Қос мекенділердің сыртқы және ішкі органдарының құрылысы
1. Қос мекенділердің сыртқы және ішкі органдарының құрылысы
2. Қосмекенділердің орталық нерв жүйесі. Бақаның бас миының құрлысы.
3. Бақаның бас сүйегінің құрылысы
4. Қосмекенділердің омыртқа жотасының құрылысы
5. Қосмекенділердің иық, жамбас белдеулері мен алдыңғы және артқы аяқтарының қаңқасы
6. Тыныс алу мүшелері
7. Қосмекенділердің қан айналу жүйесі
8. Қосмекенділердің зәр.жыныс мүшелері
9. Қолданылған әдебиеттер
10. ГЛОССАРИЙ
2. Қосмекенділердің орталық нерв жүйесі. Бақаның бас миының құрлысы.
3. Бақаның бас сүйегінің құрылысы
4. Қосмекенділердің омыртқа жотасының құрылысы
5. Қосмекенділердің иық, жамбас белдеулері мен алдыңғы және артқы аяқтарының қаңқасы
6. Тыныс алу мүшелері
7. Қосмекенділердің қан айналу жүйесі
8. Қосмекенділердің зәр.жыныс мүшелері
9. Қолданылған әдебиеттер
10. ГЛОССАРИЙ
Қос мекенділер басқа омыртқалылармен салыстырғанда түр саны онша көп емес (2500) сулы ортамен қатынасын үзбеген, алқашқы құрлық омыртқалылары. Бұл жануарлардың ұрықтық және личинкалық даму жолдары толығымен суда өтеді (уылдырығы, итбалығы). Итбалығының құрылысында желбезек арқылы тыныс алу, екі камералы жүрек, қан айналысының бір шеңбері, бүйірлік сызық органдары сияқты су омыртқалыларына тән белгілері сақталған. Қосмекенділер тек метаморфоз арқылы ғана құрлық омыртқалыларының белгілеріне ие болады.
Ересек қос мекенділерге өкпе арқылы тыныс алу тән. Осыған байланысты қан айналыс жүйесінің құрылысы өзгерген. Жүрегі үш камералы, қан айналысында өекпелік немесе кіші шеңбер пайда болған. Балықтарда болатын желбезек артериялары мен арқа аортасының түбірлері, қос мекенділерде аортаның доғалары және өкпе артерияларымен алмасқан. Вена жүйесінде балықтардағы кардиналь веналар, қос мекенділерде қуыс веналармен алмасқан.
Сезім органдары мейлінше жетілген. Көзіндегі қасаң қабықтың пішіні деңес, қарашығы линза түрінде, жылжымалы қабықтары бар. Есту органында ішкі құлақпен бірге ортаңғы құлақтың қуысы, дабыл жарғағы және үзеңгі сүйектері пайда болған. Құрлықта жүруге бейімделген бес саусақ типтес құрылысты аяқтары жетiлген. Бұндай прогресивті белгілеріне қарамастан, ос мекенділер құрылықты мекендеуге нашар бейімделген. Өкпесінің нашар жетілуіне байланысты, жалаңаш денесіде тыныс алуға қатысады. Сонымен бірге терісі құрлық жағдайында денесін құрғап кетуден толық қорғай алмайды. Үш камералы жүрек қанның (артерия, вена) араласып кетпеуін қамтамысыз ете алмайды. Аяқ -қолдары әлі де болса нашар жетілген. Зер-жыныс органдарының құрылыс принциптері балықтардікіндей (мезонефрос). Қос мекенділерде, балықтар сияқты салқын қанды (пойкилотермді) жануарлар.
Ересек қос мекенділерге өкпе арқылы тыныс алу тән. Осыған байланысты қан айналыс жүйесінің құрылысы өзгерген. Жүрегі үш камералы, қан айналысында өекпелік немесе кіші шеңбер пайда болған. Балықтарда болатын желбезек артериялары мен арқа аортасының түбірлері, қос мекенділерде аортаның доғалары және өкпе артерияларымен алмасқан. Вена жүйесінде балықтардағы кардиналь веналар, қос мекенділерде қуыс веналармен алмасқан.
Сезім органдары мейлінше жетілген. Көзіндегі қасаң қабықтың пішіні деңес, қарашығы линза түрінде, жылжымалы қабықтары бар. Есту органында ішкі құлақпен бірге ортаңғы құлақтың қуысы, дабыл жарғағы және үзеңгі сүйектері пайда болған. Құрлықта жүруге бейімделген бес саусақ типтес құрылысты аяқтары жетiлген. Бұндай прогресивті белгілеріне қарамастан, ос мекенділер құрылықты мекендеуге нашар бейімделген. Өкпесінің нашар жетілуіне байланысты, жалаңаш денесіде тыныс алуға қатысады. Сонымен бірге терісі құрлық жағдайында денесін құрғап кетуден толық қорғай алмайды. Үш камералы жүрек қанның (артерия, вена) араласып кетпеуін қамтамысыз ете алмайды. Аяқ -қолдары әлі де болса нашар жетілген. Зер-жыныс органдарының құрылыс принциптері балықтардікіндей (мезонефрос). Қос мекенділерде, балықтар сияқты салқын қанды (пойкилотермді) жануарлар.
1. АдольфТ.А., Михеев А.В., Бутьев И.Т., Орлов В.И. Руководство к лабораторным занятиям по зоологии позвоночных. Просвещение, М., -1977г., 1983г.
2. Наумов С.А. Зоология позвоночных. Просвещение, М., -1982г.
3. Наумов С.А. Омыртқасыздар зоологиясы. "Мектеп" Алматы, 1970 ж.
4. Карташев Н.Н., Соколов В.Е., Шилов И.А. Практикум по зоологии позвоночных. Высшая школа, М., 1981.
5. Гутова Н.Н., Матвеев Б.С., Двержинский Ф.Я. Практикум по зоологии позвоночных. Высшая школа, М., 1978.
2. Наумов С.А. Зоология позвоночных. Просвещение, М., -1982г.
3. Наумов С.А. Омыртқасыздар зоологиясы. "Мектеп" Алматы, 1970 ж.
4. Карташев Н.Н., Соколов В.Е., Шилов И.А. Практикум по зоологии позвоночных. Высшая школа, М., 1981.
5. Гутова Н.Н., Матвеев Б.С., Двержинский Ф.Я. Практикум по зоологии позвоночных. Высшая школа, М., 1978.
Қос мекенділердің сыртқы және ішкі органдарының құрылысы
Қос мекенділер басқа омыртқалылармен салыстырғанда түр саны онша көп
емес (2500) сулы ортамен қатынасын үзбеген, алқашқы құрлық омыртқалылары.
Бұл жануарлардың ұрықтық және личинкалық даму жолдары толығымен суда өтеді
(уылдырығы, итбалығы). Итбалығының құрылысында желбезек арқылы тыныс алу,
екі камералы жүрек, қан айналысының бір шеңбері, бүйірлік сызық органдары
сияқты су омыртқалыларына тән белгілері сақталған. Қосмекенділер тек
метаморфоз арқылы ғана құрлық омыртқалыларының белгілеріне ие болады.
Ересек қос мекенділерге өкпе арқылы тыныс алу тән. Осыған байланысты
қан айналыс жүйесінің құрылысы өзгерген. Жүрегі үш камералы, қан
айналысында өекпелік немесе кіші шеңбер пайда болған. Балықтарда болатын
желбезек артериялары мен арқа аортасының түбірлері, қос мекенділерде
аортаның доғалары және өкпе артерияларымен алмасқан. Вена жүйесінде
балықтардағы кардиналь веналар, қос мекенділерде қуыс веналармен
алмасқан.
Сезім органдары мейлінше жетілген. Көзіндегі қасаң қабықтың пішіні
деңес, қарашығы линза түрінде, жылжымалы қабықтары бар. Есту органында ішкі
құлақпен бірге ортаңғы құлақтың қуысы, дабыл жарғағы және үзеңгі сүйектері
пайда болған. Құрлықта жүруге бейімделген бес саусақ типтес құрылысты
аяқтары жетiлген. Бұндай прогресивті белгілеріне қарамастан, ос мекенділер
құрылықты мекендеуге нашар бейімделген. Өкпесінің нашар жетілуіне
байланысты, жалаңаш денесіде тыныс алуға қатысады. Сонымен бірге терісі
құрлық жағдайында денесін құрғап кетуден толық қорғай алмайды. Үш камералы
жүрек қанның (артерия, вена) араласып кетпеуін қамтамысыз ете алмайды. Аяқ
-қолдары әлі де болса нашар жетілген. Зер-жыныс органдарының құрылыс
принциптері балықтардікіндей (мезонефрос). Қос мекенділерде, балықтар
сияқты салқын қанды (пойкилотермді) жануарлар.
Қосмекенділердің орталық нерв жүйесі. Бақаның бас миының құрлысы.
Қосмекенділердің орталық нерв жүйесі бас миынан жұлыннан (арқа миы)
және симпатикалық нерв жүйісінен тұрады.
Қосмекенділердің бас миын оқу үшін бақаны алып, алдымен оның бас
терісін сылу керек. Содан кейін басының артқы жағынан көлденеңінен кішкене
кесінді жасалыады. Бақаның басын төмен иіп шүйденің ашылған жерінен
қайшының үшкір ұшын кіргізіп, бастың екі жақ жанымен көзіне дейін
кесінділер жүргізіледі. Содан кейін пинцетпен мидың қақпағын жоғарғы және
алға қарай қайырып ашамызда, кесіп алып тастаймыз.
