келтіреді.
Сондықтан арамшөптермен жүйелі түрде күресу керек.
Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестермен зақымдануына төзімді
сорттарының болғаны белгілі. Мысалы, қатты бидайдың кейбір сорттарына
гессен шыбынының личинкалары зиян келтірмейді.
Биологиялық күрес шаралары. Зиянкестер, аурулармен күресуде
зиянкестердің табиғи жауларына: жыртқыш паразиттік тіршілік ететін
насекомдар мен кенелер, нематодтар мен қарапаиым жәндіктердің түрлері,
сүтқоректілер мен құстар, ауру тудыратын бактериялар, вирустар,
саңырауқұлақтар жатады.
Биологиялық күресте зйянкестердін, табиғи жауларын пайдаланудың
мынадай негізгі тәсілдері бар: интродукция және аклиматизация; ареал ішінде
тарату, маусымды отарлау; жергілікті энтомофагтарды қорғау және оларды
пайдалану.
Генетикалық күрес шаралары. Өсімдік қорғаудың генетикалық немесе
автоцидтік тәсілі зиянды ағза популяциясына сол түрдің тіршілікке
қабілеттігі жоқ немесе бедеу особьтарының қатарына енгізуге бағытталған.
Генетикалық шаралардың әр түрлі тәсілдері бар: химиялық заттармен және
сәулемен залалсыздандыру, цитоплазмалық сыйыспаушылықты пайдалану,
диапаузасы болмайтын популяцияларды алу.
Химиялық күрес шаралары. Химиялық препараттардың тиімділігі өте
жоғары, оларды инсектицидтер деп атайды. Химиялық жолдың артықшылығы
көбейіп кеткен зиянкестерді жоюға болады. Химиялық күрестің кемшіліктері де
аз емес. Олар тек зиянкестерге ғана емес, сонымен қатар пайдалы ағзаларға,
жануарлар мен адамға улы болады.
Механикалың күрес шаралары. Бұл күрес көп қол еңбегін қажет етеді.
Қызылшаныңбіз тұмсығымен күресу үшін танаптардың шеттеріне ор қазады. Орға
түскен зиянкестерді инсектицидтармен құртады. Алма жемісінің
жұлдызқұрттарын ұстағыш белбеумен ұстайды.
Физикалық күрес шаралары. Негізінен ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу
кезінде қолданады. Мысалы, қыстап шығатын дәнек қоңызын құрту үшін сақтау
қоймадағы бұршақ тұқымын 1011°С дейін салқындатады. Кейде дәнді тазарту
үшін оны электр тогының жоғарғы жиілігімен немесе басқа тәсілімен
қыздырады. Зиянкестерді құрту үшін астықты және одан жасалған өнімдерді
кептіреді.
Өсімдік карантині. Өсімдік зиянкестерін біздің елге әкелуінен және
еніп кетуінен қорғауға, ал карантиндік зиянкестер тарап кеткенде оларды
жоюға бағытталған шаралар жүйесін іске асыру карантиннің міндетіне жатады.
Карантин сыртқы және ішкі болып екіге бөлінеді.
Интегралды күрес шаралары. Интегралды күрес химиялық, биологиялық,
агротехникалық, физикалық және басқа шараларды үйлестіріп қолдануды
көздейді. Өйткені қазіргі жағдайда жеке бір шаралар арқылы зиянкестермен
күресу тиімсіз.
Көпқоректі зиянкестер. Бұл топқа ашегіртке, шілделік және бұзаубас
тұқымдастарының өкілдері, шыртылдақ қараденелі қоңыздардың өкілдері, тақта
мұртты қоңыздардың түрлері, қабыршақ қанаттылары, кеміргіш көбелектердің
өкілдері, қан көбелегі тұқымдасының түрлері, т.б. жатады.
Бұршақ тұқымдас дақылдарының зиянкестері. Олардың ішінде ең
зияндылары: бұршақ бітесі, түйнек бізтұмсығы, жоңыншқа жапырағының
бізтұмсығы немесе фитономус, жоңышқаның зер қоңызы, жоңышқаның сүген
қоңызы, жоңышқа жуанаяқтасы, жоңышқа қандаласы, гүл құмыты.
Техникалық және майлы дақылдардың зиянкестері. Қызылшаның зиянкестері:
қызылшаның жапырақ бітесі, қызылшаның тамыр бітесі, қызылша қандаласы,
қызылша бүргелері, кәдімгі қызылша бізтұмсығы, шығыс қызылша бізтұмсығы,
ңызылшаның сүр бізтұмсығы, қызылшаның сабад жемірі, т.б. күнбағыстың
зиянкестері: күнбағыс кебелегі, күнбағыс сүгені; рапс және қыша
зиянкестері: шығыс ңыша жемірі, рапс жапырақ жемірі, рапс егеушесі.
Кекөніс және картоп дақылдарының зиянкестері. Ең кең тараған
зиянкестері: қырыққабат биті, крестгүлділер қандалалары, крестгүлділер
бүргелері, қырыққабаттың күйе көбелегі, қырыққабаттың аң көбелегі,
шалканның ақ көбелегі, қышаның ақ көбелегі, қырыққабаттың қоңыр көбелегі,
көктемгі қырыққабаттың шыбыны, жазғы қырыққабат шыбыны, пияздың шыбыны,
пияздың ызылдақ шыбыны, пияздың құпия тұмсықтысы, пияз бен сарымсаңтың
сабақ нематодасы, картоптың нематодасы, т.б.
Жылыжайларда өсірілетін көкөніс дақылдарының зиянкестері: бітелер,
жылыжай ав; қанаты, темекі трипсі, кәдімгі өрмекші кене, беріш
нематодалары.
Жеміс және жидек дақылдарының зиянкестері: жапырақ бітелері, алмұрттың
жапырақ бүргесі, алманың үтір тәрізді қалқаншалы сымыры, қарағанның жалған
қалқаншалы сымыры, калифорниялың қалқанша сымыр, жасыл цикада, бақтың
өрмекші кенесі, алма күйесі, долана көбелегі, жұпсыз көбелек, шандан
көбелек, раушан жапырақ ширатқышы, құндақты күйе көбелек, алма жемірі,
алхоры жемірі, шие бізтұмсығы, шиенің шырышты егеушісі, бұлдіргеннің сабақ
нематодасы, бұлдірген бізтұмсығы, бұлдіргеннің жапырақ жемірі, қарақаттың
мөлдір қанатты көбелегі, қарлығанның дан көбелегі, қарлығанның сары
егеушісі, бітелер, қарақаттың бүршік кенесі, кедімгі өрмекші кене.
Астық және басқа ауылшаруашылық: өнімдері қорының зиянкестері: қамба
бізтұмсығы, ұн қоңызы, кіші ұн қоңызы, шоқпар мұртты ұн қоңызы, сүрінам ұн
жемірі, тері жемірі, ұры қоңыз, астық тескіш, қамба күйесі, оңтүстік ұн
кенесі, ұзынша кене, кәдімгі түсті кене.
Зиянкес кеміргіштердің негізгі түрлері: кіші саршұнақ, қызыл ұртты
саршұнақ, зорман немесе балпаң, қаптесер (үй тышқаны), дала тышқаны,
кәдімгі тоқалтіс, дала тоқалтісі, табанды тоқалтіс, дала алақоржыны,
соқыртышқан, қамба егеуқұйрығы, аламан, эверсман атжалманы, сұр атжалман,
үлкен құмтышқан, қызылқұйрық құмтышқан.
Өсімдік ауруларының негізгі түрлері. Өсімдіктердің ауруларын және
олармен күресу шараларын зерттейтін ғылымды фитопотология деп атайды.
Өсімдік ауруларының пайда болу себептеріне қарай жұқпалы және жұқпалы емес
түрлерге бөлінеді. Сыртқы белгілері бойынша ауруларды бірнеше топтарға
бөледі: дақтылық, өңезділік, пішіннің бұзылуы, шорлануы, шайырлануы, ойық
жара, шіру, мумиялану, солуы, мүшелерінің бұзылуы.
Өсімдіктерге қоректік заттардың жетіспеушілігінен пайда болатын
жұқпайтын аурулары өсімдіктердің азотқа, калийге, фосфорға, борға,
марганецке, мысқа ашығуынан болады. Бұл заттардың артық болуы да
өсімдіктердің кейіпсіз өсуіне әкеледі.
Өсімдіктерге зиянды ағзалардың әсерінен пайда болатын ауруларды
жүқпалы (паразиті) аурулар деп атайды. Өсімдіктердің ауру қоздырғыштарына
саңырауқұлақтар бактериялар, вирустар, актиномицеттер, микоплазмалық
ағзалар, кейбір гүлді өсімдіктердің тоғышарлары (сұңғыла, шырмауық) жатады.
Солтүстік Қазақстанда кең тараған зиянкестер мен аурулар және олармен
күрес. Қазақстанның солтүстік облыстарында көбінесе астьщ дақылдары
өндіріледі, олардың ішінде кең тараған - жаздық жұмсақ бидай. Оның негізгі
аурулары тамыр шірігі, қара күйе, септориоз, тот. Бұл ауруларға қарсы күрес
бидайдын, өсіру технологиясына арналған тарауда толық жазылғаи.
Түтікті бактериоз. Барлық жерлерде тарағая. Өсім діктің түтікшелерін
зақымдайды, жапырақтарының шеттері сарғаяды да, оларда ұсақ қара торлы
желкелер пайда болады. Зақымданған сағақты көлденең кескенде қарайған
түтікшелер жаңсы көрінеді. Қырыққабатқа ауру топырақ, тұқым арқылы және
биттерден жұғады. Жаппай жұққанда өнім күрт азаяды.
Күресу шаралары. Дақылдардың ауыспалы егісте дұрыс кезектесуі,
танаптан жиын-терін қалдықтарын аластау және оларды жою; танапты күзде ерте
жырту; тұқымды ТМТД (1 кг тұқымға 8г) немесе фентираммен (1 кг-на 5г)
дәрілеу, ауру тасушымен күресу; көшеттің тамыр жүйесін биопрепарат
фитобактериомициннің 0,1 суспензиясына малып алу.
Фомоз. Қырыққабат тамыры мен сабағының барлық жерлерде кездесетін
құрғақ шірігі. Ауруға шалдыңқан өсімдіктер еспей қалады, жапырақтарының
түсі күлгінденеді, сосын сарғаяды. Қара дақтар пайда болады. Тамыр мойны
шіриді, өсімдік өліп қалады. Ауру топырақ, тұқым арңылы және биттерден
жұғады.
Күресу шаралары түтіктік бактериозбен күрескенге ұқсас.
Қырыққабаттылар бүргесі. Барлық жерде кездесетін, Ұсақ секіргіш
қоңызшалар. Ересек қоңыз түрінде топырақтың жоғарғы қабатында және өсімдік
қалдықтарының астында қыстап шығады. Сәуірдің аяғында оянып, алғашқы
арамшөптермен қоректенеді де, кейін қырыққабатқа ауысады, жапырақтарын
тесіп жейді. Әсіресе, көшетсіз ңырыққабат пен отырғызылған көшеттің жас
өсімдіктеріне өте қауіпті. Құрғақ және ыстық ауа райында өте белсенді.
Аналығы жұмыртқасын топыраққа салады, личинкалары тамыршалармен қоректенеді
де, сосын қуыршақтанады. Екінші ұрпағы маусымның аяғында пайда болады,
бірақ ересек өсімдіктерге елеулі зиян келтіре қоймайды.
Куресу шаралары. Бүргелер пайда болғанша өсімдіктердің нығаюы үшін
көшеттерді грунтқа ертерек отырғызу; өсімдікті үстеп қоректендіру; ерте
көктемде арамшөптерде бүргелердің пайда болған кезінде егістіктердің
шеттерін, сосын қырыққабатты 2,5% метафос дустымен (2,5 кгга); хлорофостың
0,2% немесе метатионның 0,1 % ерітіндісі препараттарының біреуімен өңдеу
керек.
Қырыққабат күйесі. Барлық жерде кездеседі. Қанатын жайғанда 14-17 мм
болатын кішкентай көбелек. Жұмыртқасын жапырақтың астыңғы бетіне салады.
Бір аналық 100 жұмыртқаға дейін салады. 7-10 тәуліктен соң жұмыртқадан құрт
пайда болады. Алдымен олар жапырақтың жұмсағын тесіп кіреді де, онда да
қысқа жолдар жасайды, сосын 2-3 тәуліктен соң сыртқа шығып, мейегін жеп,
эпидермисін қалдырады. Нәтижесінде жапырақтарда әйнекшелер пайда болады.
Жаз бойы қырыққабат күйесі 4 ұрпақ береді. Жиын-терін қалдықтарына және
арамшөптерде қуыршақ түрінде қыстап шығады.
Куресу шаралары. Өткен жылғы шөп қалыптасқанша 80% хлороспен немесе
20% метафос эмульсиясымен гектарына 2 кг препарат және 400-600 л жұмыс
сұйығын (0,3% ерітінді) шығындап өңдеу керек.
Қырыққабат биті. Кең тараған зиянкес. Өзекте және басқа да қалдықтарда
жұмыртқа күйінде қыстайды.
Көктемде жұмыртқадан личинкалар туады да, арамшөптермен және
қырыққабаттың тұқымдарымен қоректенеді. Биттер жапырақтардың астыңғы бетіне
орналасады және шырынын сорады.
Күрес шаралары. Химиялық заттардың біреуімен (карбофоспен – 1,5
кгга, метафостың 20 % эмульсиямен – 2 кгга, 400-6000 лга) жұмыс сұйығын
шығындап өңдеу.
Солтүстік Қазақстанда қызылшаға ең көп зиянды аурулардың - қызылша
көгінің тамыржегіші, зиянкестерден бүргелер мен бізтұмсық келтіреді.
Өскіндері 3-4 жапырақ кезеңінде зақымдайды.қызылша көгінің тамыржегішімен
күресу үшін себер алдында тұқымды ТМТД-мен дәрідейді.
Қызылша бүргесі. Ұзындығы 3-4 см қоңыз. Қызылшаға алғашқы өсу
кезеңінде үлкен зиян келтіреді, жапырақтарды кеміріп, ұсақ дөңгелек
тесік жасайды, сосын жапырақтар солып қалады. Ыстық және желді ауа райында
бүргенің зияндылығы арта түседі.
Кәдімгі қызылша бізтұмсығы. Қызылшаға, әсіресе екінші жұп жапырағы
пайда болған кезінде ерекше зиянды. Личинкалары бүйірлік тамыршаларды
қияды, тамыр мен тамыр жемісінің бетінде терең жолақтар салады.
Зиянкестермен күресу үшін агротехникалық және химиялық шаралар
қолданылады. Қызылша бүргесі мен бізтұмсығына қарсы гектерына 400-600л
жұмыс ерітіндісін шығындап, 80%-дық хлорофосты (2кгга) 20%-тік
эмульсиясын бүркеді. Қажет болса, өңдеуді 7-10 тәуліктен соң қайталайды.
Агротехникалық шаралардың негізгілері – арамшөптерді жою, жоғары сапалы
тұқымды себу, ауыспалы егісті қатаң сақтау, топырақты дұрыс өңдеу.
Жеміс және жидек дақылдарының зиянкестері. Алма жегіш Қазақстанның
барлық аймағындада бар. Олар жапыраққа түйінге кішірек жемістерге
жұмыртқа салады. 7-12 күн, ал жаздыкүні 5-8 күннен кейін жұлдызқұрттар
жарып шығарады. Әуелі олар жапырақ жұмсағымен, содан соң жеміспен
қоректенеді. Олар тұқым дәніне еніп оны да жеп қояды.
Күрес шаралары. Жерге түскен жемісті жинау және жою. Жұлдыз құрттардың
өсіп-өнуіне қарсы күресу үшін ағаштарға химиялық препараттар шашылады. 0,2%
корбофостың эмульсиясы 0,1-0,25% амбуш,0,5% фозалон және метион
ерітінділері қайталап ауыстырылып, сондай-ақ сарымсақтың, пияздың,
бұрыштың, ащы жусанның тұнба ерітінділері де қолданылады. Жеміс жегішке
қарсы күресте биологиялық әдістер үлкен рөл атқарады, дендробацилинің 1 га
5 кг нормасы араға 7-8 күн салып екі рет беріледі. Биологиялық өдіс ретінде
трихограммалар қолданылады.
Шие бізтұмсығы. Қазақстанның барлық аймақтарында таралған. Қоңыздар
бүршіктермен, жапырақтармен, гүл түйнегімен және піспеген жемістермен
қоректенеді.
Біз тұмсьщтарга қарсы күрес шаралары. Қара күзде немесе ерте көктемде
қатараралық, дің айналасының топырағы өңделеді. Жерге түскен жапырақтар,
сидамен өліп қалған қабықтары және қаңқа бұтақтар жиналып өртеледі.
Көктемде ертеңгілік қоңыздар көп қозғалмайтындықтан, олар қонақтайтын
ағаштарды сілкіп шайқау керек. Қоңыздар қыстап шығатын жерлерінен шыға
бастаған кезде, бүршіктердің алғашқы гүл шоғырлары ашылмай тұрғанда
карбофостың 1-3 лга 50% концентрациялы эмульсия (К.Э.) үш хлорметафостың 3-
1,2 лга 20% , 40% және 50% концентрациялы әмульсиясы, метафостың 30%
ылғалданған ұнтағы (1,5-3 л немесе 0,75-1,5 л га немесе 1,3- кгга)
шашылады.
Қызыл қарақат биті. Қызыл және қара қарақатқа көп зиян келтіреді.
Жұмыртқалары бір жылдық өркендер бүршіктерінің табанында, кейде қабың
жарықтарында қыстап шығады. Биттер тобы жапырақтардьщ төменгі жағына
орналасып, шырындарын сора бастайды.
Биттерге қарсы күрес шаралары. Ерте көктемде жеміс бүршіктері әлі
оянбай тұрғанда қыстап шығатын жұмыртқаларға қарсы жидек бұталарына ДНОК-
ның 40% еритін ұнтағын 8-15 кг, нитрафеннің 60% пастасы 30-470 кгга немесе
№30 препаратының эмульсиясы 40-100 лга шашылады.
Өрмекші кене (паутинный клещ). Солтүстік облыстарда олардың есерінен
қара қарақат күшті зақымданады. Соның салдарынан жапырақтар қоңыр тартып
кеуіп жерге түсіп қалады.
Қарсы күрес шаралары. Жерге түскен жапырақтар жиналып өртеледі де,
қатараралың өңдеу кезінде топырақ қопсытылады.
ТҰҚЫМ ЖӘНЕ ОНЫ ЕГІСТІКТЕ ПАЙДАЛАНУ
Тұқымтану негіздері. Ауылшаруашылық өндірісінде тұқым деп жоғары
сапалы мол өнім алуға арналған әр түрлі тұқымның жадығат (материал)
айтылады, ол үшін мыналар пайдаланылады:
- нағыз тұқымдар (бұршақ, қырыққабат және зығыр тұқымдастар, мақта
өсімдігі);
- жалақаш және қабықты жемістер (қоңырбастар тұқымдасының дәндері —
бидай, арпа, сұлы, т.б.; күнбағыс шекілдеуігі, қарақұмық жаңғақшасы, т.б.);
- жеміс шоғыры (қызылша домалағы, т.б.);
- түйнектер (картоп, жер алмұрты).
Тұқымдар өсімдіктердің биологиялық және шаруашылық құнды қасиеттерін
иеленушілер, соның нәтижесінде олардың сапасы алынатын өнім мен оның сапа
көрсеткіштеріне айтарлықтай әсер етеді.
Ауылшаруашыльщ дақылдарының өнімі тұқымнан басталатыны ежелден
белгілі: егер танапқа сапасыз тұқым себілсе, алынатын өнім төмендеп кетеді.
Мұндай жағдайда топырақ өңдеу де, тықайтқышты қолдану да, егістікке
жасалған күтім де, жауын-шашын да құр босқа зая кетеді.
Көпжылдық төжірибесіне сүйеніп, тұқымның керемет маңызына арнап, хальщ
көптеген аталы сөздер мен дәл мағыналы мақал-мәтелдер құрастырған: "Не
ексең, соны орасың", "Нашар тұқымнан мол өнім күтпе", т.б. Біздің
заманымызда да, ауыл шаруашылығы күрделі өзгерістерге ұшыраған уақытта да,
егіншілік техника және ғылым жақалықтарымен қаруланғанда да бұл шаруалардың
шындығы өзінің маңызын жойған емес. Керісінше, өсімдік шаруашылығының
қарқынды дамыған заманында тұқымның маңызы өрқашан да арта түседі.
Тұқым өзінің үш сапасымен ерекшеленеді: себу сапасы.— олардың себуге
жарамдылық дәрежесін анықтайтын тұтас тұқымдық қасиеттері; сорттың сапасы
сорттың тазалығына, репродукциясына қойылатын талаптарға сөйкес келеді;
өнімділік сапасы - нақты жағдайларда белгілі бір мөлшерде өнім беру
қабілеті. Бұл аталған тұқым сапасының көрсеткіштері бір-бірімен тығыз
байланысты.
Тұқымтану - тұқым туралы ілім. Ол мвдени өсімдіктер тұқымдарын,
олардың құрылысы мен аналың өсімдікте пайда болу жағдайларын, тұқымдағы
физиологиялық үрдістерді, табиғи орта мен агротехникалық шаралардың тұқым
құрылуына әсерін, тұқымның себу сапасын анықтау өдістерін оқытады.
Тұқымтанудың өзіндік зерттеу объектісі бар, ол - тұқымдық материал;
арнайы мақсаты тұқымдың мате-риалдың сапасын жақсарту және зерттеу едісі
бар, ол - тұқымдық материалды бағалау өдісі. Сонымен тұқымтану тұқым саласы
мен қасиеттерін бағалаудың, жоғары сапалы тұқымдың материалды өсіру
жағдайлары мен зерттеу әдістерінің ғылыми негізі болып табылады, ңысқасы ол
өсімдік шаруашылығының құрамды бөлігі мен теориялық негізін құрайды. Ол
ботаникамен, өсімдіктердің биохимиясы мен физиологиясы және басқа көршілес
агрономиялық пәндермен тығыз байланысты.
