Орта мектептерде оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін қалыптастыру жолдары

Қазіргі таңдағы білім беру жүйесінің міндеті – ғылым мен практика, компьютерлік технология жетістіктері негізінде оқушыны, жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі белгілі. Олай болса, орта мектепте математика пәндерін оқытуда зерек және дарынды оқушылардың ой-өрісін, дүниетанымын және де басқа маңызды психикалық іс-әрекетін дамытуға бағытталған түрлі әдістерді, педагогикадағы дидактикалық принциптерді, оның ішінде көрнекілік принципті компьютерлік технология құралдары көмегімен жүзеге асыру күн тәртібінен еш уақытта түспейтін өзекті, әрі маңызды мәселелердің бірі [1].
Мысалы, 5-сынып математика пәнін оқытуда интербелсенді тақта құралдарын қолдана отырып, көрнекілік принципті жүзеге асыру арқылы оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін арттыруға болады. Көрнекілік принципті жүзеге асыру негізінде оқушылардың танымдылық қабілеттерін арттырудың формалары мынадай: сезімдік жүйелер немесе талдағыштар белгілі шынайы ақпаратты қабылдауға және тануға арнайы құралған жүйке жүйесінің күрделі бөлігі. Сезім мүшелерінің қабылдағыштарында тітіркену әсерінен қозу толқындары пайда болады, ол орталық жүйке жүйесіне өтеді. Әрбір талдағыштың іс-әрекеті оның қабылдағыштарында сыртқы түрткілердің физикалық және химиялық әсерін түйсінуден басталады. Олар қозу толқынына айналып, әртүрлі деңгейде орналасқан нейрондардың тізбектері арқылы миға жетеді. Сезім сигналын өткізу бірнеше рет бұлардың өзгеруі және қайта түрлендіруі арқылы атқарылады. Сезім ағзалары қабылдайтын тітіркеністерге үлкен ми сыңарлары қыртысының белгілі аймақтарында талдау жасалады. Бұл жерде ең жоғары анализ және синтез жасалынады. Сөйтіп, қабылдағыштар, қозу толқынын өткізетін жол және ми қыртысының белгілі бір аймағы организмнің тітіркендіруді қабылдауын және ажырата білуін қамтамасыз ететін біртұтас жүйе – талдағыштарды түзетеді. Талдағыштар туралы ілімді И.П.Павлов ашты. Ол, ең бірінші болып, талдағыштың үш бөліктен тұратынын айтты: қабылдағыштық (шеткі бөлімі), сезімдік нейрондар және өткізгіш жолдар (аралық бөлім), соңында сезімдік сигналды қабылдайтын үлкен ми сыңарларының қыртысы (орталық бөлімі). Бұл үш бөліктің біреуі зақымданса белгілі бір тітіркендірісті ажырату қабілеті жойылады. Мәселен, ми қыртысының нақтылы бір аймақтарын зақымдайтын тәжірибелер шартты рефлекстерді жояды. Осыны ескере отырып, И.П.Павлов талдағыштардың ми қыртысындағы бөлімінде алғашқы аймағы болатындығын дәлелдеді. Сонымен қатар бұлардан тысқары келген мәліметті қабылдайтын шашыраңқы жүйке бөлшектерінің барлығы анықталды. Талдағыштардың қоршаған ортаны тануда өте зор мәні бар. И.М.Сеченовтың айтуы бойынша, талдағыш дегеніміз – мидың сезіну ағзалары. Өйткені әрбір психикалық іс-әрекет санада сезім арқылы қабылдау негізінде туады. Сыртқы дүниені тану әрдайым сезуден басталады. Ол заттардың жеке қасиеттері мен сапаларын анықтап табуға мүмкіндік туғызады. Алайда, әлемде өзімен-өзі бөлектенген қасиеттер мен сапалар болмайды. Сондықтан сезу түйсікті қалыптастырады. Түйсік заттар мен құбылыстарды толық, олардың барлық қасиеттерінің бірлігін тануды жүзеге асырады. Түйсік пен сезу арқасында түсінік (елестету) пайда болады. Түсінік адамның қоршаған ортаны тануын өрістетеді. Ол адамның сезім ағзаларына бұрын әсер еткен қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды көзге елестетіп, ойға түсіреді. Сөйтіп, сезу, түйсік, түсінік таным үрдісінің алғашқы кезеңі. Олар қоршаған ортадағы кейбір заттардың және құбылыстардың сыртқы пішіні мен байланыстарын бейнелейді. Әртүрлі құбылыстардың мәні мен заңдылығын тану дерексіз ойланудан туады. Бұл ойлау құбылыстардың мәнісін, олардың ішкі байланыстарын ажырататын ұғым, пайымдау және ой қорыту, арқылы болады. Бұл танымның ең жоғарғы, күрделі кезеңі. Адамның таным үрдісі барлық кезеңде қоғамдық, әлеуметтік заңдарға бағынады және тарихи тәжірибелермен сыналады.

1. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы, 2000. - Б. 25-27.
2. Алдамұратова Т., Байшоланов Е.С., Байшоланов Т.С. 5-6-сыныпқа арналған «Математика» оқулығы. Алматы, 2005. – Б. 97-105.
3. Болтянский В.Г. Комплексы учебного оборудования по математике. –М.:1971.С. 105-106.
4. Педагогика профессионального образования. Под редакцией В.А.Сластенина. М.:ACADEMA, 2004. -368 с.
5. Михеева Е.В. Информационные технологий в профессиональной деятельности. М.:Академия, 2006. -384с.