Бақаның бас миы 43- суретте көрсетілгендей бес бөлімнен тұрады.
Сурет 43. Бақаның бас миының құрылысы.
Мидың бірінші бөлімін алдыңғы ми (1) деп атайды. Ол бақада бір –
бірінен жақсы ажыратылатын екі жарты шарлардан тұрады. Әрбір жарты шардың
алдыңғы жағында иіс сезу бөлімі бар (2), одан иіс сезу нервасы (3) шығады.
Алдыңғы мидың артқы жағында аралық ми (4) орналасқан. Оның үстіңгі бетінде
ішкі секреция бездерінің бірі эпифиз (5) орналасқан.
Ал аралық мидың астыңғы жағында көру нервасының хиазмасы (6),
шұңқыршақ (7) және гипофиз (8) бар. Бақаның ортаңғы миының көп бөлігі,
екі дөңгелек пішінді көру аймағынан (9) тұрады. Бақаның мишығы (10) нашар
жетілген. Ол ортаңғы мидың артқы жағына орналасқан. Бас мидың соңғы бөлімі
сопақша ми (1). Оның көлемі үлкен, үстіңгі жағында ромб пішінді шұңқыры
бар (12). Сопақша ми арқа миына (13) ұласады.
Қосмекенділердің бас миынан 10 - жұп нервтар тарайды, 11-ші жұп нерв
дамыған, ал 12-ші жұбы бас сүйегінен тысқары шығады.
Қосмекенділердің симпатикалық нерв жүйесі жақсы жетілген.
Олар тізбекті нерв түйіндері күйінде омыртқа жотасының екі жанын қуалай
орналасқан.
1. Тірі және 5—10% формалин ертіндісіне сақталған бақаларды
пайдаланып, қос мекенділердің сыртқы пішіні және құрылысымен танысыңыздар.
Сыртқы пішінін сурет дәптерлеріңізге бейнелеп олардың алғашқы құрлық
жануарлары екендігіне көз жеткізіңіздер.
2. Тірі бақаны лабораториялық жұмыс мақсаты үшін жансыздандыру және оны
сою әдістерімен танысып, сою. Сойып - ашылған бақаның ішкі органдарының
орналасу реттілігімен танысыңыздар.
З. Сойып ашылған объектаны, плакаттарды жәна методикалық оқу
құралдарындағы сызба нұсқа суреттерді пайдаланып бақаның ішкі мүшелер
жүйесінің қырылыс-қызмет принциптерімен танысыңыздар. Төмендегі
көрсетілген тапсырмаларды сурет дәптерлеріңізге орындап, белгілеңіздер
а) бақаның ас қорыту жүйесі
в) Бақаның қан айналыс жүйесі
г) Бақаның зәр-жыныс жүйесі
Бақаның бас сүйегінің құрылысы
Бақаның бас сүйегінің құрлысына сүйектер саны онша көп емес. Оның
көпшілік бөлігі шеміршектен құралады. Бақаның бас сүйегін ми қорабы және
виоцераль қаңқасы ретінде екіге бөліп қарастыруға болады.
Ми сауыты бас миын барлық жағынан қоршап тұратын хондральды,
жабынды сүйектерден және шеміршектен құралады.
44 - суретте көрсетілгендей ми сауытының желке бөлімі екі бүйірлік
шүйде сүйектерінен тұрады (1). Оның әрқайсысында омыртқамен жанасатын
ілмешек (2) дөңес сүйектері бар. Сүйекті балықтарда болған үстіңгі және
астыңғы шүйде сүйектер қосмекенділер дамымаған, өлі шеміршек түрінде.
Ми сауытының жанын құрауға бірнеше сүйектер қатысады. Есту капсуласының
маңында екі құлақ алды сүйегі (3) бар. Құлақ алды сүйегінің сырт жағынан
қабыршақ сүйек (4) жанасады. Көз ойықшасының алдыңғы жағынан сына иіс
сүйегі (5) орналасқан. Ол ми сауытының үстінен қарағанда көрінбей маңдай –
төбе сүйегінің астында қалады.
Ми сауытының үстіңгі қақпағы бірқатар жабынды сүйектерден тұрады.
Солардың ішінде көлемдісі маңдай – төбе сүйегі (6). Ол әсіресе құйрықсыз
амфибиялар жақсы жетілген. Оның алдында, бақаның тұмсығына жақын жерде
мұрын сүйегі (7) бар.
Ми сауытының түбін құрауға екі топқа жататын сүйектер қатысады: 1) ми
сауытының өзінің жабынды сүйектері - парасфеноид (8) және кеңсірік (9) онда
кеңсірік тістері бар. 2) висцераль қаңқасының сүиектері - жұп таңдай сүиегі
(10) және қанаттәрізді сүйек (11).
Сурет 44. Бақаның бас сүйегінің құрылысы.
Қосмекенділердің висцераль қаңқасының балықтардікімен салыстырғанда
бірқатар өзгерістері бар.Атап айтқанда қосмекенділерде тек жақ сүйек доғасы
ғана жетілген, ал тіл асты және желбезек доғалы редукцияға ұшыраған не
жойылған. Таңдай шаршы шеміршегі ми сауытының астына бірігіп кеткен, ал
шаршы сүйек дамыған.
Қосмекенділердің төменгі жақ сүйегінің қызметін екінші ретті жолмен
жабынды сүйектерден пайда болған жақ сүйек атқарады. Оны жақ аралық немесе
жақ алды (44-сурет,12) және жоғарғы жақ(13)сүйектері құрайды. Бұл
сүйектерде ұсақ тістер болады. Жоғарғы жақ сүйектері таяқша тәріздес шықшыт
шаршы сүйегімен ұштасып тұрады.
Қосмекенділердің төменгі жақ сүйегі негізінен меккель шеміршегін
құрады (44-сурет 6-15). Оның сырт жағында тіс (16) және бұрыш (17) жабынды
сүйектері бар. Меккель шеміршегінің алдыңғы жағының сүйекке айналуынан иек
сүйегі (18) пайда болған.
Қосмекенділерде бас сүйегінің аутостилиялы түрле болуына байланысты
тіл асты доғасы оз қызметін жойған. Осыған орай гиомандибуляре ортаңғы
құлақ қуысындағы үзенгі сүйегі не, ал гиоид жұқара келіп тіл асты тірегіне
айналған.
Қосмекенділерде желбезек доғалы олардң итбалық сатысында болады да
ересектерде жойылады.
Қосмекенділердің омыртқа жотасының құрылысы
45 -суретте бақаның омыртқа жотасы 4-бөлікке жетілгендігі жақсы
көрінеді.
1. Мойын бөлімі. Қосмекенділерде бір ғана омыртқадан тұрады. Оның
омыртқа денесі және бүйірлік өсінділері болмайды. (45-сурет,1) алдыңғы
жағында екі жалғаныс шұқыршасы бар. Оларға шүйденің екі ілмешек сүйектері
кіріп тұрады.
2. Тұлға бөлімі. Құйрықсыз қосмекенділерде 7 омыртқадан тұрады, ал
құйрықтыларда бұл бөлімдегі омыртқалардың саны 60-тан астам. Бұл бөлімнің
омыртқа құрылысында, омыртқа дөңесі, бүйірлік өсінділері, үшкір өсіндімен
аяқталатын жоғарғы доға ортасында жұлын өтетін тесігі бар.
3. Сегіз көз бөлімі. Мойын бөліміндей бір ғана омыртқадан тұрады. Басқа
бөлім омыртқаларымен салыстырғанда сегізкөз омыртқасы қуатты әсіресе оның
бүйірлік өсінділері мықты жетілген. Оған жамбастың мықын сүйегінің ұшы
тіреліп тұрады.
Қосмекенділердің иық, жамбас белдеулері мен алдыңғы және артқы
аяқтарының қаңқасы
Алғашқы құрлық омыртқалары ретінде қосмекенділерден бастап қатты
субстратпен қозғала алатындай көп буынды бес саусақ типтес аяқтар қалыптаса
бастады. Осыған байланысты олардың белдеулерінде құрылысы жағынан
күрделеніп ось қаңқасымен байланысы күшейе түседі.
Бақаның иық белдеуі (46-сурет, А) омыртқалылардың басым көпшілігіне тән
өзінің арнайы үш сүйегінен тұрады. Белдеудің арқа бетіне таман жауырын (1)
және оның бос шетіне жауырын үсті коракоид (3) және оның алдына таман
орналасқан шеміршекті прокоракоид (4).
Ал бұғана (5) прокоракоидтың үстіңгі жағынан жанаса орналасқан.
Жауырынның, коракоидтың және прокоракоид пен бұғананың бір-біріне жанасқан
ұштарына, алдыңғы аяқтағы тоқпан жіліктің басы кіріп тұратын жалғастырғыш
шұңқыршағы (6) бар. Бес асусақ типтес алдыңғы аяқтың қаңқасы үш үлкен
бөлімнен құралған.
I - бөлім білек - бір сүйектен тұрады - тоқпан жілік (46-сурет,А,7)
II - бөлім қар - екі сүйектен құралады (8) және шыбық сүйегі (9).
III - бөлім қол басы - оның өзі тағы да үш бөлімшеге бөлінеді:
I - бөлімше - білезік (10)
II - бөлімше - алақан (11)
III - бөлімше - саусақтар (12)
Бақаның жамбас белдеуі де үш жұп элементтен тұрады (46-сурет, Б).
Жамбастың бірінші жұп сүйегі мықын (13) деп аталады. Қалған элементтерге
қарағанда жақсы жетілген, ұзынша. Оның ең басты қызметі сегізгөздің
бүйірлік өсіндісі арқылы жамбасты ось қаңқасымен байланыстыру. Екінші жұп
сүйек - шонданай (14), ол шұңқыршақтың (15) сәл артына таман орналасқан.
Үшінші жұп шап (16) сүйек деп аталады. Ол бақаларда шеміршек күйінде
сақталған.
Бес саусақ типтес артқы аяқтың қаңқасы да үлкен үш бөлімнен құралады.
Сурет 46. Бақаның иық, жамбас белдеулері мен жұп аяқтарының қаңқасы.
I - бөлім сан - бір сүйек - ортан жілік (17)
II - бөлім тізе - екі сүйек - асықты жілік (18) және оның жілік
шыбығынан (19)
III - бөлім аяқ басы, оның өзі үш бөлімнен тұрады:
1) толарсақ (20)
2) табан (21)
3) саусақтар (22)
Бақаның алдыңғы және артқы аяқтарының қаңқа құрылыстарында жоғарыдағы
көрсетілген сызбанұсқадан бірқатар ерекше айырмашылық бар. Атап айтқанда
алдыңғы аяқтары бір ғана кәрі жіліктен тұрады, саусақтардың саны төрт. Ал
артқы аяқтарында тізе - бір ғана асықты жіліктен тұрады. Толарсақтың екі
сүйегі басқаларынан қарағанда ұзарып өскен, ал қалғандары кішкентай не
редукцияға ұшыраған.
Тірі және спирт немесе формалин ерітіндісінде сақталған балықтарды
пайдаланып қосмекенділердің сыртқы пішіні және құрылысымен танысу.
Бақаның денесі (34-сурет) бас және тұлға бөліктерінен тұрады. Мойын
бөлімі байқалмайды. Құйрығы жоқ. Денесінің бұл бөлімі тек құйрықты және
аяқсыз қосмекенділерде ғана жетілген.
Сурет 34. Әр түрлі қосмекенділер.
Бақаның алдыңғы аяғына қарағанда артқы аяқтары жақсы жетілген, ал
аяқсыздарда аяқтары болмайды.
Қосмекенділердің терісі жалаңаш, шырышты, қатты сүйекті туындылары жоқ.
Тері екі қабаттан тұрады (35-сурет). Эпидермис (1) көп клеткалы бездері бар
(3-4). Олардан бөлінетін шырыш теріні құрғап кетуден сақтайды. Кутис (2)
бақаларда нашар жетілген, қосмекенділердің терісі, оның астында
лимфатикалық қуыстың болуына байланысты, денесіне тығыз жанаспайды.
Бас бөлімінде (36-сурет) үлкен ауызы (1), жұп дөңес көздері (3,4,5),
оның алдыңғы жағында жұп танау тесіктері (2), ал көздің артқы жағында дабыл
жарғақтары (6) орналасқан.
Сурет 35. Бақа терісінің схемалық құрылысы.
Көтеген құйрықсыз амфибиялардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қос мекенділер басқа омыртқалылармен салыстырғанда түр саны онша көп
емес (2500) сулы ортамен қатынасын үзбеген, алқашқы құрлық омыртқалылары.
Бұл жануарлардың ұрықтық және личинкалық даму жолдары толығымен суда өтеді
(уылдырығы, итбалығы). Итбалығының құрылысында желбезек арқылы тыныс алу,
екі камералы жүрек, қан айналысының бір шеңбері, бүйірлік сызық органдары
сияқты су омыртқалыларына тән белгілері сақталған. Қосмекенділер тек
метаморфоз арқылы ғана құрлық омыртқалыларының белгілеріне ие болады.
Ересек қос мекенділерге өкпе арқылы тыныс алу тән. Осыған байланысты
қан айналыс жүйесінің құрылысы өзгерген. Жүрегі үш камералы, қан
айналысында өекпелік немесе кіші шеңбер пайда болған. Балықтарда болатын
желбезек артериялары мен арқа аортасының түбірлері, қос мекенділерде
аортаның доғалары және өкпе артерияларымен алмасқан. Вена жүйесінде
балықтардағы кардиналь веналар, қос мекенділерде қуыс веналармен
алмасқан.
Сезім органдары мейлінше жетілген. Көзіндегі қасаң қабықтың пішіні
деңес, қарашығы линза түрінде, жылжымалы қабықтары бар. Есту органында ішкі
құлақпен бірге ортаңғы құлақтың қуысы, дабыл жарғағы және үзеңгі сүйектері
пайда болған. Құрлықта жүруге бейімделген бес саусақ типтес құрылысты
аяқтары жетiлген. Бұндай прогресивті белгілеріне қарамастан, ос мекенділер
құрылықты мекендеуге нашар бейімделген. Өкпесінің нашар жетілуіне
байланысты, жалаңаш денесіде тыныс алуға қатысады. Сонымен бірге терісі
құрлық жағдайында денесін құрғап кетуден толық қорғай алмайды. Үш камералы
жүрек қанның (артерия, вена) араласып кетпеуін қамтамысыз ете алмайды. Аяқ
-қолдары әлі де болса нашар жетілген. Зер-жыныс органдарының құрылыс
принциптері балықтардікіндей (мезонефрос). Қос мекенділерде, балықтар
сияқты салқын қанды (пойкилотермді) жануарлар.
Қосмекенділердің орталық нерв жүйесі. Бақаның бас миының құрлысы.
Қосмекенділердің орталық нерв жүйесі бас миынан жұлыннан (арқа миы)
және симпатикалық нерв жүйісінен тұрады.
Қосмекенділердің бас миын оқу үшін бақаны алып, алдымен оның бас
терісін сылу керек. Содан кейін басының артқы жағынан көлденеңінен кішкене
кесінді жасалыады. Бақаның басын төмен иіп шүйденің ашылған жерінен
қайшының үшкір ұшын кіргізіп, бастың екі жақ жанымен көзіне дейін
кесінділер жүргізіледі. Содан кейін пинцетпен мидың қақпағын жоғарғы және
алға қарай қайырып ашамызда, кесіп алып тастаймыз.
Бақаның бас миы 43- суретте көрсетілгендей бес бөлімнен тұрады.
Сурет 43. Бақаның бас миының құрылысы.
Мидың бірінші бөлімін алдыңғы ми (1) деп атайды. Ол бақада бір –
бірінен жақсы ажыратылатын екі жарты шарлардан тұрады. Әрбір жарты шардың
алдыңғы жағында иіс сезу бөлімі бар (2), одан иіс сезу нервасы (3) шығады.
Алдыңғы мидың артқы жағында аралық ми (4) орналасқан. Оның үстіңгі бетінде
ішкі секреция бездерінің бірі эпифиз (5) орналасқан.
Ал аралық мидың астыңғы жағында көру нервасының хиазмасы (6),
шұңқыршақ (7) және гипофиз (8) бар. Бақаның ортаңғы миының көп бөлігі,
екі дөңгелек пішінді көру аймағынан (9) тұрады. Бақаның мишығы (10) нашар
жетілген. Ол ортаңғы мидың артқы жағына орналасқан. Бас мидың соңғы бөлімі
сопақша ми (1). Оның көлемі үлкен, үстіңгі жағында ромб пішінді шұңқыры
бар (12). Сопақша ми арқа миына (13) ұласады.
Қосмекенділердің бас миынан 10 - жұп нервтар тарайды, 11-ші жұп нерв
дамыған, ал 12-ші жұбы бас сүйегінен тысқары шығады.
Қосмекенділердің симпатикалық нерв жүйесі жақсы жетілген.
Олар тізбекті нерв түйіндері күйінде омыртқа жотасының екі жанын қуалай
орналасқан.
1. Тірі және 5—10% формалин ертіндісіне сақталған бақаларды
пайдаланып, қос мекенділердің сыртқы пішіні және құрылысымен танысыңыздар.
Сыртқы пішінін сурет дәптерлеріңізге бейнелеп олардың алғашқы құрлық
жануарлары екендігіне көз жеткізіңіздер.
2. Тірі бақаны лабораториялық жұмыс мақсаты үшін жансыздандыру және оны
сою әдістерімен танысып, сою. Сойып - ашылған бақаның ішкі органдарының
орналасу реттілігімен танысыңыздар.
З. Сойып ашылған объектаны, плакаттарды жәна методикалық оқу
құралдарындағы сызба нұсқа суреттерді пайдаланып бақаның ішкі мүшелер
жүйесінің қырылыс-қызмет принциптерімен танысыңыздар. Төмендегі
көрсетілген тапсырмаларды сурет дәптерлеріңізге орындап, белгілеңіздер
а) бақаның ас қорыту жүйесі
в) Бақаның қан айналыс жүйесі
г) Бақаның зәр-жыныс жүйесі
Бақаның бас сүйегінің құрылысы
Бақаның бас сүйегінің құрлысына сүйектер саны онша көп емес. Оның
көпшілік бөлігі шеміршектен құралады. Бақаның бас сүйегін ми қорабы және
виоцераль қаңқасы ретінде екіге бөліп қарастыруға болады.
Ми сауыты бас миын барлық жағынан қоршап тұратын хондральды,
жабынды сүйектерден және шеміршектен құралады.
44 - суретте көрсетілгендей ми сауытының желке бөлімі екі бүйірлік
шүйде сүйектерінен тұрады (1). Оның әрқайсысында омыртқамен жанасатын
ілмешек (2) дөңес сүйектері бар. Сүйекті балықтарда болған үстіңгі және
астыңғы шүйде сүйектер қосмекенділер дамымаған, өлі шеміршек түрінде.
Ми сауытының жанын құрауға бірнеше сүйектер қатысады. Есту капсуласының
маңында екі құлақ алды сүйегі (3) бар. Құлақ алды сүйегінің сырт жағынан
қабыршақ сүйек (4) жанасады. Көз ойықшасының алдыңғы жағынан сына иіс
сүйегі (5) орналасқан. Ол ми сауытының үстінен қарағанда көрінбей маңдай –
төбе сүйегінің астында қалады.
Ми сауытының үстіңгі қақпағы бірқатар жабынды сүйектерден тұрады.
Солардың ішінде көлемдісі маңдай – төбе сүйегі (6). Ол әсіресе құйрықсыз
амфибиялар жақсы жетілген. Оның алдында, бақаның тұмсығына жақын жерде
мұрын сүйегі (7) бар.
Ми сауытының түбін құрауға екі топқа жататын сүйектер қатысады: 1) ми
сауытының өзінің жабынды сүйектері - парасфеноид (8) және кеңсірік (9) онда
кеңсірік тістері бар. 2) висцераль қаңқасының сүиектері - жұп таңдай сүиегі
(10) және қанаттәрізді сүйек (11).
Сурет 44. Бақаның бас сүйегінің құрылысы.
Қосмекенділердің висцераль қаңқасының балықтардікімен салыстырғанда
бірқатар өзгерістері бар.Атап айтқанда қосмекенділерде тек жақ сүйек доғасы
ғана жетілген, ал тіл асты және желбезек доғалы редукцияға ұшыраған не
жойылған. Таңдай шаршы шеміршегі ми сауытының астына бірігіп кеткен, ал
шаршы сүйек дамыған.
Қосмекенділердің төменгі жақ сүйегінің қызметін екінші ретті жолмен
жабынды сүйектерден пайда болған жақ сүйек атқарады. Оны жақ аралық немесе
жақ алды (44-сурет,12) және жоғарғы жақ(13)сүйектері құрайды. Бұл
сүйектерде ұсақ тістер болады. Жоғарғы жақ сүйектері таяқша тәріздес шықшыт
шаршы сүйегімен ұштасып тұрады.
Қосмекенділердің төменгі жақ сүйегі негізінен меккель шеміршегін
құрады (44-сурет 6-15). Оның сырт жағында тіс (16) және бұрыш (17) жабынды
сүйектері бар. Меккель шеміршегінің алдыңғы жағының сүйекке айналуынан иек
сүйегі (18) пайда болған.
Қосмекенділерде бас сүйегінің аутостилиялы түрле болуына байланысты
тіл асты доғасы оз қызметін жойған. Осыған орай гиомандибуляре ортаңғы
құлақ қуысындағы үзенгі сүйегі не, ал гиоид жұқара келіп тіл асты тірегіне
айналған.
Қосмекенділерде желбезек доғалы олардң итбалық сатысында болады да
ересектерде жойылады.
Қосмекенділердің омыртқа жотасының құрылысы
45 -суретте бақаның омыртқа жотасы 4-бөлікке жетілгендігі жақсы
көрінеді.
1. Мойын бөлімі. Қосмекенділерде бір ғана омыртқадан тұрады. Оның
омыртқа денесі және бүйірлік өсінділері болмайды. (45-сурет,1) алдыңғы
жағында екі жалғаныс шұқыршасы бар. Оларға шүйденің екі ілмешек сүйектері
кіріп тұрады.
2. Тұлға бөлімі. Құйрықсыз қосмекенділерде 7 омыртқадан тұрады, ал
құйрықтыларда бұл бөлімдегі омыртқалардың саны 60-тан астам. Бұл бөлімнің
омыртқа құрылысында, омыртқа дөңесі, бүйірлік өсінділері, үшкір өсіндімен
аяқталатын жоғарғы доға ортасында жұлын өтетін тесігі бар.
3. Сегіз көз бөлімі. Мойын бөліміндей бір ғана омыртқадан тұрады. Басқа
бөлім омыртқаларымен салыстырғанда сегізкөз омыртқасы қуатты әсіресе оның
бүйірлік өсінділері мықты жетілген. Оған жамбастың мықын сүйегінің ұшы
тіреліп тұрады.
Қосмекенділердің иық, жамбас белдеулері мен алдыңғы және артқы
аяқтарының қаңқасы
Алғашқы құрлық омыртқалары ретінде қосмекенділерден бастап қатты
субстратпен қозғала алатындай көп буынды бес саусақ типтес аяқтар қалыптаса
бастады. Осыған байланысты олардың белдеулерінде құрылысы жағынан
күрделеніп ось қаңқасымен байланысы күшейе түседі.
Бақаның иық белдеуі (46-сурет, А) омыртқалылардың басым көпшілігіне тән
өзінің арнайы үш сүйегінен тұрады. Белдеудің арқа бетіне таман жауырын (1)
және оның бос шетіне жауырын үсті коракоид (3) және оның алдына таман
орналасқан шеміршекті прокоракоид (4).
Ал бұғана (5) прокоракоидтың үстіңгі жағынан жанаса орналасқан.
Жауырынның, коракоидтың және прокоракоид пен бұғананың бір-біріне жанасқан
ұштарына, алдыңғы аяқтағы тоқпан жіліктің басы кіріп тұратын жалғастырғыш
шұңқыршағы (6) бар. Бес асусақ типтес алдыңғы аяқтың қаңқасы үш үлкен
бөлімнен құралған.
I - бөлім білек - бір сүйектен тұрады - тоқпан жілік (46-сурет,А,7)
II - бөлім қар - екі сүйектен құралады (8) және шыбық сүйегі (9).
III - бөлім қол басы - оның өзі тағы да үш бөлімшеге бөлінеді:
I - бөлімше - білезік (10)
II - бөлімше - алақан (11)
III - бөлімше - саусақтар (12)
Бақаның жамбас белдеуі де үш жұп элементтен тұрады (46-сурет, Б).
Жамбастың бірінші жұп сүйегі мықын (13) деп аталады. Қалған элементтерге
қарағанда жақсы жетілген, ұзынша. Оның ең басты қызметі сегізгөздің
бүйірлік өсіндісі арқылы жамбасты ось қаңқасымен байланыстыру. Екінші жұп
сүйек - шонданай (14), ол шұңқыршақтың (15) сәл артына таман орналасқан.
Үшінші жұп шап (16) сүйек деп аталады. Ол бақаларда шеміршек күйінде
сақталған.
Бес саусақ типтес артқы аяқтың қаңқасы да үлкен үш бөлімнен құралады.
Сурет 46. Бақаның иық, жамбас белдеулері мен жұп аяқтарының қаңқасы.
I - бөлім сан - бір сүйек - ортан жілік (17)
II - бөлім тізе - екі сүйек - асықты жілік (18) және оның жілік
шыбығынан (19)
III - бөлім аяқ басы, оның өзі үш бөлімнен тұрады:
1) толарсақ (20)
2) табан (21)
3) саусақтар (22)
Бақаның алдыңғы және артқы аяқтарының қаңқа құрылыстарында жоғарыдағы
көрсетілген сызбанұсқадан бірқатар ерекше айырмашылық бар. Атап айтқанда
алдыңғы аяқтары бір ғана кәрі жіліктен тұрады, саусақтардың саны төрт. Ал
артқы аяқтарында тізе - бір ғана асықты жіліктен тұрады. Толарсақтың екі
сүйегі басқаларынан қарағанда ұзарып өскен, ал қалғандары кішкентай не
редукцияға ұшыраған.
Тірі және спирт немесе формалин ерітіндісінде сақталған балықтарды
пайдаланып қосмекенділердің сыртқы пішіні және құрылысымен танысу.
Бақаның денесі (34-сурет) бас және тұлға бөліктерінен тұрады. Мойын
бөлімі байқалмайды. Құйрығы жоқ. Денесінің бұл бөлімі тек құйрықты және
аяқсыз қосмекенділерде ғана жетілген.
Сурет 34. Әр түрлі қосмекенділер.
Бақаның алдыңғы аяғына қарағанда артқы аяқтары жақсы жетілген, ал
аяқсыздарда аяқтары болмайды.
Қосмекенділердің терісі жалаңаш, шырышты, қатты сүйекті туындылары жоқ.
Тері екі қабаттан тұрады (35-сурет). Эпидермис (1) көп клеткалы бездері бар
(3-4). Олардан бөлінетін шырыш теріні құрғап кетуден сақтайды. Кутис (2)
бақаларда нашар жетілген, қосмекенділердің терісі, оның астында
лимфатикалық қуыстың болуына байланысты, денесіне тығыз жанаспайды.
Бас бөлімінде (36-сурет) үлкен ауызы (1), жұп дөңес көздері (3,4,5),
оның алдыңғы жағында жұп танау тесіктері (2), ал көздің артқы жағында дабыл
жарғақтары (6) орналасқан.
Сурет 35. Бақа терісінің схемалық құрылысы.
Көтеген құйрықсыз амфибиялардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz