Патша өкіметінің Қазақстандағы 1822-1824 жылдардағы териториялық әкімшілік реформа
Кіріспе.
І Негізгі бөлім
Патша өкіметінің Қазақстандағы 1822.1824 жылдардағы териториялық әкімшілік реформа.
1.1. 1822 жылғы «Сібір қырғыздары туралы жарғы» және орта жүздегі хан билігінің жойылуы.
1.2. Реформада Орта жүз халқын ағартуға арналған жағдайдың кеңейтілуі.
ІІ. Қазақ даласына Бөкей Ордасының келуі.
2.1. Қазақ қоғамындағы әлеуметтік экономикалық дамуындағы өзгерістер.
2.2. 1824 жылдардағы Жәңгір ханның ережелер тұсындағы билігі.
2.3. Қазақтардың 1822.24 жылдардағы тереториялық және экономикасының жағдайы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
І Негізгі бөлім
Патша өкіметінің Қазақстандағы 1822.1824 жылдардағы териториялық әкімшілік реформа.
1.1. 1822 жылғы «Сібір қырғыздары туралы жарғы» және орта жүздегі хан билігінің жойылуы.
1.2. Реформада Орта жүз халқын ағартуға арналған жағдайдың кеңейтілуі.
ІІ. Қазақ даласына Бөкей Ордасының келуі.
2.1. Қазақ қоғамындағы әлеуметтік экономикалық дамуындағы өзгерістер.
2.2. 1824 жылдардағы Жәңгір ханның ережелер тұсындағы билігі.
2.3. Қазақтардың 1822.24 жылдардағы тереториялық және экономикасының жағдайы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық экономикасы XIX ғасырдың басына дейін біршама даму үрдісінде болды деуге болады. Қазақтардың негізгі әлеуметтік өндірісі малшаруашылық өндірісі болып табылады. Мал басының көбеюі дәстүрлі мал бағу тәсілі жағдайында, көбінесе жайылым жердің шұрайлы кең-мол болуына байланысты болып келеді. ХҮІІІ ғасырдың орта шенінде жоңғар хандығының жойылуы мен ойрат халқының ойсырай азаюы салдарынан, қазақтардың шығыстағы кең-байтақ жері қаңғырап бос қалғанды. Сонымен онда көшіп барған қазақ малшылары ұлан-қайыр тамаша жайылымға ие болды. Сондықтан да олардың төрт түлік малы біршама тез қарқынмен өсті.
Қазақ мал шаруашылығының дамуына байланысты, оларда айырбас сауда жасау кәсібі қарқын алды.
Шекара өңіріндігі қазақтардың тұрмысының қатты темендеуінін басты себебі, олардың қос-қабат қанауға ұшырауынан болды, яғни олар Қытай мен Ресейге немесе қытайлықтар мен қоқандықтарға қостап салық тапсыруы олардың тұрмыстарын қатты күйзелтті.
Патшалық Ресей отаршылдары 1822- 1824 жылдардағы қазақтың хандық жүйесін жойып, қазақ даласына өздерінің отаршылық басқару жүйесін тықпалап орната бастады, патшалық Ресейдің отарлаушы күштері Балқаш көлінің оңтүстігіндегі Қаратал өзені өңіріне дейін ірге жайып келіп, ол жерге қамал салып, әскер ұстап, төңірегіндегі қазақтарға өздеріне салық тапсыруды бұйырады. Қоқандықтарды Іледен қуып шығуымыз, Ұлы жүз қырғыздарын (қазақтарын) тәртіпке салып, оларды Ресей үкіметіне бой ұсынатын етуіміз керек. Көрнекті тарихшы, профессор Мәмбет Қойгелдиев: Ресей үкіметі Жетісу облысы жерін жедел қарқынмен отарлауға кіріскенде негізінен екі
стратегиялық мақсатты көздеді. Ол, біріншіден, Жетісу жерін қоқан әскерлерінен тазартып, оның орнына басқа бекіністер мен гарнизондар құру арқылы Ресейдің солтүстік шығысындағы шекарасын анықтап, қытай экспедициясына шектеу қою еді. Екіншіден, үкімет орындары 40-жылдардың ортасында Жетісу халқының Кеңесары Қасымов қозғалысына көрсеткен үлкен қолдауын және басқа Ресейлік экспедицияға қарсы наразылықты ескере отырып, мұнда терең тамыр жайып, орыс үстемдігін қамтамасыз ету болды деп көрсетеді.
Қазақ мал шаруашылығының дамуына байланысты, оларда айырбас сауда жасау кәсібі қарқын алды.
Шекара өңіріндігі қазақтардың тұрмысының қатты темендеуінін басты себебі, олардың қос-қабат қанауға ұшырауынан болды, яғни олар Қытай мен Ресейге немесе қытайлықтар мен қоқандықтарға қостап салық тапсыруы олардың тұрмыстарын қатты күйзелтті.
Патшалық Ресей отаршылдары 1822- 1824 жылдардағы қазақтың хандық жүйесін жойып, қазақ даласына өздерінің отаршылық басқару жүйесін тықпалап орната бастады, патшалық Ресейдің отарлаушы күштері Балқаш көлінің оңтүстігіндегі Қаратал өзені өңіріне дейін ірге жайып келіп, ол жерге қамал салып, әскер ұстап, төңірегіндегі қазақтарға өздеріне салық тапсыруды бұйырады. Қоқандықтарды Іледен қуып шығуымыз, Ұлы жүз қырғыздарын (қазақтарын) тәртіпке салып, оларды Ресей үкіметіне бой ұсынатын етуіміз керек. Көрнекті тарихшы, профессор Мәмбет Қойгелдиев: Ресей үкіметі Жетісу облысы жерін жедел қарқынмен отарлауға кіріскенде негізінен екі
стратегиялық мақсатты көздеді. Ол, біріншіден, Жетісу жерін қоқан әскерлерінен тазартып, оның орнына басқа бекіністер мен гарнизондар құру арқылы Ресейдің солтүстік шығысындағы шекарасын анықтап, қытай экспедициясына шектеу қою еді. Екіншіден, үкімет орындары 40-жылдардың ортасында Жетісу халқының Кеңесары Қасымов қозғалысына көрсеткен үлкен қолдауын және басқа Ресейлік экспедицияға қарсы наразылықты ескере отырып, мұнда терең тамыр жайып, орыс үстемдігін қамтамасыз ету болды деп көрсетеді.
1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін Алматы «Дәуір» 1994ж.
2. Қазақ ССР тарихы Көне заманнан бүгінге дейін «Ғалым» Алматы. 1982ж.
3. 3 том «Жаңа замандағы Қазақстан» Асылбеков М.Х. Алдажұманова Қ.С. Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарихи және этнология институты. Алматы 2002ж.
4. Қазақстан тарихы Ж.Қ. Таймағанбетов И.О. Ысмағұлов Алматы 1994 ж.
5. Қазақ тарихы Кәмен мамырұлы Алматы 1995 ж.
Сілтемелік әдебиеттер
1. Қазақстан тарихы Ж.Қ. Таймағанбетов. «352 -355 беттері»
2. Қазақ ССР тарихы Көне заманнан бүгінге дейін «Ғалым» Алматы. 1982ж. 528-535 берттер
3. 3 том «Жаңа замандағы Қазақстан» Асылбеков М.Х. Алдажұманова Қ.С. Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарихи және этнология институты. Алматы 2002ж. 20-35 беттер
4. Қазақстан тарихы Ж.Қ. Таймағанбетов И.О. Ысмағұлов Алматы 1994 ж. 524-27
5. Қазақ тарихы Кәмен мамырұлы Алматы 1995 ж. 78-25 беттер
6. Қазақ тарихы Кәмен мамырұлы Алматы 1995 ж. 310-21 беттер.
2. Қазақ ССР тарихы Көне заманнан бүгінге дейін «Ғалым» Алматы. 1982ж.
3. 3 том «Жаңа замандағы Қазақстан» Асылбеков М.Х. Алдажұманова Қ.С. Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарихи және этнология институты. Алматы 2002ж.
4. Қазақстан тарихы Ж.Қ. Таймағанбетов И.О. Ысмағұлов Алматы 1994 ж.
5. Қазақ тарихы Кәмен мамырұлы Алматы 1995 ж.
