Түркістан қаласының қазақ хандығы тарихында алатын орнын зерттеу және қала тарихын көрсету
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАН
1.1 Түркістан қаласының тарихы
1.2 ХV ғасырдың екінші жартысы мен ХVІ ғасырдағы Қазақ хандығының әлеуметтік.экономикалық және саяси жағдайы
2. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ КЕЗІНДЕГІ ОРНЫ
2.1 Түркістан қазақ хандығының астанасы
2.2 Түркістанда билік жүргізген хандар
2.3 Түркістанда жерленген қазақ хандары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТЕР ТІЗІМІ
1 ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАН
1.1 Түркістан қаласының тарихы
1.2 ХV ғасырдың екінші жартысы мен ХVІ ғасырдағы Қазақ хандығының әлеуметтік.экономикалық және саяси жағдайы
2. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ КЕЗІНДЕГІ ОРНЫ
2.1 Түркістан қазақ хандығының астанасы
2.2 Түркістанда билік жүргізген хандар
2.3 Түркістанда жерленген қазақ хандары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Орта Азия мен Қазақстан аумағында тарих түкпірінде пайда болып, түрлі шапқыншылық кезеңдерде басқа елді-мекендер сияқты өшіп кетпей, қазіргі уақытқа дейін өмір сүріп келе жатқан саусақпен санарлық қалалардың бірі-Түркістан.
Есім хан билік құрған кезден бастап, екі жүз жылдай астана болған деген дерек бар. Бір кезде саяси-әкімшілік орталық болған көне шаһар рухани-мәдени орталық дәрежесін бүгінге дейін сақтап қалды. Қазақстан тәуелсіздік алған жылдары Түркістан «рухани астана» аталды. Қазақтың рухын күшейтіп, ұлттық санасын оятуда Түркістан шаһарының орны бөлек.
Қазақ хандығы (1470-1847) құрамына Түркістан аймағы, яғни Сырдарияның орта сағасы ХVІ ғ. соңында түпкілікті қарады. Бұл өңір әдетте ұлы дала аумағында үстемдік құрған түркі мемлекеттеріне қараған. Түркістан қаласын алғаш астана еткен қазақ хандарының бірі Есім хан (1598–1614; 1627-1628) болды. Хиуа хандығының ханы, айтулы тарихшы Әбілғазы өзі хан болмай тұрып Есім ханның Түркістан қаласындағы ордасын үш ай бойы паналағанын жазып кеткен.
Түркістанға билік жүргізген қазақ хандарының бірі Тұрсын Мұхаммед (1613-1627) болды. Шығыстанушы П. Лерх, Түркістан аумағына 1867 жылғы барған іссапарының барысында Қожа Ахмет Йасауи ұрпағының қолында билеушілер артықшылықтар берген он бес құжат ішінде Тұрсын ханның һижра бойынша 1035/1625-26 жылғы жарлығын көргенін жазады.
Түркістан қаласында қазақ хандары түрлі елшіліктер қабылдады. Орыс деректерінде 1694 ж. 22 шілдесінде Тәуке ханның (1652-1717) орыс елшілерін қабылдағаны сипатталады. Осы кезде өткен келіссөздер барысында қазақ ханы тең дәрежелі қатынастар болуын талап еткен. Тәуке хан түрік сұлтаны мен қызылбас (парсы) патшасын өзінен ешбір жоғары санамайтынын мәлімдейді.
1719 ж. бастап 1724 ж. дейін қазақ хандарының басшысы болған Әбілқайыр (1718-1748) Түркістан қаласын өзінің астанасы етті. 1724 ж. Әбілқайыр әскермен келіп Түркістан қаласын қалмақтардан азат етті. Бір жылдай ол қаланы және оның айналасындағы елді мекендерді жау қолына бермей тырысып бақты. Алайда 1725 ж. басында сан жағынан басым болған қалмақтардың қысымымен Оңтүстік Қазақстанды тастап кетуге мәжбүр болды.
Түркістан қаласында қазақ билеушілерінің хан көтеру салтанаттары өтті. Абылайды қазақтың ұлы ханы етіп сайлау жөніндегі дерек назар аударарлық: « ... 1771 ж. ... біздің барлық текті және даңқты кісілеріміз, Үш алаш – қазақ жұртының хандары, қалалар мен далалық аймақтар, және Түркістан жұртының текті кісілері мені хандардың басшысы етіп қоюды келісті. Біздің дәстүрімізге сай және алдыңғы хандардың жолымен, біздің әулие Әзірет Қожа Ахмет Йасауи дүние салған Түркістан қаласында, оның қабірі басында Фатиха сүресі оқылып, мені хан етіп көтерді ...». Сонымен кейінгі ортағасырлық дәуірде Қожа Ахмет Йасауи кесенесі қазақ ханын ақ киізге көтеріп сайлайтын орын болды.
Есім хан билік құрған кезден бастап, екі жүз жылдай астана болған деген дерек бар. Бір кезде саяси-әкімшілік орталық болған көне шаһар рухани-мәдени орталық дәрежесін бүгінге дейін сақтап қалды. Қазақстан тәуелсіздік алған жылдары Түркістан «рухани астана» аталды. Қазақтың рухын күшейтіп, ұлттық санасын оятуда Түркістан шаһарының орны бөлек.
Қазақ хандығы (1470-1847) құрамына Түркістан аймағы, яғни Сырдарияның орта сағасы ХVІ ғ. соңында түпкілікті қарады. Бұл өңір әдетте ұлы дала аумағында үстемдік құрған түркі мемлекеттеріне қараған. Түркістан қаласын алғаш астана еткен қазақ хандарының бірі Есім хан (1598–1614; 1627-1628) болды. Хиуа хандығының ханы, айтулы тарихшы Әбілғазы өзі хан болмай тұрып Есім ханның Түркістан қаласындағы ордасын үш ай бойы паналағанын жазып кеткен.
Түркістанға билік жүргізген қазақ хандарының бірі Тұрсын Мұхаммед (1613-1627) болды. Шығыстанушы П. Лерх, Түркістан аумағына 1867 жылғы барған іссапарының барысында Қожа Ахмет Йасауи ұрпағының қолында билеушілер артықшылықтар берген он бес құжат ішінде Тұрсын ханның һижра бойынша 1035/1625-26 жылғы жарлығын көргенін жазады.
Түркістан қаласында қазақ хандары түрлі елшіліктер қабылдады. Орыс деректерінде 1694 ж. 22 шілдесінде Тәуке ханның (1652-1717) орыс елшілерін қабылдағаны сипатталады. Осы кезде өткен келіссөздер барысында қазақ ханы тең дәрежелі қатынастар болуын талап еткен. Тәуке хан түрік сұлтаны мен қызылбас (парсы) патшасын өзінен ешбір жоғары санамайтынын мәлімдейді.
1719 ж. бастап 1724 ж. дейін қазақ хандарының басшысы болған Әбілқайыр (1718-1748) Түркістан қаласын өзінің астанасы етті. 1724 ж. Әбілқайыр әскермен келіп Түркістан қаласын қалмақтардан азат етті. Бір жылдай ол қаланы және оның айналасындағы елді мекендерді жау қолына бермей тырысып бақты. Алайда 1725 ж. басында сан жағынан басым болған қалмақтардың қысымымен Оңтүстік Қазақстанды тастап кетуге мәжбүр болды.
Түркістан қаласында қазақ билеушілерінің хан көтеру салтанаттары өтті. Абылайды қазақтың ұлы ханы етіп сайлау жөніндегі дерек назар аударарлық: « ... 1771 ж. ... біздің барлық текті және даңқты кісілеріміз, Үш алаш – қазақ жұртының хандары, қалалар мен далалық аймақтар, және Түркістан жұртының текті кісілері мені хандардың басшысы етіп қоюды келісті. Біздің дәстүрімізге сай және алдыңғы хандардың жолымен, біздің әулие Әзірет Қожа Ахмет Йасауи дүние салған Түркістан қаласында, оның қабірі басында Фатиха сүресі оқылып, мені хан етіп көтерді ...». Сонымен кейінгі ортағасырлық дәуірде Қожа Ахмет Йасауи кесенесі қазақ ханын ақ киізге көтеріп сайлайтын орын болды.
1. Материалы по истории Туркмен и Туркмении. Т.1, М. 1939, 185 б.
2. Б.В. Лунин. Из истории русского Востоковедения и археологии в Туркестане. Туркестансиий кружок любителей архелогии. Изд. АН. УзССР. Ташкент,. 1958
3. В.В. Бартольд. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч., т.1. М., 1963. С. 374-397
4. Б.В. Лунин. Из истории русского Востоковедения и археологии в Туркестане. Изд. АН. УзССР. Ташкент,. 1958
5. Лерх П.И. Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 г. СПб., 1870.
6. А.Н. Бернштам. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана. // Известия АН. КазССР № 67. Серия археологическая. Выпуск № 2 1949 г., 81-82 бб.
7. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана // Труды Института истории, археологии и этнографии АН Каз ССР, 1956,т.1, 97-101-бб.
8. Свод памятников истории и культуры Казахстана. Южно-Казахстанская область. Алматы, 1994, 318-6.
9. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. Алма-Ата, 1972.
10. Қазақ хандары энциклопедиясы. Жинақ. Түркістан 2015.
11. Максимова А.Г.,Мерщиев М.С.,Вайнберг Б.И., Левина Л.М. Древности Чардары. Алматы, 44-б.
12. М. Қожа. Иасы-Түркістан тарихы.Алматы.2000,4-7 бб.
13. Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Орта ғасырдағы Отырар
керамикасы.Альбом.Алматы, 1990.
14. Акишев К.А., Байпаков К.М.,Ерзакович Л.Б. Отрар в XIII-
ХҮ веках.Алматы,1987.
15. Смагулов Е.А.Городище Шойтобе // Города Туркестана.Алматы,І999.
16. М.К.Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях ТАЭ в 1999 г. Рукопись.Архив музея "Азрет Султан"
17. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия.Соч., Т.1.М.,1963.С 429
18. Материалы по истории киргизов и Киргизии (МИКК) вып.1. М.,1973. С.75-76;
19. Волин С.Л. Сведения арабских источников ІХ-ХҮІ вв о долине р.Талас и смежных раионах// Труды Института истории, археологии и этнографии АН Каз ССР, 1956,т.1
20. Байпақов К.М.,Ерзакович Л.Б. Орта ғасырдағы Отырар керамикасы. Альбом. Алматы, 1990.102,1046.6.;
21. Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях Туркестанской археологической экспедиции в 1999 г. Архив музея "Азрет Султан".С.91-115
22. Смагулов Е.А. Городище Шойтобе.//Города Туркестана. Сб.научных статей. Атматы,1999.С.71-82
23. Акишев К.А.,Байпаков К.М.,Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. А-Ата.1972.
24. Байпаков К.М. О локализации средневековых городов Южного Казахстана //Археодогичсскле исследования в Отраре.А-Ата.1977.С 89
25. Смагулов Е.А., Туякбаев М.К., Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях ТАЭ в 1999 году.Рукопись.Архив музея заповедника "Азрет Султан".С. 129-132
26. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана.//Изв. АН КазССР.Серия археол.,1950.Вып. 2.С.80
27. Смагулов Е.А., Туякбаев М.К., Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях Туркестанской археологической экспедиции в 1999 году. Архлв мұзея' "Азрет Султан".С. 14-42
28. Археологическая карта Казахстана. А~Ата,1960.С230, N 3366 ;
29. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана// Тр.ИИАЭ АН КазССР.Т.5,1958.С. 105;
30. Свод памятников истории и культуры Казахстана.Южно-Казахстанская область.Т.1.Алматы,1994.С.311, N640; Архив Института Археологии АН РК, научный паспорт городища Абд-аль Малик.
31. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза
Южного Казахстана // Известия АН КазССР. Серия
археологическая. Вып.2. 1949.С.83.84;
32. Агеева Е.И.. Южного Казахстана //Труды ИИАЭ АН КазССР. 1958.Т.5.С. 101-102;
33. Археологическая карта Казахстана.А-А.,1960.Н 3351;
34. Зайн ад-дин ал-Васифи. Бадан ал-вакан.М., 1961.Т.1. С.355;
35. Пищулина К.А. Присырдарьинские города и их значение в истории казахских ханств в ХҮ-ХҮІІ в.в. // Казахстан в ХҮ-ХҮІІІ веках. А-А.1969.С.18
36. Болдырев А.Н. Зайнаддин Васифи-таджикский писатель ХҮІ в. М.,1957.С. 160
37. Түяқбаев М. 1996-97 жылғы есебі. «Әзірет Сұлтан» қорық мұражайының архиві. Инв № 102
38. М. Елеуов. Ескерусіз қалған ескерткіштер. Түркістан, 2005, 69-78 бб.
39. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана //Известия АН КазССР. Сер.археол. Вып.2. А-Ата,1949.С83
40. Агеева Е.И.,Пацевич Г.И. Из истории оседлых послений и городов Южного Казахстана //Тр.ИИАЭ АН Каз ССР.Т.Ү.Археология. Отд.оттиск.А-Ата,1958.СЛ04
2. Б.В. Лунин. Из истории русского Востоковедения и археологии в Туркестане. Туркестансиий кружок любителей архелогии. Изд. АН. УзССР. Ташкент,. 1958
3. В.В. Бартольд. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч., т.1. М., 1963. С. 374-397
4. Б.В. Лунин. Из истории русского Востоковедения и археологии в Туркестане. Изд. АН. УзССР. Ташкент,. 1958
5. Лерх П.И. Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 г. СПб., 1870.
6. А.Н. Бернштам. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана. // Известия АН. КазССР № 67. Серия археологическая. Выпуск № 2 1949 г., 81-82 бб.
7. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана // Труды Института истории, археологии и этнографии АН Каз ССР, 1956,т.1, 97-101-бб.
8. Свод памятников истории и культуры Казахстана. Южно-Казахстанская область. Алматы, 1994, 318-6.
9. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. Алма-Ата, 1972.
10. Қазақ хандары энциклопедиясы. Жинақ. Түркістан 2015.
11. Максимова А.Г.,Мерщиев М.С.,Вайнберг Б.И., Левина Л.М. Древности Чардары. Алматы, 44-б.
12. М. Қожа. Иасы-Түркістан тарихы.Алматы.2000,4-7 бб.
13. Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Орта ғасырдағы Отырар
керамикасы.Альбом.Алматы, 1990.
14. Акишев К.А., Байпаков К.М.,Ерзакович Л.Б. Отрар в XIII-
ХҮ веках.Алматы,1987.
15. Смагулов Е.А.Городище Шойтобе // Города Туркестана.Алматы,І999.
16. М.К.Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях ТАЭ в 1999 г. Рукопись.Архив музея "Азрет Султан"
17. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия.Соч., Т.1.М.,1963.С 429
18. Материалы по истории киргизов и Киргизии (МИКК) вып.1. М.,1973. С.75-76;
19. Волин С.Л. Сведения арабских источников ІХ-ХҮІ вв о долине р.Талас и смежных раионах// Труды Института истории, археологии и этнографии АН Каз ССР, 1956,т.1
20. Байпақов К.М.,Ерзакович Л.Б. Орта ғасырдағы Отырар керамикасы. Альбом. Алматы, 1990.102,1046.6.;
21. Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях Туркестанской археологической экспедиции в 1999 г. Архив музея "Азрет Султан".С.91-115
22. Смагулов Е.А. Городище Шойтобе.//Города Туркестана. Сб.научных статей. Атматы,1999.С.71-82
23. Акишев К.А.,Байпаков К.М.,Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. А-Ата.1972.
24. Байпаков К.М. О локализации средневековых городов Южного Казахстана //Археодогичсскле исследования в Отраре.А-Ата.1977.С 89
25. Смагулов Е.А., Туякбаев М.К., Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях ТАЭ в 1999 году.Рукопись.Архив музея заповедника "Азрет Султан".С. 129-132
26. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана.//Изв. АН КазССР.Серия археол.,1950.Вып. 2.С.80
27. Смагулов Е.А., Туякбаев М.К., Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях Туркестанской археологической экспедиции в 1999 году. Архлв мұзея' "Азрет Султан".С. 14-42
28. Археологическая карта Казахстана. А~Ата,1960.С230, N 3366 ;
29. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана// Тр.ИИАЭ АН КазССР.Т.5,1958.С. 105;
30. Свод памятников истории и культуры Казахстана.Южно-Казахстанская область.Т.1.Алматы,1994.С.311, N640; Архив Института Археологии АН РК, научный паспорт городища Абд-аль Малик.
31. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза
Южного Казахстана // Известия АН КазССР. Серия
археологическая. Вып.2. 1949.С.83.84;
32. Агеева Е.И.. Южного Казахстана //Труды ИИАЭ АН КазССР. 1958.Т.5.С. 101-102;
33. Археологическая карта Казахстана.А-А.,1960.Н 3351;
34. Зайн ад-дин ал-Васифи. Бадан ал-вакан.М., 1961.Т.1. С.355;
35. Пищулина К.А. Присырдарьинские города и их значение в истории казахских ханств в ХҮ-ХҮІІ в.в. // Казахстан в ХҮ-ХҮІІІ веках. А-А.1969.С.18
36. Болдырев А.Н. Зайнаддин Васифи-таджикский писатель ХҮІ в. М.,1957.С. 160
37. Түяқбаев М. 1996-97 жылғы есебі. «Әзірет Сұлтан» қорық мұражайының архиві. Инв № 102
38. М. Елеуов. Ескерусіз қалған ескерткіштер. Түркістан, 2005, 69-78 бб.
39. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана //Известия АН КазССР. Сер.археол. Вып.2. А-Ата,1949.С83
40. Агеева Е.И.,Пацевич Г.И. Из истории оседлых послений и городов Южного Казахстана //Тр.ИИАЭ АН Каз ССР.Т.Ү.Археология. Отд.оттиск.А-Ата,1958.СЛ04
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Орта Азия мен Қазақстан аумағында тарих
түкпірінде пайда болып, түрлі шапқыншылық кезеңдерде басқа елді-мекендер
сияқты өшіп кетпей, қазіргі уақытқа дейін өмір сүріп келе жатқан саусақпен
санарлық қалалардың бірі-Түркістан.
Есім хан билік құрған кезден бастап, екі жүз жылдай астана болған
деген дерек бар. Бір кезде саяси-әкімшілік орталық болған көне шаһар рухани-
мәдени орталық дәрежесін бүгінге дейін сақтап қалды. Қазақстан тәуелсіздік
алған жылдары Түркістан рухани астана аталды. Қазақтың рухын күшейтіп,
ұлттық санасын оятуда Түркістан шаһарының орны бөлек.
Қазақ хандығы (1470-1847) құрамына Түркістан аймағы, яғни Сырдарияның
орта сағасы ХVІ ғ. соңында түпкілікті қарады. Бұл өңір әдетте ұлы дала
аумағында үстемдік құрған түркі мемлекеттеріне қараған. Түркістан қаласын
алғаш астана еткен қазақ хандарының бірі Есім хан (1598–1614; 1627-1628)
болды. Хиуа хандығының ханы, айтулы тарихшы Әбілғазы өзі хан болмай тұрып
Есім ханның Түркістан қаласындағы ордасын үш ай бойы паналағанын жазып
кеткен.
Түркістанға билік жүргізген қазақ хандарының бірі Тұрсын Мұхаммед
(1613-1627) болды. Шығыстанушы П. Лерх, Түркістан аумағына 1867 жылғы
барған іссапарының барысында Қожа Ахмет Йасауи ұрпағының қолында билеушілер
артықшылықтар берген он бес құжат ішінде Тұрсын ханның һижра бойынша
10351625-26 жылғы жарлығын көргенін жазады.
Түркістан қаласында қазақ хандары түрлі елшіліктер қабылдады. Орыс
деректерінде 1694 ж. 22 шілдесінде Тәуке ханның (1652-1717) орыс елшілерін
қабылдағаны сипатталады. Осы кезде өткен келіссөздер барысында қазақ ханы
тең дәрежелі қатынастар болуын талап еткен. Тәуке хан түрік сұлтаны мен
қызылбас (парсы) патшасын өзінен ешбір жоғары санамайтынын мәлімдейді.
1719 ж. бастап 1724 ж. дейін қазақ хандарының басшысы болған Әбілқайыр
(1718-1748) Түркістан қаласын өзінің астанасы етті. 1724 ж. Әбілқайыр
әскермен келіп Түркістан қаласын қалмақтардан азат етті. Бір жылдай ол
қаланы және оның айналасындағы елді мекендерді жау қолына бермей тырысып
бақты. Алайда 1725 ж. басында сан жағынан басым болған қалмақтардың
қысымымен Оңтүстік Қазақстанды тастап кетуге мәжбүр болды.
Түркістан қаласында қазақ билеушілерінің хан көтеру салтанаттары өтті.
Абылайды қазақтың ұлы ханы етіп сайлау жөніндегі дерек назар аударарлық:
... 1771 ж. ... біздің барлық текті және даңқты кісілеріміз, Үш алаш –
қазақ жұртының хандары, қалалар мен далалық аймақтар, және Түркістан
жұртының текті кісілері мені хандардың басшысы етіп қоюды келісті. Біздің
дәстүрімізге сай және алдыңғы хандардың жолымен, біздің әулие Әзірет Қожа
Ахмет Йасауи дүние салған Түркістан қаласында, оның қабірі басында Фатиха
сүресі оқылып, мені хан етіп көтерді .... Сонымен кейінгі ортағасырлық
дәуірде Қожа Ахмет Йасауи кесенесі қазақ ханын ақ киізге көтеріп сайлайтын
орын болды.
Қазақ хандарының Түркістан қаласына келуі үлкен салтанатпен атқарылды.
1744 ж. 24 маусымда жазылған хабар бойынша: Әбілмәмбет хан қалаға жақындай
түскенде қала ішінде бір адам қалмай қарсы алуға шықты... сонымен қоса өз
дәстүрімен ұзындығы сажыннан асатын мыс кернейлар ойнатылды және қыш
табақтарға тері тартылғандай етіп жасалғандай даңғыраларды ұрды. Бұған қоса
оған аса қуанышты қабылдау белгісі ретінде үш сиырды үш мәрте айналдырды...
Хан қалаға бөлек кетті. Қалаға енген кезде біріншіден олар әулие жатқан бас
мешітке барды ....
Түркістан қаласы қазақтың бетке тұтарлары мен ақсүйектерінің мәжіліс
өткізетін орны болды. Бір деректе қазақтың атақты биі Төле Әлібекұлының
1744 шілдесінде келгені көрсетіледі: ...Түркістанға Әбілмәмбетпен
кездесуге ұлы жүзден Ташкентте ханнан жоғары құрметтелетін қазақтың ең
атақтысы Төле би келді.
XVIII ғ. 60-жылдары Қазақстан мен Орта Азия аумағына қытай
басқыншылығы қаупі пайда болды. 1762 ж. Әбілмәмбет хан (1734-1771) мен
Абылай сұлтанға Қытай елшілері келіп, қытай билеушісі көктемде арнайы әскер
жіберіп, Түркістандағы Қожа Ахмет Йасауи кесенесіне барып құрбандық шалу
жасамақ ойы барын жеткізеді. Осыған байланысты Түркістан қаласында 1763 ж.
қазақ даласының ықпалды 6 мың тұлғасы қатысқан құрылтайы өтеді. Онда Қытай
империясы тарапынан Орталық Азия елдерін жаулап алу қаупі төнуіне орай
көрші мұсылман мемлекеттерімен, әсіресе, Ауғанстан патшасы Ахмад-шах
Дурранимен (1747-1773) бірге әскери одақ құру мәселесі қаралып мақұлданады.
Орталық Азия мұсылман мемлекеттерінің бірігуі Қытай империясының Қазақстан
мен Орта Азия жерлерін басып алу ниетінен бас тартуға мәжбүр еткен.
Тақырыптың тарихнамасы. Қазіргі Түркістан қаласының байырғы тарихын
зерттеу тарих ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Әуелі
Иасы, кейін Түркістан атанған қаланың тарихы тереңде жатыр. Ертедегі
Иасының орны — Күлтөбе, қазіргі Түркістан айналасындағы басқа да көне және
ортағасырлық мекен құлаңдылары: Сидақ ата, Шойтөбе, Қарашық I, II,
Төрткүлтөбе I, II атты ескерткіштер археологиялық тұрғыдан зерттелу
үстінде. Осымен қатар Иасы — Түркістанның XV-XVIIІ ғасырлардағы тарихын
зерттеу өте қажет. Себебі бұл кезеңде қала айтулы өзгерістерге тап болған.
Қазақ хандығы тұсында Иасы бір аудан орталығы дәрежесінен Түркістан атты
тарихи аймақтың астанасына, ал кейін Қазақ хандығының бас қаласына айналды.
Қаланың осы кездегі тарихын зерттеу арқылы ортағасырдағы төл
мемлекетіміздің тыныс-тіршілігшің қыр-сырларын тануға болады.
Мұнда ел тағдырын шешкен мәслихаттар өткен, хан сайлаған құрылтайлар
болған. Әйгілі Абылайдың бүкіл қазақ ханы болып сайлануы, Шәді төре
айтқандай, осы қалада өткен.
Қазақтың Есім, Жәңгір, Тәуке, Абылай, басқа белгілі хандары,
батырлары, билері Ахмет Иасауи кесенесінде және оның айналасындағы
мазаратта жатыр. Түркістан қаласының Қазақ хандығының негізгі саяси, діни,
сауда орталығы болды. Яғни Түркістанның XV-XV1II ғасырлардағы тарихын
зерттеп-танымай Қазақ хандығының, Қазақстанның тарихын білеміз деп айтуға
болмайды.
Түркістан аумағындағы ортағасырлық қалаларды зерттеу жұмыстары 19 ғ.
басталады. Жалпы осы зерттеу жұмыстарын үш кезеңге бөлуге болады. Атап
айтсақ:
І кезең 19 ғасырдан ХХ ғ. 17 жылына дейінгі уақыт мерзімін қамтиды.
ІІ кезең 1917 жылдан 1991 жылға дейінгі уақыт мерзімін қамтиды.
ІІІ кезең Қазақстанның тәуелсіздігін алғаннан басталады.
Түркістан әуесқой археология үйірмесінің құрылу қарсаңында орыс
нумизматикасы саласында И.Н.Березин, В.В.Вельяминов, Зернов, В.В.Григорьев,
Б.А. Дорна, П.И.Лерх, В.Г.Лихачева, П.С.Совальева, О.И.Сенковский,
Г.С.Каблукова, В.Г.Тизенғаузен, Н.В.Ханыкова, Х.Д.Френ т.б. іргелі
еңбектері жарық көрген еді [2].
А.Л.Кун 1865 жылы Петербург университетін тәмамдап Орынборға қызмет
етіп жүрген тұсында В.В.Григорьевтің ұсынысымен Ресей ғылыми қоғамдары үшін
деректер мен коллекция жинауға тапсырма беріліп Орта Азияға жіберіледі.
1868 жылы ол Түркістанға келіп, содан 80-ші жылдардың бас кезіне дейін өз
міндетін тамаша табыстармен атқарады. Оның жергілікті көне ескерткіштер
жайлы мәліметтері ғалымдар мен қалың жұртшылықтың назарын өзіне аударды [2,
47 б].
В.В.Бартольд 1893-1894 жылдары Талас-Шу-Сырдария өңірі ескерткіштерін
аралап, соның нәтижесінде Есебін жазды [3].
Орта Азияға В.В.Бартольдтің келуі өлкетану жұмысын жандандырды. Бұған
Түркістан археологиялық әуестенушілер үйірмесінің құрылуы көп әсер етті.
Сырдария өзені бойындағы ескерткіштерді есепке алып, жоспар құрып жазуда
В.А.Каллаурдың мақалаларының маңызы зор болды.
Түркістан өлкесінің археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізуде орыстың
көрнекті ғалымы П.И.Лерх ерекше орын алады.
А.Ю.Якубовский: "Сырдарияның төменгі ағысын зерттеуді XIX ғасырдың
талантты шығыстанушысы П.Лерх 1867 жылы бастаған болатын" деп жазды [9].
1860 жылдан бастап П.И.Лерх Ресей археология қоғамының мүшесі, ал 1873
жылдан бастап, оның хатшысы болып тағайындалды. Орта Азияға ол 1867 жылы
Сырдария бойындағы Жанкент тағы басқа қираған ескерткіштерді зерттеуге
жіберіледі. Бұл сапардың материалдары 1870 жылы басылымдарға шықты [5].
ІІ кезең қазан төнкерісінен кейінгі ұйымдастырылғын археологиялық-
өлкетанулық экспедициялардың жұмыстарымен басталады. Түркістан өлкесінде
осы кезде кеңес дәуірінің атақты археологтары М. Массон, А.Н. Бернштам
секілді ғалымдары еңбек жасайды. Осының нәтижесінде бірнеше ғалыми
мақалалар жарық көреді.
Әсіресе А.Н. Бернштамның Проблемы древней истории и этногенеза Южного
Казахстан деп аталатын ғылыми еңбегі өте құнды болып есептеледі [6].
1946 жылы Қазақ ССР-нің ғылыми академиясының ашылуы және оның
құрамында тарих, археология және этнография институтының құрылуы Түркістан
аумағының археологиясын зерттеуге өте маңызды түрткі болды. Осы кезеңге
жататын Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевичтің. А.Г. Максимованың еңбектерін атап
өтуге болады [7].
Ал Отырар жұртының зерттелуінің басталуы бүкіл Оңтүстік Қазақстанның
археологиялық зерттеу жұмыстарының қарқынды дамуына негіз болып келді. 70-
шы жылдары жарық көрген К.А. Акишевтің, Л.Б. Ерзаковичтың, К.М. Байпаковтың
еңбектері өте маңызды болып табылады [8].
ІІІ кезең Қазақстанның тәуелсіздігін алуымен басталады. 90 жылдары
экономикалық тоқырауға ұшыраған мемлекет ғалымдардың зерттеу жұмыстарына
айтарлықтай көмек көрсете алмады. Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінің ұйымдастыруымен Түркістан оазисінің археологиялық
картасын жасау мақсатымен Тұран археологиялық экспедициясы ұйымдастырылады.
Соның нәтижесінде ғылымға белгісіз бірнеше жүз археологиялық ескерткіштер
ашылады [9].
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің
Гуманитарлық ғылымдар факультетінің тарих кафедрасының оқытушыларының 2015
жылы Қазақ хандары энциклопедиясы жарық көрген еңбегінде атап өту қажет
болып табылады. Еңбекте Түркістан қаласында билік жүргізген хандары
көрсетілген . Осы еңбектің авторлары профессор Әбдібеков У., Е. Абдраманов,
Л. Динашова, Э. Зұлпыхарова, М. Тастанбеков және т.б. қазақ хандығы
тарихына байланысты құнды деректер келтіреді [10].
2004 жылы тұнғыш президентіміз жариялаған Мәдени мұра бағдарлмасының
ашылуы Түркістан аумағындағы археологиялық ескерткіштерінің зерттелуіне
жаңа мүмкідік тұғызады. Осы кезде жаңа ғылыми жаңалықтар ашыла бастайды.
Диплом жұмысының жаңалығы. Жоғарыда айтып өткендей, биылғы жылы Қазақ
хандығының құрылғанына 550 жыл толды. Диплом жұмысын жазу барысында
Түркістан қаласы туралы көптеген ғылым әдебиеттер мен мақалаларды оқып
шығуға тура келді. Ғалымдардың барлығы Түркістан қаласының Қазақ
даласында, сонымен қатар, Қазақ хандығы дәуірінде орны ерекше болғанын
атап өтеді. Сонықтан, менің негізгі мақсатым, Түркістан қаласынының ежелгі
дәуірден бастап қазіргі уақытқа дейінгі орнын анықтау болып табылды. Қала
пайда болғаннан бастап ерекше саяси-экономикалық орынға ие болды. Осы
қалада кәсіпшіліктің дамуы, егін шаруашылығының өсуі қазақ даласына үлкен
әсер көрсеткені анық. Түркістан қаласында қазақ даласына байланысты
көптеген шешімдер қабылданғанын да көрсетіп шығу өте маңызды деп шештім.
Сонымен қатар, оның рухани маңызы да ерекше болды деп айтуға болады. Осы
қалада мұсылман дәуіріне дейін уақытына жататын христианство дінінің
ескерткішінің табылуы, қаланың ерте дәуірден бастап рухани орнын айқындайды
деп ойлаймын. Ал мұсылман діні Түркістан қаласынан бастап қазақ даласына
таралды деп айтсақ дұрыс болады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты Түркістан қаласының Қазақ хандығы
тарихында алатын орнын зерттеу және қала тарихын көрсету болып табылады.
Сонымен қатар, Түркістан қаласы Қазақ хандығының алғашқы астанасы болғаны
бәріне мәлім. Ал биыл Қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл болғанын
ескерсек, диплом жұмысының негізгі мақсаты Қазақ хандығы дәуіріндегі
Түркістан қаласының саяси-экономикалық, рухани қызметін ашу болып табылады.
Диплом жұмысының міндеті. Түркістан қаласынының тарихы ежелгі дәуірден
басталады. Түркістанның Қазақ хандығы дәуіріндегі саяси-экономикалық,
рухани қызметін ашу үшін, міндетті түрде, оның ежелгіден бастап тарихын
қарастыру қажет болып табылады. Өйткені, қаланың тарихының сабақтастығын
айқындау өте маңызды болып табылады. Түркістан қаласының астаналық қалаға
айналуы, оның сол кездегі маңыздылығына тікелей байланысты. Оңтүстік
Қазақстан аймағында Түркістанның қызметі әр кезде өзгеше болғаны анық.
Сондықтан, осы мәселені ашу өте маңызды болып табылатыны белгілі.
Зерттеу пәні. Түркістан қаласының тарихы және Қазақ хандығы
дәуіріндегі оның саяси-экономикалық, рухани орны мен маңыздылығы.
Жұмыстың зерттеу объектісі. Ежелгі заманнан белгілі атақты Түркістан
қаласының тарихы және Қазақ хандығы дәуіріндегі оның атқарған саяси-
экономикалық, рухани қызметі зерттеу объктісі болып табылады.
Дереккөздері шолу. Диплом жұмысын жазу барысында Тұркістан тарихына
байланысты көптеген ғылыми әдебиетте кездесетін құжаттар қарастырылды.
Сонымен қатар құнды ақпарат көздері, көптеген авторлардың Түркістан тарихы
туралы мәліметтерін пайдаландым.
Зерттеу жұмысының метологиялық негіздері. Диплом жұмысы әлемдік
ғылымдарға ортақ жалпы танымдық, тарихи-салыстырмалық жүйелеу, тарихи-
хронологиялық түрғыдағы зерттеу әдістеріне сүйеніп жазылған. Зерттеу
методологиясы объективтік, жүйелік талдау және жинақтау принциптеріне
негізделді. Зерттеу жұмысын жан-жақты ашуда жаңа ғылыми тұжырымдамалармен
қоса, отандық және әлемдік ғылыми еңбектерге сүйенілген.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттелу хронологиялық шеңбері Қазақ хандығы дәуірінің уақыт мерзімін
қамтиды.
1 ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАН
1.1 Түркістан қаласының тарихы
Археологиялық зерттеулер Түркістан қаласының тарихы тереңде жатқанын
көрсетіп отыр.Түркістан қаласының айналасындағы аймақта табылған тас дәуірі
ескерткіштері — Шоқтас I, II, Қосқорған I, II бұл өңірді әуелгі адам 500
мың жыл бұрын мекен еткенін көрсетті [12]. Түркістан қаласы төңірегінде
қола дәуірінің қонысы, құрал-саймандары да табылып отыр. Яғни б.з.б. 2 мың
жылдықтан бастап бұл аймақта Қазақстанның басқа да жерлеріндегідей андронов
мәдениеті кең тараған.
Темір дөуірінде Түркістан қаласы орналасқан Сырдың орта ағысы аймағын
көне парсы деректерінде "сака" аталған, ал - "Авестада" — "тура" деп
аталған тайпалар мекен еткен. Осыдан сақ-тұр тайпалары мекен еткен өлке
Тұран деп аталған. Түркістан қаласының әуелгі атауын осы сақ тайпасының
атауымен байланысты деуге негіз бар. Себебі, XVII ғасырдың белгілі
тарихшысы Махмуд ибн Уәлидің "Бахр ал-асрар фи манахиб ал-ахиар" атты
кітабында мынадай мәлімет бар: "Қазіргі Түркістан — бұл Сакси қаласы, қара
халық оны Иасы деп атайды" [12]. Қаланың ежелгі Сакси атауының, сақ
атауымен үндестігін байқауға болады. В.И.Абаевтың пікірінше, "сака" атауын
"тура" терминінің баламасы деп қарастыруымыз қажет, тіпті, бұл тайпалар
"тура-сақтар" деген біріккен атаумен де аталған. Қаланың ежелгі атауы, бұл
елді мекеннің тарихының терендігін көрсетеді.
Ертедегі Сакси-Иасының орны қазір Күлтөбе деп аталатын ескерткішке
телінеді. Бұған қоса Түркістан қаласы төңірегінде біздід заманымыздың
басында негізі қаланған Сидақ ата, Шойтөбе, Қарашық, Төрткүлтөбе атты көне
қоныс-қалашық орындары бар. Түркістан аумағында орналасқан осы қалашықтар
тарихтың түрлі кезендерінде алма-кезек осы аймақтың бас қаласы міндетін
атқарған.
Тарихи деректерге қарағаңца VIII-XII ғасырларда бұл өңірдің бас қаласы
Шауғар болды. "Шауғардың" қазіргі қазақ тіліне аудармасы Қаратау. Шауғар-
Қаратау-Қарашоқы сөздері бір-бірінің баламасы. Сондықтан бұл қала қазіргі
Түркістан қаласы шетінен ағып жатқан Қарашық (Қарашоқының өзгерген үлгісі)
өзені бойында болуы тиіс. Шауғар қазіргі Шойтөбе деген пікір дәлелсіз.
Шауғар мен Фараб өңірлері Тарбад деп аталған бір иелікгің құрамдас бөлімі
еді. Сондықтан Махмуд Қашқари "Дивани лұғат ат-Түрік" атты еңбегінде
"Карачук-Фарабтың басқа аты" деп жазады. Бұл иелік түркі қағанаттарына
қарады.
IX ғасырда Шауғар қарлүқ, оғыздар қол астыңда болды. Хорасан
әкімі Әл-Мамұн (809-818жж) кезінде Фараб-Шауғар иелігіне жорық
ұйымдастырылып, қарлүқтардың шекаралық басшысы өлтірілді,
джабғудың әйелдері мен ұлдары тұтқынға алынды. X ғасырдын
аяғыңда саманилік Насыр ибн Ахмед (864-892жж.) Шауғарға үлкек
өскермен жорық жасады. Дерекгерге қарағанда осы жорық кезінде
Шауғар өңіріңце мыңцаған түркілер қаза тапты.
Араб географы әл-Макдисидің сипаттауынша X ғасырдың аяғында: "Шауғар
айналасында елді мекендері бар, қорғанмен қоршалған үлкен қала. Мешіті
базар шетінде". Араб деректері бұл қаланы Шауғар десе, түркі деректері
Қарашық деген. "Оғыз қаған" дастанында Салар Қазанды "Қарашықтың қабланы"
деп жырласа, қазақ жыр-дастандарында, аңыз-әфсаналарында "Қырық қақпалы
Қарашық" деп атайды. Бұл түркі халықтарының тарихи тағдырында Қарашық
орнының қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді.
X ғ. аяғы — XI ғ. басында Шауғар-Қарашық қарахандықтарға
қарады. XII ғасырдан бастап ортағасырлық жазба деректерде Шауғар
атауы кездеспейді де, тек Қарашық атауы қалады.
XII ғасырда түркі халықтарының пірі, шайқы Қожа Ахметтің Қарашыққа
жақын жерде орналасқан Иасы елді мекеніне орнығуы, осы қалашықтың дәрежесін
өсіріп, оның бірте-бірте осы өңірдің діни, экономикалық, саяси орталығына
айналуына септігін тигізді.
Иасыда Қожа Ахмет қылуеті, мешіті бой көтерді. Қожа Ахмет дүние салған
соң XIІғ. оның қабірі үстінен сәулетті кесене тұрғызылады. Кесененің сыртқы
беті оюлы қыштармен әрленген . Көп уақыт өтпей-ақ Қожа Ахмет Иасауи
кесенесінің айналасына атақты адамдарды жерлеу дәстүрі қалыптасып, басқа да
діни құрылыстар бой көтерді. Бұған осында табылған XII-XIV ғасырларға тән
сырсыз және шыңылтырланған терракоталар куә бола алады. Олардың
кейбіреулерінің теріс жағыңда сирек кездесетін құрылыс жазулары бар.
Жарияланып отырған терракоталар 90-шы жылдардың басында Қожа Ахмет Иасауи
кесенесінің төбесін жөндеу жұмыстары кезінде археолог А. Мырзабаев тапқан.
XIII ғасырдың басында-ақ Иасыда күміс теңге соғылды. 1255 жылы армян
патшасы Гетумның моңғол хаңдары Бату мен Мөңке қабылдауына барған жолсапары
жөніндегі жазбасында Сауран мен Отырар арасында Харчух, Асон, Саври атты үш
елді мекен аталады. Бұл жердегі Харчух - Қарашық қаласы, Асон — Иасы, Саври
— Сүйірі.
Бұл елді мекендер атауы Қожа Ахмет Иасауиге қатысты аңыздарда
айтылады. Хафиз Таныш "Шараф-наме-и шахи" кітабында Абдаллах ханның
Түркістанға жасаған жорығын суреттегенде Сүйірі туралы айтып кетеді.
Әскердің Халадж-Қарасманнан (қазіргі Арыс бойындағы Қараспан төбе) шығып,
жолда Сүйіріге келгенін ескерсек, бұл мекен Түркістанның оңгүстігінде
болған болу керек. Түркістан қаласының. XX ғасыр басында жасалған
картасында қаланың оңтүстік шетінде Сүйірі каналы көрсетілген. Сондықтан
біз Сүйіріні қазіргі Сор-төбемен байланыстыруға негіз жоқ деп санаймыз.
Қожа Ахмет Иасауи туралы бір аңызда оның баласын Сүйірі тұрғындары егістік
суына талас кезінде өлтіргені айтылады. Осыған қарағанда Иасы мен Сүйірінің
суландыру жүйесі ортақ болған деуге болады.
Иасы қаласы өмір Темір мен Тоқтамыс хан арасындағы соғыстар барысында
аталады. Екі жақта Сырдың орта ағысындаіы қалаларды өзшеқаратуүшінүзақсоғыс
жүргізеді. 1388 жылы Тоқтамыс Сауран қаласын басын ала алмаған соң, Иасыны
тонағаны жөнінде хабар бар.
1397 жылы Темір Иасыдағы Ахмет Иасауи қабіріне зиярат етуге барады.
Темірдің осы сапарын жазған Шараф ад-дин Иезди Иасыны шағын елді мекен деп
атайды. Осыған қарағанда Иасының әлі қорған-қамалы болмаған сияқты.
Ең алдымен "XV-XVI ғасырлардағы Йасы —Туркістан тарихын танып білу
үшін қала атының өзгеру себептерін қарастыру қажет деп білеміз. XVII
ғасырдың белгілі тарихшысы Махмуд ибн Уәлидің "Бахр ал-асрар фи манахиб ал-
ахиар" атты еңбсгінде мынадай аса қызық мәлімет жазылғанды: "Қазіргі
Түркістан — бұл Сақси қаласы, қара халық оны Иасы деп атайды". Қала
есімінің өзгеру себебтеріне қатысты алғаш жорамал айтқан академик
В.В.Бартольд болды. Шығыстанушы "Ислам энциклопедиясында" жарияланған
"Түркістан" атты мақаласында түркі елінің пірі Қожа Ахмет Иасауидің бір
атағы Әзіреті Түркістан болғандықтан қаланың жаңа аты осыдан туыңдаған
болса керек деген пікір айтқан [12]. Ортағасырлық қала мәдениетін зерттеген
археологтар Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевич жазба дерекгерді таңдай келе, қаланы
Иасы орнына Түркістан деп атау XVI ғасырдың екінші жартысынан бастап
кездесетініне анықтаған. Зерттеушілердің пікірінше, қала атының өзгеруі,
бұл аймақтың қазақтарға өтуіне байланысты болған [13]. Ал Е.А.Смағұловтың
пікірінше, "Шайбани хан жорықтарынан Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияға
келген туркі экспансиясының кезекті толқыны түркі әулиесінің тұлғасы мен
Иасыдағы оның кесенесін әдеттен тыс танымал ету нәтижесінде, қаланың
байырғы есімі жаңа атпен ауысты" [14].
Түркістаи археологиясына арналған кітапта XVI ғасырдың аяғында
Түркістан қаласының қазақ билеушілеріне түбегейлі өтуін әңгіме еткен
Е.А.Смагүлов пен Ф.П.Григорьев "осы кезден Иасы қаласының аты мен дәрежесі
өзгерді. Ол Түркістан деп атала бастады деп көрсетеді.
Алайда, жоғарыда келтірілген тұжырымдардың барлығының дәлелдері
жеткілікті, уәждері орынды деп айта алмаймыз. Мысалы, Иасы қаласының атының
өзгеруі Қожа Ахметтің танымалдылығына байланысты болды деу негізсіз. Әулие
ныспысы "Иасауи" болуы қаланың ескі атынан туындағаны мәлім. Иасауы Қожа
Ахметпен бірге аталады, оның толық есімінің ажырамас бөлігі. Тарихи, діни
шығармаларда шайқының есімі осы үлгіде жазылған. Айталық, Қожа Ахмет
Иасауидің шәкірті Сүлеймен Бақырғанидың өлеңдерінде әулеинің төл аты
ныспысымен бірге жазылады [15].
Қала атының өзгеруі Е. Смағұлов аитқандай "Оңтүстік Қазақстанға келген
түркі экспансиясының кезекгі толқынымен байланысты болды" деуге біздің
пікірімізше негіз жоқ. Сырдарияның орта ағысының аймағы, шайбанилер келмей-
ақ немесе бұл аймақтың Қазақ хандығы құрамына түбегейлі өтпей тұрған кезде
де,Түрқістан деп аталғаны белгілі.
Жазба деректерде Иасы қаласының жаңа аты —Түркістан XVI ғасырдың 70-80-
ші жылдардағы оқиғаларымен байланысты атадады. Мысалы, Абдаллах хан
жорықтарын сипаттай келе, Хафиз Таныш "Шараф-наме-и шахи" атты еңбегідде
Иасыны бірде "Иасы қамалы", бірде "Түркістан қамалы" деп атайды. Қаланың
жаңа есімі тарихи жазбаларға бірден түспеген болу керек. Сондықтан қала
атының өзгеруін Иасының қазактарға, болмаса шайбанилерге өткеніне
байланыстыруға негіз жоқ.
Иасы қаласының атының өзгеруі, біздің пікірімізше, ең алдымен қала
дәрежесінің өзгеруімен байланысты. Сондықтан біз Иасы қаласы қашан және
қандай жағдайда Түркістан билеушілерінің астанасына айналғанын қарастырумыз
қажет.
XIV ғ. екінші жартысында Сырдарияның орта аймағы Ақ Орда құрамында
еді. "Шыңғыс-намеде" Орыс хан "ұлы хан болды, Түркістанның уәлаяттарын
басқарды",- деп жазады Өтеміс қажы. Ақ Орда билеушілері әдетте Сығанақта,
кейде Сауранда орналасқан болатын. Ал Иасы XIV ғасырдың аяғында шағын
қалашық болған. XIV ғасырдың соңы ширегінде Темір Сырдария бойындағы бір
топ жерлерді өзіне қаратты. Оның әкімдері Отырарда отырған.
Отырар қаласының орталығындағы археологиялық қазбалар және оларды
жазба деректер мен жергілікті аңыздармен сәйкестендіру нәтижелері әкім
сарайы орналасқан орынды анықтауға мүмкіндік берді. XV ғ. басындағы
Түркістан әкімінің аты-жөні де белгілі болып отыр. Уәйіс ханның Түркістан
уәлаятына баруын әңгімелей отырып Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати: "Бұл кезде
Темірдің ең әйгілі қолбасшылары қатарында болған әмір Сары Бұға Қыпшақидың
ұлы әмір Шайх Нұраддин Түркістан билеушісі еді" [17] - деп жазады. Бабыр
оны "Темір бектің рақымы түскен, Түркістан өлкесінің қыпшақ бегі" деп
атайды.
Әмір Шайх Нұраддиннің темірлігтерге қарсы шыққаны да белгілі. 1411
жылы Ұлықбек әскерлері әмір Шайх Нұраддинге қарсы жорық ұйымдастырғаны
баршамызға мәлім. Археологтар дәл осы уақытқа сәйкес келетін Отырарда
бүкілкалалық өрт болғанын анықтады [18]. Осы мезгілде Отырардың орталығы
және билеушілер тұратын қамалы талқандалды деуге негіз бар. Жазба деректер
бойынша 1455 жылы Отырарда темірліктерге қарсы жаңа көтеріліс болған. Оны
Әбу Саидтың өзі басты. Қазба барысында осы мезгілге сәйкес келетін
бүкілқалалық өрт іздерін осы жорықпен байланысты деп есептейміз. Бұдан
кейін Отырарда теңге мүлдем шығарылмайтын болды. Ең соңғы Отырарда соғылған
теңге 1415-16 жылдарға жатады. Мұның барлығы Отырар енді Түркістан
уәлаятының орталығы болудан қалды дегенді білдіреді.
Дәл осы уақытта, XV ғасырда Иасыда арк-қамал тұрғызылды. Иасыда теңге
соғу басталады. Иасының аты жазылған XV ғ. Аяғы – XVI ғ. басына жататын мыс
теңгелерді Б.Д.Кочнев жария етті. Шәдидің "Фатх-намесі" мен Бинаидың
"Шейбани-намесіндегі" мәліметтерге сүйенсек, темірлік Сұлтан Ахметтің
әкімінің ордасы Иасыда болды. XVI ғ. басыңда Фазлаллах ибн Рузбихан
Исфаханидід көрсетуінше әулиенің кесенесі орналасқан Иасы қаласы - кең және
құнарлы жер, Түркістан уәлаятының астанасы. Осыған байланысты, Иасы
астаналық дәрежеге XV ғасырдың екінші жартысыңда ие болды деуге негіз бар.
Иасының жаңа астаналық дәрежесі оның осы аймақтың экономикалық, сауда
орталығына айналуына себепкер болды. Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидің
айтуынша: "Иасы қаласына тауарлар мен асыл бұйымдар әкелінеді. Және онда
сауда жасалады. Ол саудагерлер жүктерін түсіретін және түрлі елдерге
саяхатшылар аттанатын орын".
Сырдарияның орта ағысындағы қалалардың XV ғ. бастап құлдырауы жүріп
жатқан кезде Иасының Түркістан аймағының саяси, әкімшілік және шаруашылық
орталығы ретінде дәрежесі өсті. Енді Иасыны иеленуге жасалған әрекет -
күллі Түркісған аймағын иеленуге бағыгталған әрекет болын табылды.
Түркістан атауы астаиа атауымен пара-пар бола бастады. Осыдан барып қаланың
екінші аты пайда болып, бірде Иасы, бірде Түркістан деген атаулар қатар
жүрді, кейіннен Иасы орнына Түркістан атауы түпкілікті еніп кетті.
Яғни, Иасының Түркістан уәлаятының астанасы болуына, осының арқасында
Түркістан аталуына ең алдымен осы аймақтың бұрынғы астанасы Отырарды 1411
мен 1455 жылдары темірліктер әскерінің талқандауы себеп болды. Отырардағы
Түркістан әкщцерінің резиденциясы — Бердібек сарайы талқандадды. Отырар
төңірегіндегі мекен-жайлар, шеберханалар барлығы қаңырап, бос, иесіз қалды.
Иасьгны астана етіп, әкімдер орныққан соң, Түркістан өщрінің халқы, оның
ішінде отырарлықтар да жаңа астанаға көшіп, қоныстана бастады.
Түркістанның XV-XVIII ғасырлардағы тарихы күрделі. Бұл кезеңде ол
бірден Қазақ хандығының бас қаласына айналған жоқ. Ортағасырлық дәуірде кез-
келген қаланың, әсіресе, астаналық дәрежесі бар қаланың қамалы
мықты болуы тиіс. Түркістан аймағының орталығы ретінде XV ғ. Иасы қаласында
ең алдымен, әкімдер отыратын ішкі қорған-бекініс салынды. Қамал қала ішінде
болъш, оның 2,6 ға. аумағын алып жатты. Археологиялық зертгеулер қорған
қабырғасының қалыңдығы 4-5 м, бұрыштарында мұнаралары, сыртында терең ор
болғанын көрсетті. Жоспарда бұл қамал бес бұрышты, солтүстік батыс
қабырғаларының ұзындығы 130 м, солтүстік-шығыс қабырғасы-80 м, солтүстік
қабырғасы 90 м, оңгүстік-батыс қабырғасы 200 м, оңгүстік-шығыс қабырғасы
130 м. Осы қамал шіінде Қожа Ахмет кесенесі болды. Жөне осы қамал ішінде,
біздің пікірімізше, Отырарда қазба барысында ашылған сарайдай Түркістан
әкімдері тұратын ғимарат болуы тиіс.
Бұл тұрғызылған қамалдың осы аймақтағы мықты бекіністердің бірі
болғанына күмән жоқ. "Шайбани-наме" кітабының авторы, Отырар бекіністерімен
салыстырғанда Иасы қорғаны мықтырақ деген пікірді, қазақ ханы Бұрындықтың
аузына салады. 1579 жылы Иасы қаласы Хақназар қолында болды. Түркістан
қорғандары XV-XVI ғасырларда көптеген "сынақтардан" өтіп, тұрғындарына пана
болғаны белгілі.
Бізге, Бүқара ханы Абдаллах ханның Ұлытау жорығы кезідде оның
әскерлері Түркістан, Сауран қалаларының бекіністерін басып ала-алмай, көп
әбігерге түскені жөнінде жазба деректерден белгілі. Хафиз Таныштың "Шараф-
наме-и шахи" атты тарихи шығармасында Абдоллах ханның Түркістан қамалын
қоршап, аса сақтықпен, Қолдан келген амалдарын жасап, басып алу жөнінде
пәрмен бергені, Қараспан қаласына жиналған бұқаралық әскердің осы бүйрықты
орындау мақсатында 1582 жылы 29 мамыр күні Түркістан бағытына жорыққа
шыққаны мәлім. Олар Түркістан маңындағы Сури (Сүйір болуы ықтимал) деген
жерге келіп тоқтайды.
Хафиз Таныш жазбаларына карағанда қала қорғанысын шариат заңдарының
білгірі, қазы Ибн Қаш-Фаридун басқарыпты ". Қорғанушылар қатарына барлық
тұрғындар тартылса керек. Себебі түркістандықтар қақпа сыртына шығарған
әскер қатарында шалдар мен бозбалалардың да болғаны атап өтіледі. Бірінші
күні түркістандықтардың қатарынан төрт жүздей адамы мерт болыпты. Сөйте
тұра түркістаңдықтар қарсыласуын тоқтатпаған, тіпті бір шабуыл кезіңде
Абдолла хан әскерінің азық-малын қамал ішіне айдап кеткенін жазады Хафиз
Таныш. Нәтиже шығара алмаған бұқаралық әскер шегінуге мәжбүр болған.
Түркістан қамалын қазу барысында археологтар диаметрлері 3 см-ден 10
см-ге дейін, кейбірі конус тәрізді етіп жасалған тас заттар тапқан. Бұлар
тас атқыш машиналардың, зеңбіректердің оқтары деп жобалануда. Абдоллах хан
әскерінің осы жорықта Сауран қорғанын алу үшін Бұқара қаласынан арнайы тас
атқыштар мен зеңбірекгерді алдыртқаны белгілі. Түркістан қамалын алу үшін
де осыңдай құралдардың пайдаланылғанын қазба барысында табылған тас оқ пен
доптар көрсетіп тұр.
XIVғ. аяғыңда Түркістан, онда салынған Қожа Ахмет Иасауи кесенесі,
дүниедек өткен билік иелерінің пантеонына айналды. Мұнда Дешті-Қышпақтың
небір әйгілі хандары мен ханымдары жерленгенін академик В.В.Бартольд жазып
кеткен. Дешті-Қыпшақ ханы Әбілқайырдың әйелі Рабиға Сұлтан Бегім үшін
Әзірет Сұлтан кесенесінің алдына арнайы аса сымбатты мавзолей тұрғызылды.
Кейбір әдебиеттегі Әбілқайырдың Түркістанда жерленгені туралы пікір қате.
Оның қабірі өзі астана еткен Сығанақтағы Көк кесенеде екені дәлелденді.
Рабиға Сұлтан Бегім кесенесінің мүрдеханасында, әйгілі ханша қабірі
қасында, Әбілқайырдың дүниеден жастай өткен шөберелері жерленген. Олардың
аса шеберлікпен жасалтан құлпытастары кесене ішінде сақтаулы.
Ә.Диваев-П.Н.Ахмеровтердің көрсетуінше, қазандық бөлмесінде,
құдықханаға баратын есік алдындағы жасалу шеберлігімен, әшекей-өрнегімен
көзге түсетін, көлемі 161х37х59см құлпытас қазақ ханы Жәнібектің қызы Аман
бике ханымдікі. Оның бетіңде: "Бұл зираттың иесі, (күнәсі) кешірілген,
(Алла тағаланың) рақымы түскен, өмірдегі тірлігі алға басқан Аман бике
Барақ ұлы Жәнібек қызы. Ол шарапатты раджаб айыңца 925 жылы дүниеден
қайтты"-делінген . Тастың қырларында Құраннан үзінділер оймыштап жазылған.
Хижра бойышпа белгіленген 925 жылды Ә.Дербісәлиев қазіргі жыл санауымызға
1518 жыл деп аударса, Бабаджанов, Жандарбеков, Муминов 1519-20-шы жылдар
деп белгілеген. 1997 жылы Висбаден қаласында шыққан "Schaibanidische
grabinschriғten" (шайбанилердің көктастарындағы жазулар) атты кітаптың
авторлары казак хандарының шежіресіл білмегендіктен, Аман бике ханымды
шейбаншік Барақ ханның (Наурыз Ахмет) ұрпақтары қатарына қосып қойған.
Алайда, авторлардың көрсеткеніндей 1501-1503 жж. туылған Барақтың 1519жылы
немересі болуы мүмкін емес. Біздің пікірімізше, ол 1428 жылы қайтыс болған
Барак ханның немересі, Қазақ хандығының негізін калаушыларының бірі, 1469-
70 — 1473-74 жж. Керей ханмен бірге билік құрған Жәнібек ханның қызы. Бұл
құлпытас Аман бикенің ағасы Касым ханның кезінде, не болмаса Қасымның ұлы
Мамаш хан болған кезде жасалған.
Қазактың белгілі тарихшысы Қадырғали би Касымұлы Түркістанда Әзірет
Сұлтан мазаратында жерленген, казақ хандығының белгілі бір қайраткері,
Шығай хан баласы, халык "Ұзыноқты Ондан" деп атаған тұлға жөнінде мынадай
мағлұмат береді: "Ондан сұлтанның хикаяты әр жерде, қаласаңыз кездеседі.
Асқан ұлы батыр, атқыш еді. Барлық жағдайда төңірегін жайпаған асқан батыр
еді. Шығай ханның уағында әскердің қолбасшысы болды... Отыз жасында қаза
тапты. Оның қабірі Қожа Ахмет Иасауиде — Алланың рақымы жаусын! —
панасында".
Қазақ хандары Түркістан аймағын — яғни Сыр өңірін түпкілікті XVI
ғасырдың сонында өзіне қаратты деуге болады. Бұл өңір о баста қазақ
хандарының бабасы Жошы ұлысының құрамында болған. Темірліктер басып алған
соң қазақ ханы Жәнібектің әкесі Барақ Ұлықбектен өз иелігін қайтаруды талап
етіп, арнайы елшілік жіберіп, бұл өңірді оның ата-бабалары иеленгені және
қалалардағы құрылыстарды да солар салдырғанын тілге тиек ете отырын,
шариғат пен ата-баба дәстүріне сәйкес бұл қалалар ата мұрасы ретінде өзіне
қайтарылуы тиіс екені мәлімдеген болатын. Ақыры көпғасырлық талас қазақтар
пайдасына шешіліп Түркістан қаласы Қазақ хандығы астанасына айналды.
1.2 ХV ғасырдың екінші жартысы мен ХVІ ғасырдағы Қазақ хандығының
әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы
Қазақстан аумағында бұрын болған мемлекеттік құрылымдардың мұрагері,
этникалық процестермен байланысты әлеуметтік қатынастардың өзгерістер мен
экономикалық даму нәтижесі. 1457 жылдың күзінде Әбілқайыр хан Сығанақ
түбінде қалмақтардан жеңілгеннен кейін, Керей мен Жәнібек сұлтандар қол
астындағы ру-тайпалармен Шу өңіріне келіп қоныстанып, Қазақ хандығының
негізін салады. Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи Рашиди кітабында Қазақ
хандығының құрылған жері - Шу бойы мен Қозыбасы деп айтылады [30, 61 б.].
1458 жылдың көктемінде Керейді ақ киізге көтеріп хан сайлайды. Әбілқайыр
ханға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей мен Жәнібекке
келіп қосылады. Аз уақыттың ішінде халықтың саны 200 мыңнан асып түседі.
Қазақ хандығының құрылуы осыған дейін бүкіл Қазақстан аумағында болған
әлеуметтік-экономикалық және этно саяси процестердің заңды қорытындысы еді.
XV ғасырдың алпысыншы жылдары Қазақ хандары қарсыластарын тықсыра
отырып, Батыс Жетісуға табан тіреді. XVI-XVII ғасырларда Қазақ хандығы
нығайып, этникалық аумағының негізгі бөлігін қамтитын шекаралары кеңейе
түсті. Орта Азия, Астрахань, Қазан, Сібір хандықтарымен, Ресеймен тығыз
байланыс болды. Қасым хан, Хақназар хан, Тәуекел, Тәуке хандардың есімдері
азақ мемлекеттілігі деген атаумен қоса жүреді. Өйткені олардың қазақ жерін
нығайтудағы, қазақтардың үстемдігін орнатудағы әрекеттері орасан зор
болатын.
Хандықтағы жоғары билік хан қолына шоғырландырылды. Салт бойынша, хан
тағына отыруға рудағы үлкен ұлдың құқығы басым болды. Хан әскерлердің бас
қолбасшысы және жоғарғы сот қызметін атқарды, шет мемлекеттер мен
келіссөздер жүргізу, соғыс жариялау мен бейбіт бітім жасау, заңдар шығару
және хандықтың бүкіл аумағын билеудің бас құқығына ие болды [1, 21 б.].
XV-XVII-ғ. Қазақ хандығы дәуірінде қазақ этносының материалдық және
рухани мәдениетінің негізгі сипаттары қалыптасты.
Қазақ хандығынын пайда болу фактісі Жетісудың батыс бөлігінде өтті.
Дәл осы жерге Керей мен Жәнібектің қарамағындағы, Орталық және Оңтүстік
Қазақстан аумағында тұратын Орта жүздің қазақтары қоныс аударды.
Қазақ хандығының әрмен қарайғы нығаю процесі жер аумағының кеңеюі
Сырдария өңірінде, Оңтүстік Қазақстан өлкелерінде мемлекеттін орнығуымен
қатар жүрді. Қазақ хандары Сыр бойындағы қалалы өңірлерді өзінің
экономикалык және әскери базасы деп таныды.
Оңтүстік Қазақстан о бастан-ақ Кіндік Азияға тән-көшпелі мал
шаруашылығы мен отырықшы-егіншілік деген екі негізгі мәдени типтің бір-
бірімен үйлескен, тоғысқан жері болатын. Осындай аралас тарихи-географиялық
жағдай өңірдің мәдени-шаруашылық ерекшелігін ғана айқындап қоймай, ежелгі
және ортағасырлардағы мемлекеттік құрылымдардың қарым-қатынасының тарихында
да ерекше роль атқарды. Түрлі тарихи кезеңдерде Оңтүстік Қазақстан әртүрлі
мемлекеттерді басқарған ақсүйектердің (элита) тайталасқан жері болды [4,
124 б.].
Оңтүстік Қазақстан ортағасырлық Қазақстан территориясындағы
мемлекеттік құрылымдарға да негіз болған дәстүрлі экономикалық және саяси
орталық болып саналды. Сондықтан, Қазақ хандығы үшін де бұл өңір
экономикалық мәдени және саяси орталық болуы керек болды. Мұнда кешенді
шаруашылық өркендеп, көптеген қалаларда қолөнер, сауда дамыды. Өлкенің
идеологиялық орталық ретіндегі ролі де жоғары болды.
Қазақ хандарыны Сыр бойына иелік ету күресі стратегиялық тұрғыдан
басқа жол жоқ болғандыктан, ұзақ та табанды түрде жүргізіліп келді.
Осы күрестің барысы, қазақ хандарының ішкі, сыртқы саясаты, хандық
аумағының кеңеюі, Қазақ хандығы тарихының т. б. қырлары қазақстандық
ғалымдардың көптеген еңбектерінде тереңдетіле қарастырылған.
Сырдарияның ортаңғы және төменгі ағысы бойындағы жерлер Орта және Кіші
жүз қазақтарының қыстайтын мекендері болатын.
Ол кезде Сарыарқа Орта Сырдариямен етене тығыз байланыста болды. Осы
өлкені Орта жүз қазақтары қолайлы қыстық жайылым ретінде жоғары бағалайтын
[4, 127 б.].
Қазақ даласының жағрафиялық ерекшеліктеріне сай, Шығыс Дәшті-Қыпшақ
территориясында ерте ортағасырлар кезеңнен-ақ бақташы қауымдар қыс
уақытында оңтүстікке - Сырдария өңіріне, оның сағасына, Қаратау қойнауына
келіп қыстайтын мал шаруашылығы қалыптасқан болатын. Дәл осы шаруашылық
циклі Қазақ хандығы кезінде де қолданылып жатқан еді.
Орталық Қазақстан мен Орта Сырдария Орта жүз қазақтары үшін ортақ
территория болып саналды. Ал төменгі Сырдария жерлері мен Арал өңірі де
Кіші жүз қазақтары үшін дәл осындай мәнге ие еді.
Астанасы Түркістан қаласы болған Қазақ хандығы тұсында Орталық
Қазақстан мемлекеттің стратегиялық тұрғыдан аса маңызды өлкелерінің бірі
болды. Керуен жолдары ішінде көне дәуірлерден жеткен екі бағыт ерекше
орында тұрды [5, 17 б.].
Сарысу жолы өңірдің батысымен өтті. Оңтүстікте, Жібек жолының негізгі
торабынан бастау алған ол Түркістанның үстімен Ұлытауға жете тармақталып,
әрі қарай — Орал мен Еділге кететін. Қазақтар үнемі маңызды кеңестер
өткізіп отырған, көптеген рулардың таңбасы қашалған атақты Таңбалытас осы
Сарысу бойында. Қарқаралы жолы шығыс тарапта қанат жайды. Оңтүстікке Хантау
мен Шу арқылы түсетін бұл бағыт, теріскейге қарай қимақтардың жұрты болған
Ертіс бойына және одан әрі Батыс Сібірге тартатын. Қарқаралы жолын Хан жолы
деп те атады.
Қазақ хандығы кезеңінің көптеген сәулеттік ескерткіштерінің арасында
қазақтармен достық қарым-қатынаста болған ойрат ұлыс князьдары XVII ғасырда
лама дінінің пұтханасы ретінде салдырған Қызылкеніш сарайы (Қыз Әулие
сарайы) бар.
Қызылкеніш сарайы Қарағанды қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 260 км
жерде, Қарағанды облысы Қарқаралы ауданының территориясындағы Кент тауында
орналасқан.
Сарай Қызылкеніш сайында, өзеннің оң жағалауында орын тепкен. Ертеден
бері жергілікті қазақтар оны Қыз Әулие деп атағанымен, зерттеушілер өз
жұмыстарында Кызыл-Кенчский дворец, Кызыл-Гянчский дворец, Кзыл-Кенч,
Кызыл-Кенш, Кызылкентский дворец, "Қызылкеніш сарайы" деп атап келді.
Қызылкеніш сарайы өзінін архитектуралық стилі жағынан (2 қабат,
балкон, колонналар), сондай-ақ археологиялық қазба барысында табылған
заттарына қарағанда да кейінгі кезеңде салынған қазақ құрылысына ұқсамайды.
Сарайға жүргізілген 3 жылдық зерттеулер көрсеткендей, ескерткіш ғұрыптық
құрылыс болып табылады. Соған қарағанда ол ойраттардың 17-ғ. тұрғызған
ламаистік ғибадатхана, яғни монастырь (храм) болса керек.
Сарайды өткен ғасырдың 50-жылдарында Республикалық Археологиялық карта
құрастыру барысында Қазақстан ҒА экспедициясы зерттеді.
Қызылкеніш сарайына археологиялық казба 1985 ж. басталды. Оны
Қазақстан мәдениет Министрлігінің "Казпроектреставрация" Институтының
археологиялық отряды жүргізді.
Ескерткіштін бұдан кейінгі зерттелуін 1986-1987 ж. Қарағанды
Мемлекеттік университетінің археологиялық экспедициясы жалғастырды
(профессор А.К.Әбілов бастамасымен құрылған Эврика студенттік отряді).
Зерттеу барысында негізгі сарай 3 жеке кұрылысымен толық аршылып,
ескерткіш маңында орналасқан қорымнан 10 жерлеу орны қазылды. Қазбаға дейін
сарай қирандысы диаметрі 25 м-ге, биіктігі 2,7 м-ге дейін жететін тасты-
топырақты төбе түрінде болып келген. Зерттеу барысында үстіне қалың шөп пен
итмұрын бұталары өскен оның айналасынан үш жеке құрылыстың қирандысы мен
қорым тіркелді. Сарайдың оңтүстік-шығыс жағында, яғни кіре берісінде
тереңдігі 2 м-ге жететін сопақ пішінді екі шұңқыр бар.
Қазбадан кейін, тамбуры бар, 4 бөлмеден тұратын негізгі сарай жобада
айқыш (крест) тәрізді құрылыс болып шықты. Сарайдың қабырғалары өңделмеген
тақта тастардан қаланған. Тақталардың қалыңдығы 0,10 - 0,20 м. Құрылысты
салу барысында онын бұрыштарына ұзындықтары 0,6 - 0,7 м, ендері 0,4 - 0,5 м
болып келетін үлкен тақта тастар пайдаланылған.
Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, ескерткіш өте қысқа уақыт өмір
сүрген. Адамдардың ұзақ уақыт өмір сүрген іздерінің жоқтығы. Тек шамалы
ғана күл қабаты, жануарлар сүйектерінің аздығы мен табылған олжалардың
мардымсыздығы ескерткіштің тұрақты мекен-жайға айналмағандығын меңзейді.
Археологиялық қазба барысында табылған оймышты ағаш әшекейі
Монғолияның ламаистік храмдарының әшекейлеріне (өрнектеріне) ұқсас. Оларда
бұл өрнектер "фасадтар мен интерьерлерді әшекейлеуде" кеңінен қолданылған.
Әсіресе, сарай қирандысының қыш заттары туралы мәліметтері қызықты. Ол
жөнінде Н.Коншин өзінің "От Павлодара до Каркаралинска" деген мақаласында
былай дейді: "в развалинах дворца находятся вещицы из белой глины в виде
конуса с расширенным основанием и закругленной верхушкой. Внутри этих вещиц
постоянно оказываются зерна пшеницы". И. Чеканинский бойынша Қызылкеніш
сарайының қирандысынан табылған осы заттардың біреуі бұрын Семей музейінің
археологиялық коллекциясында сақталған. И. Чеканинский оны "цаца" деп
санап, оның суретін Қызылкеніш сарайына арнаған еңбегінде берген.
И.Чеканинский бойынша оның өлшемдері мынадай: "Цацанің" биіктігі 43,0 мм,
негізіндегі диаметрі 44,0 мм, беліндегі диаметрі 54,0 мм. Мұндай
"цацалар", -деп жазды И.Чеканинский, ғұрыптық маңызға ие және олар
монастырьлардағы құлпытастарға қойылады. Қазба барысында табылған мыс ақша
манжур императоры Сюаиь-Е-нің (1662-1722 жж.) билік құрған кезеңіне жатады.
Ескерткіште адамдар өте қысқа мерзім тұрған. Түрлі себептерге
байланысты ол өзінің өмір сүруінің алғашқы кезеңінде-ақ қиратылып тасталуы
мумкін. Қорымның зерттелген жерлеу құрылыстарының көпшілігі бос. Бірақ,
жерлеу құрылысының құрылымы көрсеткендей, олар мұсылмандық ғұрып бойынша
салынған. Үстіндегі тас үйінділері, жерленгендердің батыс, солтүстік-батыс
тұрақты бағыттары, жерлеу заттарының жоқтығы мұсылмандық жерлеу ғұрпы
туралы айтады. Бұл жерде қазақтар өздерінің тумаларын жерлеген деп болжам
жасауға негіз бар.
Келтірілген ойларды сәл қорытар болсақ, Қызылкеніш сарайы ламаистік
монастырь ретінде XVII ғ. салынған. Тек болжам бойынша, оны XVII ғ. 40-
жылдарында хошоуттік Хундулен-Убаши немесе осы ғасырдың 70-жылдарының
бірінші жартысында Очирту-Цецен-хан салдыруы мүмкін.
Сонымен XVI ғасырда Орталық Қазақстан экономикалык жағынан біртұтас,
этникалық құрамы біртектес Қазақ хандығының құрамына енді. XVII ғ. қазақ
халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы ерлік кезеңі, Орталык Қазақстан
жерінде қазақтардын әскері екі ірі жеңіске жеткенімен қазақ-жоңғар соғысы
әлі жүз жылға созылды (к. Аңырақай шайқасы, Бұланты шайқасы). Қалмақтар мен
қазақтардың өзара жауластығы қалмақтардың бір одаққа (1400) бірігуінен
басталып, оларды қытайлықтардың түгел жойып жіберген (1757 ж.) кезеңіне
дейін ұласты [5, 71 б.].
Абылайдың билігі кезеңінде Сарыарқа даласында Қазыбек би (1667-1763)
және Бұқар жырау (1668-1781 ж. ) үлкен рөл атқарды. Казыбек би, Тәуке,
Сәмеке, Әбілмәмбет, Абылай хандар тұсында мемлекет басқаруға белсене
араласты. Абылайды жоңғар тұтқынынан босатып алуда ерен еңбек сіңірген Қаз
дауысты Қазыбек би Абылай хан билікке келген кезеңнен бастап мемлекет ісіне
белсене катысты. Ол ханның бас кеңесшісі және беделді би болды. Бұқар жырау
есімі ұрпаққа ақылгөй жыршы ретінде белгілі. Өз шығармаларында Бұқар жырау
үш жүздің бірігіп, мықты мемлекет болуын армандады. Қазақ хандығы туралы
бізге жеткен нақты жазба деректердің бірі Мұхаммед Хайдар Дулатидың Тарих-
и-Рашиди атты еңбегі. Жалпы бұл еңбек Моғолстан хандығы тарихына арналған.
Алайда сол кездегі саяси жағдайға байланысты Қазақ хандығы туралы да көп
мәлімет келтірілген. Абулғазы, Қадырғали Жалайыри өз еңбектерінде Қазақ
хандығы, оның билеушілері туралы мәліметтер қалдырды. Сонымен қатар Қазақ
хандығы кезеңіне байланысты шығыс деректерінің маңызы зор.
Қазақ хандығы—шаруашылықтың дамуы, өндіргіш күштердің өсуі, феодалдық
қатынастардың қалыптасуы нәтижесінде ерте заманнан бері Орта Азияның ұлан-
байтақ өңірін мекендеген көшпенді тайпалардың бірыңғай этникалық топ—қазақ
халқының негізінде бірігуі арқылы XV-ғасырдың орта шенінде құрылды. Қазақ
хандығының құрылуына 1457-жылдан кейін Керей мен Жәнібек сұлтандардың
Әбілхайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап шығыс
Дешті-Қыпшақтан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас өңіріне қоныс аударуы
мұрындық болды.
Ол кезде Жетісуді билеген Моғолстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Орта Азия мен Қазақстан аумағында тарих
түкпірінде пайда болып, түрлі шапқыншылық кезеңдерде басқа елді-мекендер
сияқты өшіп кетпей, қазіргі уақытқа дейін өмір сүріп келе жатқан саусақпен
санарлық қалалардың бірі-Түркістан.
Есім хан билік құрған кезден бастап, екі жүз жылдай астана болған
деген дерек бар. Бір кезде саяси-әкімшілік орталық болған көне шаһар рухани-
мәдени орталық дәрежесін бүгінге дейін сақтап қалды. Қазақстан тәуелсіздік
алған жылдары Түркістан рухани астана аталды. Қазақтың рухын күшейтіп,
ұлттық санасын оятуда Түркістан шаһарының орны бөлек.
Қазақ хандығы (1470-1847) құрамына Түркістан аймағы, яғни Сырдарияның
орта сағасы ХVІ ғ. соңында түпкілікті қарады. Бұл өңір әдетте ұлы дала
аумағында үстемдік құрған түркі мемлекеттеріне қараған. Түркістан қаласын
алғаш астана еткен қазақ хандарының бірі Есім хан (1598–1614; 1627-1628)
болды. Хиуа хандығының ханы, айтулы тарихшы Әбілғазы өзі хан болмай тұрып
Есім ханның Түркістан қаласындағы ордасын үш ай бойы паналағанын жазып
кеткен.
Түркістанға билік жүргізген қазақ хандарының бірі Тұрсын Мұхаммед
(1613-1627) болды. Шығыстанушы П. Лерх, Түркістан аумағына 1867 жылғы
барған іссапарының барысында Қожа Ахмет Йасауи ұрпағының қолында билеушілер
артықшылықтар берген он бес құжат ішінде Тұрсын ханның һижра бойынша
10351625-26 жылғы жарлығын көргенін жазады.
Түркістан қаласында қазақ хандары түрлі елшіліктер қабылдады. Орыс
деректерінде 1694 ж. 22 шілдесінде Тәуке ханның (1652-1717) орыс елшілерін
қабылдағаны сипатталады. Осы кезде өткен келіссөздер барысында қазақ ханы
тең дәрежелі қатынастар болуын талап еткен. Тәуке хан түрік сұлтаны мен
қызылбас (парсы) патшасын өзінен ешбір жоғары санамайтынын мәлімдейді.
1719 ж. бастап 1724 ж. дейін қазақ хандарының басшысы болған Әбілқайыр
(1718-1748) Түркістан қаласын өзінің астанасы етті. 1724 ж. Әбілқайыр
әскермен келіп Түркістан қаласын қалмақтардан азат етті. Бір жылдай ол
қаланы және оның айналасындағы елді мекендерді жау қолына бермей тырысып
бақты. Алайда 1725 ж. басында сан жағынан басым болған қалмақтардың
қысымымен Оңтүстік Қазақстанды тастап кетуге мәжбүр болды.
Түркістан қаласында қазақ билеушілерінің хан көтеру салтанаттары өтті.
Абылайды қазақтың ұлы ханы етіп сайлау жөніндегі дерек назар аударарлық:
... 1771 ж. ... біздің барлық текті және даңқты кісілеріміз, Үш алаш –
қазақ жұртының хандары, қалалар мен далалық аймақтар, және Түркістан
жұртының текті кісілері мені хандардың басшысы етіп қоюды келісті. Біздің
дәстүрімізге сай және алдыңғы хандардың жолымен, біздің әулие Әзірет Қожа
Ахмет Йасауи дүние салған Түркістан қаласында, оның қабірі басында Фатиха
сүресі оқылып, мені хан етіп көтерді .... Сонымен кейінгі ортағасырлық
дәуірде Қожа Ахмет Йасауи кесенесі қазақ ханын ақ киізге көтеріп сайлайтын
орын болды.
Қазақ хандарының Түркістан қаласына келуі үлкен салтанатпен атқарылды.
1744 ж. 24 маусымда жазылған хабар бойынша: Әбілмәмбет хан қалаға жақындай
түскенде қала ішінде бір адам қалмай қарсы алуға шықты... сонымен қоса өз
дәстүрімен ұзындығы сажыннан асатын мыс кернейлар ойнатылды және қыш
табақтарға тері тартылғандай етіп жасалғандай даңғыраларды ұрды. Бұған қоса
оған аса қуанышты қабылдау белгісі ретінде үш сиырды үш мәрте айналдырды...
Хан қалаға бөлек кетті. Қалаға енген кезде біріншіден олар әулие жатқан бас
мешітке барды ....
Түркістан қаласы қазақтың бетке тұтарлары мен ақсүйектерінің мәжіліс
өткізетін орны болды. Бір деректе қазақтың атақты биі Төле Әлібекұлының
1744 шілдесінде келгені көрсетіледі: ...Түркістанға Әбілмәмбетпен
кездесуге ұлы жүзден Ташкентте ханнан жоғары құрметтелетін қазақтың ең
атақтысы Төле би келді.
XVIII ғ. 60-жылдары Қазақстан мен Орта Азия аумағына қытай
басқыншылығы қаупі пайда болды. 1762 ж. Әбілмәмбет хан (1734-1771) мен
Абылай сұлтанға Қытай елшілері келіп, қытай билеушісі көктемде арнайы әскер
жіберіп, Түркістандағы Қожа Ахмет Йасауи кесенесіне барып құрбандық шалу
жасамақ ойы барын жеткізеді. Осыған байланысты Түркістан қаласында 1763 ж.
қазақ даласының ықпалды 6 мың тұлғасы қатысқан құрылтайы өтеді. Онда Қытай
империясы тарапынан Орталық Азия елдерін жаулап алу қаупі төнуіне орай
көрші мұсылман мемлекеттерімен, әсіресе, Ауғанстан патшасы Ахмад-шах
Дурранимен (1747-1773) бірге әскери одақ құру мәселесі қаралып мақұлданады.
Орталық Азия мұсылман мемлекеттерінің бірігуі Қытай империясының Қазақстан
мен Орта Азия жерлерін басып алу ниетінен бас тартуға мәжбүр еткен.
Тақырыптың тарихнамасы. Қазіргі Түркістан қаласының байырғы тарихын
зерттеу тарих ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Әуелі
Иасы, кейін Түркістан атанған қаланың тарихы тереңде жатыр. Ертедегі
Иасының орны — Күлтөбе, қазіргі Түркістан айналасындағы басқа да көне және
ортағасырлық мекен құлаңдылары: Сидақ ата, Шойтөбе, Қарашық I, II,
Төрткүлтөбе I, II атты ескерткіштер археологиялық тұрғыдан зерттелу
үстінде. Осымен қатар Иасы — Түркістанның XV-XVIIІ ғасырлардағы тарихын
зерттеу өте қажет. Себебі бұл кезеңде қала айтулы өзгерістерге тап болған.
Қазақ хандығы тұсында Иасы бір аудан орталығы дәрежесінен Түркістан атты
тарихи аймақтың астанасына, ал кейін Қазақ хандығының бас қаласына айналды.
Қаланың осы кездегі тарихын зерттеу арқылы ортағасырдағы төл
мемлекетіміздің тыныс-тіршілігшің қыр-сырларын тануға болады.
Мұнда ел тағдырын шешкен мәслихаттар өткен, хан сайлаған құрылтайлар
болған. Әйгілі Абылайдың бүкіл қазақ ханы болып сайлануы, Шәді төре
айтқандай, осы қалада өткен.
Қазақтың Есім, Жәңгір, Тәуке, Абылай, басқа белгілі хандары,
батырлары, билері Ахмет Иасауи кесенесінде және оның айналасындағы
мазаратта жатыр. Түркістан қаласының Қазақ хандығының негізгі саяси, діни,
сауда орталығы болды. Яғни Түркістанның XV-XV1II ғасырлардағы тарихын
зерттеп-танымай Қазақ хандығының, Қазақстанның тарихын білеміз деп айтуға
болмайды.
Түркістан аумағындағы ортағасырлық қалаларды зерттеу жұмыстары 19 ғ.
басталады. Жалпы осы зерттеу жұмыстарын үш кезеңге бөлуге болады. Атап
айтсақ:
І кезең 19 ғасырдан ХХ ғ. 17 жылына дейінгі уақыт мерзімін қамтиды.