Көпжылдың тәжірибе көрсеткендей, жоғары сапалы тұқым - басқа
агротехникалық шаралармен қатар, ауыл шаруашылығы, оның ішінде өсімдік
шаруашылығын қарқындандырудың негізгі факторларының бірі. Сонымен қатар,
дақылдар өсірудің аймақтық қарқынды технологиясы да тұқым сапасына маңызды
орын береді, өйткені ауылшаруашылық дақылдарының аудандастырылған жақсы
сорттарының жоғары кондициялы тұқымынсыз агротехникалық кешеннің барлық
басқа буындарының тиімділігі күрт төмендеп кетеді.
Сонымен тұқым немесе тұқымдық жадығат (материал) - танаптарға сеуіп,
жақа өнім алуға арналған өсімдік мүшесі.
Тұқымның себу сапасы. Ауылшаруашылық дақылдарынан жоғары өнім алу үшін
танаптарды жоғары сапалы тұқымдармен сепкен абзал. Өкінішке орай,
Қазақстанда соңғы жылдары бұл мәселеге көңіл аз бөлінді, соның нөтижесінде
егістіктерде кондицияға жеткізілмеген тұқымның үлесі көбейіп кетті. Атал
айтқанда, Қазақстан бойынша 1991 жылы дәнді дакылдар егістігінің 74,0% I
және II класты тұқымдармен себілген болса, 2001 жылы ол көрсеткіш 37,0%
ғана болды. Бұл деген сөз күні бұрын астық өнімі мен сапасын төмендетіп,
оның бәсекелестік қабілетін азайту болып табылады.
Шаруашылықтар мен агрономия мамандары бірінші кезекте тұқым сапасының
көрсеткіштерін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кемшілішгі
Топырақты өңдеу — өсімдіктің тамыр жүйесінің қалыптасуы және өсуі үшін
оңтайлы жағдай жасау мақсатында, топыраққа машиналар мен құралдардың жұмыс
мүшелерімен механикалық әсер ету.
Механикалық әсер ету мынадай технологиялық операциялармен шешіледі:
қопсыту, аударыстыру, араластыру, тығыздау, тегістеу, арамшөпті отау,
кескіндеу.
Толырақ өңдеу тәсілдері негізгі, жеңіл-желпі, таяз және арнаулы болып
бөлінеді.
Негізгі өңдеу топырақты 20 см және одан да терең өңдеп, бүкіл өңделген
қабатқа оңтайлы құрылыс және ұсақ кесекті құрылым қалыптастыруға
бағытталған. Негізгі өңдеу тәсіліне жырту және терең қопсыту жатады.
Жырту кезінде төрт технологиялық операция атқарылады: аудару, қопсыту,
үгіту және арамшөптерді жою. Суландырылатын егіншілікте жел эрозиясы қаупі
болмаса топырақты өңдеудің негізгі тәсілі больш аудара жырту саналынады.
Жазық тілгіштермен терең қопсыту да топырақты негізгі өңдеуге жатады.
Мұндайда топырақ аударылмайтындықтан, өсімдік қалдықтары оның үстінде
қалады да, оны жел мен су эрозиясынан қорғайды және қыста қар ұстауға ықпал
жасайды.
Топырақты жеңіл-желпі (үстіртін) және таяз өңдеу. Жеңіл-желпі ол
топырақты 10 см дөңесті: ал таяз -10 см-ден 20 см тереңдікке дейін өңдеу.
Сыдыра жырту. Ол табақты жазық түренді сыдыра жыртқыштармен
атқарылады. Деңесті табақты сыдыра жыртқыштармен өңдегенде қопсыту, аудару
және арамшөптерді қырқу жүреді, ал жазық табақтымен өңдегенде аудару
болмайды. Сыдыра жыртқыштарды ылғал жеткілікті жағдайда болғанда ғана
қолданады.
Қопсыту. Бұл - қопсытуды, араластыруды және арамшөптерді жоюды
қамтамасыз ететін тәсіл.
Тырмалау - қопсыту, араластыру, тегістеу жане арамшөптердің
тамырларын, қатаймаған ескіндерін жою жұмыстарын орындайды.
Таптау (тығыздау). Бұл тәсілмен топырақты тым құрғаудан қорғайтын
тығыздалған қабат жасалынады. Тұқым егілгеннен кейінгі тығыздау - тұқым мен
топырақ бөлшектерінің арасындағы тығыз жанасуды қамтамасыз ету, ірі
кесектерді ұнтақтау, қабыршақтарды жою және топырақ бетін тегістеу.
Ылғалды, сортаң және тым құрғаған топырақты тығыздау қолайсыз
жағдайларға әкелуі мүмкін.
Шлейфтеуді топырақ бетін тегістеу үшін шлейфпен немесе сүйретпемен
жүргізеді.
Малалау. Бұл тәсіл топырақ үстінің тегістігін және танапты суландыруға
дайындағанда жоғарғы қабаттық тығыздалуын қамтамасыз етеді.
Топырақты өңдеудің арнаулы тәсілдері. Оларға фрезерлеу, плантажды және
қат-қабатты жырту, саңылаулау, шұңқыршықтау, үңгілеу.
Фрезерлеу. Топырақтың жаңсы қопсытылуын, үгітілуін және араласуын
қамтамасыз ететін тәсіл. Фрезерлегенде топырақ аорациясы жақсарады жене
микробиологиялық процесс пәрменделеді. Бірақ, фреза топырақты күшті
шаңдатады жене жұмыс өнімділігі төмен. Оны шымданған топырақтарды, торфты
өңдегенде, сондай-ақ шабындық пен жайылымдықты түбегейлі жақсартқанда
қолданады.
Плантажды жырту - топырақты плантажды соқамен 40 см терең (кейде 70 см
дейін) өңдеу. Мұны жүзімдік, бақ дақылдарын және орман ағаштарын отырғызу
үшін жүргізеді. Илантажды жыртуда қара шірінді қабат қарқынды үгітіледі
және қол түбіне ауысады, ал төменгі құнарлылығы төмен қабаты жоғары
көтеріліп, одан әрі мәдениленеді.
Қат-қабат жырту. Топырақ қабаттарының жартылай немесе толығымен өзара
араласуын осылай атайды. Ол екі немесе үш қат-қабатты болуы мүмкін. Бкі қат-
қабатты өңдегенде топырақтың жоғарғы және төменгі қабаттары араласады, ал
үш қат-қабатты өңдеуде жыртылған үш қабат араласады. Мұндайда топырақтың
аударылыстырылған жоғарғы қабаты орнына қалады, төменгі (үшінші) қабат
екінші қабаттың орнына, екіншісі үшіншінің орнына ауысады. Осылай өңдеуді
сортаң жерлерде жүргізу ұсынылады.
Саңылаулау. Судың ағып кетпей, топыраққа сіңіруін жаңсарту үшін
қолданылады. Бұл тәсілдің артықшылығы - өсімдік қалдықтарының топырақ
бетінде қалатындығында. Оны сүдігер жырту жүйесінде, көп жылдық шөптер мен
күздік дақылдар егістігінде, суландырылатын жерде суландыру алдында,
шабындық пен жайылымдықта қолданады. Өңдеуді әр түрлі конструкциялы
(құрылғылы) саңылаулағыштарды қолданып жүргізеді.
Шұңқыршықтау. Су эрозиясымен күресу және танапта қар суын ұстап қалу
үшін күзде арнаулы құрал - шұңқырлағыш ЛОД-10 көмегімен шұңқыршықтар
жасайды. Тереңдігі 12-15 см сопақша келген шұңқыршықтың 1 га саны 13 мыңға
жуық болады. Олар көктемде тырмамен немесе егу алдындағы өңдеулермен
тегістеледі.
Үңгілеу. Ол ылғалы көп топырақтардың артық ылғалын қалыпты деңгейге
жеткізу және аэрацияны жақсарту үшін қолданылады. Сыдыра жыртудың тереңдігі
құрғақ жағдайда 8-12 см, ал ылғал жеткілікті болғанда 5-6 см болады.
Атпатамырлы арамшөптермен ластанған танаптарды түренді сыдыра жыртқышпен
өңдейді.
Сыдыра жыртқыш 15-20 күн өткеннен кейін, арамшөптер жаппай шыңданда,
топырақты жыртады.
Өңдеу тереңдігіне өсімдіктер әр түрлі ықыластық білдіреді. Мысалы,
қантқызылшасы, картоп, мақта, жоңышқа, беде, күнбағыс, мал азықтық бұршақ
топырақтың терең өңделгенін қажет етсе, күздік бидай мен қара бидай, ас
бұршақ, арпа, сұлы, т.б. орташа тереңдікте өңделгенді қажет етеді.
Топырақтың терең өңделуіне шамалы ьщыласты дақылдарға жаздық бидай және
зығыр жатады. Егін жинағаннан кейін күзі ұзақ, әрі жылы оңтүстік аудандарда
жыртуды кеш көпжылдық арамшөптермен күресу үшін бірнеше сыдыра жыртданнан
кейін жүргізеді.
Отамалы дақылдардан кейін танап арамшөптермеы шамалы ластанған болады
және топырақ біршама борпылдақ келеді. Сондықтан, жыртар алдында сыдыра
жыртқышты қолданудың, әсіресе кеш пісетін отамалы дақылдардан кейін
қажеттілігі туындамайды. Мұндайда жыртуды дақылды жинап алысымен жүргізеді.
Арамшөптен таза танаптары сыдыра жыртумен шектеледі.
Көпжылдық шөптер қыртысын өңдегенде мынадай міндеттер шешіледі: шымның
тіршілігін тоңтату, оның ыдырауына және арамшөптердің жойылуына қолайлы
жағдай жасау. Бұл міндеттер медени жыртудың нәтижесінде іске асырылады.
Көгентамырлы және атпатамырлы арамшөптермен қатты ластанғанда жыртар
алдында, вегетативтік көбею мүшелерін ұсақтау үшін танапты табақты тырмамен
немесе сыдыра жыртқышпен екі бағытта өңдейді. Олар көктеп шыққаннан кейін
мәдени жырту жүргізіледі. Жоңышқадан кейінгі танапты өңдерде оның тамыр
тәжінің тіршілікке қабілеттілігін жою үшін оларды алдымен түренді сыдыра
жыртқышпен қырқады. Тамыр тәжі құрғағаннан кейін өңдеу деңгейін бүкіл
тереңдігіне жыртады.
Негізгі өңдегеннен кейін арамшөп шықса, оларды жеңіл-желпі өңдеумен
жояды. Көп жылдық шөптерді бірінші орымнан кейін қыртысын жартылай сүрі
типтес өңдеуге болады.
Ауыр топырақтарға қарағанда, шымы тез ыдырайтын жеңіл топырақтардағы
көп жылдың шөптердің қыртысын жыртуды біршама кешірек жүргізеді. Бұршақ
тұқымдас шөптер қыртысы, астық тұқымдас шөптердікімен салыстырғанда тез
ыдырайтындықтан, дұрысы - кешірек өңдеу.
Сүрі жер емес алғы дақылдан кейін күздік дақылдар үшін жиын-теріннен
кейінгі кезден ұзағырақ болса, топырақты жартылай сүрі жер түрінде немесе
сыдыра жыртқыштан кейін жырту тиімді.
Мәдениленген топырақтарда бұршақ тұқымдас дақылдардан кейін, әсіресе
ылғал жетіспегенде, дұрысы культиваторлармен жеңіл-желпі өңдеу. Эрозиялың
процестер байқалатын далалық аймақтардағы күздегі топырақ өңдеуге келетін
болсақ, топырақта жел эрозиясынан тиімді қорғайтын және қыста қардың
жиналуына әсер ететін жазық тілгіштерді қолданудың артықшылығын айту керек.
Терең өңдеуді мезгіл-мезгіл топырақ дымқылдығы 22% және одан да жоғары
болған жылдары жүргізу ұсынылады. Жылда терең 25-27 см өңдеу тек беткейлі
жерлерде, тез тығыздалатын сортаң топырақтарда, көгентамырлы және
атпатамырлы арамшөптермен қатты ластанған танаптарда және топырақтың
ылғалдылығы жоғары болғанда тиімді.
Қара сұлымен қатты ластанған танаптарда олардың тұқымдарын топыраққа
сіңіру мақсатында шанышқылы БИГ-3 тырмасымен өңдеген дұрыс.
Ерте жиналатын бір жылдык шөптерден кейін танапты алдымен шанышқылы
тырмалармен 5-6 см тереңдікке, арамшөптер жаппай шыққаннан кейін,
топырақтың тырыздығына және дымқылдығына қарай жазьщ тілгіш-қопсытқыштармен
немесе терең қопсытқыштармен өңдейді.
Көпжылдық шөп (еркекшөп) қыртысын ОПТ-3-5 машинасымен бірнеше рет, ал
күзде терең қопсытқыштармен 20-22 см өңдеу ұсынылады.
Көпжылдық шөптер қыртысының тығыз шымдарын БДТ-7 ауыр тырмасымен екі
бағытта, ал кейіннен КПЭ-3,8 немесе КТС-10-1 қопсытқыштарымен өңдейді.
Өңдеу жұмыстарын терең қопсытқыштармен 25-27 см өңдеумен аяқтайды.
Ормандық-далалық аймақтарда көп жылдық шөптерді орғаннан кейін
қыртысты дискілі құралдармен өңдеп, жыртумен жалғастырады.
Жыртқаннан кейін қажет болса, өңдеуді дискілі құралдармен жалғастырып
жүргізеді.
Беткейлердегі топырақты өңдеудің белгілі ерекшеліктері бар. Қарапайым
бір беткейлі жердегі топырақты беткейге көлденең өңдейді. Беткей күрделі
болғанда өңдеуді жазықтың бойымен беткей контурын қайталай жүргізеді.
Мұндай өңдеуді контурлы өңдеу дейді. Көлбеулі беткейлерде (0,5-3°) ылғал
жақсы сіңірілуі үшін топырақты терең жыртады немесе терең қопсытады. Қажет
болғанда топырақ аралық су ағуды болдырмау үшін баспалдақтап жыртуды
қолданады.
Беткейі тіктеу жерлерде жол жасау, бораздалау, шұңқыршықтау,
саңылаулау және т.б. тәсілдер қолданылады.
Топырақтың өңдеу қабатын тереңдету тәсілдері. Өңдеу қабаты терең
болғанда өсімдіктің тамыр жүйесінің дамуына жақсы жағдай қалыптасады,
топырақтың су-ауа ережесі жақсарады, қоректік заттардың өсімдікке келуі
пәрменделеді, микробиологиялық процестер күшейеді, арамшөптер, аурулар және
зиянкестер тиімді жойылады. Өңдеу қабатын тереңдетудің ең қарапайым және
тараған түрі өңделу қабатының бір бөлігін жыртып, өңделу бөлігімен
араластыру болып табылады.
Өңделген қабат неғұрлым қуатты және мәдениленген болса, соғұрлым одан
төменгі үлкен бөлігін жыртып араластыруға болады. Жағдайына байланысты
қосымша жыртылатын қабаттың қалыңдығы 2-ден 5 см дейін болады. Өңделген
қабатты тереңдетудің басқа тәсілі — топырақ тереңдеткіші бар соқамен жырту.
Мұндайда төменгі жыртылған қабаты өз орнында қалдырылып, қопсытылады.
Генетикалық құрамы айқын қара топырақтар мен күңгірт қара-қоңыр
топырақтарды тереңдету әр түрлі тесілдермен жүреді. Эрозиялық процестер туу
қаупі болған жағдайларда жазықтілгіш терең қопсытқыштармен терең қопсытьш,
топырақ бетінде қалдырады.
Қуатты өңделу қабатын жасаудың азырақ қолданыс тапқан бір тәсілі -
фреза көмегімен және Мосолов-Ботов-Чижевекий-Дальский соқаларымен жырту.
Топырақ ерітіндісі сілтілі реакциясымен сипатталатын, дара шіріндісі
аз және аэрофизикалық қасиеттері нашар кейбір топырақтарды тереңдету
қажеттілігі туындаса, мелиорациялау қолданылады.
Топырақты жартылай, сүрі жер типтес өңдеу.
Күзгі ұзақ және жылы аудандарда ерте жиналатын дақылдардан кейін
топырақты өңдеуді жартылай сүрі жер типтес өңдеу деп атауға келісілген.
Онын, мәні мынада: алғы дақылды жинағаннан кейін арамшөптер шығуына қарай
қара топырақты бірнеше рет жеңіл-желпі өңдеуді, сосын негізгі өңдеуді
жүргізеді. Негізгі және жеңіл-желпі (үстіртін) өңдеулердін, кезектесуі
қалыптасқан жағдайларға (топырақ дымқылдығы, арамшөптер өсуінің
қарқындылыры, олардың түрлі құрамы, т.б.) байланысты өзгеруі мүмкін.
Көпжылдық арамшөптермен ластанған танаптарда ылғал жеткілікті болғанда егін
жиналып алынысымен терең өңдеу жүргізіледі. Егер топырақ құрғап кетаен
болса, алдымен таяз, сосын терең өңдеу қолданылады.
Жартылай сүрі жер ретінде өңдеу арамшөптермен, әсіресе көп
жылдықтармен ластанғанда ең тиімді.
Топырақты тұқым себу алдында өңдеу. Топырақты себу егер алдында өңдеу
ерте-көктемдік, аралық және нағыз себу алдындағы өңдеуден тұрады. Негізгі
міндеті - топырақты себуге дайындау, ылғалды сақтау және арамшөптерді жою.
Ерте көктемдегі өңдеуді мүмкіндігінше ерте, топырақтың физикалық
пісуінің басында, таңдап 4-5 см тереңдікке жүргізеді. Паялы танапта
шанышқылы БИГ-3 тырмасы қолданылады. Ерте көктемдегі тырмалау, әсіресе
тегістелмеген, кесекті сүдігерде, шойылғыш және тығыздалғыш топырақтарда,
сондай-ақ топырақтан капиллярлы ылғалдын, булануы қарқынды болған жағдайда
өте тиімді. Бірақ топырақ тым борпаң болғанда, ылғалдың жақсы сақталуы және
топырақ бетінің тегістелуі шынжырлы-сақиналы таптағышты қолданғанда болады.
Күзде өңделмеген танаптарды ерте көктемде шанышқылы тырмамен өңдеп,
кейіннен таптағышты қолдану өте тиімді. Тұқымдары күзде тырмамен топыраққа
сіңірілген қара сұлымен ластанған танаптарда ерте көктемде тырма жүргізудің
қажеттілігі болмайды.
Дақылдары кеш себілетін (бір жылдық шөптер, сұлы, арпа, т.б.)
танаптарда арамшөптерді жою үшін аралық жеңіл-желпі өңдеуді олар жаппай
шыққаннан кейін жүргізеді. Батпақтанбайтын, кебір емес топырақтарда аралық
қопсытуды таптағыштармен қосарландыра жүргізу керек.
Нақ себер алдындағы жүргізілген қопсытуда немесе сыдыра жыртқанда,
арамшөптер жойылады және мәдени дақылдардың тұқымдарын сіңіретін және
олардың тез өсіп шығуына жағдай жасалынады. Қопсыту немесе сыдыра
жыртқыштан кейін қажет болғанда танапқа таптағыш жібереді (ұсақ тұқымды
дақыл себілгенде). Себер алдындағы еңдеуді тұқымның сіңіру тереңдігіне
жүргізеді. Мұндай өңдеу үшін жақсы құрал болып ОП-8 қопсытқышы, ал
топырақтың жоғары дымқылдығында ЛДГ-10 сыдыра жыртқышы саналады.
Арамшөптен таза, танап беті тегіс болғанда себу жұмыстарын топырақты
өңдемей СЗС-2,1, СЗС-6, СЗС-12 қопсытқыш-дәнсепкіштермен жүргізеді. Бұл
құрамдар бір жүріп өткенде төрт технологиялық операция орындайды: қопсыту,
себу, тықайтқыш енгізу және таптау. Егор тұқым сідіру қабатындағы (0-10 см)
топырақ дымқылдығы 20% , ал арамшөп саны 70 данам2 аспаса, мұндай
қосарлану мүмкін болады.
Сүрі жерді өңдеу. Құрғақ аудандарда ауыспалы егістің тиімділігін
арттырудағы сүрі жердің маңызы зор. Сүрі жер деп белгіленген мерзімге дақыл
өсіруден бос және топырақтың физикалық-химиялық қасиетін жақсартатын,
сондай-аң арамшөптерден, зиянкестерден, аурулардан таза жерді атайды. Сүрі
жерде мынадай міндеттер шешіледі: 1) арамшөптерді жою; 2) ылғал жинау; 3)
азоттың сіңімді түрін жинау; 4) топырақтың санитарлық күйін жақсарту; 5)
топырақтың агрохимиялық, агрофизикалық қасиеттерін жақсарту.
Сүрі жерді күзде (қара сүрі жер), келесі жаз бойы (ерте сүрі жер) 4-5
рет өңдейді. Ерте сүрі жерді өңдеу мамырдың соңында маусымның бас кезінде
басталып, 10-12 см жүргізіледі. Кейінгі 3, 4-і, әрбір 18-20 күннен кейін
аталған тереңдікте өңделеді. Соңғы өңдеуді тамыздың 15-25-де 25-27 см-ге
жүргізеді. Сүрі жердің тиімділігі өңдеумен қатар топыраққа қосатын
тықайтқыштың есептелген мөлшерін енгізгенде және 2-ші немесе 3-ші өңдеу
кезінде танапқа қышадан 2-3 қатарлы ықтырма еккенде арта түседі.
ТЫҚАЙТҚЫШТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОЛДАНУ ЖҮЙЕСІ
Тықайтқыштар деп құрамында мәдени өсімдіктерге қажетті қоректік
элементтері бар минералды, органикалық және биологиялық заттарды айтады.
Оларды минералды, органикалың және бактериялы деп бөледі.
Минералды тықайтқыштар. Минералды тықайтқыштарда қоректік заттар
минералдың тұздар түрінде болады. Фосфорлы және калийлі тықайтқыштар химия
өнеркәсібінде табиғи қазбаларды өңдеу арқылы алынады, ал азотты
тықайтқыштардың өндірілуі негізінен ауа азотының сутегімен ерекеттесуінен
аммиактың түзілуіне негізделген.
Барлық минералды тықайтқыштарды шартты түрде тікелей және жанама әсер
етушілер деп бөледі. Алғашқысында қоректік заттар болады, ал кейінгісі
топырақтың қасиетін өзгертіп, өсімдіктердің қоректену жағдайын жақсартады
әк, ғаныш. Сонымен бірге тікелей әсер ететін тықайтқыштар, мысалы, аммиак
селитрасы, суперфосфат жанама әсер етеді: топырақты қышқылдандырады, ал
фосфорит ұны топырақты бейтараптандырады. Өк, ғаныш топырақ реакциясын
өзгертумен қатар өсімдікті маңызды қоректік элемент - кальциймен қамтамасыз
етеді.
Химиялық құрамы бойынша минералды тықайтқыштар қарапайым бір ғана
қоректік элементі бар және кешенді 2-3 элементі бар болады.
Физикалық күйі бойынша минералдың тықайтқыштар сұйық және қатты түрде
шығарылады, соңғылары кристалды, ұнтақ және түйіршікті болады.
Азотты тықайтқыштар. Азоттың қосылыстардағы түрлеріне қарай азотты
тықайтқыштар нитратты, аммонийлі және аммиакты, аммонийлі-нитратты, амидті
болып бөлінеді.
Нитратты тықайтқыштарда азот нитратты түрде болады. Негізгі өкілдері
натрий және кальций селитралары. Натрий селитрасында 16% азот бар. Ұсақ
кристалды ақ түсті түз суда жақсы ериді бойына ылғал сіңіргіш, Бұл
тықайтқыштың азотын өсімдік жеңіл сіңіреді, сондай-ақ, топырақ ылғалы
жоғары болса оқай шайылады (әсіресе жеңіл топырақтарда).
Кальций селитрасында 17,5% азот бар. Кристалды, суда тез еритін тұз.
Физиодогиялық сілтілі болғандықтан, топырақтың қышқылдығын төмендетеді.
Аммоний сульфатында 20% азот бар. Ұсақ кристалды, суда жақсы еритін ақ
немесе сұрғылт түсті тұз, өсімдіктер жеңіл сіңіреді. Қышқыл топырақтарға әк
немесе фосфарит ұнын қосып қолдануға болады.
Хлорлы аммонийда 24-25% азот болады. Ұсақ кристалды ақ немесе сарғылт
қышқыл ұнтақ. Қолданылуы шектеулі, себебі хлордың картопқа, зығырға,
көкөністерге, жеміс-көкніс дақылдарына кері әсер етеді. Хлор ионы біршама
жуылуы үшін күзде топырақ өңдеген кезде енгізуді ұсынады.
Сұйық аммиакта 82% азотболады. Түссіз, жылжымалы, қайнау температурасы
+34°С тең сұйық. Оны жоғары қысымға шыдайтьщ болат балондарда сақтайды
және тасымалдайды.
Аммиак суының бірінші сортында 20,5, екіншісінде 18% азот болады.
Түссіз немесе сарғылттау аммиак иісті сұйық. Азот HN3 және NH4OH түрінде
болады. Бірақ аммонийлық азоттан аммиакты азот көбірек болады.
Аммиакты селитрада 34% азот болады. Кристалды ақ түсті зат - әр түрлі
Дақылдарда қолдануға жарайтын әмбебап тықайтқыш. Көп жылдар бойы бір жерге
қолданса, топырақты қышқылдандырады. Бұл тықайтқыштың қолайлы қасиеті –
өсімдікке зиянды заттардың жоқтығы және тез әсер ететін нитратты және шабан
қозғалғыш аммонийлы азоттың болуы.
Мочевинада (несеп нері) 46% азот болады. Ұсақ кристалды ақ түсті зат,
суда жақсы ериді. Мочевина немесе карбамид топырақта бактерияның әсерінен
аммонификацияны тез өтіп, физиологиялық қышқыл - көмірқышқыл аммоний тұзын
бөліп шығарады.
Күкірт қышқылында калийде 46 % калий болады. Хлорға сезімтал
(картоп,қарақұмық, темекі, жүзім) дақылдарға қолданылады.
Кешенді тықайтқыштар. Қоректік заттардың бірнеше (2 немесе 3) болады.
Оларды үш топқа бөледі: араластырылған немесе қоспа (тықайтқыштар
механикалық жолмен араласқан), күрделі (бір қосылыста бірнеше қоректік
заттары бар), құрама (түйіршіктерде 2-3 қоректік заттар бар). Бұлардан
басқа сұйық және суслензияланған қойыртпаланған кешенді тықайтқыш та
болады. Кешенді тықайтқыштарды тасымалдау, сақтау, қолдану шығынын
азайтады.
Араластырылған (қоспа) тықайтқыштар. Араластырылған тықайтқыштардың
маңызы ауылшаруашыльщ дақылдарын қарқынды технологиямен өсіргенде арта
түседі. Қоспаны сақтаған кезде физикалық қасиеттері (кесектеліп қалуы,
дымқылдануы) нашарлайтындықтан, оларды топыраққа енгізер алдында
дайындайды.
Кең таралған қоспаларға аммиак селитрасының суперфосфатпен және хлорлы
калиймен, мочевинаның сульфат аммониймен (түйіршікті), мочевинаның
аммофоспен және диаммофоспен араластырылғандары жатады. Қоспаларды
топырақтың қоректік заттармен қамтамасыз етілгендігін және мөдени
дақылдардың қажет етуін ескеріп жасайды.
Күрделі тықайтқыштарға аммофос, диаммофос, калий селитрасы және т.б.
жатады.
Аммофоста 10-12% азот, 40-60% фосфор болады. Жақсы физикалық-химиялық
және механикалық қасиеттерге ие. Оны қоспалар жасауға және басқа
тықайтқыштардың дым тартқыштығын азайтуға пайдаланады.
Диаммофоста 18-20% азот, 50% артық фосфор болады. Суда ерігіш, жақсы
физикалық қасиетке ие.
Калий селитрасында 13-18% азот, 46% калий болады. Дым тартқыш жақсы
себеленеді. Мұны хлорға сезімтал дақылдарға қолданады.
Құрама тықайтқыштар. Бұлардан кең тарағандарға нитрофоска, нитрофос,
нитроаммофоска және т.б. жатады.
Нитрофоскада үпі қоректік элемент (азот, фосфор, калий) бар.
Нитрофоста екі элемент - азот пен фосфор 20% -дан болады.
Нитроаммосфада 17,5%) азот, 52%-дан фосфор мен калий бар.
Органикалық тықайтқыштар және ауыспалы егісте тықайтқыштарды уолдану.
Көң. Барлық қоректік заттар, оның ішінде микроэлементтер де бар, негізгі
және ең тиімді органикалық тықайтқыш. Оны жүйелі түрде енгізгенде
топырақтың физикалық-химиялық (сіңіру сыйымдылығы артады, қышқылдылығы
төмендейді, ауысу катиондарынын, құрамы жақсарады және т.б.) және
биологиялық қасиеттері жаксарады.
Көң садрасында орта есеппен 0,25% азот, 0,5% калий, 0,01 % фосфор
болады. Ірі қара малдан қорада тұрған кез-де 2 т дейін садра жиналады.
Құс саңрығы - бағалы, тез әсер ететін тықайтқыш. Макроэлементтермен
бірге микроэлементтер де (марганец, кобальт, мыс) болады. Негізгі тықайтқыш
ретінде отамалы дақылдар плантациясына енгізеді.
Компостар (кордалар). Бұл органикалың тықайтқыштардың жасанды қоспасы.
Қоспалардың түрлеріне қарай шымтезеккөңді (торфкөңді, торфсадралы),
шымтезек-садралы және т.б. компостар болады.
Торфкөңді (шымтезеккөңді) компосты танаптың мақайына дайындайды.
Көктемде, жазда дайындағанда көңнің бір бөлігіне торфтың үш бөлігі, ал
қыста дайындағанда торфтың бір бөлігі алынады. Дайындаудың кең тараған
тәсілі - қабаттардың кезекпен салынуы: бір қабат (20-30 см) көң, бір қабат
торф. Ертөленің (штабель) көлденеңі 4-5 м, биіктігі 1,5-2 м болады.
Компостың танапқа енгізу мөлшері таза көңдей (20-40 тга).
Жасыл тықайтқыш (сидерат). Бұлай деп, өскеннен кейін белгілі бір
кезеңінде топыраққа жыртып араластыратын өсімдік-сидераттарды атайды.
Сидерат ретінде бүршаң тұқымдас өсімдіктерді (көп және біржылдық бөрі
бүршаңтар, сераделла, түйе жоңышқа және т.б.) сондай-ақ, қыша, қарақұмық,
күздік және жаздық рапс, күздік қара бидай, фацелия қолданылады.
Жасыл тықайтқыш топыраққа кешенді әсер етеді: азот пен қара шіріктің
жиналуына, минералды заттардың жуылмауына және жауын-шашынды тиімді
пайдалануға, эрозияның болмауына, топырақтың физикалық қасиеттерінің
жақсаруына, танаптың арамшөппен ластанбауына, саңырауқұлақ ауруларының
зияндығын кемітеді.
Бұл тықайтқыш өз алдына жеке (сидератты өскен танабына жыртып
араластырады), орып алып (сидератты бір танапта өсіріп екінші, жақын
жердегі сүрі танабына тасымалдап енгізеді), алшынкөк (орып алғаннан кейінгі
шыққан алшынкөгін сол танапқа жыртып енгізеді) түрінде қолданады. Негізгі
сидерат жіңішке жапырақты бәрі бұршақты күздіктерді себерден 20-25 күн
бұрын (сұрғылт бұршақ кезеңінде) ауыр топырақтарда 12-15 см, жеңіл
топырақтарда 15-20 см тереңдікке жыртып араластырады.
Тықайтқыштарды танаптарға енгізуге теңгермелік (баланстық) есептеу
әдісі қолданылады. Мұнда өсімдіктердің топырақтан және тықайтқыштардан
қоректік заттарды пайдалану коэффициентін дифференциалды түрде қолданады.
Қоректік заттарды пайдалану аймаңтың топырақ-климат жағдайына,
агротехникаға, өсімдіктің және сорттың биологиялық ерекшеліктеріне тәуелді.
Оны 1 тонна тауарлы өніммен соншалықты қосалқы өнімге киломен (кг)
көрсетеді. Қоректік заттарды пайдалану коэффициентін дақылға, сортқа,
топырақ типіне, тықайтқыштың түрі мен формасына қарай дифференциялайды.
Тықайтқыштан жоғары тиімділікті енгізу мерзімі мен тәсілін дұрыс
байланыстыра отырып алуға болады. Тықайтқышты қолданудың екі тәсілі бар:
топырақ бетіне тегіс шашу және топыраққа енгізу. Қолданылу уақытына қарай
тықайтқыштар негізгі (егуге дейін), егу кезінде және егуден кейін (үстеп
қоректендіру) болып бөлінеді.
Негізгі тықайтқышты көбінесе сүрі жерді дайындағанда, сүдігер
көтергенде немесе көктемде қопсыту жүргізгенде қолданады. Мұндайда
негізінен органикалық және фосфорлы-калийлі тықайтқыштар енгізіледі.
Тықайтқыштың мөлшері ауыспалы егістегі барлың дақылдардың қажетін есептеп
енгізеді: көң 40-50 тга, фосфорлы тықайтқыш 80-120 кгга ә.е.з. бойынша.
Ауыспалы егісте сүріжер болса, азотты тықайтқыштың 20-30 кгга ө.е.з. сүрі
жерден кейінгі 3-4 дақылға қолданылады.
Тықайтқышты қолданудың экономикалық тиімділік керсеткіштері.
Тықайтқышты қолданудың экономикалық тиімділігі табиғи жағдайына және
танаптың тиімді құнарлылығына байланысты. Ол төмендегі көрсеткіштер
негізінде анықталады: бір өлшем жерден жиналынған өнімнің мөлшері мен
сапасы, еңбек өнімділігі, өнімнің өзіндік құны, таза табыс және өндірістің
рентабельділігі. Іс-санада кейде тықайтқыштың экономикалық құнын қарапайым
жолмен анықтауды қолданады. Мұндайда тықайтқышты қолдануға кеткен
экономикалық шығындарды және одан алынған қосымша өнімнің бағасын ескереді.
Қосымша енімнің құны мен тықайтқыш енгізуге кеткен шығынның айырмашылығы
тықайтқышты қолданудың нәтижесі таза пайда береді. Қосымша өнім құнының
тықайтқыш енгізуге кеткен шығынға қатынасы шығындалған, әрбір теңгеге қанша
қосымша өнімнің өндірілгенін көрсетеді.
Бірақ бағалаудың бұл қарапайым әдісі тек қосымша шығынның тиімділігін
ғана көрсетеді, ал тықайтқышты қолдану өнімді өндіру процесіне қандай әсер
етті деген сұраққа жауап бере алмайды. Шығыннын, қосымша өніммен молырақ
ақталуы, ылғи да өнімді өндірудің ең жақсы соңғы нәтижелерімен үйлеспеуі де
мүмкін. Сондықтан тықайтқышты қолданудың экономикальщ бағасын толығырақ
түрде жоғарыда келтірілген негізгі көрсеткіштерді қамтығанда ғана беруге
болады.
Әктас және гипс енгізу. Қышқыл топырақтарға әктас енгізу. Өсімдіктің
әр түріне өсуі және дамуы үшін топырақ ортасының ең қолайлы, топырақ
ерітіндісіндегі сутегі иондарының РН 7-ге тең болса, топырақтың реакциясы
бейтарап, 7-ден кем болса, қышқыл, ал 7-ден жоғары болса, кебірлік тән
болады.
Көптеген ауылшаруашылың дақылдары мен микроағзалар топырақ реакциясы
бейтарапқа рН 6,5-7,5 жуықтаса, бірқалыпты өсіп дамиды. Өсімдіктер
топырақтың жоғары қышқылдығына өсуінің, әсіресе бастапқы кезеңінде сезімтал
келеді. Қышқылдықтың қолайсыз әсерлері жан-жақты. Қышқыл топырақтар
биологиялық, физикалық және химиялық қасиеттерімен сипатталады. Олардың
сіңіру сыйымдылығы және буферлігі қарсы тұрғыштығы төмен болады. Қышқыл
топырақтарда ағзалардың іс-әрекеттері басыңқы болғандьщтан, сіңімді
қоректік элементтер аз құрылады.
Топырақ ерітіндісінің жоғары қышқылдығы тамырдың өсуін өлсіретеді,
бойлауына кері әсер етеді және оларда зат алмасуын бұзады, нәтижесінде
өсімдіктің бір қалыпты қоректену жағдайы нашарлайды. Мұндай топырақтар
әктас енгізіп бейтараптандыруды қажет етеді.
Әктас енгізудің қажеттілігін және әктастың немесе басқа әктасты
тықайтқыштардың енгізу мөлшерін топырақтың химиялық құрамын талдау
негізінде анықтайды.
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ
ЗИЯНКЕСТЕРІ, АУРУЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРҒА ҚАРСЫ КҮРЕС ШАРАЛАРЫ
Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестеріяің түрлері. Келтіретін зияны.
Ауылшаруашылық дақылдары зиянкестерінің түрлері өте көп және алуан түрлі.
Оларға омыртқалы ағзалар (нематодалар, кенелер, насекомдар, моллюскалар);
омыртқалы жануарлар (зиянды кеміргіштер) жатады. Зиянкестердің арасында ең
көбі насекомдар (1 млн-ға жуық), содан кейінгі кенелер (12-15 мың),
нематодалар (10 мыңнан астам түрлері белгілі).
Насекомдарды зерттейтін ғылымды энтомология деп атайды. Насекомдар
және басқа зиянкестер өсімдіктерді көбінесе қоректенген кезде және кейде
жұмыртқаларын (ұрықтарын) салған кезде заңымдайды. Өсімдіктердің заңымдау
типі ыасекомдардын, ауыз аппараттарының құрылысына, даму фазасына және
өсімдіктің түріне байланысты болады. Жапырақтың зақымдану типтеріне;
өрескел желінуі (шегіртке, қырыққабат ақ көбелегінің жұлдызқұрты); тесік
жасап жейтін қоңыр көбелектің жұлдызқұрты, жапырақ жегілер әшекейлеп жейтін
түйнек бізтұмсық; қанқалап жейтін қырыққабат көбелегінің жұлдызқұрты; мина
жасап жейтін қызылша шыбынның личинкасы жатады. Одан басқа зақымдану типі
бұл жапырақтың түсінің өзгеруі; өсімдіктердің шырынын сорған кезде жапырақ
бетіне қоңыр сары, қызғылт, күміс түсті дақ пайда болады.
Насекомдар сорған кезде солардың сілекейінің әсерінен жапырақ
ширатылады (деформацияланады).
Қоңыр көбелектердің жұлдызқұрттары өсімдіктің сабағын сырттан кеміріп
зақымдайды.
Шөп тектес өсімдіктердің сабағының ішін кеулеп жол салып зақымдайтын
жүгері көбелегінің жұлдызқұрттары бар. Одан басқа зақымдау типтері:
генеративті мүшелерін зақымдау, жемісті миналау, масақтың толың немесе
жартылай ағаруы. Өсу-даму кезіндегі пайда болатын личинкалармен құрттардың
қоректенуі үшін даярлың жасап зақымдау да кездеседі.
Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестері мен ауруларына қарсы
агротехникалық, биологиялық, генетикалық, химиялық, механикалық, физикалық
және өсімдіктер карантині деп аталатын күресу шаралары бар.
Агротехникалық күрес шаралары. Агротехникалық шаралар мәдени
өсімдіктерге қолайлы жағдай жасап, ал зиянкес ағзаларға және ауру
қоздырғыштарға қолайсыз жағдай туғызады. Өсімдіктерді қорғайтын шаралардын,
ішінде өте маңыздылары: ауыспалы егістер, топырақ өңдеу жүйесі,
тықайтқыштарды қолдану, арамшөптермен күресу, егінді себу және жинау тәсілі
мен мерзімі.
Ауыспалы егісте кейбір дақылдарды бірнеше жалдар бойы бір танапта егу
арнаулы зиянкестердің және ауруларының көбеюіне әкеліп соқтырады. Мысалы,
Солтүстік Қазақстанда қатты бидайды қайталап бір танапта себу гүл кенесінің
көбеюіне мүмкіндік туғызады. Тықайтқыштарды қолдану - зиянкестер,
аурулармен тиімді күресу шараларының бірі. Мысалы, түйіршікті суперфосфатты
шашу - жалақаш шырыштармен күресудің тиімді тәсілі. Осыған қоса
тықайтқыштар өсімдіктердің регенеративтік қабілеттілігін арттырады.
Топырақты өңдеу зиянкестерді тікелей құртуға немесе олардың сан мөлшері мен
зиянды әрекетін төмендетуге мүмкіндік береді. Мысалы, Солтүстік
Қазақстандағы өңделмейтін жерлер шегірткенің кебейетін орны болғаны белгілі
болады. Бидайды көктемде кешіктіріп себу сүр көбелектің жұлдызқұрттарын
азайтады. Ерте кектемде шағатын крестгүлді бүргелердің қоңыздары крестгүлді
арамшөптерде қоректеніп, содан соң мәдени дақылдарға зиян келтіреді.
Сондықтан арамшөптермен жүйелі түрде күресу керек.
Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестермен зақымдануына төзімді
сорттарының болғаны белгілі. Мысалы, қатты бидайдың кейбір сорттарына
гессен шыбынының личинкалары зиян келтірмейді.
Биологиялық күрес шаралары. Зиянкестер, аурулармен күресуде
зиянкестердің табиғи жауларына: жыртқыш паразиттік тіршілік ететін
насекомдар мен кенелер, нематодтар мен қарапаиым жәндіктердің түрлері,
сүтқоректілер мен құстар, ауру тудыратын бактериялар, вирустар,
саңырауқұлақтар жатады.
Биологиялық күресте зйянкестердін, табиғи жауларын пайдаланудың
мынадай негізгі тәсілдері бар: интродукция және аклиматизация; ареал ішінде
тарату, маусымды отарлау; жергілікті энтомофагтарды қорғау және оларды
пайдалану.
Генетикалық күрес шаралары. Өсімдік қорғаудың генетикалық немесе
автоцидтік тәсілі зиянды ағза популяциясына сол түрдің тіршілікке
қабілеттігі жоқ немесе бедеу особьтарының қатарына енгізуге бағытталған.
Генетикалық шаралардың әр түрлі тәсілдері бар: химиялық заттармен және
сәулемен залалсыздандыру, цитоплазмалық сыйыспаушылықты пайдалану,
диапаузасы болмайтын популяцияларды алу.
Химиялық күрес шаралары. Химиялық препараттардың тиімділігі өте
жоғары, оларды инсектицидтер деп атайды. Химиялық жолдың артықшылығы
көбейіп кеткен зиянкестерді жоюға болады. Химиялық күрестің кемшіліктері де
аз емес. Олар тек зиянкестерге ғана емес, сонымен қатар пайдалы ағзаларға,
жануарлар мен адамға улы болады.
Механикалың күрес шаралары. Бұл күрес көп қол еңбегін қажет етеді.
Қызылшаныңбіз тұмсығымен күресу үшін танаптардың шеттеріне ор қазады. Орға
түскен зиянкестерді инсектицидтармен құртады. Алма жемісінің
жұлдызқұрттарын ұстағыш белбеумен ұстайды.
Физикалық күрес шаралары. Негізінен ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу
кезінде қолданады. Мысалы, қыстап шығатын дәнек қоңызын құрту үшін сақтау
қоймадағы бұршақ тұқымын 1011°С дейін салқындатады. Кейде дәнді тазарту
үшін оны электр тогының жоғарғы жиілігімен немесе басқа тәсілімен
қыздырады. Зиянкестерді құрту үшін астықты және одан жасалған өнімдерді
кептіреді.
Өсімдік карантині. Өсімдік зиянкестерін біздің елге әкелуінен және
еніп кетуінен қорғауға, ал карантиндік зиянкестер тарап кеткенде оларды
жоюға бағытталған шаралар жүйесін іске асыру карантиннің міндетіне жатады.
Карантин сыртқы және ішкі болып екіге бөлінеді.
Интегралды күрес шаралары. Интегралды күрес химиялық, биологиялық,
агротехникалық, физикалық және басқа шараларды үйлестіріп қолдануды
көздейді. Өйткені қазіргі жағдайда жеке бір шаралар арқылы зиянкестермен
күресу тиімсіз.
Көпқоректі зиянкестер. Бұл топқа ашегіртке, шілделік және бұзаубас
тұқымдастарының өкілдері, шыртылдақ қараденелі қоңыздардың өкілдері, тақта
мұртты қоңыздардың түрлері, қабыршақ қанаттылары, кеміргіш көбелектердің
өкілдері, қан көбелегі тұқымдасының түрлері, т.б. жатады.
Бұршақ тұқымдас дақылдарының зиянкестері. Олардың ішінде ең
зияндылары: бұршақ бітесі, түйнек бізтұмсығы, жоңыншқа жапырағының
бізтұмсығы немесе фитономус, жоңышқаның зер қоңызы, жоңышқаның сүген
қоңызы, жоңышқа жуанаяқтасы, жоңышқа қандаласы, гүл құмыты.
Техникалық және майлы дақылдардың зиянкестері. Қызылшаның зиянкестері:
қызылшаның жапырақ бітесі, қызылшаның тамыр бітесі, қызылша қандаласы,
қызылша бүргелері, кәдімгі қызылша бізтұмсығы, шығыс қызылша бізтұмсығы,
ңызылшаның сүр бізтұмсығы, қызылшаның сабад жемірі, т.б. күнбағыстың
зиянкестері: күнбағыс кебелегі, күнбағыс сүгені; рапс және қыша
зиянкестері: шығыс ңыша жемірі, рапс жапырақ жемірі, рапс егеушесі.
Кекөніс және картоп дақылдарының зиянкестері. Ең кең тараған
зиянкестері: қырыққабат биті, крестгүлділер қандалалары, крестгүлділер
бүргелері, қырыққабаттың күйе көбелегі, қырыққабаттың аң көбелегі,
шалканның ақ көбелегі, қышаның ақ көбелегі, қырыққабаттың қоңыр көбелегі,
көктемгі қырыққабаттың шыбыны, жазғы қырыққабат шыбыны, пияздың шыбыны,
пияздың ызылдақ шыбыны, пияздың құпия тұмсықтысы, пияз бен сарымсаңтың
сабақ нематодасы, картоптың нематодасы, т.б.
Жылыжайларда өсірілетін көкөніс дақылдарының зиянкестері: бітелер,
жылыжай ав; қанаты, темекі трипсі, кәдімгі өрмекші кене, беріш
нематодалары.
Жеміс және жидек дақылдарының зиянкестері: жапырақ бітелері, алмұрттың
жапырақ бүргесі, алманың үтір тәрізді қалқаншалы сымыры, қарағанның жалған
қалқаншалы сымыры, калифорниялың қалқанша сымыр, жасыл цикада, бақтың
өрмекші кенесі, алма күйесі, долана көбелегі, жұпсыз көбелек, шандан
көбелек, раушан жапырақ ширатқышы, құндақты күйе көбелек, алма жемірі,
алхоры жемірі, шие бізтұмсығы, шиенің шырышты егеушісі, бұлдіргеннің сабақ
нематодасы, бұлдірген бізтұмсығы, бұлдіргеннің жапырақ жемірі, қарақаттың
мөлдір қанатты көбелегі, қарлығанның дан көбелегі, қарлығанның сары
егеушісі, бітелер, қарақаттың бүршік кенесі, кедімгі өрмекші кене.
Астық және басқа ауылшаруашылық: өнімдері қорының зиянкестері: қамба
бізтұмсығы, ұн қоңызы, кіші ұн қоңызы, шоқпар мұртты ұн қоңызы, сүрінам ұн
жемірі, тері жемірі, ұры қоңыз, астық тескіш, қамба күйесі, оңтүстік ұн
кенесі, ұзынша кене, кәдімгі түсті кене.
Зиянкес кеміргіштердің негізгі түрлері: кіші саршұнақ, қызыл ұртты
саршұнақ, зорман немесе балпаң, қаптесер (үй тышқаны), дала тышқаны,
кәдімгі тоқалтіс, дала тоқалтісі, табанды тоқалтіс, дала алақоржыны,
соқыртышқан, қамба егеуқұйрығы, аламан, эверсман атжалманы, сұр атжалман,
үлкен құмтышқан, қызылқұйрық құмтышқан.
Өсімдік ауруларының негізгі түрлері. Өсімдіктердің ауруларын және
олармен күресу шараларын зерттейтін ғылымды фитопотология деп атайды.
Өсімдік ауруларының пайда болу себептеріне қарай жұқпалы және жұқпалы емес
түрлерге бөлінеді. Сыртқы белгілері бойынша ауруларды бірнеше топтарға
бөледі: дақтылық, өңезділік, пішіннің бұзылуы, шорлануы, шайырлануы, ойық
жара, шіру, мумиялану, солуы, мүшелерінің бұзылуы.
Өсімдіктерге қоректік заттардың жетіспеушілігінен пайда болатын
жұқпайтын аурулары өсімдіктердің азотқа, калийге, фосфорға, борға,
марганецке, мысқа ашығуынан болады. Бұл заттардың артық болуы да
өсімдіктердің кейіпсіз өсуіне әкеледі.
Өсімдіктерге зиянды ағзалардың әсерінен пайда болатын ауруларды
жүқпалы (паразиті) аурулар деп атайды. Өсімдіктердің ауру қоздырғыштарына
саңырауқұлақтар бактериялар, вирустар, актиномицеттер, микоплазмалық
ағзалар, кейбір гүлді өсімдіктердің тоғышарлары (сұңғыла, шырмауық) жатады.
Солтүстік Қазақстанда кең тараған зиянкестер мен аурулар және олармен
күрес. Қазақстанның солтүстік облыстарында көбінесе астьщ дақылдары
өндіріледі, олардың ішінде кең тараған - жаздық жұмсақ бидай. Оның негізгі
аурулары тамыр шірігі, қара күйе, септориоз, тот. Бұл ауруларға қарсы күрес
бидайдын, өсіру технологиясына арналған тарауда толық жазылғаи.
Түтікті бактериоз. Барлық жерлерде тарағая. Өсім діктің түтікшелерін
зақымдайды, жапырақтарының шеттері сарғаяды да, оларда ұсақ қара торлы
желкелер пайда болады. Зақымданған сағақты көлденең кескенде қарайған
түтікшелер жаңсы көрінеді. Қырыққабатқа ауру топырақ, тұқым арқылы және
биттерден жұғады. Жаппай жұққанда өнім күрт азаяды.
Күресу шаралары. Дақылдардың ауыспалы егісте дұрыс кезектесуі,
танаптан жиын-терін қалдықтарын аластау және оларды жою; танапты күзде ерте
жырту; тұқымды ТМТД (1 кг тұқымға 8г) немесе фентираммен (1 кг-на 5г)
дәрілеу, ауру тасушымен күресу; көшеттің тамыр жүйесін биопрепарат
фитобактериомициннің 0,1 суспензиясына малып алу.
Фомоз. Қырыққабат тамыры мен сабағының барлық жерлерде кездесетін
құрғақ шірігі. Ауруға шалдыңқан өсімдіктер еспей қалады, жапырақтарының
түсі күлгінденеді, сосын сарғаяды. Қара дақтар пайда болады. Тамыр мойны
шіриді, өсімдік өліп қалады. Ауру топырақ, тұқым арңылы және биттерден
жұғады.
Күресу шаралары түтіктік бактериозбен күрескенге ұқсас.
Қырыққабаттылар бүргесі. Барлық жерде кездесетін, Ұсақ секіргіш
қоңызшалар. Ересек қоңыз түрінде топырақтың жоғарғы қабатында және өсімдік
қалдықтарының астында қыстап шығады. Сәуірдің аяғында оянып, алғашқы
арамшөптермен қоректенеді де, кейін қырыққабатқа ауысады, жапырақтарын
тесіп жейді. Әсіресе, көшетсіз ңырыққабат пен отырғызылған көшеттің жас
өсімдіктеріне өте қауіпті. Құрғақ және ыстық ауа райында өте белсенді.
Аналығы жұмыртқасын топыраққа салады, личинкалары тамыршалармен қоректенеді
де, сосын қуыршақтанады. Екінші ұрпағы маусымның аяғында пайда болады,
бірақ ересек өсімдіктерге елеулі зиян келтіре қоймайды.
Куресу шаралары. Бүргелер пайда болғанша өсімдіктердің нығаюы үшін
көшеттерді грунтқа ертерек отырғызу; өсімдікті үстеп қоректендіру; ерте
көктемде арамшөптерде бүргелердің пайда болған кезінде егістіктердің
шеттерін, сосын қырыққабатты 2,5% метафос дустымен (2,5 кгга); хлорофостың
0,2% немесе метатионның 0,1 % ерітіндісі препараттарының біреуімен өңдеу
керек.
Қырыққабат күйесі. Барлық жерде кездеседі. Қанатын жайғанда 14-17 мм
болатын кішкентай көбелек. Жұмыртқасын жапырақтың астыңғы бетіне салады.
Бір аналық 100 жұмыртқаға дейін салады. 7-10 тәуліктен соң жұмыртқадан құрт
пайда болады. Алдымен олар жапырақтың жұмсағын тесіп кіреді де, онда да
қысқа жолдар жасайды, сосын 2-3 тәуліктен соң сыртқа шығып, мейегін жеп,
эпидермисін қалдырады. Нәтижесінде жапырақтарда әйнекшелер пайда болады.
Жаз бойы қырыққабат күйесі 4 ұрпақ береді. Жиын-терін қалдықтарына және
арамшөптерде қуыршақ түрінде қыстап шығады.
Куресу шаралары. Өткен жылғы шөп қалыптасқанша 80% хлороспен немесе
20% метафос эмульсиясымен гектарына 2 кг препарат және 400-600 л жұмыс
сұйығын (0,3% ерітінді) шығындап өңдеу керек.
Қырыққабат биті. Кең тараған зиянкес. Өзекте және басқа да қалдықтарда
жұмыртқа күйінде қыстайды.
Көктемде жұмыртқадан личинкалар туады да, арамшөптермен және
қырыққабаттың тұқымдарымен қоректенеді. Биттер жапырақтардың астыңғы бетіне
орналасады және шырынын сорады.
Күрес шаралары. Химиялық заттардың біреуімен (карбофоспен – 1,5
кгга, метафостың 20 % эмульсиямен – 2 кгга, 400-6000 лга) жұмыс сұйығын
шығындап өңдеу.
Солтүстік Қазақстанда қызылшаға ең көп зиянды аурулардың - қызылша
көгінің тамыржегіші, зиянкестерден бүргелер мен бізтұмсық келтіреді.
Өскіндері 3-4 жапырақ кезеңінде зақымдайды.қызылша көгінің тамыржегішімен
күресу үшін себер алдында тұқымды ТМТД-мен дәрідейді.
Қызылша бүргесі. Ұзындығы 3-4 см қоңыз. Қызылшаға алғашқы өсу
кезеңінде үлкен зиян келтіреді, жапырақтарды кеміріп, ұсақ дөңгелек
тесік жасайды, сосын жапырақтар солып қалады. Ыстық және желді ауа райында
бүргенің зияндылығы арта түседі.
Кәдімгі қызылша бізтұмсығы. Қызылшаға, әсіресе екінші жұп жапырағы
пайда болған кезінде ерекше зиянды. Личинкалары бүйірлік тамыршаларды
қияды, тамыр мен тамыр жемісінің бетінде терең жолақтар салады.
Зиянкестермен күресу үшін агротехникалық және химиялық шаралар
қолданылады. Қызылша бүргесі мен бізтұмсығына қарсы гектерына 400-600л
жұмыс ерітіндісін шығындап, 80%-дық хлорофосты (2кгга) 20%-тік
эмульсиясын бүркеді. Қажет болса, өңдеуді 7-10 тәуліктен соң қайталайды.
Агротехникалық шаралардың негізгілері – арамшөптерді жою, жоғары сапалы
тұқымды себу, ауыспалы егісті қатаң сақтау, топырақты дұрыс өңдеу.
Жеміс және жидек дақылдарының зиянкестері. Алма жегіш Қазақстанның
барлық аймағындада бар. Олар жапыраққа түйінге кішірек жемістерге
жұмыртқа салады. 7-12 күн, ал жаздыкүні 5-8 күннен кейін жұлдызқұрттар
жарып шығарады. Әуелі олар жапырақ жұмсағымен, содан соң жеміспен
қоректенеді. Олар тұқым дәніне еніп оны да жеп қояды.
Күрес шаралары. Жерге түскен жемісті жинау және жою. Жұлдыз құрттардың
өсіп-өнуіне қарсы күресу үшін ағаштарға химиялық препараттар шашылады. 0,2%
корбофостың эмульсиясы 0,1-0,25% амбуш,0,5% фозалон және метион
ерітінділері қайталап ауыстырылып, сондай-ақ сарымсақтың, пияздың,
бұрыштың, ащы жусанның тұнба ерітінділері де қолданылады. Жеміс жегішке
қарсы күресте биологиялық әдістер үлкен рөл атқарады, дендробацилинің 1 га
5 кг нормасы араға 7-8 күн салып екі рет беріледі. Биологиялық өдіс ретінде
трихограммалар қолданылады.
Шие бізтұмсығы. Қазақстанның барлық аймақтарында таралған. Қоңыздар
бүршіктермен, жапырақтармен, гүл түйнегімен және піспеген жемістермен
қоректенеді.
Біз тұмсьщтарга қарсы күрес шаралары. Қара күзде немесе ерте көктемде
қатараралық, дің айналасының топырағы өңделеді. Жерге түскен жапырақтар,
сидамен өліп қалған қабықтары және қаңқа бұтақтар жиналып өртеледі.
Көктемде ертеңгілік қоңыздар көп қозғалмайтындықтан, олар қонақтайтын
ағаштарды сілкіп шайқау керек. Қоңыздар қыстап шығатын жерлерінен шыға
бастаған кезде, бүршіктердің алғашқы гүл шоғырлары ашылмай тұрғанда
карбофостың 1-3 лга 50% концентрациялы эмульсия (К.Э.) үш хлорметафостың 3-
1,2 лга 20% , 40% және 50% концентрациялы әмульсиясы, метафостың 30%
ылғалданған ұнтағы (1,5-3 л немесе 0,75-1,5 л га немесе 1,3- кгга)
шашылады.
Қызыл қарақат биті. Қызыл және қара қарақатқа көп зиян келтіреді.
Жұмыртқалары бір жылдық өркендер бүршіктерінің табанында, кейде қабың
жарықтарында қыстап шығады. Биттер тобы жапырақтардьщ төменгі жағына
орналасып, шырындарын сора бастайды.
Биттерге қарсы күрес шаралары. Ерте көктемде жеміс бүршіктері әлі
оянбай тұрғанда қыстап шығатын жұмыртқаларға қарсы жидек бұталарына ДНОК-
ның 40% еритін ұнтағын 8-15 кг, нитрафеннің 60% пастасы 30-470 кгга немесе
№30 препаратының эмульсиясы 40-100 лга шашылады.
Өрмекші кене (паутинный клещ). Солтүстік облыстарда олардың есерінен
қара қарақат күшті зақымданады. Соның салдарынан жапырақтар қоңыр тартып
кеуіп жерге түсіп қалады.
Қарсы күрес шаралары. Жерге түскен жапырақтар жиналып өртеледі де,
қатараралың өңдеу кезінде топырақ қопсытылады.
ТҰҚЫМ ЖӘНЕ ОНЫ ЕГІСТІКТЕ ПАЙДАЛАНУ
Тұқымтану негіздері. Ауылшаруашылық өндірісінде тұқым деп жоғары
сапалы мол өнім алуға арналған әр түрлі тұқымның жадығат (материал)
айтылады, ол үшін мыналар пайдаланылады:
- нағыз тұқымдар (бұршақ, қырыққабат және зығыр тұқымдастар, мақта
өсімдігі);
- жалақаш және қабықты жемістер (қоңырбастар тұқымдасының дәндері —
бидай, арпа, сұлы, т.б.; күнбағыс шекілдеуігі, қарақұмық жаңғақшасы, т.б.);
- жеміс шоғыры (қызылша домалағы, т.б.);
- түйнектер (картоп, жер алмұрты).
Тұқымдар өсімдіктердің биологиялық және шаруашылық құнды қасиеттерін
иеленушілер, соның нәтижесінде олардың сапасы алынатын өнім мен оның сапа
көрсеткіштеріне айтарлықтай әсер етеді.
Ауылшаруашыльщ дақылдарының өнімі тұқымнан басталатыны ежелден
белгілі: егер танапқа сапасыз тұқым себілсе, алынатын өнім төмендеп кетеді.
Мұндай жағдайда топырақ өңдеу де, тықайтқышты қолдану да, егістікке
жасалған күтім де, жауын-шашын да құр босқа зая кетеді.
Көпжылдық төжірибесіне сүйеніп, тұқымның керемет маңызына арнап, хальщ
көптеген аталы сөздер мен дәл мағыналы мақал-мәтелдер құрастырған: "Не
ексең, соны орасың", "Нашар тұқымнан мол өнім күтпе", т.б. Біздің
заманымызда да, ауыл шаруашылығы күрделі өзгерістерге ұшыраған уақытта да,
егіншілік техника және ғылым жақалықтарымен қаруланғанда да бұл шаруалардың
шындығы өзінің маңызын жойған емес. Керісінше, өсімдік шаруашылығының
қарқынды дамыған заманында тұқымның маңызы өрқашан да арта түседі.
Тұқым өзінің үш сапасымен ерекшеленеді: себу сапасы.— олардың себуге
жарамдылық дәрежесін анықтайтын тұтас тұқымдық қасиеттері; сорттың сапасы
сорттың тазалығына, репродукциясына қойылатын талаптарға сөйкес келеді;
өнімділік сапасы - нақты жағдайларда белгілі бір мөлшерде өнім беру
қабілеті. Бұл аталған тұқым сапасының көрсеткіштері бір-бірімен тығыз
байланысты.
Тұқымтану - тұқым туралы ілім. Ол мвдени өсімдіктер тұқымдарын,
олардың құрылысы мен аналың өсімдікте пайда болу жағдайларын, тұқымдағы
физиологиялық үрдістерді, табиғи орта мен агротехникалық шаралардың тұқым
құрылуына әсерін, тұқымның себу сапасын анықтау өдістерін оқытады.
Тұқымтанудың өзіндік зерттеу объектісі бар, ол - тұқымдық материал;
арнайы мақсаты тұқымдың мате-риалдың сапасын жақсарту және зерттеу едісі
бар, ол - тұқымдық материалды бағалау өдісі. Сонымен тұқымтану тұқым саласы
мен қасиеттерін бағалаудың, жоғары сапалы тұқымдың материалды өсіру
жағдайлары мен зерттеу әдістерінің ғылыми негізі болып табылады, ңысқасы ол
өсімдік шаруашылығының құрамды бөлігі мен теориялық негізін құрайды. Ол
ботаникамен, өсімдіктердің биохимиясы мен физиологиясы және басқа көршілес
агрономиялық пәндермен тығыз байланысты.
Көпжылдың тәжірибе көрсеткендей, жоғары сапалы тұқым - басқа
агротехникалық шаралармен қатар, ауыл шаруашылығы, оның ішінде өсімдік
шаруашылығын қарқындандырудың негізгі факторларының бірі. Сонымен қатар,
дақылдар өсірудің аймақтық қарқынды технологиясы да тұқым сапасына маңызды
орын береді, өйткені ауылшаруашылық дақылдарының аудандастырылған жақсы
сорттарының жоғары кондициялы тұқымынсыз агротехникалық кешеннің барлық
басқа буындарының тиімділігі күрт төмендеп кетеді.
Сонымен тұқым немесе тұқымдық жадығат (материал) - танаптарға сеуіп,
жақа өнім алуға арналған өсімдік мүшесі.
Тұқымның себу сапасы. Ауылшаруашылық дақылдарынан жоғары өнім алу үшін
танаптарды жоғары сапалы тұқымдармен сепкен абзал. Өкінішке орай,
Қазақстанда соңғы жылдары бұл мәселеге көңіл аз бөлінді, соның нөтижесінде
егістіктерде кондицияға жеткізілмеген тұқымның үлесі көбейіп кетті. Атал
айтқанда, Қазақстан бойынша 1991 жылы дәнді дакылдар егістігінің 74,0% I
және II класты тұқымдармен себілген болса, 2001 жылы ол көрсеткіш 37,0%
ғана болды. Бұл деген сөз күні бұрын астық өнімі мен сапасын төмендетіп,
оның бәсекелестік қабілетін азайту болып табылады.
Шаруашылықтар мен агрономия мамандары бірінші кезекте тұқым сапасының
көрсеткіштерін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz