Жыраулар поэзиясы жайында

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

1. Ғабдуллин М., Сыдықов Т. Қазақ халқының батырлық жыры. Алматы, 1972.
2. Қазақ тарихи жырларының мәселелері. Алматы, 1979.
3. Жармұхамедов М. Айтыстың даму жолдары. Алматы, 1976.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Жыраулар поэзиясы дербес мемлекеттік дәрежеде өмір сүрген қазақ хандығының
әдеби мұрасы. ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда қазақ хандығы құрылып, тайпалар
бірлестігінің, феодалдық мемлекеттің нығая бастаған дәуірі. Осы кезден
бастап қазақ халқы мәдениетінің де өзіндік беті айқындала түсті. Ол әсіресе
халықтың тілінен, әдебиетінен айқын сезілді. Жыраулық поэзия өзінің
көркемдік ізденістері мен өмірдің шындық көріністерін бейнелеуде біршама
жетістіктерге қол жеткізді. Жыраулар негізін қалаған толғау жанры жеке жанр
ретінде қалыптасумен қатар, ең алдымен әлеуметтік-қоғамдық өмірді, сондағы
әр алуан адамдар қатынастарын сараптап, ертеңгі болашақ туралы ой түйді.
Мұның бәрі дерлік ақыл-нақыл, насихаттық сипаты арқылы көрініп,
әдебиетіміздегі дидактикалық мазмұнды жырлардың сапасын арттырды. Бұл
дәстүр кейінгі жазба әдебиет өкілдері Абай, Шәкәрім, Сұлтанмахмұт
жалғастырған бұқарашыл, ағартушылық бағытқа жол салды. Сондықтан бұған Асан
қайғыдан басталып, Бұқар шығармашылығымен дамитын жыраулар творчествосынан
тыс, жаңа мазмұнды әдебиетіміздің қалыптасу қарсаңында тұрған ақындық
поэзияның ірі өкілдері - Көтеш пен Шал ақындардың қосқан үлестері де аз
емес. Бұлар, әрине, өзінің ұстанған ақындық дәстүрі мен өмірді көркем
бейнелеу тәсілі жағынан жақын тұрғанмен, дәл сол деңгейге иық тіресіп,
көтеріле қойған жоқ. Алайда, бұлар суырып салма дәстүрінің өкілдері
болғандықтан, жыраулық поэзияның қол жеткен табыстары мен игіліктерін игере
отырып, соны ілгері қарай дамыта білді.
Халқымыздың тарихи тағдырын қамтыған, оның беймаза дүрбелең кезеңдерін тек
басынан өткізіп қана қоймай, бүкіл адамзаттың дұшпаны - зұлымдықпен
белдесуде шыныққан ХҮ-ХҮІІІ ғғ. қазақ өлеңінің эстетикалық қуаты
мәңгіліктің өзімен тіл табысқандай еді. Ол өткен ғасырларда нұрлана түсіп,
жаңа кезеңде қайта түлеп, ерекше ажармен бүгінгі біздің саңлақ санамыз бен
инабатты жүрегіміздің қақпасын қағады.
Қазіргі қазақ лириктерінің жыраулар поэзиясынан алған үлгі- өнеге, тағылымы
мол дерлік. Турашылдық пен бұқарашылдық, әрине, өрелі өнерге тән салауат.
Бірақ, ол ақын біткеннің барлығына жарасты мінез деу қате. Мұны поэзияда
үлкен саяси- әлеуметтік концепцияға айналдырған Қазтуған бастаған қазақ
жырауларының тобы. Ал Махамбет осы поэтикалық концепцияны ұлт-азаттық
күрестің қаруына айналдырды.
ХҮІ ғасыр түлегі Доспамбет те, ХҮІІІ ғасырдың Ақтамбердісі де, ХІХ ғасырдың
қақ ортасында кемеліне жеткен Махамбет те өлі дүниемен сұхбатқа түсіп
отырады. Мәселен, осы ақындардың барлығы Жайық пен Еділ өзеніне адамша арыз
айтады:
Айналайын, Ақ Жайық!
Ат салмай өтер күн қайда?
Еңісі биік боз орда
Еңкейе кірер күн қайда? (Доспамбет
Қайран менің, Еділім,
Мен салмадым, сен салдың... (Қазтуған)
Еділді көріп емсеген,
Жайықты көріп жемсеген
Таудағы тарлан шұбар біз едік. (Махамбет).
Махамбеттің Жалған дүние өлеңі Шәлгездің Қоғалы көлдер, қом сулар
толғауымен, Тайманның ұлы Исатай толғауының бірқатар жолдары Шәлгездің
Айырдан туған жампоз бар шумағымен, Ақтамбердінің Күмбір-күмбір
кісінетіп толғауымен Махамбеттің Күн қайда толғауларынан іштей де,
сырттай да ұқсастықты байқау қиын емес. Мысалы, Шәлгезде:
Айырдан туған жампоз бар,
Жүгін нарға салғысыз.
Арғымақтан туған будан бар,
Күніне көрінім жерді алғысыз.
Жаманнан туған жақсы бар,
Адам айтса нанғысыз.
Жақсыдан туған жаман бар,
Күндердің күні болғанда,
Бір аяқ асқа алғысыз, - деген жолдар Махамбетте былай оқылады:
...Айырдан туған жампоз бар,
Нарға жүгін салғысыз.
Аруанадан туған мал бар,
Асылын айуан десең нанғысыз.
Жаманнан туған жақсы бар,
Атасын айтса нанғысыз.
Жақсыдан туған жаман бар,
Күндердің күні болғанда,
Жарамды бір теріге алғысыз.
Қазақ даласының шалғай шеттерінде ғұмыр кешкен екі ақын поэзиясының біршама
ұқсастық, үндестіктері, олар өмір сүрген ортаның әлеуметтік теңсіздігінен,
билер мен сұлтандардың халыққа жасаған озбырлығына наразылықтың
нәтижесінен, бақытты өмірді аңсағандықтарынан туса керек.
Жыраулар поэзиясының дәстүрі Махамбетке дейін ғана емес, қазіргі қазақ
поэзиясының белгілі өкілдері - Фариза Оңғарсынова, Нұрлан Мәукенұлы,
Есенғали Раушанов және Жанат Әскербекқызының шығармашылықтарынан да өз
жалғастығын табуда. Қазіргі қазақ лириктерін көне жыраулық дәстүрді
жалғастырушы әрі әдебиетімізді одан әрі қорландыра түсуші талант иелері деу
де артық болмас. Екі дәуір поэзиясында дыбыстардың қайталануы, аяққы немесе
сөз басында бір сөздің қайталануы, афоризмдердің қолданылуы, ұйқас
ұқсастықтары көптеп кездеседі.
Мәселен, Қазтуған жыраудың толғауында:
Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ағала ордам қонған жұрт.
Атамыз біздің бұ Сүйініш
Күйеу болып барған жұрт,
Анамыз біздің Бозтуған
Келіншек болып түскен жұрт,
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт, - деп келсе,
Ж. Әскербекқызының Баба жұртына оралу өлеңінде:
Шалкиіз жырау шалған жұрт,
Қазтуғаннан қалған жұрт,
Доспамбеттей қыршын ер,
Соңғы демін алған жұрт,
Ақтамберді толғанып,
Махамбет атой салған жұрт,
Дауға түскен ептінің
Жауға түскен тектінің
Таңдайынан түйірлеп,
Сөз асылы тамған жұрт, - деген шумақтар бар. Тек осы ұқсастық қана емес,
айта берсек бұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады.
Нұрлан Мәукенұлының поэзиясын алып қарасақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.