Сілтемелік әдебиеттер
1. Қазақстан тарихы Ж.Қ. Таймағанбетов. «352 -355 беттері»
2. Қазақ ССР тарихы Көне заманнан бүгінге дейін «Ғалым» Алматы. 1982ж. 528-535 берттер
3. 3 том «Жаңа замандағы Қазақстан» Асылбеков М.Х. Алдажұманова Қ.С. Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарихи және этнология институты. Алматы 2002ж. 20-35 беттер
4. Қазақстан тарихы Ж.Қ. Таймағанбетов И.О. Ысмағұлов Алматы 1994 ж. 524-27
5. Қазақ тарихы Кәмен мамырұлы Алматы 1995 ж. 78-25 беттер
6. Қазақ тарихы Кәмен мамырұлы Алматы 1995 ж. 310-21 беттер.
Жоспар.
Кіріспе.
І Негізгі бөлім
Патша өкіметінің Қазақстандағы 1822-1824 жылдардағы териториялық
әкімшілік реформа.
1. 1822 жылғы Сібір қырғыздары туралы жарғы және орта жүздегі хан
билігінің жойылуы.
1.2. Реформада Орта жүз халқын ағартуға арналған жағдайдың кеңейтілуі.
ІІ- Қазақ даласына Бөкей Ордасының келуі.
2.1. Қазақ қоғамындағы әлеуметтік экономикалық дамуындағы өзгерістер.
2.2. 1824 жылдардағы Жәңгір ханның ережелер тұсындағы билігі.
2.3. Қазақтардың 1822-24 жылдардағы тереториялық және экономикасының
жағдайы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Қазақтардың 1822-24 жылдардағы тереториялық және экономикасының
жағдайы.
Шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық экономикасы XIX ғасырдың басына
дейін біршама даму үрдісінде болды деуге болады. Қазақтардың негізгі
әлеуметтік өндірісі малшаруашылық өндірісі болып табылады. Мал басының
көбеюі дәстүрлі мал бағу тәсілі жағдайында, көбінесе жайылым жердің шұрайлы
кең-мол болуына байланысты болып келеді. ХҮІІІ ғасырдың орта шенінде жоңғар
хандығының жойылуы мен ойрат халқының ойсырай азаюы салдарынан, қазақтардың
шығыстағы кең-байтақ жері қаңғырап бос қалғанды. Сонымен онда көшіп барған
қазақ малшылары ұлан-қайыр тамаша жайылымға ие болды. Сондықтан да олардың
төрт түлік малы біршама тез қарқынмен өсті.
Қазақ мал шаруашылығының дамуына байланысты, оларда айырбас сауда
жасау кәсібі қарқын алды.
Шекара өңіріндігі қазақтардың тұрмысының қатты темендеуінін басты
себебі, олардың қос-қабат қанауға ұшырауынан болды, яғни олар Қытай мен
Ресейге немесе қытайлықтар мен қоқандықтарға қостап салық тапсыруы олардың
тұрмыстарын қатты күйзелтті.
Патшалық Ресей отаршылдары 1822- 1824 жылдардағы қазақтың хандық
жүйесін жойып, қазақ даласына өздерінің отаршылық басқару жүйесін тықпалап
орната бастады, патшалық Ресейдің отарлаушы күштері Балқаш көлінің
оңтүстігіндегі Қаратал өзені өңіріне дейін ірге жайып келіп, ол жерге қамал
салып, әскер ұстап, төңірегіндегі қазақтарға өздеріне салық тапсыруды
бұйырады. Қоқандықтарды Іледен қуып шығуымыз, Ұлы жүз қырғыздарын
(қазақтарын) тәртіпке салып, оларды Ресей үкіметіне бой ұсынатын етуіміз
керек. Көрнекті тарихшы, профессор Мәмбет Қойгелдиев: Ресей үкіметі Жетісу
облысы жерін жедел қарқынмен отарлауға кіріскенде негізінен екі
стратегиялық мақсатты көздеді. Ол, біріншіден, Жетісу жерін қоқан
әскерлерінен тазартып, оның орнына басқа бекіністер мен гарнизондар құру
арқылы Ресейдің солтүстік шығысындағы шекарасын анықтап, қытай
экспедициясына шектеу қою еді. Екіншіден, үкімет орындары 40-жылдардың
ортасында Жетісу халқының Кеңесары Қасымов қозғалысына көрсеткен үлкен
қолдауын және басқа Ресейлік экспедицияға қарсы наразылықты ескере отырып,
мұнда терең тамыр жайып, орыс үстемдігін қамтамасыз ету болды деп
көрсетеді.
XIX ғасырдың шекара өңіріндегі қазақтар, қытайлықтар, ресейліктер және
қоқандықтардың үш жақты қыспағына ұшырап, оларға қабат-қабат алман-салық
тапсырып ауыр өзгіге ұшырады.
Шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық-әлеуметтік шаруашылығы
негізінен дәстүрлі көшпенді мал шаруашылығы экономикасы болды. Қоғамдық
шаруашылықтың дамуын қоғамдық өндіріс күштің даму деңгейі көрсетеді. Ұлттық
шаруашылықтың өркендеуі мен өшкіндеуі - құлдырауы, қоғамдық өндіріс күшінің
даму деңгейімен тікелей байланысты болуымен қатар, белгілі бір дәуірдегі
қоғамдық-саяси жағдайдың тұрақтылығымен де қатысты болады. Осындай
қарапайым заңдылық бойынша мәселеге талдау жасайтын болсақ, біз зерттеп
отырған дәуірдегі шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық шаруашылығының
жалпы бет-бейнесін көз алдымызға келтіруге болады.
Шығыстағы атамекендеріне қарай жылжып көшіп, Қытай шекара өңірлерінде
айналсоқтап мал баққан қазақтар, үздіксіз көшіп-қонумен болғандықтан,
әсіресе табиғи және әлеуметтік қысыл-таяң кезеңдерге тап болған жылдары,
олардың малшаруашылық өндірісінің төмендеуіне байланысты жалпы әлеуметтік-
экономикалық жағдайы өте төмен күйде болды.
ІІ- Қазақ даласына Бөкей Ордасының келуі.
Бөкей Ордасының құрылуы— деп жазды ол,— патша өкіметінің Қазақстандағы
отарлық саясатының жалпы бағыттарымен және XVIII ғасырдың аяғында — XIX
ғасырдың басында казақ қоғамының феодалдануы салдарынан Кіші жүзді
қамтыған шаруашылық-саяси дағдарыспен тығыз байланысты. Әлбетте, патша
үкіметнің отарлық саясаты қазақ халқының қоғамдық және саяси өмірінде
елеулі роль атқарды. Қазақтардың Оралдың оң жағалауына қоныс аударуы патша;
өкіметі саясатының бағытына қарама-қайшы келген жоқ, сондықтан да шекаралық
өкімет орындары тарапынан белгілі бір қолдау тапты. Алайда жаңа қазақ
ордасы құрылуының шешуші факторы болған бұл емес еді.
Бөкей ордасы патша үкіметіне тәуелді еді және оның бақылауында болды.
Ішкі саясаттың негізгі мәселелерін хан Орынбор әкімшілігімен бірлесіп,
талдап шешті. Ханның мұрагерлік билігін, бір жағынан, ру билеушілері мен
билер, екінші жағынан, патша үкіметінің қарулы отряды қолдады. Хан ішкі
басқару істерінде едәуір еркіндік пен инициативаға ие болды. Финанс-салық
саясаты, жер пайдалану тәртібін белгілеу, территориялық-рулық басқару мен
халықты шаруашылық жағынан орналастыру мәселелері ханның билігінде болды.
Қазақтардың Волга мен Орал өзендері аралығына өтуімен-жайылым мәселесі
де шешілмеді, мұнда жер қатынастарының күрделілігі Кіші жүздегіден кем
болған жоқ. Топырақ-климат және басқа да табиғи-географиялық жағдайлары
жағынан? Бекей хандығының территориясы қоныстанушылар келген жақтың
территориясынан нашар болмаса, жақсы болған жоқ. Малшының өмір ағымында
айқындаушы маңыз алған жайылым жөніндегі мәселе қоныс аударудың сол бір
нақты жағдайларында бірінші кезекте тұрмады.
Таптық сараланудың күшеюі нәтижесінде көптеген кешпелі
коллективтердің бұрынғы көшіп-қонып жүрген жерлерінде қалуы мүмкін
болмай қалғанын хандықтың құрылуының негізгі себебі деп есептеу керек.
Сырым Датов бастаған көтеріліс тұмшықтырылғаннан кейін Кіші жүз халқының
бір белігінің ішкі жаққа қоныс аударуы осы күрестің басқа жағдайдағы және
басқа дәрежедегі өзіндік бір жалғасы болды.
Орынбор шекаралық әкімшілігі патша өкіметінің Қазақстандағы саясатын
тікелей жүзеге асыра отырып, екі жақты позиция ұстады. Бір жағынан, ол
ішкі жақта пайда болған казақ әскери поселкелері тұрғындарының шаруашылық
мүдделерін барынша жақтады. Екінші жағынан, отарлау ісін жүргізу үшін оған
казақ шонжарларының ықпалды бөлігінің қызметі керек болды. Патша өкімет
орындары мен қазақ феодалдарының бірлесіп күш-жігер жұмсауы ғана патша
өкіметінің саясатын іс жүзіне асыруды қамтамасыз ете алатын еді. Осы
себептерден шекаралық өкімет орындары қазақ шонжарларының өз малдарын екі
өзен аралығындағы жерлерге өткізу жөніндегі өтінішін кейде
қанағаттандыруға мәжбүр болды.
Патша өкіметі қоныстанудың шекаралық3 өкімет орындарының дегенін
сенімді түрде орындайтын жетекшінің басшылығымен Ұыймшылдықпен іс
асыруылының қамын дер кезінде ойластырды. Мұндай адам сол тұста хан
кеңенсін басқарған Бөкей сұлтан болып шықты. Орынбор өлкесі бастығының
мінездемесі бойынша ол Мәртебелі монархтығына берілген адам болған еді.
1822 жылғы Сібір қырғыздары туралы жарғы
және орта жүзде хан билігінің жойылуы.
1822 жылғы Сібір қазақтары туралы жарғы, алғашқы патшалық реформа
ретінде, бүкіл дәстүрлі билік құрылымын қиратып, әлеуметтік-саяси және
шаруашылық өмірдің барлық жақтарын қамтыды, қазақ қоғамы ішіндегі, ең
алдымен патшалық өзгерістерді, негізінен, қиналмай қабылдаған шеп
манайындағы ауылдар арасындағы және кең далада еркін көшіп жүріп, көшпелі
тәуелсіздіктің ең берілген жактаушылары ретінде сұлтандардың, билердің ақыл
беруі бойынша патшалық өзгерістерге көнбегендер арасындағы онсыз да өткір
қайшылықтарды терендетіп, Кавказдағы, Еділ бойының түркі тілдес аймағындағы
және далалық табиғи ландшафты реформаның іске асырылуын белгілі бір
дәрежеде қиындатқан Казақстандағы отаршылдыкка қарсы оппозицияның топтасуын
күшейте түсті4.
Сонымен Орта жүзде хандық, феодалдық мемлекеттіліктің жойылуы, бір
жағынан, қазақ коғамының өзінде ішкі рулық талас-тартыстардың жалғасуы
салдарынан, екінші жағынан, патша өкіметінің әскери-әкімшілік әрекеттерінің
нәтижесінде болды.
Онсыз да ұлғайып алған империя кұрамына Қазакстанның косылуы аяқталған
жағдайда оның орналаскан геосаяси жағдайы әскери жағынан алғанда әлсіз
Қокан және Хиуа хандыктарын таптап тастап, бірінші отаршыл империя —
Англияның ІІІығыс Түркістан ауданына енуін жокка шығаруға мүмкіндік беретін
еді, ал бұған Қазақ әлкесі кедергі болып қала берген. 1820 жылғы Қазақ
даласы әскери-топографиялық жағынан суреттелетін журналдан мыналарды окуға
болады: Ұлы Петр орыстардың белсенді саудасын кеңейтуге ұмтылып және өзі
дүниеге кеңінен карай келіп, Үндістанға көз тоқтатты: екі жақты
қатынастарды түбірінен әзгерткісі келген ол сауда катынастарын кеңейтуді
ғана ойлап қоймай, Хиуа, ал содан соң Бұхара билеутпілерін, сондай-ақ өзі
алтынға бай кұм табуға үміттенген Яркеть каласын (қазіргі Жаркент қаласы)
өз билігіне бағындыру мақсатымен стратегиялық қадам жасауға бел байлады.
Ресей империясынын экономикалық мүдделері, Петербургтің ғаламат саяси
жоспарларымен қатар, патшаның стратегиялық болжамдарын ұстана отырып, оның
Орталық Азияның түкпіріне қарай біртіндеп ілгерілеуін тездете түсті.
Жоғарыда атап өтілген мән-жайлармен қоса, үкіметтің оңтүстік-шығыс
Қазақстанның сол көзге қарай саяси оқшаулығын сактап қалған шекаралық
аудандары отарлық басып алу және байырғы халықтың ғасырлар бойы ірге тепкен
орындарынан ашықтан-ашық ығыстырылып шығарылуы себепті қытай жағына ауып
түсіп, боғдыханның бодандығын қабылдауы мүмкін деген қауіптері де хандық
институтының жойылуын тездетті5. Бұл жөнінде белгілі тарихшы Н. Г. Аполлова
кезінде жазған: Орыс үкіметі, — деп атап өтті ол, — өзінің құбылмалы
бодандарының (казақтардың) дипломатиялық байланыстарын бақылай отырып,
олардың басқа бодандыққа ауысу мүмкіндіктерін барлық амалдармен болғызбауға
тырысты.
1810жылғы 27 желтоксанда Сібір әкімшілігі бодандыкка ант беруді
өзірлеп, Есіл, Верхнеиртышск, Алтай шептерінің барлық бекіністеріне
жіберді. Ол Ресей бодандығын қабылдаған қазактарды Ресейге бағдар алуды
катаң ұстануға міндеттеді және ант бұзушылық үшін катаң жазалау көзделді.
Мұндай пәрмендер Орта жүздегі жағдайды, керісінше, шиеленістіре түсті және
біршама тыныштыкка карамастан, ең көреген сұлтандар, билер, ақсақалдар,
көптеген казақ ауылдары төніп келе жатқан қауіпті сезініп, бәтен елдерге
өсіресе Шыңжаңға кашып, Орта Азия иеліктері шегіне көшіп кетті.
Петербург сарайы аңысын аңдап, кос билеуші Бөкей мен Уелиді кан
төкпей орындарынан алуға сылтау іздеді. Олардың екеуінде де кең-байтақ
өлкені баскаруға кажетті амалдары болмады. Ресей бөліп ал да, билей бер
саясатын жүргізіп, оларды бір-біріне айдап салды, сөйтіп кедейленген
өркөкірек хандармен өздерінің байлығы жөнінен бақталас аукатты сұлтандарды
өз жағына тартып отырды. А. И. Левшиннің табындарында 8,9 немесе тіпті 10
мыңжылқысы, 400-500 түйесі, 20 мыңғатарта койы бар деп саналатын қазактар
аз емес деген мәліметтері мейлінше бай мал иеленуші - сұлтандардың
жағдайын көрсетеді. Байлық саяси салмақ берді, басқа ру ауылдарының жеріне
жиі көшуден күйзелген, бекіністердің әскери кызметінің жандана түсуі және
кұнарлы аудандарға казак контингентінің қоныстандырылуы салдарынан
меншіктері мен жер алаптарынан айырылған адамдарды өзіне тартатын құдіреті
күшті қасиеттері бардеуге болатын. Оның үстіне қазак даласының орталық
губерниялар мен үкіметтік мекемелерден едәуір алыстығы, сол кезде-ақ
империя кұрамына енген Солтүстік-шығыс Қазакстанның орасан кеңаудандары
бағынышты болған Батыс Сібір әкімшілігінің әскери-шенеуніктер сословиесін
қамтыған сыбайлас жемкорлық, баска да жергілікті бұратаналар сияқты,
оларды да жергілікті отаршылдык өкімет орындары мен тойымсыз шенеуніктердің
бақылау дегенді білмейтін дерлік билігіне берді.
Ресейдің әкімшілік-аумактық баскару нысанына жакын басқару нысанының
болмауы, Шыңғыс ұрпактарының хан билігінің сақталуы үкіметтің іс-кимылын
әлдекалай тежеп отырды. 1817 жылы - Бөкей хан, ал екі жылдан соң Уәли
қайтыс болды. Петербург бір жақты қадамға — Орта жүзде енді хан
тағайындамауға және, оның үстіне, оларды Бүкіл әлемді Ұлы тітіркентушінің
— Шыңғысханның заманына барып тірелетін ертедегі ғұрып бойынша сайламауға
бел байлады.
Ресей билігі таралған аудандар жоғарғы билеушісіз калып, нақты
биліктің кандай нысаны да болмаған ерсі жағдай орын алды6. Хандык ыкпалды
сұлтандармен көзбе-көз келіспей немесе алдын ала келіссөз жүргізілмей, іс
жүзінде жоғарғы жақтан жойып жіберілді.
Реформада Орта жүз халқынның жағдайының кеңейтілуі
Жаңа реформаны өзірлеуді патша сол жылдардағы белгілі либералдык
пиғылдағы қайраткер, өз дәуірінің аса білімді тұлғаларының бірі граф М. М.
Сперанскийгежүктеді. Оныңсан кырлы кызметініңөзегі Орта жүзде дәстүрлі хан
мемлекеттілігін жойған жаңа заң актілерін енгізу болды. Аз зерттелген
аудандарды неғұрлым толық зерттеу және жинақтап көрсету үшін М. М.
Сперанский Сібір жерлерін мәлім етуді ұсынды.
Бұл жазбаны жасауға болашак декабрист Г. С. Батюшков белсене қатысты.
Сонымен бірге ол Сібірді басқару туралы заң жобаларына біркатар косымша,
түсіндірмелік бөлімдер: кұрғақтағы жол қатынастары, этаптар құру, жер
аударылған бұратаналар, Орта Орда даласына орыс билігін тарату
бөлімдерін өзірледі. Бұл жаңалықтар сақталып калған жергілікті басқару
жүйесін жоқка шығарып, шексіз-шетсіз дала кұрылысын ресейлік губерниялық
баскаруға біршама жақындатуға тиіс болды.
1822 жылғы 22 маусымда патша Сібір губернияларына арналған
мекемелер, Бұратаналарды баскару туралы жарғы, Кырғыз-қайсақтарды
басқару туралы жарғы, Этаптар туралы жарғы, Жер міндеткерлігі туралы
ережелер, Астык қорлары, шаруалар мен бұратаналар арасындағы борышкерлік
міндеттемелер туралы ережелер үшін негіз болған 10 заңды бекітті.
Сібір... мекемелеріне сәйкес, азиялық Ресей 2 генерал-
губернаторлыққа: орталығы Тобыл болған Батыс Сібір, орталығы Иркутск болған
Шығыс Сібір генерал-губернаторлықтарына бөлінді. Біріншісіне Тобыл, Томск
губерниялары мен Омбы облысы жатқызылды; Ресей бодандығында болған Орта жүз
аудандары соңғысының құрамына енгізілмекші болып ұйғарылды.
Орта жүздегі дәстүрлі мемлекеттілікті таратып, хан атағын мүлде
артық деп жойып жіберген үкімет Сібір казақтары туралы жарғыға сүйеніп,
басқарудың жаңа нысанын енгізді. 3-параграфқа сәйкес, географиялық жағынан
Оңтүстік-батыс Сібірді мекендеген қазақтар көшпелі бұратаналар сословиесі
болып есептелді және тең кұкыктарды пайдаланды, ал Сібір қазақтары елі ең
алдымен 1838 жылы Батыс Сібір қазактарын шекаралық басқару құрылғанға дейін
Омбы облысына бағынып келген сыртқы округтерден кұралды.
Өзгерістер казақ руларының әкімшілік-аумактық құрылымдарына қатысты
болды: даладағы жаңа үштаған — округ, болыс, ауыл бұрынғы рулық баскару
жүйесін іс жүзінде жок етіп жіберуге тиіс еді. 5-параграф арқылы жана
құрылым:
ауыл — 50-ден 70-ке дейін шаңырақ,
болыс — 10 ауылдан 12-ге дейін ауыл,
округ — 15 болыстан 20 болыска дейін болып белгіленді.
Жарғыда округтерге тиесілі жер иеліктеріне меже енгізілді: оның үстіне
көшпелілердің бір округтен екіншісіне өз еркімен ауысуы шектелді, ол үшін
жергілікті бастықтардың рұқсаты талап етілді. Бұл жер алаптарын
пайдаланудың кауымдык-патриархаттық дөстүрлерін қиратуды білдірді. Енді
қазақ ауылдарының көрші округ қоныстарына кірмей, өзінің округтік аумағы
шегінде ғана көшіп жүруіне рұқсат етілді.
Жарғының да округтердің жекелеген бөлімшелерін басқарудың жаңа тәртібі
белгіленді: ауылдарды — ауыл старшындары, болыстарды — болыс сұлтандары,
округтерді аға сұлтандар (ел билеушілері) баскаратын болды. Бұл өзгерістер
ерте кездерден бері әкімшілік пұрсаттылықтары болған Шыңғыс ұрпақтарының
ықпалын әлсіретуге тиіс болатын; сонымен бірге болыстарды басқармайтын
сұлтандар бұрынғы сословиелік артықшылығын сақтап калды, дегенмен олардың
округ бөлімшелерін басқару ісіне араласуына қатаң тыйым салынды.
Аға сұлтандарға зор құқықтар берілді, оның басшылығымен округтік
приказда өткізілетін отырыстарға облыстык бастық тағайындайтын ресейлік екі
заседатель және сайланып қойылатын екі кұрметті казақ катысуға тиіс
болды.
Үкіметтің сеніміне кірген ықпалды Шыңғыс ұрпақтары арасынан сайланған
аға сұлтандар, олардың екі орынбасары — өздері онша түсінбейтін сайлау
рәсімінен өткен казақтар, тағайындалатын басқа да екі шенеуніктермен бірге
алқалы басқару түрін көрсетті; көп кешікпей аға сұлтандар іс жүзінде
жергілікті отаршылдық әкімшіліктің айтқанынан шықпайтын құралдарына
айналды. Ал көп ұзамай, округтегі жоғары қызметке өз өкілдерін сайлау
жолындағы ұзаққа созылған ру аралық тайталас кезінде, дала аксүйектерінің
бір бөлігі өз қарсыластарын құлату мақсатымен омбы шенеуніктерінің оң
көзбен карауына ұмтылып, екі жақты көзқарас ұстанды: сырт көзге үкімет
саясатымен ынтымақтастық көрсетіп, іштей бұрынғы хандықты қалпына
келтіруден үмітін үзбеді. Билердің, рубасылардың билігінде жүрген номадтар
бұқарасын айтпағанда, жаңа сайланған сұлтандардың иығына жабылатын оқалы
шапандар да, ел билеуші деген кұрметті атақтар да, күміс және алтын
медальдар да рулық ескі заман дәстүрлеріне берілгендік рухын жоя алмады.
Үкіметтің жергілікті номадтар жөніндегі саясатында оларды егіншілікке
ынталандыру, бақташылық өмірді жою, олардың жер жыртуға көшуін көтермелеу
маңызды бағыт болды. Отырықшылыққа көшкендерге 15 десятинаға дейін жер
учаскесін бөліп беруге рұқсат етілді, сұлтандар үшін үш есе, ал
старшындарға екі есе жер белуге мүмкіндік берілді. Отаршылдық екімет
орындары осы арқылы Ресейдің ықпалын өлсіреткен, хан билігінің
қалдыктарымен күресті қиындаткан барымтаны, руаралық қыркысты жоюғатырысты.
Жарғымен міндеткерлік пен салықтардың жаңа санаттары енгізілді. Рас,
бұл орайда М. Сперанский мен оның төңірегіндегілер әдейі бесжылдық жеңілдік
белгіледі немесе кешпелі халықтың барлық санаттарын барлық алымдардан
босатты; мұндай бетбұрыс бұрынғы феодалдық жүйе бойынша міндеткерлік
атқаруға: көшпелі аудандарда зекет пен соғым, егіншілікті аудандарда
ұшыртелеугедағдыланған халықнаразылығының алдын алуға ұмтылысқа байланысты
болса керек.
Қазақ қоғамындағы әлеуметтік экономикалық дамуындағы өзгерістер.
Реформа Қазақстанда сауда-экономикалық үрдістің өсуі үшін оң
алғышарттар туғызды. Патша өкіметінің бұған белгілі дәрежеде мүдделі болуын
экономикалық факторлармен қоса, оның көшпелілер арасында өзінің саяси
ықпалын нығайту ниетімен түсіндіру керек.
Полковник С. Б. Броневскийдің Батыс Сібір генерал-губернаторы П. М.
Капцевичке жеткізілгеніндей, марқұм Бөкей ханның үлкен балаларынан аға
сұлтан қызметіне үшеуі - Батыр, Тәуке және Тұрсын сұлтандар үміттене алатын
еді. Соңғысы Бөкей қайтыс болысымен-ақ осындағы болыстарда хан тағына
отырды, ал оны бұл қызметке үкімет бекітпеген еді. Бөкей кенеттен қайтыс
болғаннан кейін оған берілген патша грамотасы, сондай-ақ аса қадірлі
сыйлықтар Абылай ханның ұлы Шыңғыс сұлтанның үлкен баласы Тұрсынға тиген
еді. Сұлтандардың көпшілік бәлігі Тұрсынның кандидатурасын батыл
қолдағанына қарамастан, басқа үміт-керлердің асқан зор қаскөйліктері,
зымияндығы мен зұлымдығы Жарғыға сәйкес алғашқы аға сұлтанды сайлауға
тиісті барлық Шыңғыс ұрпақтарының приказға келуін қиындатты.
Ресей армиясының майоры шені бар жоғары лауазымды адамды сайлау рөсімі
мейлінше салтанатты түрде сұлтандардан, билерден, ақсакалдардан басқа
көшпелілердің калың бұқарасының қатысуымен өткізілді. Округтік приказдың
қарамағына келген 250 казактан ішкі күзет сапка тұрғызылды. Сол жерде
ақсақалдар мен байлар екі заседатель етіп Олжа-бай Ордауов пен Жаманбай
Нұралинді сайлады. Көптеген сұлтандар, билер округтердің құрылуына қарсы
наразылық белгісі ретінде облыс-тықбастықтардың сән-салтанатты шараларына
қатысудан бас тартты.
Соның ізінше 1824 жылғы 22тамызда подполковник А. Григоровский
Көкшетау округі мен приказын ашты, оның шегінде атығай, керей, қанжығалы
және қарауыл рулары шоғырланған еді; марқұм Уәли ханның ұлы, Абылай ханның
кенже баласы Қасым төре бастаған сан тарам ұрпақтары қолдаған Ғұбайдолла
сұлтан аға сұлтан болып сайланды; заседателдер болып сайланғандар — аса
құрметті ақсақалдар Желқара Байтоқин, Мүкет Жәнібеков.
Бұдан кейін бірқатар сыртқы округтер: 1825 ж. — Құсмұрын, 1826 ж. —
Баянауыл, 1831 ж. — Аягөз (Сергиополь), 1832ж. — Ақмола округтері кұрылды.
Бұл ретте көбінесе мал қоңданатын шілде, тамыз айларында өткізілетін
сайлауларға көшпелілерді қайран қалдыратын салтанатты мерекелер:
зеңбіректер гүрсілі, мылтықтардан оқ ату ілесе жүретін, офицерлердің алтын
жалатылған эполеттері дала тұрғындарының көзін қызықтырып, олардың не болып
жатқанын сезінуін өлсірететін; олар өз мемлекеттілігі жойылуының куәлары
болды. Номадтарға жоғары қызметке сайланушыны ақ киізге көтеретін ежелгі
ғұрыптың сақталуы ұнады. Көп жыл еткен соң момын, кедей Бөленнің Аягөз
округінің аға сұлтаны болып сайлануын көзімен көрген Адольф Янушкевич бұл
рәсімді, міне, бы-лайша суреттейді: Бір кезде өз жерлесін хан етіп сайлау
кезінде сақталып келген бабалар ғұрпына адал қазақтар болыстың жаңа
президентінің қарапайым шапанын төбәрік етіп кас кағымда өзара жыртып
алысты, Шекара бастығы құрметті шығынның орнын табан астындатолтырып, оған
үкімет атынан алтын жіппен зер төгілген окалы шапан жапты... оның салтанат
кұру құрметіне Аягөз бекінісінің зеңбіректері гүрсілдеп жатты. Алайда
округтік приказдар үшы-қиырсыз даланың бір бөлігін ғана бақылап отырды,
округтердің әкімшілік кызметтері аға сұлтандар мен олардың серіктерініңжаңа
құрылған приказдардан 120-150 шакырым қашықтық-тағы бекіністі шептерге
жақын ауылдары мен коныстарына ғана таралды.
Үкіметтің округтер құру жолымен қазактармен арадағы тыныштыққа және
дұрыс басқаруға жетпекші болған бастапқы мақсатына XIX ғасырдың 30-
жылдарына карай ішінара ғана қол жеткізілді. Реформаны жүргізу жолындағы
қиындықтар үкімет шенеуніктерінің жергілікті жағдайларды үстіртін білуіне,
генерал-губернатордың белгілегендерін жедел қарқынмен іске асыруға
ұмтылуына байланысты туды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
І Негізгі бөлім
Патша өкіметінің Қазақстандағы 1822-1824 жылдардағы териториялық
әкімшілік реформа.
1. 1822 жылғы Сібір қырғыздары туралы жарғы және орта жүздегі хан
билігінің жойылуы.
1.2. Реформада Орта жүз халқын ағартуға арналған жағдайдың кеңейтілуі.
ІІ- Қазақ даласына Бөкей Ордасының келуі.
2.1. Қазақ қоғамындағы әлеуметтік экономикалық дамуындағы өзгерістер.
2.2. 1824 жылдардағы Жәңгір ханның ережелер тұсындағы билігі.
2.3. Қазақтардың 1822-24 жылдардағы тереториялық және экономикасының
жағдайы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Қазақтардың 1822-24 жылдардағы тереториялық және экономикасының
жағдайы.
Шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық экономикасы XIX ғасырдың басына
дейін біршама даму үрдісінде болды деуге болады. Қазақтардың негізгі
әлеуметтік өндірісі малшаруашылық өндірісі болып табылады. Мал басының
көбеюі дәстүрлі мал бағу тәсілі жағдайында, көбінесе жайылым жердің шұрайлы
кең-мол болуына байланысты болып келеді. ХҮІІІ ғасырдың орта шенінде жоңғар
хандығының жойылуы мен ойрат халқының ойсырай азаюы салдарынан, қазақтардың
шығыстағы кең-байтақ жері қаңғырап бос қалғанды. Сонымен онда көшіп барған
қазақ малшылары ұлан-қайыр тамаша жайылымға ие болды. Сондықтан да олардың
төрт түлік малы біршама тез қарқынмен өсті.
Қазақ мал шаруашылығының дамуына байланысты, оларда айырбас сауда
жасау кәсібі қарқын алды.
Шекара өңіріндігі қазақтардың тұрмысының қатты темендеуінін басты
себебі, олардың қос-қабат қанауға ұшырауынан болды, яғни олар Қытай мен
Ресейге немесе қытайлықтар мен қоқандықтарға қостап салық тапсыруы олардың
тұрмыстарын қатты күйзелтті.
Патшалық Ресей отаршылдары 1822- 1824 жылдардағы қазақтың хандық
жүйесін жойып, қазақ даласына өздерінің отаршылық басқару жүйесін тықпалап
орната бастады, патшалық Ресейдің отарлаушы күштері Балқаш көлінің
оңтүстігіндегі Қаратал өзені өңіріне дейін ірге жайып келіп, ол жерге қамал
салып, әскер ұстап, төңірегіндегі қазақтарға өздеріне салық тапсыруды
бұйырады. Қоқандықтарды Іледен қуып шығуымыз, Ұлы жүз қырғыздарын
(қазақтарын) тәртіпке салып, оларды Ресей үкіметіне бой ұсынатын етуіміз
керек. Көрнекті тарихшы, профессор Мәмбет Қойгелдиев: Ресей үкіметі Жетісу
облысы жерін жедел қарқынмен отарлауға кіріскенде негізінен екі
стратегиялық мақсатты көздеді. Ол, біріншіден, Жетісу жерін қоқан
әскерлерінен тазартып, оның орнына басқа бекіністер мен гарнизондар құру
арқылы Ресейдің солтүстік шығысындағы шекарасын анықтап, қытай
экспедициясына шектеу қою еді. Екіншіден, үкімет орындары 40-жылдардың
ортасында Жетісу халқының Кеңесары Қасымов қозғалысына көрсеткен үлкен
қолдауын және басқа Ресейлік экспедицияға қарсы наразылықты ескере отырып,
мұнда терең тамыр жайып, орыс үстемдігін қамтамасыз ету болды деп
көрсетеді.
XIX ғасырдың шекара өңіріндегі қазақтар, қытайлықтар, ресейліктер және
қоқандықтардың үш жақты қыспағына ұшырап, оларға қабат-қабат алман-салық
тапсырып ауыр өзгіге ұшырады.
Шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық-әлеуметтік шаруашылығы
негізінен дәстүрлі көшпенді мал шаруашылығы экономикасы болды. Қоғамдық
шаруашылықтың дамуын қоғамдық өндіріс күштің даму деңгейі көрсетеді. Ұлттық
шаруашылықтың өркендеуі мен өшкіндеуі - құлдырауы, қоғамдық өндіріс күшінің
даму деңгейімен тікелей байланысты болуымен қатар, белгілі бір дәуірдегі
қоғамдық-саяси жағдайдың тұрақтылығымен де қатысты болады. Осындай
қарапайым заңдылық бойынша мәселеге талдау жасайтын болсақ, біз зерттеп
отырған дәуірдегі шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық шаруашылығының
жалпы бет-бейнесін көз алдымызға келтіруге болады.
Шығыстағы атамекендеріне қарай жылжып көшіп, Қытай шекара өңірлерінде
айналсоқтап мал баққан қазақтар, үздіксіз көшіп-қонумен болғандықтан,
әсіресе табиғи және әлеуметтік қысыл-таяң кезеңдерге тап болған жылдары,
олардың малшаруашылық өндірісінің төмендеуіне байланысты жалпы әлеуметтік-
экономикалық жағдайы өте төмен күйде болды.
ІІ- Қазақ даласына Бөкей Ордасының келуі.
Бөкей Ордасының құрылуы— деп жазды ол,— патша өкіметінің Қазақстандағы
отарлық саясатының жалпы бағыттарымен және XVIII ғасырдың аяғында — XIX
ғасырдың басында казақ қоғамының феодалдануы салдарынан Кіші жүзді
қамтыған шаруашылық-саяси дағдарыспен тығыз байланысты. Әлбетте, патша
үкіметнің отарлық саясаты қазақ халқының қоғамдық және саяси өмірінде
елеулі роль атқарды. Қазақтардың Оралдың оң жағалауына қоныс аударуы патша;
өкіметі саясатының бағытына қарама-қайшы келген жоқ, сондықтан да шекаралық
өкімет орындары тарапынан белгілі бір қолдау тапты. Алайда жаңа қазақ
ордасы құрылуының шешуші факторы болған бұл емес еді.
Бөкей ордасы патша үкіметіне тәуелді еді және оның бақылауында болды.
Ішкі саясаттың негізгі мәселелерін хан Орынбор әкімшілігімен бірлесіп,
талдап шешті. Ханның мұрагерлік билігін, бір жағынан, ру билеушілері мен
билер, екінші жағынан, патша үкіметінің қарулы отряды қолдады. Хан ішкі
басқару істерінде едәуір еркіндік пен инициативаға ие болды. Финанс-салық
саясаты, жер пайдалану тәртібін белгілеу, территориялық-рулық басқару мен
халықты шаруашылық жағынан орналастыру мәселелері ханның билігінде болды.
Қазақтардың Волга мен Орал өзендері аралығына өтуімен-жайылым мәселесі
де шешілмеді, мұнда жер қатынастарының күрделілігі Кіші жүздегіден кем
болған жоқ. Топырақ-климат және басқа да табиғи-географиялық жағдайлары
жағынан? Бекей хандығының территориясы қоныстанушылар келген жақтың
территориясынан нашар болмаса, жақсы болған жоқ. Малшының өмір ағымында
айқындаушы маңыз алған жайылым жөніндегі мәселе қоныс аударудың сол бір
нақты жағдайларында бірінші кезекте тұрмады.
Таптық сараланудың күшеюі нәтижесінде көптеген кешпелі
коллективтердің бұрынғы көшіп-қонып жүрген жерлерінде қалуы мүмкін
болмай қалғанын хандықтың құрылуының негізгі себебі деп есептеу керек.
Сырым Датов бастаған көтеріліс тұмшықтырылғаннан кейін Кіші жүз халқының
бір белігінің ішкі жаққа қоныс аударуы осы күрестің басқа жағдайдағы және
басқа дәрежедегі өзіндік бір жалғасы болды.
Орынбор шекаралық әкімшілігі патша өкіметінің Қазақстандағы саясатын
тікелей жүзеге асыра отырып, екі жақты позиция ұстады. Бір жағынан, ол
ішкі жақта пайда болған казақ әскери поселкелері тұрғындарының шаруашылық
мүдделерін барынша жақтады. Екінші жағынан, отарлау ісін жүргізу үшін оған
казақ шонжарларының ықпалды бөлігінің қызметі керек болды. Патша өкімет
орындары мен қазақ феодалдарының бірлесіп күш-жігер жұмсауы ғана патша
өкіметінің саясатын іс жүзіне асыруды қамтамасыз ете алатын еді. Осы
себептерден шекаралық өкімет орындары қазақ шонжарларының өз малдарын екі
өзен аралығындағы жерлерге өткізу жөніндегі өтінішін кейде
қанағаттандыруға мәжбүр болды.
Патша өкіметі қоныстанудың шекаралық3 өкімет орындарының дегенін
сенімді түрде орындайтын жетекшінің басшылығымен Ұыймшылдықпен іс
асыруылының қамын дер кезінде ойластырды. Мұндай адам сол тұста хан
кеңенсін басқарған Бөкей сұлтан болып шықты. Орынбор өлкесі бастығының
мінездемесі бойынша ол Мәртебелі монархтығына берілген адам болған еді.
1822 жылғы Сібір қырғыздары туралы жарғы
және орта жүзде хан билігінің жойылуы.
1822 жылғы Сібір қазақтары туралы жарғы, алғашқы патшалық реформа
ретінде, бүкіл дәстүрлі билік құрылымын қиратып, әлеуметтік-саяси және
шаруашылық өмірдің барлық жақтарын қамтыды, қазақ қоғамы ішіндегі, ең
алдымен патшалық өзгерістерді, негізінен, қиналмай қабылдаған шеп
манайындағы ауылдар арасындағы және кең далада еркін көшіп жүріп, көшпелі
тәуелсіздіктің ең берілген жактаушылары ретінде сұлтандардың, билердің ақыл
беруі бойынша патшалық өзгерістерге көнбегендер арасындағы онсыз да өткір
қайшылықтарды терендетіп, Кавказдағы, Еділ бойының түркі тілдес аймағындағы
және далалық табиғи ландшафты реформаның іске асырылуын белгілі бір
дәрежеде қиындатқан Казақстандағы отаршылдыкка қарсы оппозицияның топтасуын
күшейте түсті4.
Сонымен Орта жүзде хандық, феодалдық мемлекеттіліктің жойылуы, бір
жағынан, қазақ коғамының өзінде ішкі рулық талас-тартыстардың жалғасуы
салдарынан, екінші жағынан, патша өкіметінің әскери-әкімшілік әрекеттерінің
нәтижесінде болды.
Онсыз да ұлғайып алған империя кұрамына Қазакстанның косылуы аяқталған
жағдайда оның орналаскан геосаяси жағдайы әскери жағынан алғанда әлсіз
Қокан және Хиуа хандыктарын таптап тастап, бірінші отаршыл империя —
Англияның ІІІығыс Түркістан ауданына енуін жокка шығаруға мүмкіндік беретін
еді, ал бұған Қазақ әлкесі кедергі болып қала берген. 1820 жылғы Қазақ
даласы әскери-топографиялық жағынан суреттелетін журналдан мыналарды окуға
болады: Ұлы Петр орыстардың белсенді саудасын кеңейтуге ұмтылып және өзі
дүниеге кеңінен карай келіп, Үндістанға көз тоқтатты: екі жақты
қатынастарды түбірінен әзгерткісі келген ол сауда катынастарын кеңейтуді
ғана ойлап қоймай, Хиуа, ал содан соң Бұхара билеутпілерін, сондай-ақ өзі
алтынға бай кұм табуға үміттенген Яркеть каласын (қазіргі Жаркент қаласы)
өз билігіне бағындыру мақсатымен стратегиялық қадам жасауға бел байлады.
Ресей империясынын экономикалық мүдделері, Петербургтің ғаламат саяси
жоспарларымен қатар, патшаның стратегиялық болжамдарын ұстана отырып, оның
Орталық Азияның түкпіріне қарай біртіндеп ілгерілеуін тездете түсті.
Жоғарыда атап өтілген мән-жайлармен қоса, үкіметтің оңтүстік-шығыс
Қазақстанның сол көзге қарай саяси оқшаулығын сактап қалған шекаралық
аудандары отарлық басып алу және байырғы халықтың ғасырлар бойы ірге тепкен
орындарынан ашықтан-ашық ығыстырылып шығарылуы себепті қытай жағына ауып
түсіп, боғдыханның бодандығын қабылдауы мүмкін деген қауіптері де хандық
институтының жойылуын тездетті5. Бұл жөнінде белгілі тарихшы Н. Г. Аполлова
кезінде жазған: Орыс үкіметі, — деп атап өтті ол, — өзінің құбылмалы
бодандарының (казақтардың) дипломатиялық байланыстарын бақылай отырып,
олардың басқа бодандыққа ауысу мүмкіндіктерін барлық амалдармен болғызбауға
тырысты.
1810жылғы 27 желтоксанда Сібір әкімшілігі бодандыкка ант беруді
өзірлеп, Есіл, Верхнеиртышск, Алтай шептерінің барлық бекіністеріне
жіберді. Ол Ресей бодандығын қабылдаған қазактарды Ресейге бағдар алуды
катаң ұстануға міндеттеді және ант бұзушылық үшін катаң жазалау көзделді.
Мұндай пәрмендер Орта жүздегі жағдайды, керісінше, шиеленістіре түсті және
біршама тыныштыкка карамастан, ең көреген сұлтандар, билер, ақсақалдар,
көптеген казақ ауылдары төніп келе жатқан қауіпті сезініп, бәтен елдерге
өсіресе Шыңжаңға кашып, Орта Азия иеліктері шегіне көшіп кетті.
Петербург сарайы аңысын аңдап, кос билеуші Бөкей мен Уелиді кан
төкпей орындарынан алуға сылтау іздеді. Олардың екеуінде де кең-байтақ
өлкені баскаруға кажетті амалдары болмады. Ресей бөліп ал да, билей бер
саясатын жүргізіп, оларды бір-біріне айдап салды, сөйтіп кедейленген
өркөкірек хандармен өздерінің байлығы жөнінен бақталас аукатты сұлтандарды
өз жағына тартып отырды. А. И. Левшиннің табындарында 8,9 немесе тіпті 10
мыңжылқысы, 400-500 түйесі, 20 мыңғатарта койы бар деп саналатын қазактар
аз емес деген мәліметтері мейлінше бай мал иеленуші - сұлтандардың
жағдайын көрсетеді. Байлық саяси салмақ берді, басқа ру ауылдарының жеріне
жиі көшуден күйзелген, бекіністердің әскери кызметінің жандана түсуі және
кұнарлы аудандарға казак контингентінің қоныстандырылуы салдарынан
меншіктері мен жер алаптарынан айырылған адамдарды өзіне тартатын құдіреті
күшті қасиеттері бардеуге болатын. Оның үстіне қазак даласының орталық
губерниялар мен үкіметтік мекемелерден едәуір алыстығы, сол кезде-ақ
империя кұрамына енген Солтүстік-шығыс Қазакстанның орасан кеңаудандары
бағынышты болған Батыс Сібір әкімшілігінің әскери-шенеуніктер сословиесін
қамтыған сыбайлас жемкорлық, баска да жергілікті бұратаналар сияқты,
оларды да жергілікті отаршылдык өкімет орындары мен тойымсыз шенеуніктердің
бақылау дегенді білмейтін дерлік билігіне берді.
Ресейдің әкімшілік-аумактық баскару нысанына жакын басқару нысанының
болмауы, Шыңғыс ұрпактарының хан билігінің сақталуы үкіметтің іс-кимылын
әлдекалай тежеп отырды. 1817 жылы - Бөкей хан, ал екі жылдан соң Уәли
қайтыс болды. Петербург бір жақты қадамға — Орта жүзде енді хан
тағайындамауға және, оның үстіне, оларды Бүкіл әлемді Ұлы тітіркентушінің
— Шыңғысханның заманына барып тірелетін ертедегі ғұрып бойынша сайламауға
бел байлады.
Ресей билігі таралған аудандар жоғарғы билеушісіз калып, нақты
биліктің кандай нысаны да болмаған ерсі жағдай орын алды6. Хандык ыкпалды
сұлтандармен көзбе-көз келіспей немесе алдын ала келіссөз жүргізілмей, іс
жүзінде жоғарғы жақтан жойып жіберілді.
Реформада Орта жүз халқынның жағдайының кеңейтілуі
Жаңа реформаны өзірлеуді патша сол жылдардағы белгілі либералдык
пиғылдағы қайраткер, өз дәуірінің аса білімді тұлғаларының бірі граф М. М.
Сперанскийгежүктеді. Оныңсан кырлы кызметініңөзегі Орта жүзде дәстүрлі хан
мемлекеттілігін жойған жаңа заң актілерін енгізу болды. Аз зерттелген
аудандарды неғұрлым толық зерттеу және жинақтап көрсету үшін М. М.
Сперанский Сібір жерлерін мәлім етуді ұсынды.
Бұл жазбаны жасауға болашак декабрист Г. С. Батюшков белсене қатысты.
Сонымен бірге ол Сібірді басқару туралы заң жобаларына біркатар косымша,
түсіндірмелік бөлімдер: кұрғақтағы жол қатынастары, этаптар құру, жер
аударылған бұратаналар, Орта Орда даласына орыс билігін тарату
бөлімдерін өзірледі. Бұл жаңалықтар сақталып калған жергілікті басқару
жүйесін жоқка шығарып, шексіз-шетсіз дала кұрылысын ресейлік губерниялық
баскаруға біршама жақындатуға тиіс болды.
1822 жылғы 22 маусымда патша Сібір губернияларына арналған
мекемелер, Бұратаналарды баскару туралы жарғы, Кырғыз-қайсақтарды
басқару туралы жарғы, Этаптар туралы жарғы, Жер міндеткерлігі туралы
ережелер, Астык қорлары, шаруалар мен бұратаналар арасындағы борышкерлік
міндеттемелер туралы ережелер үшін негіз болған 10 заңды бекітті.
Сібір... мекемелеріне сәйкес, азиялық Ресей 2 генерал-
губернаторлыққа: орталығы Тобыл болған Батыс Сібір, орталығы Иркутск болған
Шығыс Сібір генерал-губернаторлықтарына бөлінді. Біріншісіне Тобыл, Томск
губерниялары мен Омбы облысы жатқызылды; Ресей бодандығында болған Орта жүз
аудандары соңғысының құрамына енгізілмекші болып ұйғарылды.
Орта жүздегі дәстүрлі мемлекеттілікті таратып, хан атағын мүлде
артық деп жойып жіберген үкімет Сібір казақтары туралы жарғыға сүйеніп,
басқарудың жаңа нысанын енгізді. 3-параграфқа сәйкес, географиялық жағынан
Оңтүстік-батыс Сібірді мекендеген қазақтар көшпелі бұратаналар сословиесі
болып есептелді және тең кұкыктарды пайдаланды, ал Сібір қазақтары елі ең
алдымен 1838 жылы Батыс Сібір қазактарын шекаралық басқару құрылғанға дейін
Омбы облысына бағынып келген сыртқы округтерден кұралды.
Өзгерістер казақ руларының әкімшілік-аумактық құрылымдарына қатысты
болды: даладағы жаңа үштаған — округ, болыс, ауыл бұрынғы рулық баскару
жүйесін іс жүзінде жок етіп жіберуге тиіс еді. 5-параграф арқылы жана
құрылым:
ауыл — 50-ден 70-ке дейін шаңырақ,
болыс — 10 ауылдан 12-ге дейін ауыл,
округ — 15 болыстан 20 болыска дейін болып белгіленді.
Жарғыда округтерге тиесілі жер иеліктеріне меже енгізілді: оның үстіне
көшпелілердің бір округтен екіншісіне өз еркімен ауысуы шектелді, ол үшін
жергілікті бастықтардың рұқсаты талап етілді. Бұл жер алаптарын
пайдаланудың кауымдык-патриархаттық дөстүрлерін қиратуды білдірді. Енді
қазақ ауылдарының көрші округ қоныстарына кірмей, өзінің округтік аумағы
шегінде ғана көшіп жүруіне рұқсат етілді.
Жарғының да округтердің жекелеген бөлімшелерін басқарудың жаңа тәртібі
белгіленді: ауылдарды — ауыл старшындары, болыстарды — болыс сұлтандары,
округтерді аға сұлтандар (ел билеушілері) баскаратын болды. Бұл өзгерістер
ерте кездерден бері әкімшілік пұрсаттылықтары болған Шыңғыс ұрпақтарының
ықпалын әлсіретуге тиіс болатын; сонымен бірге болыстарды басқармайтын
сұлтандар бұрынғы сословиелік артықшылығын сақтап калды, дегенмен олардың
округ бөлімшелерін басқару ісіне араласуына қатаң тыйым салынды.
Аға сұлтандарға зор құқықтар берілді, оның басшылығымен округтік
приказда өткізілетін отырыстарға облыстык бастық тағайындайтын ресейлік екі
заседатель және сайланып қойылатын екі кұрметті казақ катысуға тиіс
болды.
Үкіметтің сеніміне кірген ықпалды Шыңғыс ұрпақтары арасынан сайланған
аға сұлтандар, олардың екі орынбасары — өздері онша түсінбейтін сайлау
рәсімінен өткен казақтар, тағайындалатын басқа да екі шенеуніктермен бірге
алқалы басқару түрін көрсетті; көп кешікпей аға сұлтандар іс жүзінде
жергілікті отаршылдық әкімшіліктің айтқанынан шықпайтын құралдарына
айналды. Ал көп ұзамай, округтегі жоғары қызметке өз өкілдерін сайлау
жолындағы ұзаққа созылған ру аралық тайталас кезінде, дала аксүйектерінің
бір бөлігі өз қарсыластарын құлату мақсатымен омбы шенеуніктерінің оң
көзбен карауына ұмтылып, екі жақты көзқарас ұстанды: сырт көзге үкімет
саясатымен ынтымақтастық көрсетіп, іштей бұрынғы хандықты қалпына
келтіруден үмітін үзбеді. Билердің, рубасылардың билігінде жүрген номадтар
бұқарасын айтпағанда, жаңа сайланған сұлтандардың иығына жабылатын оқалы
шапандар да, ел билеуші деген кұрметті атақтар да, күміс және алтын
медальдар да рулық ескі заман дәстүрлеріне берілгендік рухын жоя алмады.
Үкіметтің жергілікті номадтар жөніндегі саясатында оларды егіншілікке
ынталандыру, бақташылық өмірді жою, олардың жер жыртуға көшуін көтермелеу
маңызды бағыт болды. Отырықшылыққа көшкендерге 15 десятинаға дейін жер
учаскесін бөліп беруге рұқсат етілді, сұлтандар үшін үш есе, ал
старшындарға екі есе жер белуге мүмкіндік берілді. Отаршылдық екімет
орындары осы арқылы Ресейдің ықпалын өлсіреткен, хан билігінің
қалдыктарымен күресті қиындаткан барымтаны, руаралық қыркысты жоюғатырысты.
Жарғымен міндеткерлік пен салықтардың жаңа санаттары енгізілді. Рас,
бұл орайда М. Сперанский мен оның төңірегіндегілер әдейі бесжылдық жеңілдік
белгіледі немесе кешпелі халықтың барлық санаттарын барлық алымдардан
босатты; мұндай бетбұрыс бұрынғы феодалдық жүйе бойынша міндеткерлік
атқаруға: көшпелі аудандарда зекет пен соғым, егіншілікті аудандарда
ұшыртелеугедағдыланған халықнаразылығының алдын алуға ұмтылысқа байланысты
болса керек.
Қазақ қоғамындағы әлеуметтік экономикалық дамуындағы өзгерістер.
Реформа Қазақстанда сауда-экономикалық үрдістің өсуі үшін оң
алғышарттар туғызды. Патша өкіметінің бұған белгілі дәрежеде мүдделі болуын
экономикалық факторлармен қоса, оның көшпелілер арасында өзінің саяси
ықпалын нығайту ниетімен түсіндіру керек.
Полковник С. Б. Броневскийдің Батыс Сібір генерал-губернаторы П. М.
Капцевичке жеткізілгеніндей, марқұм Бөкей ханның үлкен балаларынан аға
сұлтан қызметіне үшеуі - Батыр, Тәуке және Тұрсын сұлтандар үміттене алатын
еді. Соңғысы Бөкей қайтыс болысымен-ақ осындағы болыстарда хан тағына
отырды, ал оны бұл қызметке үкімет бекітпеген еді. Бөкей кенеттен қайтыс
болғаннан кейін оған берілген патша грамотасы, сондай-ақ аса қадірлі
сыйлықтар Абылай ханның ұлы Шыңғыс сұлтанның үлкен баласы Тұрсынға тиген
еді. Сұлтандардың көпшілік бәлігі Тұрсынның кандидатурасын батыл
қолдағанына қарамастан, басқа үміт-керлердің асқан зор қаскөйліктері,
зымияндығы мен зұлымдығы Жарғыға сәйкес алғашқы аға сұлтанды сайлауға
тиісті барлық Шыңғыс ұрпақтарының приказға келуін қиындатты.
Ресей армиясының майоры шені бар жоғары лауазымды адамды сайлау рөсімі
мейлінше салтанатты түрде сұлтандардан, билерден, ақсакалдардан басқа
көшпелілердің калың бұқарасының қатысуымен өткізілді. Округтік приказдың
қарамағына келген 250 казактан ішкі күзет сапка тұрғызылды. Сол жерде
ақсақалдар мен байлар екі заседатель етіп Олжа-бай Ордауов пен Жаманбай
Нұралинді сайлады. Көптеген сұлтандар, билер округтердің құрылуына қарсы
наразылық белгісі ретінде облыс-тықбастықтардың сән-салтанатты шараларына
қатысудан бас тартты.
Соның ізінше 1824 жылғы 22тамызда подполковник А. Григоровский
Көкшетау округі мен приказын ашты, оның шегінде атығай, керей, қанжығалы
және қарауыл рулары шоғырланған еді; марқұм Уәли ханның ұлы, Абылай ханның
кенже баласы Қасым төре бастаған сан тарам ұрпақтары қолдаған Ғұбайдолла
сұлтан аға сұлтан болып сайланды; заседателдер болып сайланғандар — аса
құрметті ақсақалдар Желқара Байтоқин, Мүкет Жәнібеков.
Бұдан кейін бірқатар сыртқы округтер: 1825 ж. — Құсмұрын, 1826 ж. —
Баянауыл, 1831 ж. — Аягөз (Сергиополь), 1832ж. — Ақмола округтері кұрылды.
Бұл ретте көбінесе мал қоңданатын шілде, тамыз айларында өткізілетін
сайлауларға көшпелілерді қайран қалдыратын салтанатты мерекелер:
зеңбіректер гүрсілі, мылтықтардан оқ ату ілесе жүретін, офицерлердің алтын
жалатылған эполеттері дала тұрғындарының көзін қызықтырып, олардың не болып
жатқанын сезінуін өлсірететін; олар өз мемлекеттілігі жойылуының куәлары
болды. Номадтарға жоғары қызметке сайланушыны ақ киізге көтеретін ежелгі
ғұрыптың сақталуы ұнады. Көп жыл еткен соң момын, кедей Бөленнің Аягөз
округінің аға сұлтаны болып сайлануын көзімен көрген Адольф Янушкевич бұл
рәсімді, міне, бы-лайша суреттейді: Бір кезде өз жерлесін хан етіп сайлау
кезінде сақталып келген бабалар ғұрпына адал қазақтар болыстың жаңа
президентінің қарапайым шапанын төбәрік етіп кас кағымда өзара жыртып
алысты, Шекара бастығы құрметті шығынның орнын табан астындатолтырып, оған
үкімет атынан алтын жіппен зер төгілген окалы шапан жапты... оның салтанат
кұру құрметіне Аягөз бекінісінің зеңбіректері гүрсілдеп жатты. Алайда
округтік приказдар үшы-қиырсыз даланың бір бөлігін ғана бақылап отырды,
округтердің әкімшілік кызметтері аға сұлтандар мен олардың серіктерініңжаңа
құрылған приказдардан 120-150 шакырым қашықтық-тағы бекіністі шептерге
жақын ауылдары мен коныстарына ғана таралды.
Үкіметтің округтер құру жолымен қазактармен арадағы тыныштыққа және
дұрыс басқаруға жетпекші болған бастапқы мақсатына XIX ғасырдың 30-
жылдарына карай ішінара ғана қол жеткізілді. Реформаны жүргізу жолындағы
қиындықтар үкімет шенеуніктерінің жергілікті жағдайларды үстіртін білуіне,
генерал-губернатордың белгілегендерін жедел қарқынмен іске асыруға
ұмтылуына байланысты туды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz