Қазақстанның Россияға қосылуының тарихи алғы шарттары

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАННЫҢ РОССИЯҒА ҚОСЫЛУЫНЫҢ ТАРИХИ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ

£

АЛАПАТ АУЫР ЖЫЛДАР («АҚТАБАН ШҰБЫРЫНДЫ, АЛҚАКӨЛ СҰЛАМА»)

Қазақстанның жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы жә-не осы шапқыншылық кезіндегі ішкі саяси жағдайы. XVII ға-сырдың аяғында және XVIII ғасырдың басында қазақ қоғамы-ның өндіргіш күштері өт^мөте баяу дамыды, ендірістік қаты-настар бұрынғысынша патриархаттық-феодалдық қалпында еді. Қөшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы көбіне табиғаттың стихиялық күштеріне байланысты болды. Феодал-дыққа негізделген тәуелді мал өсіруші шаруалардың еңбек өнімділігі мардымсыз еңбек болып қала берді.

Қазақ қоғамының экономикалық базисі - кешпелі мал шаруашылығы - Қазақстан территориясында мемлекеттің да-муы мен нығаюының алғы шарттарының жасалуына едәуір ке-дергі. болд ы. /£>.

ШУІІ ғасырдың аяғында - XVIII ғасырдың басында Қа-

закстан негізінен саяси жағынан бытыраңқы ел болып қала бер-дьМұнда кейде бірнеше хандықтан құралған үш жүз болды. Б7р жерден екінші жерге үнемі көшіп-қонып жүру жекелеген тайпалар мен ршіардың арасында тұрақты байланыстардың дамуын тежеді. ^Қөшпелі өмір салтынан туған патриархаттық-феодалдық тұрмыс елдің саяси жағынанрытыраңқы болуына әкеп соқты: қазақ қоғамы өз алдына оқшауланған және быты-раңқы рулар тобына ыдырады, бұлардың әміршілері басқа фео-далДардың үстемдігін мойындағысы келмеді. Феодалдық өзара

тартыстар елді жегідей жедШЭр түрлі сұлтандық топтар үстем-дік ету үшін және жақсы жайылымдардььбасып алу үшін *өзара күресіп, бір-бірімен бәсекелес болдьіігБұл алауыздық-тарды орта азиялық хандар қолдап өршітті тжәне әсіресе жоң-ғар қонтайшылары оларды бір-біріне айдап салып отырдыіОсы-ның салдарынан бірігу тенденциясы баяулай берді.

Жекслетеп хлпдлрдың (Хақназардың, Тәуекелдің, Тәукенің және т. б. ) к. ааақтың барлық жүздерін біріктіріп, біртұтас қа-зақ хапдыі і. ш к. урмақшы болған әрекеттері көшпелі қоғамньщ табніатыііыц нзіиен туындаған объективті себептердің салдары-паи СвТСІЭДІККв ұшырап отырды. Қазақ жүздерінің арасында орнықты » аясірэкоііомикалық байланыстар қалыптаспады. Әсі-1) 0(4' Қііпі жиз бен Орта жүздің ¥лы жүзбен байланыстары папіар бОЛДЫ. '

(>) рбір жүздің әдет правосы негізінде реттеліп отыратын

({ өзіпің көшім-қоным жері болды. Мәселен, Қіші жүз қазіргі Батыс Қазақстанның жерін мекендедУ Оның жазғы жайлауы Үстірт жазығында, сондай-ақ Ор, Жаиық, Елек, Жем, Темір өзендсріиің сағаларында, Мүғаджар тауларында орналасса, қысқы қыстаулары Ырғыз өзені мен оның салалары, өңірінде және Ырғыз бойының оңтүстігіне таман (Тәуіп құмдары) Сыр-дарияның төменгі ағысында, Арал теңізінен батысқа қарай (Сам қүмына дейінгі құмды өңір), Маңқыстау түбегінде, Аты-рау жазығында, Ңарын кұмында (Қаспий теңізінің жағасына қарай) орналасты(Орта жүз Орталық Қазақстанды мекендеді, ал оның жазғы жайлауы мен қысқы қыстауы Сарысу езені-

„ нің бойын, Есілдің бастауын, Тобылдың салалары мен Торғай езенінің бойын, Үлытау таулары және оған шектес көлдер өңі-рін қамтыды' Үлы жүз Оңтүстік-Шығыс Қазақстанды мекен-дедЫ

] Казақ хандықтарының XVIII ғасырдың алғашқы үштен біріндегі ішкі саяси еміріне тән нәрсе ортақ шешімге келуді талап еткен мәселелерді шешу үшін үш жүздің үшеуінің де мезгіл-^мезгіл өтіп отыратын біріккен жиналыстары еді. /Сұлтан және Қалыби билердің айтуынша, үш жүздің өйілдері жыл сайын мәслихат кұру үшін Сайрам маңындағы таулардағы Мәртөбе жотасына жиналып отырған. Мұнда «қай жерді қыс-тап, қай жерді жайлау керектігі, тыныштықты қалай сақтап, қалай соғысу керек екещгігі» ¹ туралы мәселелер талқыланды^ Қеңестерде кеші-қон жерлерді бөлу, көшіп-қонудың тәртібі, тай-па аралық және ру аралық дау-шарларды шешу, соғыс және бітімге келу, сыртқы қатынастар мәселелерімен қоса аса маңыз-ды экономикалық және саяси мәселелер бойынша шешімдер қабылданып отырды.

^>. *Жоңғар мемлекетінің күшеюі және қазақ-жоңғар қатынас-тарының шиеленісуі^УІП ғасырдың ең басынан бастап қазақ

/с хандықтары сыртқы саяси жағдайдың одан әрі шиеленісуінен туындаған ауыр күйзелістерге үшырадьцТәуке хан феодалдық

Қазақстанның Россияға қосылуыньщ тарихи алғы шарттары езара тартыстарды уақытша тыйып, үш жүздің үшеуінде де тыныштықты қалпына келтіріп, осы арқылы қазақ руларының қоныстарын сыртқы шапқыншылықтардан қауіпсіздендіре ал-ған еді. Деректемелерде айтылғандай ² , оның өз билігінде 80 мыңға тарта жауынгерінің болуы әлгіндей жетістікке жетуіне себепші болған еді. Алайда сұлтандардың ез алдына оқшаула-нып, билік үшін күресуі көп ұзамай бірлікті бүзды ³ , ал мұны көршілер дереу пайдаланды. Оңтустік-батыстан Жайық казак-тары қолдаған Волга қалмақтары шапқыншылықтар жасады; солтүстіктен Сібір казак-орыстары сұғынды; Жайық сыртындағьг жерлерге башқүрттар көз алартты ⁴ . Оңтүстіктен қазақтарды ортаазиялық хандықтардың (Бұхара, Хиуа) феодалдары ығыс-тырды. Алайда қазақ халқына неғүрлым, қатерлі қауіп шьг-ғыстан - күшті әрі агрессияшыл әскери-феодалдық Жоңғария' хандығы тарапынан тенді.

{Қазақ және жоңғар билеушілері арасындағы күрес жүз жылдан астам уақытқа созылдьі^ Оның негізі жайылымдар үшін талас болған еді( Малдың көтТеюіне байланысты көшпелілер мал өсіру ендірісі үшін қажет территорияны кеңейтіп отыруға мәжбүр болды \. Өндірістің қарапайым техникасы жағдайында ¹ кәшпелі мал есіру шаруашылығы жайылымдық жерлерді үнемі' ұлғайтып отыру негізінде ғана дами алатын еді. Қарауындағьг жайылымдық өңірлер хандар мен басқа да мальг көп адамдар-ды қанағаттандырудан қалып, бос алқаптардың бәрі таусыльг-сымен, феодалдық иеліктер мен жайылымдық жерлерді қайта бөлу үшін күрес ылғи болып тұрды. [Жоңғар феодалдарының жайылым іздеген экспансиясы тек батысқа ғана бағдарлана" алатын еді, өйткені шығыста олар Цинь империясымен қақты-ғысты да, мұнда оларға, мәселен XVIII ғасырдың басындағьг сияіцьі қорғануға тура келді.

/Жоңғар қонтайшыларын жайылымдық жерлерге қоса Қа-зақстанның оңтүстігіндегі сауда-қоленер орталықтары қызық-тырдыЖ) ңтүстік Қазақстанның қалаларын басып алса, жоңғар феодаіщары сауда-қоленер орталықтарын ғана емес, сонымен бірге Қазақстанды Россиямен және Шығыс елдерімен байла-ныстыратын керуен жолдары өтетін территорияны да ала-алар едЛ/

Қазақ хандықтары мен жоңғар хандығы арасындағы қақ-тығыс бірден-бірге шиеленіскен және қантөгісті күреске айнал

ды/Жоңғар феодалдары қазақтарды жеңген үстіне жеңіп, адамдары мен малын айдап әкетіп, жайылымдары мен мал-•мүлкін тартып алып, кейде түгелдей бір рулар мен ауылдарды •қырып кетіп отырды/Толассыз сыртқы соқтығыстар мен ішкі и алауыздықтар ыдыратып әлсіздендірген қазақ халқы бұл уа-қытта адам айтқысыз алапаттар мен жоқшылықтарға душар болды. /

"Қазақтардың XVIII ғасырдың басындағы халін Ш. Ш. Уә-лиханов былай деп сипаттады: «XVIII ғасырдың алғашқы он жылдығы қырғыз (қазақ. - Ред. ) халқының өміріндегі сұмдық уақыт болды. Жоңғарлар, Волга қалмақтары, Жайық казакта-ры мен башқұрттар жан-жақтан олардың ұлыстарын талқан-дап, малын айдап алып, тұтас семьяларымен тұтқынға әкетіп отырды» ⁶ .

уЖоңғар әскерлерінің Қазақстан жеріне басып кірген ірі әрекеті 1710-1711 жылдары болдыЛОның халықтың жанына қаншама батқандығын 1710 жылы~"Қарақұмда қазақ жүздері өкілдерінің жиналысы шақырылғанына қарап білуге болады, г-* >бұл жиында жасақтың басшысы болып Бөгенбай батыр сай-. ландьу «Ездер . . . ездерінің қорқақтығын көрсетіп . . . қонтайшы-ның мейірімділігін паналауды ұсынды. Басқалары үй-күйін тас-тап, Волганың сыртына қашып барып жан сақтағысы келді, ал енді біреулері қоян секілді жан-жаққа бытырап кетпекші бол-ды, талайы толқып жүрді, бірақ сол кезде ерлігімен әйгілі бол-ған ру басы Бөгенбай мұндай әрекеттердің бәрін тыйды*' ⁷ . Оның жалынды шақыруынан кейін жиналысқа қатысушылар «қасық қаны қалғанша бірін-бірі бірауыздан қорғауға күш біріктіруге» ұйғарды. Ант берілгеннен кейін «жұрттың бәрі дұға қылып, құрбандыққа шалынған ақбоз аттың етін жеп, өз одақ-тарш-іың мызғымайтынын көрсетісті»/.

^Қазақ жүздерінің күш біріктіруі арқасында Тәукенің әс-керлері біраз уақыт табысқа жеткен еді^ Халық жасағының от-рядтары айрылып қалған қоныстарды қайтарып алып қана қой-май, жоңғар билеушілерінің жерлеріне басып кіріп, көптеген тұтқын айдап әкелді. Алайда жүздердің бытыраңқылығы, ке-лісіп қимылдаудың болмауы, ішкі қарама-қайшылықтар және әр түрлі феодалдық топтардың бәсекелестігі тұтас халықтың күш-жігерін зая кетіріп отырдыйҒІ713 жылдың езінде-ақ жоңғар әскерлері жаңа шапқыншылық^рекеттер жасай бастады/ «Бұл

¹⁵ Валиханов Ч. Ч. Собр. соч. в 5-ти т. Т. I. Алма-Ата, 1961, с. 426.

⁷ Гавердовский Я. Обозрение киргиз-кайсацкой степи. Ч. II. Ленинград-
■ское отделение Института истории, СССР, коллекция 115. Собр. рукописных
книг, № 495, л. 52.

⁸ Диваеа А. Мавзолей Кок-Кесене. - Протоколы заседаний Туркестан-
•ского кружка любителей археологии, год. 10, 1905, Ташкент, с. 41.

қырғыз-кайсақ ордаларының бәрі, - деп жазды И. К. Кирил-лов, - ол қалмақтарды (жоңғарларды. - Ред. ) бірлесіп қимыл-даса жеңер еді. Ал оларда бір хан соғысса, екіншісі қалып қояды, сейтіп қалмақтарға ықпалын жүргізе алмайды» ⁹ .

XVIII ғасырдың 20-шы жылдарының басында Қазақстан-ның солтүстік-шығыс шекараларындағы жағдайдың шиеленіс-кенін И. Чередовтың статьялық тізімінің материалдары көрсе-теді ^І0 , бұларды майор Лихарев жоңғар қонтайшысы Цеван-Рабтанға жоңғарлардың іііекаралық орыс селолары мен сло-бодаларына шапқыншылық жасауы жөніндегі келіссездерге ар-нап^жолдаған болатын.

/сЗсындай қиын сыртқы саяси жағдайда неғұрлым көреген қазақ билеушілері мұндай қауіптен құтылудың амалы солтүс-тіктегі көрші - Россиямен одақ жасасуда деп білдь/ V- Г"І717 жылы Қайып пен Әбілқайыр 30 мың әсҚермен Жоң-ғар хандығына қарсы ірі жорық жасады/-Бірақ Аякөз өзенінде қазақ жасағы күйрей жеңілді^. Түпнұсқа деректерде керсетіл-гендей, * 1718 жылдың көктемшде жоңғар әскерлері Түркістан маңында Бөген, Шаян лсәне Арыс әзендерінде «қазақтарды тағы да қырған» '*. ■

Рас, XVIII ғасырдың басында Жоңғар хаядығының өзіне
Цинь билеушілерінің тарапынан шапқыншылыққа ұшырау қау-
пінің төнуі жоңғар билеушілерін қазақ жүздеріне қарсы не-
ғұрлым батыл әрекеттер жасаудан тежеп отырды. Бірақ 1722
жылы Қытай императоры Кансидің өлуінен кейін бұл қауіп
біраз уақыт азайды ¹³ . 1723 жылы жоңғар-қытай бітімі жасал-
ды ^н . Шығыстағы ез тылын кауіпсіздендіріп алғаннан кейін
жоңғар қонтайшысы қазақтармен соғысуға белсене әзірлене бас-
тады. ~- /Ц/ -^,

Алапат ауыр жылдар ¹ . ! Қазақ хандықтарының саяси быты-раңқылығын пайдаланып және алдағы соғысқа мұқият әзірле-ніп, жоңғар билеушілері 1723 жылы өз әскерлерін Қазақстан жеріне қаптаттьу Нақ осы жылы қазақтың ауызша аңызда-рында «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл-сұлама» деп аталған «сұрапыл апаттың» басталған жылы деп есептеледй'

^ Қапыда қалған қазактар үйлерін, мал-мүлкін тастап босьш

кетуге мәжбүр болды/ТКоңғар феодалдары халықты аямай қыр-ды, Талас, Боралдаи, Арыс, Шыршық, Сырдария өзендерінен өткен кезде талай адам өлді. / Қазақ рулары Сырдарияның ар-ғы бетінде ғана бас сауғалай * аламыз ба деген дәмемен соған қарай шұбырды. І

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.