ІІ кезең 1917 жылдан 1991 жылға дейінгі уақыт мерзімін қамтиды.
ІІІ кезең Қазақстанның тәуелсіздігін алғаннан басталады.
Түркістан әуесқой археология үйірмесінің құрылу қарсаңында орыс
нумизматикасы саласында И.Н.Березин, В.В.Вельяминов, Зернов, В.В.Григорьев,
Б.А. Дорна, П.И.Лерх, В.Г.Лихачева, П.С.Совальева, О.И.Сенковский,
Г.С.Каблукова, В.Г.Тизенғаузен, Н.В.Ханыкова, Х.Д.Френ т.б. іргелі
еңбектері жарық көрген еді [2].
А.Л.Кун 1865 жылы Петербург университетін тәмамдап Орынборға қызмет
етіп жүрген тұсында В.В.Григорьевтің ұсынысымен Ресей ғылыми қоғамдары үшін
деректер мен коллекция жинауға тапсырма беріліп Орта Азияға жіберіледі.
1868 жылы ол Түркістанға келіп, содан 80-ші жылдардың бас кезіне дейін өз
міндетін тамаша табыстармен атқарады. Оның жергілікті көне ескерткіштер
жайлы мәліметтері ғалымдар мен қалың жұртшылықтың назарын өзіне аударды [2,
47 б].
В.В.Бартольд 1893-1894 жылдары Талас-Шу-Сырдария өңірі ескерткіштерін
аралап, соның нәтижесінде Есебін жазды [3].
Орта Азияға В.В.Бартольдтің келуі өлкетану жұмысын жандандырды. Бұған
Түркістан археологиялық әуестенушілер үйірмесінің құрылуы көп әсер етті.
Сырдария өзені бойындағы ескерткіштерді есепке алып, жоспар құрып жазуда
В.А.Каллаурдың мақалаларының маңызы зор болды.
Түркістан өлкесінің археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізуде орыстың
көрнекті ғалымы П.И.Лерх ерекше орын алады.
А.Ю.Якубовский: "Сырдарияның төменгі ағысын зерттеуді XIX ғасырдың
талантты шығыстанушысы П.Лерх 1867 жылы бастаған болатын" деп жазды [9].
1860 жылдан бастап П.И.Лерх Ресей археология қоғамының мүшесі, ал 1873
жылдан бастап, оның хатшысы болып тағайындалды. Орта Азияға ол 1867 жылы
Сырдария бойындағы Жанкент тағы басқа қираған ескерткіштерді зерттеуге
жіберіледі. Бұл сапардың материалдары 1870 жылы басылымдарға шықты [5].
ІІ кезең қазан төнкерісінен кейінгі ұйымдастырылғын археологиялық-
өлкетанулық экспедициялардың жұмыстарымен басталады. Түркістан өлкесінде
осы кезде кеңес дәуірінің атақты археологтары М. Массон, А.Н. Бернштам
секілді ғалымдары еңбек жасайды. Осының нәтижесінде бірнеше ғалыми
мақалалар жарық көреді.
Әсіресе А.Н. Бернштамның Проблемы древней истории и этногенеза Южного
Казахстан деп аталатын ғылыми еңбегі өте құнды болып есептеледі [6].
1946 жылы Қазақ ССР-нің ғылыми академиясының ашылуы және оның
құрамында тарих, археология және этнография институтының құрылуы Түркістан
аумағының археологиясын зерттеуге өте маңызды түрткі болды. Осы кезеңге
жататын Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевичтің. А.Г. Максимованың еңбектерін атап
өтуге болады [7].
Ал Отырар жұртының зерттелуінің басталуы бүкіл Оңтүстік Қазақстанның
археологиялық зерттеу жұмыстарының қарқынды дамуына негіз болып келді. 70-
шы жылдары жарық көрген К.А. Акишевтің, Л.Б. Ерзаковичтың, К.М. Байпаковтың
еңбектері өте маңызды болып табылады [8].
ІІІ кезең Қазақстанның тәуелсіздігін алуымен басталады. 90 жылдары
экономикалық тоқырауға ұшыраған мемлекет ғалымдардың зерттеу жұмыстарына
айтарлықтай көмек көрсете алмады. Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінің ұйымдастыруымен Түркістан оазисінің археологиялық
картасын жасау мақсатымен Тұран археологиялық экспедициясы ұйымдастырылады.
Соның нәтижесінде ғылымға белгісіз бірнеше жүз археологиялық ескерткіштер
ашылады [9].
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің
Гуманитарлық ғылымдар факультетінің тарих кафедрасының оқытушыларының 2015
жылы Қазақ хандары энциклопедиясы жарық көрген еңбегінде атап өту қажет
болып табылады. Еңбекте Түркістан қаласында билік жүргізген хандары
көрсетілген . Осы еңбектің авторлары профессор Әбдібеков У., Е. Абдраманов,
Л. Динашова, Э. Зұлпыхарова, М. Тастанбеков және т.б. қазақ хандығы
тарихына байланысты құнды деректер келтіреді [10].
2004 жылы тұнғыш президентіміз жариялаған Мәдени мұра бағдарлмасының
ашылуы Түркістан аумағындағы археологиялық ескерткіштерінің зерттелуіне
жаңа мүмкідік тұғызады. Осы кезде жаңа ғылыми жаңалықтар ашыла бастайды.
Диплом жұмысының жаңалығы. Жоғарыда айтып өткендей, биылғы жылы Қазақ
хандығының құрылғанына 550 жыл толды. Диплом жұмысын жазу барысында
Түркістан қаласы туралы көптеген ғылым әдебиеттер мен мақалаларды оқып
шығуға тура келді. Ғалымдардың барлығы Түркістан қаласының Қазақ
даласында, сонымен қатар, Қазақ хандығы дәуірінде орны ерекше болғанын
атап өтеді. Сонықтан, менің негізгі мақсатым, Түркістан қаласынының ежелгі
дәуірден бастап қазіргі уақытқа дейінгі орнын анықтау болып табылды. Қала
пайда болғаннан бастап ерекше саяси-экономикалық орынға ие болды. Осы
қалада кәсіпшіліктің дамуы, егін шаруашылығының өсуі қазақ даласына үлкен
әсер көрсеткені анық. Түркістан қаласында қазақ даласына байланысты
көптеген шешімдер қабылданғанын да көрсетіп шығу өте маңызды деп шештім.
Сонымен қатар, оның рухани маңызы да ерекше болды деп айтуға болады. Осы
қалада мұсылман дәуіріне дейін уақытына жататын христианство дінінің
ескерткішінің табылуы, қаланың ерте дәуірден бастап рухани орнын айқындайды
деп ойлаймын. Ал мұсылман діні Түркістан қаласынан бастап қазақ даласына
таралды деп айтсақ дұрыс болады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты Түркістан қаласының Қазақ хандығы
тарихында алатын орнын зерттеу және қала тарихын көрсету болып табылады.
Сонымен қатар, Түркістан қаласы Қазақ хандығының алғашқы астанасы болғаны
бәріне мәлім. Ал биыл Қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл болғанын
ескерсек, диплом жұмысының негізгі мақсаты Қазақ хандығы дәуіріндегі
Түркістан қаласының саяси-экономикалық, рухани қызметін ашу болып табылады.
Диплом жұмысының міндеті. Түркістан қаласынының тарихы ежелгі дәуірден
басталады. Түркістанның Қазақ хандығы дәуіріндегі саяси-экономикалық,
рухани қызметін ашу үшін, міндетті түрде, оның ежелгіден бастап тарихын
қарастыру қажет болып табылады. Өйткені, қаланың тарихының сабақтастығын
айқындау өте маңызды болып табылады. Түркістан қаласының астаналық қалаға
айналуы, оның сол кездегі маңыздылығына тікелей байланысты. Оңтүстік
Қазақстан аймағында Түркістанның қызметі әр кезде өзгеше болғаны анық.
Сондықтан, осы мәселені ашу өте маңызды болып табылатыны белгілі.
Зерттеу пәні. Түркістан қаласының тарихы және Қазақ хандығы
дәуіріндегі оның саяси-экономикалық, рухани орны мен маңыздылығы.
Жұмыстың зерттеу объектісі. Ежелгі заманнан белгілі атақты Түркістан
қаласының тарихы және Қазақ хандығы дәуіріндегі оның атқарған саяси-
экономикалық, рухани қызметі зерттеу объктісі болып табылады.
Дереккөздері шолу. Диплом жұмысын жазу барысында Тұркістан тарихына
байланысты көптеген ғылыми әдебиетте кездесетін құжаттар қарастырылды.
Сонымен қатар құнды ақпарат көздері, көптеген авторлардың Түркістан тарихы
туралы мәліметтерін пайдаландым.
Зерттеу жұмысының метологиялық негіздері. Диплом жұмысы әлемдік
ғылымдарға ортақ жалпы танымдық, тарихи-салыстырмалық жүйелеу, тарихи-
хронологиялық түрғыдағы зерттеу әдістеріне сүйеніп жазылған. Зерттеу
методологиясы объективтік, жүйелік талдау және жинақтау принциптеріне
негізделді. Зерттеу жұмысын жан-жақты ашуда жаңа ғылыми тұжырымдамалармен
қоса, отандық және әлемдік ғылыми еңбектерге сүйенілген.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттелу хронологиялық шеңбері Қазақ хандығы дәуірінің уақыт мерзімін
қамтиды.
1 ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАН
1.1 Түркістан қаласының тарихы
Археологиялық зерттеулер Түркістан қаласының тарихы тереңде жатқанын
көрсетіп отыр.Түркістан қаласының айналасындағы аймақта табылған тас дәуірі
ескерткіштері — Шоқтас I, II, Қосқорған I, II бұл өңірді әуелгі адам 500
мың жыл бұрын мекен еткенін көрсетті [12]. Түркістан қаласы төңірегінде
қола дәуірінің қонысы, құрал-саймандары да табылып отыр. Яғни б.з.б. 2 мың
жылдықтан бастап бұл аймақта Қазақстанның басқа да жерлеріндегідей андронов
мәдениеті кең тараған.
Темір дөуірінде Түркістан қаласы орналасқан Сырдың орта ағысы аймағын
көне парсы деректерінде "сака" аталған, ал - "Авестада" — "тура" деп
аталған тайпалар мекен еткен. Осыдан сақ-тұр тайпалары мекен еткен өлке
Тұран деп аталған. Түркістан қаласының әуелгі атауын осы сақ тайпасының
атауымен байланысты деуге негіз бар. Себебі, XVII ғасырдың белгілі
тарихшысы Махмуд ибн Уәлидің "Бахр ал-асрар фи манахиб ал-ахиар" атты
кітабында мынадай мәлімет бар: "Қазіргі Түркістан — бұл Сакси қаласы, қара
халық оны Иасы деп атайды" [12]. Қаланың ежелгі Сакси атауының, сақ
атауымен үндестігін байқауға болады. В.И.Абаевтың пікірінше, "сака" атауын
"тура" терминінің баламасы деп қарастыруымыз қажет, тіпті, бұл тайпалар
"тура-сақтар" деген біріккен атаумен де аталған. Қаланың ежелгі атауы, бұл
елді мекеннің тарихының терендігін көрсетеді.
Ертедегі Сакси-Иасының орны қазір Күлтөбе деп аталатын ескерткішке
телінеді. Бұған қоса Түркістан қаласы төңірегінде біздід заманымыздың
басында негізі қаланған Сидақ ата, Шойтөбе, Қарашық, Төрткүлтөбе атты көне
қоныс-қалашық орындары бар. Түркістан аумағында орналасқан осы қалашықтар
тарихтың түрлі кезендерінде алма-кезек осы аймақтың бас қаласы міндетін
атқарған.
Тарихи деректерге қарағаңца VIII-XII ғасырларда бұл өңірдің бас қаласы
Шауғар болды. "Шауғардың" қазіргі қазақ тіліне аудармасы Қаратау. Шауғар-
Қаратау-Қарашоқы сөздері бір-бірінің баламасы. Сондықтан бұл қала қазіргі
Түркістан қаласы шетінен ағып жатқан Қарашық (Қарашоқының өзгерген үлгісі)
өзені бойында болуы тиіс. Шауғар қазіргі Шойтөбе деген пікір дәлелсіз.
Шауғар мен Фараб өңірлері Тарбад деп аталған бір иелікгің құрамдас бөлімі
еді. Сондықтан Махмуд Қашқари "Дивани лұғат ат-Түрік" атты еңбегінде
"Карачук-Фарабтың басқа аты" деп жазады. Бұл иелік түркі қағанаттарына
қарады.
IX ғасырда Шауғар қарлүқ, оғыздар қол астыңда болды. Хорасан
әкімі Әл-Мамұн (809-818жж) кезінде Фараб-Шауғар иелігіне жорық
ұйымдастырылып, қарлүқтардың шекаралық басшысы өлтірілді,
джабғудың әйелдері мен ұлдары тұтқынға алынды. X ғасырдын
аяғыңда саманилік Насыр ибн Ахмед (864-892жж.) Шауғарға үлкек
өскермен жорық жасады. Дерекгерге қарағанда осы жорық кезінде
Шауғар өңіріңце мыңцаған түркілер қаза тапты.
Араб географы әл-Макдисидің сипаттауынша X ғасырдың аяғында: "Шауғар
айналасында елді мекендері бар, қорғанмен қоршалған үлкен қала. Мешіті
базар шетінде". Араб деректері бұл қаланы Шауғар десе, түркі деректері
Қарашық деген. "Оғыз қаған" дастанында Салар Қазанды "Қарашықтың қабланы"
деп жырласа, қазақ жыр-дастандарында, аңыз-әфсаналарында "Қырық қақпалы
Қарашық" деп атайды. Бұл түркі халықтарының тарихи тағдырында Қарашық
орнының қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді.
X ғ. аяғы — XI ғ. басында Шауғар-Қарашық қарахандықтарға
қарады. XII ғасырдан бастап ортағасырлық жазба деректерде Шауғар
атауы кездеспейді де, тек Қарашық атауы қалады.
XII ғасырда түркі халықтарының пірі, шайқы Қожа Ахметтің Қарашыққа
жақын жерде орналасқан Иасы елді мекеніне орнығуы, осы қалашықтың дәрежесін
өсіріп, оның бірте-бірте осы өңірдің діни, экономикалық, саяси орталығына
айналуына септігін тигізді.
Иасыда Қожа Ахмет қылуеті, мешіті бой көтерді. Қожа Ахмет дүние салған
соң XIІғ. оның қабірі үстінен сәулетті кесене тұрғызылады. Кесененің сыртқы
беті оюлы қыштармен әрленген . Көп уақыт өтпей-ақ Қожа Ахмет Иасауи
кесенесінің айналасына атақты адамдарды жерлеу дәстүрі қалыптасып, басқа да
діни құрылыстар бой көтерді. Бұған осында табылған XII-XIV ғасырларға тән
сырсыз және шыңылтырланған терракоталар куә бола алады. Олардың
кейбіреулерінің теріс жағыңда сирек кездесетін құрылыс жазулары бар.
Жарияланып отырған терракоталар 90-шы жылдардың басында Қожа Ахмет Иасауи
кесенесінің төбесін жөндеу жұмыстары кезінде археолог А. Мырзабаев тапқан.
XIII ғасырдың басында-ақ Иасыда күміс теңге соғылды. 1255 жылы армян
патшасы Гетумның моңғол хаңдары Бату мен Мөңке қабылдауына барған жолсапары
жөніндегі жазбасында Сауран мен Отырар арасында Харчух, Асон, Саври атты үш
елді мекен аталады. Бұл жердегі Харчух - Қарашық қаласы, Асон — Иасы, Саври
— Сүйірі.
Бұл елді мекендер атауы Қожа Ахмет Иасауиге қатысты аңыздарда
айтылады. Хафиз Таныш "Шараф-наме-и шахи" кітабында Абдаллах ханның
Түркістанға жасаған жорығын суреттегенде Сүйірі туралы айтып кетеді.
Әскердің Халадж-Қарасманнан (қазіргі Арыс бойындағы Қараспан төбе) шығып,
жолда Сүйіріге келгенін ескерсек, бұл мекен Түркістанның оңгүстігінде
болған болу керек. Түркістан қаласының. XX ғасыр басында жасалған
картасында қаланың оңтүстік шетінде Сүйірі каналы көрсетілген. Сондықтан
біз Сүйіріні қазіргі Сор-төбемен байланыстыруға негіз жоқ деп санаймыз.
Қожа Ахмет Иасауи туралы бір аңызда оның баласын Сүйірі тұрғындары егістік
суына талас кезінде өлтіргені айтылады. Осыған қарағанда Иасы мен Сүйірінің
суландыру жүйесі ортақ болған деуге болады.
Иасы қаласы өмір Темір мен Тоқтамыс хан арасындағы соғыстар барысында
аталады. Екі жақта Сырдың орта ағысындаіы қалаларды өзшеқаратуүшінүзақсоғыс
жүргізеді. 1388 жылы Тоқтамыс Сауран қаласын басын ала алмаған соң, Иасыны
тонағаны жөнінде хабар бар.
1397 жылы Темір Иасыдағы Ахмет Иасауи қабіріне зиярат етуге барады.
Темірдің осы сапарын жазған Шараф ад-дин Иезди Иасыны шағын елді мекен деп
атайды. Осыған қарағанда Иасының әлі қорған-қамалы болмаған сияқты.
Ең алдымен "XV-XVI ғасырлардағы Йасы —Туркістан тарихын танып білу
үшін қала атының өзгеру себептерін қарастыру қажет деп білеміз. XVII
ғасырдың белгілі тарихшысы Махмуд ибн Уәлидің "Бахр ал-асрар фи манахиб ал-
ахиар" атты еңбсгінде мынадай аса қызық мәлімет жазылғанды: "Қазіргі
Түркістан — бұл Сақси қаласы, қара халық оны Иасы деп атайды". Қала
есімінің өзгеру себебтеріне қатысты алғаш жорамал айтқан академик
В.В.Бартольд болды. Шығыстанушы "Ислам энциклопедиясында" жарияланған
"Түркістан" атты мақаласында түркі елінің пірі Қожа Ахмет Иасауидің бір
атағы Әзіреті Түркістан болғандықтан қаланың жаңа аты осыдан туыңдаған
болса керек деген пікір айтқан [12]. Ортағасырлық қала мәдениетін зерттеген
археологтар Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевич жазба дерекгерді таңдай келе, қаланы
Иасы орнына Түркістан деп атау XVI ғасырдың екінші жартысынан бастап
кездесетініне анықтаған. Зерттеушілердің пікірінше, қала атының өзгеруі,
бұл аймақтың қазақтарға өтуіне байланысты болған [13]. Ал Е.А.Смағұловтың
пікірінше, "Шайбани хан жорықтарынан Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияға
келген туркі экспансиясының кезекті толқыны түркі әулиесінің тұлғасы мен
Иасыдағы оның кесенесін әдеттен тыс танымал ету нәтижесінде, қаланың
байырғы есімі жаңа атпен ауысты" [14].
Түркістаи археологиясына арналған кітапта XVI ғасырдың аяғында
Түркістан қаласының қазақ билеушілеріне түбегейлі өтуін әңгіме еткен
Е.А.Смагүлов пен Ф.П.Григорьев "осы кезден Иасы қаласының аты мен дәрежесі
өзгерді. Ол Түркістан деп атала бастады деп көрсетеді.
Алайда, жоғарыда келтірілген тұжырымдардың барлығының дәлелдері
жеткілікті, уәждері орынды деп айта алмаймыз. Мысалы, Иасы қаласының атының
өзгеруі Қожа Ахметтің танымалдылығына байланысты болды деу негізсіз. Әулие
ныспысы "Иасауи" болуы қаланың ескі атынан туындағаны мәлім. Иасауы Қожа
Ахметпен бірге аталады, оның толық есімінің ажырамас бөлігі. Тарихи, діни
шығармаларда шайқының есімі осы үлгіде жазылған. Айталық, Қожа Ахмет
Иасауидің шәкірті Сүлеймен Бақырғанидың өлеңдерінде әулеинің төл аты
ныспысымен бірге жазылады [15].
Қала атының өзгеруі Е. Смағұлов аитқандай "Оңтүстік Қазақстанға келген
түркі экспансиясының кезекгі толқынымен байланысты болды" деуге біздің
пікірімізше негіз жоқ. Сырдарияның орта ағысының аймағы, шайбанилер келмей-
ақ немесе бұл аймақтың Қазақ хандығы құрамына түбегейлі өтпей тұрған кезде
де,Түрқістан деп аталғаны белгілі.
Жазба деректерде Иасы қаласының жаңа аты —Түркістан XVI ғасырдың 70-80-
ші жылдардағы оқиғаларымен байланысты атадады. Мысалы, Абдаллах хан
жорықтарын сипаттай келе, Хафиз Таныш "Шараф-наме-и шахи" атты еңбегідде
Иасыны бірде "Иасы қамалы", бірде "Түркістан қамалы" деп атайды. Қаланың
жаңа есімі тарихи жазбаларға бірден түспеген болу керек. Сондықтан қала
атының өзгеруін Иасының қазактарға, болмаса шайбанилерге өткеніне
байланыстыруға негіз жоқ.
Иасы қаласының атының өзгеруі, біздің пікірімізше, ең алдымен қала
дәрежесінің өзгеруімен байланысты. Сондықтан біз Иасы қаласы қашан және
қандай жағдайда Түркістан билеушілерінің астанасына айналғанын қарастырумыз
қажет.
XIV ғ. екінші жартысында Сырдарияның орта аймағы Ақ Орда құрамында
еді. "Шыңғыс-намеде" Орыс хан "ұлы хан болды, Түркістанның уәлаяттарын
басқарды",- деп жазады Өтеміс қажы. Ақ Орда билеушілері әдетте Сығанақта,
кейде Сауранда орналасқан болатын. Ал Иасы XIV ғасырдың аяғында шағын
қалашық болған. XIV ғасырдың соңы ширегінде Темір Сырдария бойындағы бір
топ жерлерді өзіне қаратты. Оның әкімдері Отырарда отырған.
Отырар қаласының орталығындағы археологиялық қазбалар және оларды
жазба деректер мен жергілікті аңыздармен сәйкестендіру нәтижелері әкім
сарайы орналасқан орынды анықтауға мүмкіндік берді. XV ғ. басындағы
Түркістан әкімінің аты-жөні де белгілі болып отыр. Уәйіс ханның Түркістан
уәлаятына баруын әңгімелей отырып Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати: "Бұл кезде
Темірдің ең әйгілі қолбасшылары қатарында болған әмір Сары Бұға Қыпшақидың
ұлы әмір Шайх Нұраддин Түркістан билеушісі еді" [17] - деп жазады. Бабыр
оны "Темір бектің рақымы түскен, Түркістан өлкесінің қыпшақ бегі" деп
атайды.
Әмір Шайх Нұраддиннің темірлігтерге қарсы шыққаны да белгілі. 1411
жылы Ұлықбек әскерлері әмір Шайх Нұраддинге қарсы жорық ұйымдастырғаны
баршамызға мәлім. Археологтар дәл осы уақытқа сәйкес келетін Отырарда
бүкілкалалық өрт болғанын анықтады [18]. Осы мезгілде Отырардың орталығы
және билеушілер тұратын қамалы талқандалды деуге негіз бар. Жазба деректер
бойынша 1455 жылы Отырарда темірліктерге қарсы жаңа көтеріліс болған. Оны
Әбу Саидтың өзі басты. Қазба барысында осы мезгілге сәйкес келетін
бүкілқалалық өрт іздерін осы жорықпен байланысты деп есептейміз. Бұдан
кейін Отырарда теңге мүлдем шығарылмайтын болды. Ең соңғы Отырарда соғылған
теңге 1415-16 жылдарға жатады. Мұның барлығы Отырар енді Түркістан
уәлаятының орталығы болудан қалды дегенді білдіреді.
Дәл осы уақытта, XV ғасырда Иасыда арк-қамал тұрғызылды. Иасыда теңге
соғу басталады. Иасының аты жазылған XV ғ. Аяғы – XVI ғ. басына жататын мыс
теңгелерді Б.Д.Кочнев жария етті. Шәдидің "Фатх-намесі" мен Бинаидың
"Шейбани-намесіндегі" мәліметтерге сүйенсек, темірлік Сұлтан Ахметтің
әкімінің ордасы Иасыда болды. XVI ғ. басыңда Фазлаллах ибн Рузбихан
Исфаханидід көрсетуінше әулиенің кесенесі орналасқан Иасы қаласы - кең және
құнарлы жер, Түркістан уәлаятының астанасы. Осыған байланысты, Иасы
астаналық дәрежеге XV ғасырдың екінші жартысыңда ие болды деуге негіз бар.
Иасының жаңа астаналық дәрежесі оның осы аймақтың экономикалық, сауда
орталығына айналуына себепкер болды. Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидің
айтуынша: "Иасы қаласына тауарлар мен асыл бұйымдар әкелінеді. Және онда
сауда жасалады. Ол саудагерлер жүктерін түсіретін және түрлі елдерге
саяхатшылар аттанатын орын".
Сырдарияның орта ағысындағы қалалардың XV ғ. бастап құлдырауы жүріп
жатқан кезде Иасының Түркістан аймағының саяси, әкімшілік және шаруашылық
орталығы ретінде дәрежесі өсті. Енді Иасыны иеленуге жасалған әрекет -
күллі Түркісған аймағын иеленуге бағыгталған әрекет болын табылды.
Түркістан атауы астаиа атауымен пара-пар бола бастады. Осыдан барып қаланың
екінші аты пайда болып, бірде Иасы, бірде Түркістан деген атаулар қатар
жүрді, кейіннен Иасы орнына Түркістан атауы түпкілікті еніп кетті.
Яғни, Иасының Түркістан уәлаятының астанасы болуына, осының арқасында
Түркістан аталуына ең алдымен осы аймақтың бұрынғы астанасы Отырарды 1411
мен 1455 жылдары темірліктер әскерінің талқандауы себеп болды. Отырардағы
Түркістан әкщцерінің резиденциясы — Бердібек сарайы талқандадды. Отырар
төңірегіндегі мекен-жайлар, шеберханалар барлығы қаңырап, бос, иесіз қалды.
Иасьгны астана етіп, әкімдер орныққан соң, Түркістан өщрінің халқы, оның
ішінде отырарлықтар да жаңа астанаға көшіп, қоныстана бастады.
Түркістанның XV-XVIII ғасырлардағы тарихы күрделі. Бұл кезеңде ол
бірден Қазақ хандығының бас қаласына айналған жоқ. Ортағасырлық дәуірде кез-
келген қаланың, әсіресе, астаналық дәрежесі бар қаланың қамалы
мықты болуы тиіс. Түркістан аймағының орталығы ретінде XV ғ. Иасы қаласында
ең алдымен, әкімдер отыратын ішкі қорған-бекініс салынды. Қамал қала ішінде
болъш, оның 2,6 ға. аумағын алып жатты. Археологиялық зертгеулер қорған
қабырғасының қалыңдығы 4-5 м, бұрыштарында мұнаралары, сыртында терең ор
болғанын көрсетті. Жоспарда бұл қамал бес бұрышты, солтүстік батыс
қабырғаларының ұзындығы 130 м, солтүстік-шығыс қабырғасы-80 м, солтүстік
қабырғасы 90 м, оңгүстік-батыс қабырғасы 200 м, оңгүстік-шығыс қабырғасы
130 м. Осы қамал шіінде Қожа Ахмет кесенесі болды. Жөне осы қамал ішінде,
біздің пікірімізше, Отырарда қазба барысында ашылған сарайдай Түркістан
әкімдері тұратын ғимарат болуы тиіс.
Бұл тұрғызылған қамалдың осы аймақтағы мықты бекіністердің бірі
болғанына күмән жоқ. "Шайбани-наме" кітабының авторы, Отырар бекіністерімен
салыстырғанда Иасы қорғаны мықтырақ деген пікірді, қазақ ханы Бұрындықтың
аузына салады. 1579 жылы Иасы қаласы Хақназар қолында болды. Түркістан
қорғандары XV-XVI ғасырларда көптеген "сынақтардан" өтіп, тұрғындарына пана
болғаны белгілі.
Бізге, Бүқара ханы Абдаллах ханның Ұлытау жорығы кезідде оның
әскерлері Түркістан, Сауран қалаларының бекіністерін басып ала-алмай, көп
әбігерге түскені жөнінде жазба деректерден белгілі. Хафиз Таныштың "Шараф-
наме-и шахи" атты тарихи шығармасында Абдоллах ханның Түркістан қамалын
қоршап, аса сақтықпен, Қолдан келген амалдарын жасап, басып алу жөнінде
пәрмен бергені, Қараспан қаласына жиналған бұқаралық әскердің осы бүйрықты
орындау мақсатында 1582 жылы 29 мамыр күні Түркістан бағытына жорыққа
шыққаны мәлім. Олар Түркістан маңындағы Сури (Сүйір болуы ықтимал) деген
жерге келіп тоқтайды.
Хафиз Таныш жазбаларына карағанда қала қорғанысын шариат заңдарының
білгірі, қазы Ибн Қаш-Фаридун басқарыпты ". Қорғанушылар қатарына барлық
тұрғындар тартылса керек. Себебі түркістандықтар қақпа сыртына шығарған
әскер қатарында шалдар мен бозбалалардың да болғаны атап өтіледі. Бірінші
күні түркістандықтардың қатарынан төрт жүздей адамы мерт болыпты. Сөйте
тұра түркістаңдықтар қарсыласуын тоқтатпаған, тіпті бір шабуыл кезіңде
Абдолла хан әскерінің азық-малын қамал ішіне айдап кеткенін жазады Хафиз
Таныш. Нәтиже шығара алмаған бұқаралық әскер шегінуге мәжбүр болған.
Түркістан қамалын қазу барысында археологтар диаметрлері 3 см-ден 10
см-ге дейін, кейбірі конус тәрізді етіп жасалған тас заттар тапқан. Бұлар
тас атқыш машиналардың, зеңбіректердің оқтары деп жобалануда. Абдоллах хан
әскерінің осы жорықта Сауран қорғанын алу үшін Бұқара қаласынан арнайы тас
атқыштар мен зеңбірекгерді алдыртқаны белгілі. Түркістан қамалын алу үшін
де осыңдай құралдардың пайдаланылғанын қазба барысында табылған тас оқ пен
доптар көрсетіп тұр.
XIVғ. аяғыңда Түркістан, онда салынған Қожа Ахмет Иасауи кесенесі,
дүниедек өткен билік иелерінің пантеонына айналды. Мұнда Дешті-Қышпақтың
небір әйгілі хандары мен ханымдары жерленгенін академик В.В.Бартольд жазып
кеткен. Дешті-Қыпшақ ханы Әбілқайырдың әйелі Рабиға Сұлтан Бегім үшін
Әзірет Сұлтан кесенесінің алдына арнайы аса сымбатты мавзолей тұрғызылды.
Кейбір әдебиеттегі Әбілқайырдың Түркістанда жерленгені туралы пікір қате.
Оның қабірі өзі астана еткен Сығанақтағы Көк кесенеде екені дәлелденді.
Рабиға Сұлтан Бегім кесенесінің мүрдеханасында, әйгілі ханша қабірі
қасында, Әбілқайырдың дүниеден жастай өткен шөберелері жерленген. Олардың
аса шеберлікпен жасалтан құлпытастары кесене ішінде сақтаулы.
Ә.Диваев-П.Н.Ахмеровтердің көрсетуінше, қазандық бөлмесінде,
құдықханаға баратын есік алдындағы жасалу шеберлігімен, әшекей-өрнегімен
көзге түсетін, көлемі 161х37х59см құлпытас қазақ ханы Жәнібектің қызы Аман
бике ханымдікі. Оның бетіңде: "Бұл зираттың иесі, (күнәсі) кешірілген,
(Алла тағаланың) рақымы түскен, өмірдегі тірлігі алға басқан Аман бике
Барақ ұлы Жәнібек қызы. Ол шарапатты раджаб айыңца 925 жылы дүниеден
қайтты"-делінген . Тастың қырларында Құраннан үзінділер оймыштап жазылған.
Хижра бойышпа белгіленген 925 жылды Ә.Дербісәлиев қазіргі жыл санауымызға
1518 жыл деп аударса, Бабаджанов, Жандарбеков, Муминов 1519-20-шы жылдар
деп белгілеген. 1997 жылы Висбаден қаласында шыққан "Schaibanidische
grabinschriғten" (шайбанилердің көктастарындағы жазулар) атты кітаптың
авторлары казак хандарының шежіресіл білмегендіктен, Аман бике ханымды
шейбаншік Барақ ханның (Наурыз Ахмет) ұрпақтары қатарына қосып қойған.
Алайда, авторлардың көрсеткеніндей 1501-1503 жж. туылған Барақтың 1519жылы
немересі болуы мүмкін емес. Біздің пікірімізше, ол 1428 жылы қайтыс болған
Барак ханның немересі, Қазақ хандығының негізін калаушыларының бірі, 1469-
70 — 1473-74 жж. Керей ханмен бірге билік құрған Жәнібек ханның қызы. Бұл
құлпытас Аман бикенің ағасы Касым ханның кезінде, не болмаса Қасымның ұлы
Мамаш хан болған кезде жасалған.
Қазактың белгілі тарихшысы Қадырғали би Касымұлы Түркістанда Әзірет
Сұлтан мазаратында жерленген, казақ хандығының белгілі бір қайраткері,
Шығай хан баласы, халык "Ұзыноқты Ондан" деп атаған тұлға жөнінде мынадай
мағлұмат береді: "Ондан сұлтанның хикаяты әр жерде, қаласаңыз кездеседі.
Асқан ұлы батыр, атқыш еді. Барлық жағдайда төңірегін жайпаған асқан батыр
еді. Шығай ханның уағында әскердің қолбасшысы болды... Отыз жасында қаза
тапты. Оның қабірі Қожа Ахмет Иасауиде — Алланың рақымы жаусын! —
панасында".
Қазақ хандары Түркістан аймағын — яғни Сыр өңірін түпкілікті XVI
ғасырдың сонында өзіне қаратты деуге болады. Бұл өңір о баста қазақ
хандарының бабасы Жошы ұлысының құрамында болған. Темірліктер басып алған
соң қазақ ханы Жәнібектің әкесі Барақ Ұлықбектен өз иелігін қайтаруды талап
етіп, арнайы елшілік жіберіп, бұл өңірді оның ата-бабалары иеленгені және
қалалардағы құрылыстарды да солар салдырғанын тілге тиек ете отырын,
шариғат пен ата-баба дәстүріне сәйкес бұл қалалар ата мұрасы ретінде өзіне
қайтарылуы тиіс екені мәлімдеген болатын. Ақыры көпғасырлық талас қазақтар
пайдасына шешіліп Түркістан қаласы Қазақ хандығы астанасына айналды.
1.2 ХV ғасырдың екінші жартысы мен ХVІ ғасырдағы Қазақ хандығының
әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы
Қазақстан аумағында бұрын болған мемлекеттік құрылымдардың мұрагері,
этникалық процестермен байланысты әлеуметтік қатынастардың өзгерістер мен
экономикалық даму нәтижесі. 1457 жылдың күзінде Әбілқайыр хан Сығанақ
түбінде қалмақтардан жеңілгеннен кейін, Керей мен Жәнібек сұлтандар қол
астындағы ру-тайпалармен Шу өңіріне келіп қоныстанып, Қазақ хандығының
негізін салады. Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи Рашиди кітабында Қазақ
хандығының құрылған жері - Шу бойы мен Қозыбасы деп айтылады [30, 61 б.].
1458 жылдың көктемінде Керейді ақ киізге көтеріп хан сайлайды. Әбілқайыр
ханға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей мен Жәнібекке
келіп қосылады. Аз уақыттың ішінде халықтың саны 200 мыңнан асып түседі.
Қазақ хандығының құрылуы осыған дейін бүкіл Қазақстан аумағында болған
әлеуметтік-экономикалық және этно саяси процестердің заңды қорытындысы еді.
XV ғасырдың алпысыншы жылдары Қазақ хандары қарсыластарын тықсыра
отырып, Батыс Жетісуға табан тіреді. XVI-XVII ғасырларда Қазақ хандығы
нығайып, этникалық аумағының негізгі бөлігін қамтитын шекаралары кеңейе
түсті. Орта Азия, Астрахань, Қазан, Сібір хандықтарымен, Ресеймен тығыз
байланыс болды. Қасым хан, Хақназар хан, Тәуекел, Тәуке хандардың есімдері
азақ мемлекеттілігі деген атаумен қоса жүреді. Өйткені олардың қазақ жерін
нығайтудағы, қазақтардың үстемдігін орнатудағы әрекеттері орасан зор
болатын.
Хандықтағы жоғары билік хан қолына шоғырландырылды. Салт бойынша, хан
тағына отыруға рудағы үлкен ұлдың құқығы басым болды. Хан әскерлердің бас
қолбасшысы және жоғарғы сот қызметін атқарды, шет мемлекеттер мен
келіссөздер жүргізу, соғыс жариялау мен бейбіт бітім жасау, заңдар шығару
және хандықтың бүкіл аумағын билеудің бас құқығына ие болды [1, 21 б.].
XV-XVII-ғ. Қазақ хандығы дәуірінде қазақ этносының материалдық және
рухани мәдениетінің негізгі сипаттары қалыптасты.
Қазақ хандығынын пайда болу фактісі Жетісудың батыс бөлігінде өтті.
Дәл осы жерге Керей мен Жәнібектің қарамағындағы, Орталық және Оңтүстік
Қазақстан аумағында тұратын Орта жүздің қазақтары қоныс аударды.
Қазақ хандығының әрмен қарайғы нығаю процесі жер аумағының кеңеюі
Сырдария өңірінде, Оңтүстік Қазақстан өлкелерінде мемлекеттін орнығуымен
қатар жүрді. Қазақ хандары Сыр бойындағы қалалы өңірлерді өзінің
экономикалык және әскери базасы деп таныды.
Оңтүстік Қазақстан о бастан-ақ Кіндік Азияға тән-көшпелі мал
шаруашылығы мен отырықшы-егіншілік деген екі негізгі мәдени типтің бір-
бірімен үйлескен, тоғысқан жері болатын. Осындай аралас тарихи-географиялық
жағдай өңірдің мәдени-шаруашылық ерекшелігін ғана айқындап қоймай, ежелгі
және ортағасырлардағы мемлекеттік құрылымдардың қарым-қатынасының тарихында
да ерекше роль атқарды. Түрлі тарихи кезеңдерде Оңтүстік Қазақстан әртүрлі
мемлекеттерді басқарған ақсүйектердің (элита) тайталасқан жері болды [4,
124 б.].
Оңтүстік Қазақстан ортағасырлық Қазақстан территориясындағы
мемлекеттік құрылымдарға да негіз болған дәстүрлі экономикалық және саяси
орталық болып саналды. Сондықтан, Қазақ хандығы үшін де бұл өңір
экономикалық мәдени және саяси орталық болуы керек болды. Мұнда кешенді
шаруашылық өркендеп, көптеген қалаларда қолөнер, сауда дамыды. Өлкенің
идеологиялық орталық ретіндегі ролі де жоғары болды.
Қазақ хандарыны Сыр бойына иелік ету күресі стратегиялық тұрғыдан
басқа жол жоқ болғандыктан, ұзақ та табанды түрде жүргізіліп келді.
Осы күрестің барысы, қазақ хандарының ішкі, сыртқы саясаты, хандық
аумағының кеңеюі, Қазақ хандығы тарихының т. б. қырлары қазақстандық
ғалымдардың көптеген еңбектерінде тереңдетіле қарастырылған.
Сырдарияның ортаңғы және төменгі ағысы бойындағы жерлер Орта және Кіші
жүз қазақтарының қыстайтын мекендері болатын.
Ол кезде Сарыарқа Орта Сырдариямен етене тығыз байланыста болды. Осы
өлкені Орта жүз қазақтары қолайлы қыстық жайылым ретінде жоғары бағалайтын
[4, 127 б.].
Қазақ даласының жағрафиялық ерекшеліктеріне сай, Шығыс Дәшті-Қыпшақ
территориясында ерте ортағасырлар кезеңнен-ақ бақташы қауымдар қыс
уақытында оңтүстікке - Сырдария өңіріне, оның сағасына, Қаратау қойнауына
келіп қыстайтын мал шаруашылығы қалыптасқан болатын. Дәл осы шаруашылық
циклі Қазақ хандығы кезінде де қолданылып жатқан еді.
Орталық Қазақстан мен Орта Сырдария Орта жүз қазақтары үшін ортақ
территория болып саналды. Ал төменгі Сырдария жерлері мен Арал өңірі де
Кіші жүз қазақтары үшін дәл осындай мәнге ие еді.
Астанасы Түркістан қаласы болған Қазақ хандығы тұсында Орталық
Қазақстан мемлекеттің стратегиялық тұрғыдан аса маңызды өлкелерінің бірі
болды. Керуен жолдары ішінде көне дәуірлерден жеткен екі бағыт ерекше
орында тұрды [5, 17 б.].
Сарысу жолы өңірдің батысымен өтті. Оңтүстікте, Жібек жолының негізгі
торабынан бастау алған ол Түркістанның үстімен Ұлытауға жете тармақталып,
әрі қарай — Орал мен Еділге кететін. Қазақтар үнемі маңызды кеңестер
өткізіп отырған, көптеген рулардың таңбасы қашалған атақты Таңбалытас осы
Сарысу бойында. Қарқаралы жолы шығыс тарапта қанат жайды. Оңтүстікке Хантау
мен Шу арқылы түсетін бұл бағыт, теріскейге қарай қимақтардың жұрты болған
Ертіс бойына және одан әрі Батыс Сібірге тартатын. Қарқаралы жолын Хан жолы
деп те атады.
Қазақ хандығы кезеңінің көптеген сәулеттік ескерткіштерінің арасында
қазақтармен достық қарым-қатынаста болған ойрат ұлыс князьдары XVII ғасырда
лама дінінің пұтханасы ретінде салдырған Қызылкеніш сарайы (Қыз Әулие
сарайы) бар.
Қызылкеніш сарайы Қарағанды қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 260 км
жерде, Қарағанды облысы Қарқаралы ауданының территориясындағы Кент тауында
орналасқан.
Сарай Қызылкеніш сайында, өзеннің оң жағалауында орын тепкен. Ертеден
бері жергілікті қазақтар оны Қыз Әулие деп атағанымен, зерттеушілер өз
жұмыстарында Кызыл-Кенчский дворец, Кызыл-Гянчский дворец, Кзыл-Кенч,
Кызыл-Кенш, Кызылкентский дворец, "Қызылкеніш сарайы" деп атап келді.
Қызылкеніш сарайы өзінін архитектуралық стилі жағынан (2 қабат,
балкон, колонналар), сондай-ақ археологиялық қазба барысында табылған
заттарына қарағанда да кейінгі кезеңде салынған қазақ құрылысына ұқсамайды.
Сарайға жүргізілген 3 жылдық зерттеулер көрсеткендей, ескерткіш ғұрыптық
құрылыс болып табылады. Соған қарағанда ол ойраттардың 17-ғ. тұрғызған
ламаистік ғибадатхана, яғни монастырь (храм) болса керек.
Сарайды өткен ғасырдың 50-жылдарында Республикалық Археологиялық карта
құрастыру барысында Қазақстан ҒА экспедициясы зерттеді.
Қызылкеніш сарайына археологиялық казба 1985 ж. басталды. Оны
Қазақстан мәдениет Министрлігінің "Казпроектреставрация" Институтының
археологиялық отряды жүргізді.
Ескерткіштін бұдан кейінгі зерттелуін 1986-1987 ж. Қарағанды
Мемлекеттік университетінің археологиялық экспедициясы жалғастырды
(профессор А.К.Әбілов бастамасымен құрылған Эврика студенттік отряді).
Зерттеу барысында негізгі сарай 3 жеке кұрылысымен толық аршылып,
ескерткіш маңында орналасқан қорымнан 10 жерлеу орны қазылды. Қазбаға дейін
сарай қирандысы диаметрі 25 м-ге, биіктігі 2,7 м-ге дейін жететін тасты-
топырақты төбе түрінде болып келген. Зерттеу барысында үстіне қалың шөп пен
итмұрын бұталары өскен оның айналасынан үш жеке құрылыстың қирандысы мен
қорым тіркелді. Сарайдың оңтүстік-шығыс жағында, яғни кіре берісінде
тереңдігі 2 м-ге жететін сопақ пішінді екі шұңқыр бар.
Қазбадан кейін, тамбуры бар, 4 бөлмеден тұратын негізгі сарай жобада
айқыш (крест) тәрізді құрылыс болып шықты. Сарайдың қабырғалары өңделмеген
тақта тастардан қаланған. Тақталардың қалыңдығы 0,10 - 0,20 м. Құрылысты
салу барысында онын бұрыштарына ұзындықтары 0,6 - 0,7 м, ендері 0,4 - 0,5 м
болып келетін үлкен тақта тастар пайдаланылған.
Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, ескерткіш өте қысқа уақыт өмір
сүрген. Адамдардың ұзақ уақыт өмір сүрген іздерінің жоқтығы. Тек шамалы
ғана күл қабаты, жануарлар сүйектерінің аздығы мен табылған олжалардың
мардымсыздығы ескерткіштің тұрақты мекен-жайға айналмағандығын меңзейді.
Археологиялық қазба барысында табылған оймышты ағаш әшекейі
Монғолияның ламаистік храмдарының әшекейлеріне (өрнектеріне) ұқсас. Оларда
бұл өрнектер "фасадтар мен интерьерлерді әшекейлеуде" кеңінен қолданылған.
Әсіресе, сарай қирандысының қыш заттары туралы мәліметтері қызықты. Ол
жөнінде Н.Коншин өзінің "От Павлодара до Каркаралинска" деген мақаласында
былай дейді: "в развалинах дворца находятся вещицы из белой глины в виде
конуса с расширенным основанием и закругленной верхушкой. Внутри этих вещиц
постоянно оказываются зерна пшеницы". И. Чеканинский бойынша Қызылкеніш
сарайының қирандысынан табылған осы заттардың біреуі бұрын Семей музейінің
археологиялық коллекциясында сақталған. И. Чеканинский оны "цаца" деп
санап, оның суретін Қызылкеніш сарайына арнаған еңбегінде берген.
И.Чеканинский бойынша оның өлшемдері мынадай: "Цацанің" биіктігі 43,0 мм,
негізіндегі диаметрі 44,0 мм, беліндегі диаметрі 54,0 мм. Мұндай
"цацалар", -деп жазды И.Чеканинский, ғұрыптық маңызға ие және олар
монастырьлардағы құлпытастарға қойылады. Қазба барысында табылған мыс ақша
манжур императоры Сюаиь-Е-нің (1662-1722 жж.) билік құрған кезеңіне жатады.
Ескерткіште адамдар өте қысқа мерзім тұрған. Түрлі себептерге
байланысты ол өзінің өмір сүруінің алғашқы кезеңінде-ақ қиратылып тасталуы
мумкін. Қорымның зерттелген жерлеу құрылыстарының көпшілігі бос. Бірақ,
жерлеу құрылысының құрылымы көрсеткендей, олар мұсылмандық ғұрып бойынша
салынған. Үстіндегі тас үйінділері, жерленгендердің батыс, солтүстік-батыс
тұрақты бағыттары, жерлеу заттарының жоқтығы мұсылмандық жерлеу ғұрпы
туралы айтады. Бұл жерде қазақтар өздерінің тумаларын жерлеген деп болжам
жасауға негіз бар.
Келтірілген ойларды сәл қорытар болсақ, Қызылкеніш сарайы ламаистік
монастырь ретінде XVII ғ. салынған. Тек болжам бойынша, оны XVII ғ. 40-
жылдарында хошоуттік Хундулен-Убаши немесе осы ғасырдың 70-жылдарының
бірінші жартысында Очирту-Цецен-хан салдыруы мүмкін.
Сонымен XVI ғасырда Орталық Қазақстан экономикалык жағынан біртұтас,
этникалық құрамы біртектес Қазақ хандығының құрамына енді. XVII ғ. қазақ
халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы ерлік кезеңі, Орталык Қазақстан
жерінде қазақтардын әскері екі ірі жеңіске жеткенімен қазақ-жоңғар соғысы
әлі жүз жылға созылды (к. Аңырақай шайқасы, Бұланты шайқасы). Қалмақтар мен
қазақтардың өзара жауластығы қалмақтардың бір одаққа (1400) бірігуінен
басталып, оларды қытайлықтардың түгел жойып жіберген (1757 ж.) кезеңіне
дейін ұласты [5, 71 б.].
Абылайдың билігі кезеңінде Сарыарқа даласында Қазыбек би (1667-1763)
және Бұқар жырау (1668-1781 ж. ) үлкен рөл атқарды. Казыбек би, Тәуке,
Сәмеке, Әбілмәмбет, Абылай хандар тұсында мемлекет басқаруға белсене
араласты. Абылайды жоңғар тұтқынынан босатып алуда ерен еңбек сіңірген Қаз
дауысты Қазыбек би Абылай хан билікке келген кезеңнен бастап мемлекет ісіне
белсене катысты. Ол ханның бас кеңесшісі және беделді би болды. Бұқар жырау
есімі ұрпаққа ақылгөй жыршы ретінде белгілі. Өз шығармаларында Бұқар жырау
үш жүздің бірігіп, мықты мемлекет болуын армандады. Қазақ хандығы туралы
бізге жеткен нақты жазба деректердің бірі Мұхаммед Хайдар Дулатидың Тарих-
и-Рашиди атты еңбегі. Жалпы бұл еңбек Моғолстан хандығы тарихына арналған.
Алайда сол кездегі саяси жағдайға байланысты Қазақ хандығы туралы да көп
мәлімет келтірілген. Абулғазы, Қадырғали Жалайыри өз еңбектерінде Қазақ
хандығы, оның билеушілері туралы мәліметтер қалдырды. Сонымен қатар Қазақ
хандығы кезеңіне байланысты шығыс деректерінің маңызы зор.
Қазақ хандығы—шаруашылықтың дамуы, өндіргіш күштердің өсуі, феодалдық
қатынастардың қалыптасуы нәтижесінде ерте заманнан бері Орта Азияның ұлан-
байтақ өңірін мекендеген көшпенді тайпалардың бірыңғай этникалық топ—қазақ
халқының негізінде бірігуі арқылы XV-ғасырдың орта шенінде құрылды. Қазақ
хандығының құрылуына 1457-жылдан кейін Керей мен Жәнібек сұлтандардың
Әбілхайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап шығыс
Дешті-Қыпшақтан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас өңіріне қоныс аударуы
мұрындық болды.
Ол кезде Жетісуді билеген Моғолстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz