Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы білім беру тарихын жүйелеудегі еңбектеріне тарихи-педагогикалық және теориялық талдау жасау және оларды қазіргі білім беру жүйесіне енгізу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
1. Ә.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуына әсер еткен жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.11
2. Ә.Сембаевтың мемлекет және қоғам қайраткері ретінде қалыптасуының негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.24
3. Ә.Сембаевтың Қазақстандағы мектептерде білім беру тарихын жүйелеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.38
4. Ә.Сембаевтың балалар үйiнiң жұмысын басқарудағы педагогикалық.ұйымдастырушылық қызметi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40.58
5.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59.61
6.Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62.65
1. Ә.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуына әсер еткен жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.11
2. Ә.Сембаевтың мемлекет және қоғам қайраткері ретінде қалыптасуының негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.24
3. Ә.Сембаевтың Қазақстандағы мектептерде білім беру тарихын жүйелеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.38
4. Ә.Сембаевтың балалар үйiнiң жұмысын басқарудағы педагогикалық.ұйымдастырушылық қызметi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40.58
5.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59.61
6.Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62.65
Зерттеудің көкейкестілігі. Тәуелсіз мемлекетіміздің жаңа қоғам жағдайындағы міндеттерінің бірі ұлттық құндылықтарымызды жаңаша зерделеп, оның озық тұстарын бүгінгі күн қажеттілігіне пайдалану әсіресе, еліміздің тарихи шежіресінде өзіндік қолтаңбаларын қалдырған, ұлттық мәдениетті және ғылымды дамытуға өз үлестерін қосқан дара тұлғалардың қоғамдық қызметтері мен шығармашылық мұраларын зерттеу нысанасына айналдыру өте өзекті болып отыр. Өйткені, тарихи-педагогикалық мұралар туралы білімді жетілдірмеу, білім беру жүйесіндегі маңызды мемлекеттік проблемалардың тиімді шешімін табуда қиындық туындатады.
Бұл жөнінде еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде: «Келешек ұрпақ өз кезегінде, жаңа басталған тарихымыздың ең бір күрделі кезеңінде тәуелсіз мемлекетіміздің қалыптасуына қазақ зиялыларының мейілінше игі үлес қосқанын дұрыс бағалауға тиіс, өйткені олар біздің ең жаңа тарихымыздың мәйегі іспеттес, кіндік тұлғалары», - дейді .
Біз зерттеуімізге нысана етіп алып отырған Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы білім беру тарихын жүйелеуі, педагогикалық мұрасы ерекше маңызды, өйткені оның тікелей қатынасуымен қазақстандық педагогика ғылымының қалыптасуы, қазақ мектептерінің пайда болуы мен даму тарихы және жоғары оқу орындарындағы мамандықтардың ашылуы, жетім балаларға арналған мектеп-интернеттар жұмысының жүйесі қаланған.
Сонымен, аталған ғалымдардың зерттеулеріне жасалған талдау, бізге Ә.Сембаевтың білім беру тарихын жүйелеудегі ұйымдастырушылық қызметтеріне бүгінгі күнге дейін арнайы зерттеу нысанасына алынып, зерттелмегендігіне көз жеткізді.
Бұл жөнінде еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде: «Келешек ұрпақ өз кезегінде, жаңа басталған тарихымыздың ең бір күрделі кезеңінде тәуелсіз мемлекетіміздің қалыптасуына қазақ зиялыларының мейілінше игі үлес қосқанын дұрыс бағалауға тиіс, өйткені олар біздің ең жаңа тарихымыздың мәйегі іспеттес, кіндік тұлғалары», - дейді .
Біз зерттеуімізге нысана етіп алып отырған Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы білім беру тарихын жүйелеуі, педагогикалық мұрасы ерекше маңызды, өйткені оның тікелей қатынасуымен қазақстандық педагогика ғылымының қалыптасуы, қазақ мектептерінің пайда болуы мен даму тарихы және жоғары оқу орындарындағы мамандықтардың ашылуы, жетім балаларға арналған мектеп-интернеттар жұмысының жүйесі қаланған.
Сонымен, аталған ғалымдардың зерттеулеріне жасалған талдау, бізге Ә.Сембаевтың білім беру тарихын жүйелеудегі ұйымдастырушылық қызметтеріне бүгінгі күнге дейін арнайы зерттеу нысанасына алынып, зерттелмегендігіне көз жеткізді.
1. Н.Ә.Назарбаев. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – Б. 176-179.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Юрист, 2004. – 11 б.
3. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. //Егемен Қазақстан, 1999. 11 маусым. – Б. 2-4.
4. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Білім бағдарламасы, - Алматы: Юрист, 2004. – 19 б.
5. Қазақстан Республикасының «Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. – Астана, 2004. – 45 б.
6. Қозыбаев М. Қазақстан тарихы. – Алматы: Рауан, 1992. – 244 б.
7. Ғабдуллин М. Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес. – Алматы: Мектеп, 1966. – 123 б.
8. Аюбаев К.К. Қазақстан мектептерінің тарихы және педагогикалық ой-пікірдің дамуы жөнінде агносиялық көрсеткіш. – Алматы, 1990. – 121 б.
9. Жарықбаев Қ. Ұлттық тәлім талабы // Қаз.әдебиеті, №4. 23 қаңтар, - Алматы. 1996. – Б. 28. 135. 134.
10. Сембаев Ә.І. Абай – қазақ халқының ұлы ағартушысы. Қазақстан мектебі. 1970. №7. – Б. 10-15.
11. Сембаев Ә.І. Ыбрай Алтынсарин – қазақ халқының көрнекті педагогы және ағартушысы. Қазақстан мектебі. 1967. №2. – Б. 5-12.
12. Сембаев Ә. Дарынды педагогика (С.Көбеевтің туғанына 90 жыл толуына) Қазақ мұғалімі. 1967. №11. – Б. 20-24.
13. Көбеев С. ОРындалған арман. – Алматы, 1954. – Б. 141-143.
14.Қалиұлы С. Жақсының аты өлмейді. Қазақстан мектебі. 1996. №3.
15. Қалиев С. Халық педагогикасы үлгілерін орта мектептегі оқу-тәрбие жұмысында қолданудың жолдары. – Алматы, 1987. – 89 б.
16. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие (жоғарғы оқу орнының студенттеріне арналған оқу құралы) – Алматы, 1995. – 232 б.
17. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. – Алматы: РБК, 1997. – 141 б.
18. Наурызбай Ж. Научно-педагогические основы этнокультуного образования школьников: Дис. …канд.пед.наук. – Алматы, 1997. – 357 с.
19. Калыбекова А.А. Казахские народные традиции в музыкально-эстетическом воспитании детей. – Алматы: Рауан, 1993. – 123 с.
20. Шалғынбаева Қ.Қ. Қазақ халық педагогикасындағы еңбек тәрбиесі: Пед.ғыл.докт.дисс.автореф. – Алматы, 2006. – 39 б.
21. Тұрсынова А.Б. Халел Досмұхамедұлының педагогикалық мұрасы: Пед.ғыл.канд. ...дис. – Алматы, 1997. – 134 б.
22. Бөлеев Қ. Қазақтың халық педагогикасы. – Жамбыл, 1993. – 20 б.
23. Әлсатов Т. М. Қазақ хандығы тұсындағы тәлімдік ойлардың дамуы (XVIII ғғ.). – Алматы: Ғылым, 1999. – 198 б.
24. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Оқу құралы. – Астана, ЕАУ, 1998. – 278 б.
25. Ыбыраимжанов Қ.Т. Ахмет Байтұрсыновтың бастауыш мектеп жайлы педагогикалық мұралары: пед.ғыл.канд.дисс.автореф. – Алматы, 2001. – 22 б.
26. Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика элементтерін пайдалану: Пед.ғыл.канд. ...дис. – Алматы, 1995. – 127 б.
27. Бержанов Қ. Тәрбие мен білім бередің бірлігі. – Алматы, 1973. – 140
28. Тажибаев Т. Воспитание казахских детей в аулах и школы Казахстана. В кн.: Очерки истории школы и педагогической мысли народов СССР. XVIII в. первая половина ХІХ века. – М.: Педагогика, 1973. – 56 с.
29. Ситдыков А.С. Педагогические идеи и просветительская деятельность И.Алтынсарина. 2-е изд. – Алма-Ата, 1968. – 110 с.
30. Лемберг Р.Г. Методы обучения в школе. – Алматы, 1958. – 93 с.
31. Храпченков Г.М. Каким должен быть курс «Истории школы и педагогической мысли Республики Казахстан?» - Вестник научно-педагогического центра, АГУ им.Абая. 1993. №11.
32. Құнантаева К.Қ. Қазақстанда білім беру ісінің дамуы (1917-200 жж.). – Алматы, 2003. – 193 б.
33. Садықов Т.С. Тарих тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 136 б.
34. Ержанова Р.Ж. Жастардың өмірлік белсенді позициясы. – Алматы, 1985. – 120 б.
35. Айтмамбетова Б.Р. Оқыту процесін ұйымдастыру. – Алматы, 1991. – 23 б.
36. Кусаинов А.А. Проблемы совершенствования системы образования Республики Казахстан. – Алматы, Саясат-Политика. 1. Сейталиев Қ. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986. – 140 б. 995. №6. – С. 33-44.
37. Храпченков В.Г. Тенденции и особенности развития всеобщего среднего образования в Казахстане. – Алматы: Гылым, 1996. – 224 с.
38. Ахметова Г.К. Трансформация образовательного идеала в подготовке учительских кадров в республике Казахстан. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 203 с.
39. Альмухамбетов Б.А. Эстетическое воспитание учащихся IV-VII классов средствами национального изобразительного искусства: Дис. …канд.пед.наук. – Алматы, 1991. – 130 с.
40. Қазмағамбетов А.Г. Научно-педагогические основы формирования системы оценочных притязании школьников в учебном процессе. Дисс... доктр.пед.наук. – Алматы, 1999. – 269 с.
41. Омар Е.О. Қазақстандағы мектептен тыс мекемелер: қалыптасуы, дамуы. – Алматы: «Рауан», 2001. – Б. 181-206.
46. Сембаев Ә.І. Орталық Қазақстандағы халық ағарту ісі. Халық мұғалімі. №7. 1949. – Б. 15-18.
47. Сембеав Ә.І. Қазақ Совет мектебінің тарихы. «Мектеп», 1967. – 394 б.
48. Қирабаев С.С. Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, ұстаз-педагог, педагогика ғылымдарының докторы, КСРО Педагогика Ғылымдары Академиясының корреспондент-мүшесі, Қазақстан ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, профессор Ә.І.Сембаевтың 100-жылдық мерейтойына арналған «Қазақстан Республикасындағы білімнің даму тарихы мен қәзіргі тенденциялары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары (25-26 ақпан). – Алматы, 2005. – Б. 40-45.
49. Г.Т. Тоққұлова. Соғыстан кейінгі жылдардағы Қазақстанның халық-ағарту жұмыстары. Т.Рысқұлов оқуы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Алматы 2008 ж. 9 б
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Юрист, 2004. – 11 б.
3. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. //Егемен Қазақстан, 1999. 11 маусым. – Б. 2-4.
4. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Білім бағдарламасы, - Алматы: Юрист, 2004. – 19 б.
5. Қазақстан Республикасының «Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. – Астана, 2004. – 45 б.
6. Қозыбаев М. Қазақстан тарихы. – Алматы: Рауан, 1992. – 244 б.
7. Ғабдуллин М. Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес. – Алматы: Мектеп, 1966. – 123 б.
8. Аюбаев К.К. Қазақстан мектептерінің тарихы және педагогикалық ой-пікірдің дамуы жөнінде агносиялық көрсеткіш. – Алматы, 1990. – 121 б.
9. Жарықбаев Қ. Ұлттық тәлім талабы // Қаз.әдебиеті, №4. 23 қаңтар, - Алматы. 1996. – Б. 28. 135. 134.
10. Сембаев Ә.І. Абай – қазақ халқының ұлы ағартушысы. Қазақстан мектебі. 1970. №7. – Б. 10-15.
11. Сембаев Ә.І. Ыбрай Алтынсарин – қазақ халқының көрнекті педагогы және ағартушысы. Қазақстан мектебі. 1967. №2. – Б. 5-12.
12. Сембаев Ә. Дарынды педагогика (С.Көбеевтің туғанына 90 жыл толуына) Қазақ мұғалімі. 1967. №11. – Б. 20-24.
13. Көбеев С. ОРындалған арман. – Алматы, 1954. – Б. 141-143.
14.Қалиұлы С. Жақсының аты өлмейді. Қазақстан мектебі. 1996. №3.
15. Қалиев С. Халық педагогикасы үлгілерін орта мектептегі оқу-тәрбие жұмысында қолданудың жолдары. – Алматы, 1987. – 89 б.
16. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие (жоғарғы оқу орнының студенттеріне арналған оқу құралы) – Алматы, 1995. – 232 б.
17. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. – Алматы: РБК, 1997. – 141 б.
18. Наурызбай Ж. Научно-педагогические основы этнокультуного образования школьников: Дис. …канд.пед.наук. – Алматы, 1997. – 357 с.
19. Калыбекова А.А. Казахские народные традиции в музыкально-эстетическом воспитании детей. – Алматы: Рауан, 1993. – 123 с.
20. Шалғынбаева Қ.Қ. Қазақ халық педагогикасындағы еңбек тәрбиесі: Пед.ғыл.докт.дисс.автореф. – Алматы, 2006. – 39 б.
21. Тұрсынова А.Б. Халел Досмұхамедұлының педагогикалық мұрасы: Пед.ғыл.канд. ...дис. – Алматы, 1997. – 134 б.
22. Бөлеев Қ. Қазақтың халық педагогикасы. – Жамбыл, 1993. – 20 б.
23. Әлсатов Т. М. Қазақ хандығы тұсындағы тәлімдік ойлардың дамуы (XVIII ғғ.). – Алматы: Ғылым, 1999. – 198 б.
24. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Оқу құралы. – Астана, ЕАУ, 1998. – 278 б.
25. Ыбыраимжанов Қ.Т. Ахмет Байтұрсыновтың бастауыш мектеп жайлы педагогикалық мұралары: пед.ғыл.канд.дисс.автореф. – Алматы, 2001. – 22 б.
26. Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика элементтерін пайдалану: Пед.ғыл.канд. ...дис. – Алматы, 1995. – 127 б.
27. Бержанов Қ. Тәрбие мен білім бередің бірлігі. – Алматы, 1973. – 140
28. Тажибаев Т. Воспитание казахских детей в аулах и школы Казахстана. В кн.: Очерки истории школы и педагогической мысли народов СССР. XVIII в. первая половина ХІХ века. – М.: Педагогика, 1973. – 56 с.
29. Ситдыков А.С. Педагогические идеи и просветительская деятельность И.Алтынсарина. 2-е изд. – Алма-Ата, 1968. – 110 с.
30. Лемберг Р.Г. Методы обучения в школе. – Алматы, 1958. – 93 с.
31. Храпченков Г.М. Каким должен быть курс «Истории школы и педагогической мысли Республики Казахстан?» - Вестник научно-педагогического центра, АГУ им.Абая. 1993. №11.
32. Құнантаева К.Қ. Қазақстанда білім беру ісінің дамуы (1917-200 жж.). – Алматы, 2003. – 193 б.
33. Садықов Т.С. Тарих тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 136 б.
34. Ержанова Р.Ж. Жастардың өмірлік белсенді позициясы. – Алматы, 1985. – 120 б.
35. Айтмамбетова Б.Р. Оқыту процесін ұйымдастыру. – Алматы, 1991. – 23 б.
36. Кусаинов А.А. Проблемы совершенствования системы образования Республики Казахстан. – Алматы, Саясат-Политика. 1. Сейталиев Қ. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986. – 140 б. 995. №6. – С. 33-44.
37. Храпченков В.Г. Тенденции и особенности развития всеобщего среднего образования в Казахстане. – Алматы: Гылым, 1996. – 224 с.
38. Ахметова Г.К. Трансформация образовательного идеала в подготовке учительских кадров в республике Казахстан. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 203 с.
39. Альмухамбетов Б.А. Эстетическое воспитание учащихся IV-VII классов средствами национального изобразительного искусства: Дис. …канд.пед.наук. – Алматы, 1991. – 130 с.
40. Қазмағамбетов А.Г. Научно-педагогические основы формирования системы оценочных притязании школьников в учебном процессе. Дисс... доктр.пед.наук. – Алматы, 1999. – 269 с.
41. Омар Е.О. Қазақстандағы мектептен тыс мекемелер: қалыптасуы, дамуы. – Алматы: «Рауан», 2001. – Б. 181-206.
46. Сембаев Ә.І. Орталық Қазақстандағы халық ағарту ісі. Халық мұғалімі. №7. 1949. – Б. 15-18.
47. Сембеав Ә.І. Қазақ Совет мектебінің тарихы. «Мектеп», 1967. – 394 б.
48. Қирабаев С.С. Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, ұстаз-педагог, педагогика ғылымдарының докторы, КСРО Педагогика Ғылымдары Академиясының корреспондент-мүшесі, Қазақстан ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, профессор Ә.І.Сембаевтың 100-жылдық мерейтойына арналған «Қазақстан Республикасындағы білімнің даму тарихы мен қәзіргі тенденциялары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары (25-26 ақпан). – Алматы, 2005. – Б. 40-45.
49. Г.Т. Тоққұлова. Соғыстан кейінгі жылдардағы Қазақстанның халық-ағарту жұмыстары. Т.Рысқұлов оқуы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Алматы 2008 ж. 9 б
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
1. Ә.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуына әсер еткен жағдайлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-11
2. Ә.Сембаевтың мемлекет және қоғам қайраткері ретінде қалыптасуының
негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 12- 24
3. Ә.Сембаевтың Қазақстандағы мектептерде білім беру тарихын
жүйелеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-38
4. Ә.Сембаевтың балалар үйiнiң жұмысын басқарудағы педагогикалық-
ұйымдастырушылық
қызметi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .40-58
5.Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .59-61
6.Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62-65
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Тәуелсіз мемлекетіміздің жаңа қоғам
жағдайындағы міндеттерінің бірі ұлттық құндылықтарымызды жаңаша зерделеп,
оның озық тұстарын бүгінгі күн қажеттілігіне пайдалану
әсіресе, еліміздің тарихи шежіресінде өзіндік қолтаңбаларын қалдырған,
ұлттық мәдениетті және ғылымды дамытуға өз үлестерін қосқан дара
тұлғалардың қоғамдық қызметтері мен шығармашылық мұраларын зерттеу
нысанасына айналдыру өте өзекті болып отыр. Өйткені, тарихи-педагогикалық
мұралар туралы білімді жетілдірмеу, білім беру жүйесіндегі маңызды
мемлекеттік проблемалардың тиімді шешімін табуда қиындық туындатады.
Бұл жөнінде еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих
толқынында атты еңбегінде: Келешек ұрпақ өз кезегінде, жаңа басталған
тарихымыздың ең бір күрделі кезеңінде тәуелсіз мемлекетіміздің қалыптасуына
қазақ зиялыларының мейілінше игі үлес қосқанын дұрыс бағалауға тиіс,
өйткені олар біздің ең жаңа тарихымыздың мәйегі іспеттес, кіндік
тұлғалары, - дейді .
Біз зерттеуімізге нысана етіп алып отырған Ә.І.Сембаевтың
Қазақстандағы білім беру тарихын жүйелеуі, педагогикалық мұрасы ерекше
маңызды, өйткені оның тікелей қатынасуымен қазақстандық педагогика
ғылымының қалыптасуы, қазақ мектептерінің пайда болуы мен даму тарихы және
жоғары оқу орындарындағы мамандықтардың ашылуы, жетім балаларға арналған
мектеп-интернеттар жұмысының жүйесі қаланған.
Сонымен, аталған ғалымдардың зерттеулеріне жасалған талдау, бізге
Ә.Сембаевтың білім беру тарихын жүйелеудегі ұйымдастырушылық қызметтеріне
бүгінгі күнге дейін арнайы зерттеу нысанасына алынып, зерттелмегендігіне
көз жеткізді.
Алайда, Қазақстанның оқу-ағарту ісі мен ғылымының қалыптасуына және
білім беру мекемелерінің даму тарихына ерекше мән беріп ғылыми тұрғыдан
зерттеген қоғам, мемлекет қайраткері болған Ә.І.Сембаевтың білім беру
тарихын жүйелеуі, ұйымдастырушылық қызметтерінің тарихи-педагогикалық
әдебиеттерде және қазіргі заман талабына сай педагогикалық теория мен
практикасында жеткілікті түрде зерттелмеуінің арасында; педагогикалық
мұрасын білім беру жүйесінің оқу-тәрбие үрдісіне ендіруге арналған арнайы
нұсқаулардың жоқтығының арасында қарама-қайшылық бар екендігі анық
байқалады. Осы қайшылықтарды шешу бізге зерттеу проблемасын анықтап,
тақырыпты Қазақстанда XX ғасырдың 40 жылдарындағы педагогиканың даму
тарихына үлес қосқан педагог-ғалым Ә.Сембаевтың еқоғамдық-ағартушылық
қызметі деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты - Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы білім беру тарихын
жүйелеудегі еңбектеріне тарихи-педагогикалық және теориялық талдау жасау
және оларды қазіргі білім беру жүйесіне енгізу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Ә.І.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуындағы саяси және экономикалық
жағдайлар.
2. Ә.І.Сембаевтың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы білім беру жүйесіндегі
оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру.
3. Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы мектептердің білім беру тарихын
ұйымдастырудағы оқу-тәрбие үдерісін жүйелеу.
Зерттеудің нысанасы - Ә.І.Сембаевтың білім беру тарихындағы
педагогикалық-ұйымдастырушылық қызметі.
Зерттеудің пәні - Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы мектептерде білім беру
тарихын жүйелеуі.
1. Ә.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуына әсер еткен жағдайлар
Тарихтың шұғыл бұрылыстарында, саяси және әлеуметтік-экономикалық
құрылым мен қарым-қатынас түбегейлі өзгеріске ұшырағанда, қоғам бұрынғы
идеологиялық көзқарастар жүйесінен бас тартады, оны ауыстырады. Бүгінде бұл
- барлық посткеңестік мемлекеттерге, соның ішінде Қазақстанға да тән
құбылыс. Педагогикалық ғылымдарда бұл базалық компонентті марксистік
философияға негізделген әдіснамадан бас тартудан көрініп отыр. Біздің
тарихымыздың кеңестік кезеңінде әлеуметтік-формациялық (әлеуметтік таптық)
әдісті абсолютке айналдырып, тарихи-мәдени әдістің рөлін кемітіп, көптеген
марксистік философиялық және әдіснамалық доктриналарды абсолюттендіріп және
догмаға айналдырып, ал мұның өзі тарихи және басқа ғылыми зерттеулердің
нәтижелерін бұрмалап, жалғандыққа ұрындырғаны баршамызға мәлім .
Тәуелсіз мемлекетіміздің әлеуметтік-эканомикалық жүйесі
түбегейлі өзгерістерге ұшырап, біраз үрдісті даму жолына түсіп жатқан
шағында рухани өмірімізде күні өткен Кеңес үкіметі тұсындағы білім мен
ғылымның дамуына сыңаржақты теріс пікірлер айтылып жатқаны белгілі. Алайда,
бүгінгі мемлекет білім мен ғылым тұтқасын ұстап отырған азаматтарымыз, сол
кеңестік дәуірде білім алып бүгінгі мемлекет қайраткерлері деңгейіне
көтеріліп отырғанын ұмытқандай. Алдағы уақытта олардың орнын батыстан білім
алып келген жастарымыз алмастыратынын ескерсек, кеңес дәуірдегі ғұлама
ғалымдар мен қоғакм қайраткері болған, бүгінгі күннің кірпішін қалаған
тұлғаларымыз ұмыт болама деген күдік ой туады. Алайда, қоғамдық өміріміздің
қай саласы болмасын, ұрпақтар сабақтастығына жүгінетіні белгілі.Олай болса,
неге біз ғасырға жуық тарихымыздағы елдің елдігін паш еткен есімдерді естен
шығармауымыз керек.Осындай адамдар қатарына қазіргі қауырт заманның
қалтарыстарында ұмытыла бастаған кешегі байсалды басшы, үлкен ғалым, кеңес
дәуіріндегі оқу-ағарту саласы ұйымдастырушыларының бірі болған Әбдіхамит
Ібнияұлы Сембаевты жатқызуымызға болады.
1905 жылы қаңтар айында бұрынғы Жезқазған облысының Шет ауданына
қарасты Қарабұлақ селосында дүниеге келген Әбдіхамит Ібнияұлы Сембаев-
Қазақстанда педагогика ғылымын дамытуға зор үлес қосқан, қазақ орта
мектебінің қалыптасып өркендеуіне айрықша ықпал еткен тарихи тұлға. Ол
еңбекқор ағартушы, көрнекті ғалым, шебер ұйымдастырушы. Оның еңбек жолының
ерекшелігі: ауыл мұғалімінен оқу министіріне дейін өсуінде, партия, кеңес
жүйесіндегі лауазымдарға қызықпай, тек білім саласында айрықша ынта
жігермен жемісті қызмет етуінде.
Тарихи-педагогикалық құбылыс ретінде адамдардың тағдырына айтарлықтай
әсерін тигізген тарихи оқиғалар, белгілі бір әлеуметтік-саяси себептермен
бір кездері, бір аймақта жекелеген халықтардың басынан өткен үдерістер
мүлде айтылмады. Осыған байланысты, зерттеуіміздің міндеттеріне сәйкес,
бізге педагогикалық зерттеулерде қалыптасқан дәстүрлі стереотиптерден
ауытқуға тура келді, мұнда әлеуметтік-экономикалық және басқа алғышарттар
қорытындыланды нақты бір тұлғаға қатысты мәселелерді қамтымады.
Қазақстандық ғалым Г.М.Храпченков: Педагогика тарихының әдіснамасы
тұтас тарихи-педагогикалық үдерістің компоненттік құрамы мен құрылымының
сипаттамасын объективті ғылыми-тарихи тұрғыдан зерттеуді талап етеді, тек
сонда ғана педагогиканың тарихы өзінің: а) теориялық-танымдық; б)
әлеуметтік және аксиологиялық; в) дәлелдемелік және критерийлік; г)
эвристикалық және болжамдық; д) тәрбиелік міндетін атқара алады. Сөйтіп,
педагогика тарихы мен қазіргі заман бірлігі тұтас тарихи- педагогикалық
үдерісте, оның уақыттық компоненттерін құрастыратын ішкі бірлікпен
анықталады: өткен тарихи-педагогикалық - қазіргі заманғы - педагогикалық
болашақ, бұлардың ешқайсысы да бір-бірінен бөлек жемісті зерттеле алмайды,
- дейді.
Олай болса, Ә. Сембаевтың қалыптасуына ықпалын тигізген саяси және
әлеуметтік-экономикалық ахуалдағы әрбір тарихи-педагогикалық құбылысты жеке
дара қарастыру қажеттігі шығады. Мұрағат мағлұматтарының көптеген
материалдарына, күнделікті баспа сөзге, жақын туыстарының естеліктеріне
сүйеніп, Ә.Сембаев тұлғасының қалыптасуына әсер еткен тарихи алғышарттарды
былайша бөліп қарастыруға болады:
1. Ұлы Қазан төңкерісіне дейінгі қоғамның саяси және әлеуметтік-
экономикалық жағдайлары;
2. Ұлы Қазан төңкерісінен кейінгі және бейбіт құрылыс кезеңіндегіқоғамның
саяси әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағдайлар.
Біздің көзқарасымыз бойынша, бірінші тарихи алғышарт- Ә.І.Сембаевтың
балалық-жастық шағындағы жағымды әлеуметтік-мәдени ахуалмен байланысты. Ал,
екінші тарихи алғышарт - Ә.І.Сембаевтың елдегі саяси, әлеуметтік-
экономикалық оқиғаларға белсене араласа бастаған, толыса бастаған шағымен
айрықшаланады. 40-шы жылдардан кейінгі мемлекет өміріндегі саяси-әлеуметтік-
экономикалық ахуалды біз, Ә.І.Сембаев тұлғасының қалыптасуына ықпал еткен
кезең ретінде өз зерттеуімізге енгізген жоқпыз. Себебі бұл кезеңде ол өзі
осы ахуалды қалыптастыруға белсене қатысушы тұлғаға айналған еді.
Осылайша кеңістік уақытты бөліп қарастыру, оның ұқсастығы мен
зерттелуі, біздің көзқарасымыз бойынша, Ә.І.Сембаев тұлғасының қалыптасуына
қоғамның саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайлары шынайы және құнды
ғылыми мағлұматтар береді.
Ресейден ағылған көш Қазақстанның ұлттық құрамын ғана өзгертіп қоймай,
жергілікті этносқа қатысты ауыр демографиялық салдарларға әкеп соқтырды.
Біріншіден, өкімет көптеген қазақ ауылдарын шаруашылыққа қолайлы
жерлерін босқындарға босатып беруге мәжбүр етті. Жерсіз қалған оны не жаңа
қожайындарынан жалға алуға тиіс болды, не оңтүстікке қарай шөл, шөлейт
аймақтарға көшуге тура келді. Екіншіден, қазақтардың күн көрісі нашарлап,
әр түрлі эпидемиологиялық ауруларға ұшырады, өлім көбейді. Жалпы XX ғасыр
басындагы этникалық үдеріс қауіпті болды, өкіметтің әрекеті көбіне
арандатуға кұрылды. Әлеуметтік қарым-қатнас көбіне этникалық атрибуттармен
бүркемеленді. Шовинизм стихиялық ұлтшылдықты қоздырды.
Сонымен қатар, капитализмнің кең дамуы және халық ағарту саласындағы
реформалар қазақ қоғамында мүлде жаңа құндылықтар тудырды. Дәстүрлі саяси
институттары болмауы салдарынан бөлшектенген рулар мен тайпалардың
стихиялық тобына айналған, көшпелі дағдарысынан жұтауға айналған тауарлы-
ақша қатынасы мен ағарту ісінің кеңеюі барысында жаңа ұлт қалыптасады.Бұл
үдерістің белгісі деп зиялылар мен сауда буржуазиясының пайда болуын
айтуға болады. Көп реттерде XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ зиялыларыны
бұрынғы ақсүйек отбасыларынан шыққан. Бұл жерде тек ұрпақ жалғастығы ғана
емес, сонымен бірге адалдық, халық тағдырына жауаптылық, ой-арманының
тазалығы сияқты оларға тән бірқатар қасиеттер болды. Зиялы қауымның
көзқарасы әсіресе тұңғыш газет-журналдар: Қазақ Айқап беттерінде айқын
бейнеленді. Онда орыс-қазақ мектептерінің мұғалімдері, сол сияқты
Петербург, Мәскеу, Қазан Жоғары оқу орындарын бітірген алғашқы қазақ
зиялыларының ой-пікілерін білдірді. И.Букин көшпенді халық балаларының
дене және ақыл-ой тәрбиелері жөнінде бірқатар мақалалар жазды. О.Альджанов
Қырғыз балаларының тәрбиесі туралы мақаласында: тәрбиенің жан-жақты,
физикалық және ақыл-ой дамуын қамтитын, тәрбие мақсаты-адамды үйлесімді
дамыту, жетілдіруге үнемі ұмтылыс болуға тиіс, екенін айтты.
Бұл дәуір қазақтарының мәдениеті ұлттық дәстүрді, салт-сананы және
өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеудің дәстүрін барынша сақтап, дамытқан
күйінше қалды, осындай қатал әлеуметтік-тұрмыстың жағдайда адамның
физикалық, адамгершілік, ұлтжандылық, елжандылық қалыптасуы мен дамуы жүріп
жатты. Мұны мынадай әлеуметтік-тұрмыстық ахуалдан көруімізге болады:
Қазақтардың киім киісінде қоғам өміріндегі өзгерістердің әсері
байқалады, татар мәдениетінің ықпалы күшті. Егер ғасыр басында жібек,
барқыт, атлас, әсіресе дүрия (жартылай жібек) материалынан тігілген
ортаазиялық өндірісті артық санаса, ғасыр соңында орыстардың фабрикадан
шығарылған маталары көбірек енеді. Қазақтардың ескілікті киім формасы-
саптама (ұзын қонышты етік), сәукеле (келіншектің бас киімі), айыр қалпақ
(еркектердің шошақ бас киімі) - біртіндеп қолданудан шыға бастады.
ХХ ғасыр басында далалық аймақтарға әлеуметтік–демократиялық
идеялардың жаңа толқыны ене бастаған дәуірде, аймақтық педагогикалық ой-
пікірлер тиімді дами бастады. Қоғамдық аренаға ағартушылардың жаңа ұрпағы
келіп шықты, олар алдыңғы оқымыстылардың матералистік көзқарастарын лайықты
дамытты, сөйтіп, оқыту мен тәрбиелеу саласына жаңа идеялар мен
көзқарастар әкелді. Мысалы, қазақ ағартушысы Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-
1920) Социализм, Адасқан өмір, Қазақтарға білім беру мен оқыту қандай
күйде шығармаларында дидактика мәселелері бойынша нақты идеялар айтты,
балаларды оқыту, олардың жасерекшеліктерін ескеру, келешек ұрпақты
тәрбиелеудегі ана тілінің басты фактор және құрал екендігін, өз білімін
жетілдірудің ролі туралы, қазақтар үшін орыс тілін үйретудің маңызы туралы
тың пікірлер білдірді. Ескі діни мектеп оқуын сынай келіп, ол жаңаша оқу
туралы бірқатар ой-пікілер айтты. Білімді игеруге ақыл мен ынта керек,
ақылмен мәнін түсінбей, құр жаттау - пайдасыз, ғылым тек ынта қойған мен
ақылы жеткенге ғана бағынады, ол байлардың жалқау, ынтасыз балаларының
үлесі емес. Сол жылдары қазақ педагогикасының кейбір мәселелері бойынша
ақын-жазушылар С.Көбеев (1878-1956), С.Дөнентаев (1894-1938), Б.Өтетілеуов,
М.Сералин, Ә.Диваев, М-Ж.Көпеев, Ш.Құдайбердиев, мұғалімдер Ғ.Балғымбаев,
Н.Құлжанова, М.Қашимов және т.б.өздерінің педагогикалық ой-пікірлерін
білдірді.
Егер, ТМД және Қазақстанның тарихи дамуындағы тағы бір маңызды
ақиқатты ескермесек, Ә.Сембаевтың өмірінде мәнді, тіпті кей реттерде
негізгі роль атқарған шындықты айтпасақ, онда Ә.І.Сембаевтың аталған
дәуірдегі тұлғалық қалыптасуына әсер еткен саяси, әлеуметтік-экономикалық
жағдайлар толық болмас еді деп ойлаймыз.
Сондықтан да біз, тарихи-педагогикалық зерттеулердің негізгі бір
принципіне, атап айтсақ тарихилық принципіне сүйенеміз. Осы орайда
Г.М.Храпченков былай дейді: тарихилық принцип – тарихи-педагогикалық
құбылыстардың туындауымен даму динамикасының, олардың нақты-тарихи
шарттармен байланысысының бар екенін және жұмыс істеуін зерттеудің факторы
ретінде көрініс береді. Тарихилық, тарихи-педагогикалық құбылыстардың
қалыптасуындағы және дамуындағы, өтуіндегі ғылыми-шынайы бейнелердің
жалпылығын және ерекшелілігін талап етеді, не тарихи уақыттың өзіндік
ерекшелігін ескере отырып өткеннің сипаттамасын қамтамасыз етеді. Тарихи
уақыт нақты бір педагогикалық құбылыстар мен деректі объективті ғылыми
тұрғыдан ашып беруді талап етеді, даму үстіндегі тарихи-педагогикалық
ақиқатты тануды қажет етеді. Тарихи уақыт статикада және динамикада
қарастырылады. Бұл адамзат қоғамының тарихи дамуымен, оның педагогикалық
институтттары,сондай-ақ, тарихи-педагогикалық үдерістің өзіндік даму
динамикасымен және ерекшклігімен байланысты. Бұл тарихи-педагогикалық
шындықты нақтылауға және оның ғылыми-объективті сипатын жасауға мүмкіндік
береді - дейді.
20-30 жылдары республикадағы білім беру мен мәдениет саласында ғылым,
мәдениет пен білім беруді дамытумен Наркомпростың Академиялық орталығы,
кейіннен қайта құрылған Ғылыми-әдістемелік кеңес айналысты. Фольклорды,
тұрмыс-тіршілік пен қолданбалы өнерді зерттеумен (қазақтардың) Қырғыз
өлкесін зерттеу Қоғамы деп қайта аталған мекеме айналысты.
Ол жылдары қазақ педагог-ғалымдары өз назарын, ең алдымен, қазақ
ағартушыларының педагогикалық мұраларын зерттеуге бағыттады, орыс және
батыс европалық классиктердің озық идеяларын таратуға күш салды.
(Я.А.Коменский, И.Г.Песталоций, И.Г.Гербарт, К.Д.Ушинский және т.б.),
Қазақстанның оқу-ағарту саласын және мектебін дамыту жобасын жасауға назар
аударды. Қазақ тілінде басылған тұңғыш педагогикалық еңбек профессор
Ш.Н.Әлжановтың екі бөлімнен тұратын Маркстік-лениндік педогогикалық
хрестоматия кітабы болды (1935). Онда Қазақстандағы оқыту мен тәрбие,
ағарту міндеттеріне қатысты бірқатар ғылыми-педагогикалық ережелер
жарияланды, мәдени-ағарту жұмысының бірқатар тарихы мен практикасының
мағлұматтары келтірілді, алғаш рет қазақ педагогикалық терминологиясын
студенттер мен республиканың халық ағарту қызметкерлеріне арнап жасауға
әрекет жасалды. Республикада қазақ халқының педагогикалық мәдениетінің
өткен тарихын зерттеуге үлкен көңіл бөлінді. Ағартушы-демократтар Абай
Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық мұрасын
зерттеуге арналған, әлемдік және отандық педагогикалық ой-пікірінің
классиктерін зерттеуге арналған С.Балаубаева, И.Тәжібаев, С.Қожахметов,
А.Ситдыков сияқты қазақстандық ғалымдардың еңбектері оқырман қауымның кең
қолдауына ие болды. Олардың кейбірі еліміздегі халықтардың оқу-ағарту,
мектептер мен педагогика тарихын зерттеу кітаптарына енгізілді.
2. Ә.І.Сембаевтың мемлекет және қоғам қайраткері ретінде қалыптасуының
негізгі кезеңдері
Жеке тұлға, оның қалыптасуы және тәрбиеленуі тақырыбы философ-
ғалымдардың, саясатшылардың, ұстаздардың, заңгерлердің, ақын- жазушылардың
және суретшілердің үнемі назарында болды, бірақ қоғамның қазіргі тек
өзгерістерден тұратын сипаты Қазақстан Республикасының тәуелсіз саяси және
экономикалық қалыптасу кезеңінде оған ерекше мән беріп отыр. Білім берудің
жеке ұлттық үлгісін құрудың жаңа парадигмасының орталығында нақтылы адам,
соңғы мақсаты мен барлық айқындалған өзгертулердің қозғаушы күші – жеке
тұлға орнында болады.
Бүгінде жеке тұлғаның шығармашылықпен өздігінен жұмыс істеуі,
іскерлігі, қазіргі әлемдегі қайшылықтардың күрделі жүйесіне дағдылануы,
белсенділікті шыңдау қабілеттілігі, өзіне жауапкершілікті ала білуі,
қолайсыз жағдайларды жеңуі, қойылған мақсаттарға жетуі үшін өз мінез-
құлығын соған икемдеп, өзін қайта құруы сияқты сапалы қасиеттерінің
қоғамдық маңыздылығы жылдам өсті. Мұндай жеке тұлғаны қалыптастыру – оңай
міндет емес, ол тарихты, тарихи оқиғаларды бағалау тұрғысынан зерделей
білуді талап етеді.
Ғалымның өмірі мен шығармашылық, ғылыми-педагогикалық қызметіне
байланысты архивтік материалдарды зерттеу арқылы академик Ә.І.Сембаевтың
1905 жылы 1 қаңтарда Семей облысы Қаундрад болысы Қарабұлақ қыстағында
(қазір Қарағанды облысы, Шет ауданы, Қарабұлақ ауылы) малшының отбасында
дүниеге келгенін білдік. Әбдіхамит Сембаевтың 1870 жылы туылған әкесі
Ібния, дәулетті тұратын Сембай Ақсопыұлының (1817 жылы туған) он төрт
баласының бірі болды. Сембаевтардың гениологиясы туралы шөбересі Анғар
Смагулов былай деп жазады Арқа жеріндегі Бұқар жырау-болжаушы, Қара би-
бақсы, Жидебай батыр-жауырыншы, Жанысбай би – көреген, Ақ Сопы-әулие болған
адамдар. Жанысбай би – біздің бабамыз. Патша өкіметінің 1822 жылы
қабылдаған Сібір қазақтары туралы жарғысышыққан кезде Жанысбай Тазов би
болып турғандығына академик Ж.Ақылбаевтың басқаруымен шығарылған Шет
өңірінің тарихы атты кітапта келтірілген дерек бола алады дейді.
Жанысбайдың баласы Ақ сопы атанған, Қожа Ахмет Иассауи бабамыздың діни
ілімін мейлінше жоғары дәрежеде меңгерген өз заманының біртуар діндар
адамы еді.
Сембаевтар жанұясының шежірелік генеологиясының ретроспективасы
Әбдіхамит Сембаевтың ағартушы-педагог болып қалыптасуына жанұядағы жағдай
мен тәрбиенің рөлі маңызды болғанын көрсетеді. Әкесі Ібния мен атасы
Сембайдың арқасында жас жігіт Әбдіхамиттың оқуға деген ынта-ықыласы артып,
зайырлы, білімді гуманистің бойында тұлға ретіндегі өнегелік-этикалық,
эмоциялық-шығармашылық қасиеттері қалыптасты. Әбдіхамит Сембаевтың сол
кездері орысша білім алып, рухани деңгейі жоғары болғанына ағайын ағалары,
яғни әкесінің бауырлары жас балғынға пайдалы ықпалын тигізбей қойған жоқ.
Орысша-қазақша мектептегі және педагогикалық техникумдағы оқу оның ой-
өрісінің жоғарылап, орыс халқының мәдениеті мен тіліне ерекше сыйластығы
мен махаббатының артуына себеп болып, осы жағдай оның болашақ еңбектері мен
ғылыми-педагогикалық қызметінде айқын көрініс тапқаны анық.
Ә.Сембаев оқып жүрген кезінде оқу орнының қоғамдық өміріне белсене
араласты. Ол туралы О.П.Киреевамен бірге жазған Қазақстанның арнаулы орта
оқу орындарының оқушыларын оқыту мен тәрбиелеудің кейбір мәселелері (1976)
атты еңбегінде техникумның комсомол ұйымының хатшыларының бірі болғанын
айтады. Комсомол ұйымының көшбасшыларының белсенділігімен техникум
оқушылары ауыл тұрғындары арасында үлкен қоғамдық-тәрбие жұмыстарын
атқарды. Педагогикалық техникум қабырғасында Жойылсын сауатсыздық қоғамы
құрылып, олар өз алдына мәдени-ағартушылық мақсаттар қойды. Қоғам мүшелері
әсіресе жазғы мезгілде ауылдарды аралап, әсіресе ересек адамдар арасындағы
сауатсыздықты жоюмен шұғылданды. Осымен бір уақытта халық арасында үлкен
үгіт-насихат жұмыстарын жүргізіп, қазақ жастарын білім алуға шақырды,
мәдениет және оқу-ағарту саласында болып жатқан өзгерістердің мәнін
түсіндірді.
Семейдегі педагогикалық техникумын ойдағыдай аяқтаған Ә.Сембаев 1928
жылы ашылған қазақ мемлекеттік университетінде, 1930 жылдың аяғында Абай
атындағы қазақ педагогикалық институты болып өзгертілген оқу орнының химия-
биология факультетінде оқуын жалғастыруға рұқсат алды. Отбасылық жағдайының
тым қиындығына қарамастан, білімге деген құштарлығы артқан Әбдіхамит
қолында үш ұлы және қызы бар анасына көмектесуге тиісті болса да алыстағы
Алматыда оқуды жалғастыру туралы шешім қабылдайды. Мұның өзі Әбдіхамит
Сембаевтың жоғары білім алуға деген арман-тілегін көрсетсе керек. Және оның
бойындағы ұлы мақсаттарға ұмтылушылық қасиеттері де осы тұста айқын көрініс
тапса керек.
Сембаевтың Абай атындағы ҚазПИ-дің педагогикалық факультетіне –
республикадағы ең алғашқы оқу орынына түсуі оның ғылыми-педагогикалық және
философиялық-этикалық көзқарастарының қалыптасуына маңызды ықпал жасағанын
байқауға болады.
Студенттік жылдар қажымай-талмай ізденген жемісті оқу жылдарына
айналды. ҚазПИ-дегі оқу жылдарында ол Шоқан Уәлихановтың, Абай
Құнанбаевтың, Ыбырай Алтынсаринның, орыс ағартушы-демократтарының
К.Д.Ушинскийдің, Н.Чернышевскийдің, Н.Г.Добролюбовтың еңбектерімен танысып,
бұл оның жалпы және педагогикалық білімнің тереңдетуге және кеңейтуіне
негіз қалады.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің 70 жылдық мерейтойында ҚР ҰҒА-ның
корреспондент-мүшесі, профессор, ЖОО-нің бүгінгі ректоры Т.С.Садықовтың
сөйлеген сөзінен біз еліміздің ғылымының, білімінің және мәдениетінің
дамуына қомақты үлес қосқан белгілі мемлекет және қоғам қайраткерлері
арасында бұрынғы студенттерінің қатарынан Ә.Сембаевтың да аты аталғанының
куәсі болдық.
Ә.Сембаевтың, яғни 1928 жылы тұңғыш қабылданған студенттің атына
берілген студенттік куәлік және ҚазПИ-ді алғаш бітіруші (1931) түлектердің
суреті университет мұражайында ұқыпты сақталған.
Педагогикалық институтты 1931 жылы желтоқсанда аятқтағаннан кейін
химик-мұғалім Ә.Сембаев республиканың Қазақ Халық ағарту комиссариатының
аппаратына инспектор болып тағайындалады.
Ә.Сембаевтың жоғары оқу орнының оқытушысы ретіндегі ғылыми-
педагогикалық қызметі өте маңызды. Өзінің өмірбаянында: ...1923 жылдың
мамырында өз тілегім бойынша Голощекин атындағы Қазақ мемлекеттік дәнді
дақылдар институтына (қазіргі Қазақ Аграрлық университеті) жұмысқа келдім
деп жазады. Институт директоры жанындағы комиссия мәжілісінің 12.11.1923
жылғы шешімі негізінде (№1 хаттама) Әбдіхамит Сембаев неорганикалық химия
кафедрасына ассистент болып бекітілді. Екі жылдан кейін Ә.Сембаев Мирзоян
атындағы Қазақ Мемлекеттік ауылшаруашылық институтының ғылыми кеңесі
мәжілісінің шешімімен доцент лауазымына көтеріліп, ЖОО директорының оқу
істері жөніндегі орынбасары болып тағайындалады.
Ә.Сембаев директорының оқу істері жөніндегі орынбасары болып бес жыл
істеді. Бұл жылдар ішінде ол оқу процесін оқу-әдістемелік жағынан толық
жетілдіруге, яғни пән оқулықтарымен толық қамтамасыз ету бағытында ауқымды
жұмыстарды ұйымдастырды. Мамандықтар бойынша оқу жоспарлары студенттердің
сұрыптауымен және РСФСР-дегі ұқсас ЖОО-дарының пәндерін қосымша ендіру
жоспарларының үлгісімен жасалған болатын.
1940 жылғы 24 желтоқсандағы КСРО егін шаруашылығы одағы халық
комиссариатының №2873 бұйрығымен Әбдіхамит Ібнияұлы Сембаев Қазақ
ауылшаруашылық институтының директоры болып бекітіледі.
Институт директоры Ә.Сембаеватың өзінің басшылығымен ұйымдастырылған
оқытушы-профессорлар құрамының институтқа талапкерлерді іріктеу бағыттары
мақсатына арналған жұмысы дұрыс нәтижелерін берді. Дәл осылайша 1940-1941
оқу жылында 130 студенттің саны 400 адамға жетті. Профессор-оқытушылар
құрамы Мәскеуден, Ленинградтан және Киевтен келген өкілдермен толықты,
олардың арасында репрессияға ұшыраған ғалымдар да болды. Институттағы
профессор-оқытушылар құрамының жалпы саны 1940-1941 оқу жылында 60-қа
жеткізілді, оның ішінде 3 профессор және 10 ғылым кандидаты мен доценттер
болды .
Жалпыға мәлім, өткен жүз жылдықтың 20-50 жылдары еліміздің тарихындағы
қоғамдық-саяси өмірінің барлық жүйесін тоталитарлық тәртіп үстемдік
еткенімен сипатталады. Қазақстанда оның көрініс табуы, бұрынғы КСРО-ның
басқа да республикаларындағыдай күштеп ұжымдастыру кезеңімен және саяси
қуғын-сүргіннің трагедиялық оқиғаларымен ерекше есте қалды.
1921 жылдан бастап партиялық ұйымдарды буржуазиялық ұлтшылдардан,
ұлтшыл-ауытқушылардан тазалаудың басты кезеңі белең алған еді. Мұнда
белгілі мемлекет және қоғам қайраткерлерімен қатар қарапайым адамдар да
жалған айыпталулармен тұтқындалып, жазаланып жатты. Қуғын-сүргін толқыны
Сембаевтардың отбасына да, жеке Әбдіхамит Сембаевтың өзіне де келіп жетті.
1931 жылы немере ағасы Смағұлов Марғозы - әкесінің туған ағасы Смағұл
Сембаевтың баласы қуғынға ұшырап, тек 25 жылдан кейін ғана Ресейдің
түрмелерінде жазасын өтеп, айдаудан туған ауылына оралды. 1937 жылы 16
қазанда басқа немере ағасы, Марғозының туған кіші інісі Смағұлов Боранқұл
айыпталып, атып өлтірілген болатын.
Ә.Сембаевтың сырттай тыныш өмірі 1937 жылы қапасқа айналған болатын.
Жерлестерінің бірі институттың партия ұйымына 1927 жылдан партияға мүше
болған Ә.Сембаевты әлеуметтік тегін жасырып, партияны алдап жүр деп
айыптаған арыз жазды. Ал Ә.Сембаев ешқашан өзінің әлеуметтік тегін жасырған
адам емес, бірақ қазан төңкерісінен кейін оның отбасының жағдайы мүшкіл
болып, тек әкесі Қарқаралы орман шаруашылығында жұмыс істегенінің арқасында
ғана жан сақтап қалған еді.
Қалай болғанда да, бастауыш партия ұйымының шешімімен Қазақ Ғылым
академиясының биологы Ә.Сембаевты партия қатарынан да, жұмыстан да шығарып
жібереді. Сонымен бірге институтта және факультеттерде жұмыс істейтін оның
аға-інілері мен туыстары да бірден қуылады.
Жұмыстан шығарылғанымен қоймай Ә.Сембаевтың жанұясы қысқы уақытта
пәтерден айырылады, жыл бойы олар жалдамалы пәтерлерде алма-кезек қоныс
аударып, кездейсоқ табыстарды ғана қанағат тұтып, күнелтті.
1938 жылы ВКП (б) қалалық комитетінде Сембаевтің ісі мұқият қаралып,
толық сарапталғаннан кейін ғана партия билеті қайтарылып, ауылшаруашылығы
институтына қайта жұмысқа алынады. Жоғарыда айтылғандай, екі жылдан соң
ҚазСХИ-дің директоры болып тағайындалады. Ауылшаруашылығы институтында
онымен бірге тәжірибелі, жоғары білікті педагогтар, халыққа білім беру
ісінің ардагерлері мен ұйымдастырушылары жұмыс істеді. Мұның бәрі де
халыққа білім беру жүйесінің тамаша ұйымдастырушысы және ғалым педагог
Ә.Сембаевтың жеке тұлғасының қалыптасуына үлкен ықпалын жасады.
1941 жылғы соғыс кезінде еліміздің барлық ер-азаматтары секілді
химиялық әскер құрамында майданға аттанды. Бірақ көп кешікпей ол
майданнан шақыртылып, республиканың халықққа білім беру комиссары етіп
тағайындалады.
Қазақстан халыққа білім беру жүйесі дамуының ұлы Отан соғысының ауыр
жылдарымен тұспа-тұс келген кезеңіндегі мол жетістіктері Ә.Сембаевтың
атымен тығыз байланысты екені анық. Өйткені ол Қазақ КСР-і ағарту ісінің
Халық Комиссары міндетіне 1941 жылы желтоқсанда кіріскен болатын. Ел басына
күн туған осы бір сұрапыл соғыс жылында аса парасатты, білімді, зиялы,
қазақ және орыс тілдерімен қатар тағы басқа бірнеше шығыс тілдерін жетік
меңгерген Сембаевқа ерекше үміт артылып, үлкен міндет жүктелген еді. Оның
үстіне Қарқаралыдағы ауыл мектебінің мұғалімдігінен бастап ҚазСХИ-дің
бірінші бастықтығына дейінгі білім беру жүйесінің барлық сатыларынан өткен
оның ағарту ісі халық комиссары ретінде де мол тәжірибесі бар болатын. Дәл
осы көп жылдық тәжірибе Әбдіхамиттің халық комиссары қызметінде көп пайдаға
асты. Білім беру саласының халық комиссары ретінде Ә.Сембаев жұмысты
абстрактілі шешіп қана қойған жоқ, сонымен қатар ағарту, білім беру және
ғылым жүйесінің барлық өзекті мәселелері мен міндеттерін іс жүзінде көрсете
білді.
Қазақстанның халыққа білім беру жүйесінде ұлы Отан соғысының
басталуына орай жаңа міндеттер пайда болып, жұмыс жағдайлары бұрынғыдан да
арта түсті. Біріншіден, ер азаматтардың кеңестік әскер қатарына шақырылуына
және ауыл шаруашылығында қорғаныстық өнеркәсіп кәсіпорындарының пайда
болуына байланысты мұғалім кадрлардың жеткіліксіздігі белең алды.
Екіншіден, көптеген қалалық және ауылдық мектептердің жанында мектеп-
интернаттар жұмыс істей бастады, ал оған әке-шешелері жоқ жетім балалар
және сол уақытта соғыс жүріп жатқан батыс аудандардан эвакуацияланған
балалар қабылданды. Үшіншіден, білім жүйесіндегі оқу және тәрбие
жұмыстарының негізгі мазмұнындағы ең басты мәселе ретінде, әсіресе, жас
жігіттердің әскери күш-қуат дайындығын нығайтуға ерекше көңіл бөлінді.
Сұрапыл соғыс жағдайына байланысты оқушылардың практикалық қызметке
дайындығы барысында мектептерде ер балалар мен қыз балаларды жеке-жеке
бөліп оқыту жүйесі енгізілді [89; 90].
Соғыс жылдарындағы ауртпашылық туралы академик С.Қирабаев былай деген
еді Қиын болғаны соншалық-тіпті КазМумен КазПИ-дің бірін жабу туралы да
мәселе көтерілген. Әңгіме көбірек КазПИ жағына ауысқан. Сонда Әбекең өзі
оқыған институтты жаптыруға бармай, Мұқан (Әбдіхалықов Мұхамеджан-сол
кездегі Орталық Комитеттін хатшысы) екуі тізе қосып күресіп алып қалыпты.
Соғыстың беті бері қараған тұста төрт жоғары оқу орнын ашу мүмкіндігі
туды: 1943 жылы Шымкентте - құрылыс материалдары технологиялық институты,
1944 жылы - Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік консерваториясы, Қазақ
мемлекеттік дене мәдениеті институты, Қазақ мемлекеттік қыздар
педагогикалық институты республиканың барлық ауыл-аудандары үшін педагог
кадрларын даярлауға шақырды.
Соғысқа дейінгі жылдармен салыстырғанда педагогикалық ЖОО-дағы
студенттердің контигенті дәрежесі 29,4%-ға, ал дайындық бөлімдерін қоса
есесптегенде 52%-ға көтерілді. Студенттер құрамынындағы қазақтардың үлес
салмағы 19,8%-дан 24,7%-ға дейін өсті.
Соғыс жылдарында Қазақстанның әр түрлі қалаларына 8 мыңға жуық
студенті, 545 оқытушысы, оның ішінде 98 ғылым докторы, профессор, 210
ғылым кандидаты, доценті бар 22 институт эвакуацияланған болатын. Тек бір
Алматы қаласының өзіне Ресейдің, Украинаның 12 ЖОО орналастырылды. Соғыс
жылдарында республиканың білім беру халық комиссариаты ЖОО жүйесінде 17
профессор, 5 ғылым докторы, 61 доцент, 46 ғылым кандидаты еңбек етті.
Жас, қызу қанды Ә.Сембаев келген орыс ғалымдарымен барынша достық
қарым-қатынаста болудың үлгісін көрсетті. Наркомпростың бастығы
лауазымына кірісе салысымен Ә.Сембаев халыққа білім беру Комитеті
қызметкерлерінің алдына мұғалімдерге арналған оқулықтар мен және оқу
құралдарын дайындау туралы міндеттер қояды. Дәл осы жұмысты ұйымдастыру
Наркомпростың мектептерді басқару басқармасының бастығы Е.Бекмахановқа
жүктелген болатын. Мәселен, КСРО ҒА-ның корреспондент-мүшесі
A.M.Понкратованың басшылығымен Қазақстан тарихы бойынша (1943 ж.) алғашқы
еңбек жасалған болатын. Оқу-әдістемелік құралдарын дайындауға Абай атындағы
ҚазПИ-дің ғалымдары да тартылды. Осы соғыс жылдарында мұнда орта мектептер
үшін 23 оқулық және 34 оқу-әдістемелік құралдар әзірленді.
Ұйымдастырушылық қабілеті мен мол шығармашылық көзқарастары
қалыптасып, дамыған Ә.Сембаевтың орыс және қазақ зиялы қауымының белгілі
өкілдерімен табысты әрі ынтымақтастықпен жүргізген жүмысының нәтижесі өте
зор болатын. Жемісті жұмыс жасай жүріп айналасындағылармен достық қарым-
қатынаста болған Ә.Сембаев өз кезегінде осы адал достықты пен
ынтымақтастықты жоғары бағалай білді. Өзінің жұмысбастылығына қарамастан
халыққа білім беру комиссары әскерилер мен майдангерлердің әр түрлі
аудиторияларында жұрт алдында сөз сөйлеуге да уақыт тапты.
Мәселен, Алматы зиялыларының қалалық активінде (30.05.1944 ж.)
сөйлеген сөзінде Наркомпрос қазақ мектептеріндегі оқу жағдайының
қанағаттанғысыз жай-күйіне назар аударды. ...Біз қазақ мектептеріндегі
мұндай жағдайларды жай табиғи нәрсе ретінде қабылдап, салғырттыққа
салынуына ешқашан төзе алмаймыз. Соғыстан кейінгі жылдары Республиканың
Білім беру Министрлігі тұңғыш рет жеке Ә.І.Сембаевтың өзінің басшылығымен
қазақ мектептерінің оқу-материалдық базасын нығайтуға, олардың санын
арттыруға, педагогикалық процестерді жақсартуға мүмкіндік жасаған Қазақ
орта мектептерін нығайту туралы (10.12.1946 ж.) арнайы қаулы қабылданды.
1947 жылы КСРО Министрлер Кеңесі Қазақ КСР-ындағы жоғары және орта
білімді дамыту туралы қаулы қабылдады. Бұл өз кезегінде республикамыздағы
жалпы орта, арнайы орта және жоғары білім беру салаларын дамыту, оларды
қаржыландыру мәселесін жақсартты. Қазақстанның білім беру жүйесін
қалыптастыруға және оларды одан әрі дамытуға елеулі үлес қосқан осы және
басқа да осыған ұқсас шешуші құжаттардың қабылдануына республика Білім
Министрлігінің бірінші бастығының сөзсіз үлкен үлес қосқаны анық.
Қабылданған қаулылардың талдау және негіздеу - білім жүйесінің барлық
саласын одан әрі дамытудың негізгі бағыттарын сараптай және анықтай білген
үлкен ұжымының еңбегі екені де рас.
Қазақстанда 1949-1950 оқу жылынан бастап жалпыға бірдей міндетті
жетіжылдық білімді жүзеге асыру үшін жұмыстар атқарылды. Осы кезеңде
республикадағы сауатсыздықты жоюдың бастапқы істері жүзеге асырылды,
жетіжылдық білімнің жүзеге асырылуына арналған объективті алғы шарттар
жасалды. Елімізде елуінші жылдары жетіжылдық мектептердің жүйесі жасалып,
кеңейтілді, яғни олар ғимараттармен, оқу-техникалық жабдықтармен және
педагогикалық кадрлармен қамтамасыз етілген болатын.
Сондықтан да Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Қазақ КСР-інде
балаларды жалпыға бірдей жетіжылдық біліммен оқыту туралы (1957) қаулысы
республика білім беру Министрлігінің бастығы Әбдіхамит Сембаевтың үлкен
ұйымдастырушылық жұмыстарының нәтижесінден білім беру органдарының қызметін
жандандыра түсті.
Ал, Ә.Сембаев Қаз КСР білім беру Министрі ретінде өзбек, ұйғыр және
тәжік тілді аз ұлттық мектептердің ашылуы мен кеңейтілуіне маңызды үлесін
қоса білді. Мысалы, республикамызда 50-жылдардың аяғына қарай мектептердің
өзбек -52, ұйғыр -19 және тәжік - 4 тілі аз ұлтты мектептері жүйесі
үлкейтілді [97]. Бұл білім Министрі Ә.Сембаевтың қызмет уақытына сәйкес
келген тұста бір емес бірнеше жылдың нәтижесінде жүзеге асырылған мақсатты
жұмыстардың көрінісі екені сөзсіз.
Әбдіхамит Ібнияұлы Білім беру министрі бола жүріп үлкен ғалым ретінде
де өсті, елге танылды. Және өзі 1954 жылы білім министрі бола отырып, ол
Ұлы Октябрьден жалпыға міндетті оқудың басталуына дейінгі қазақ кеңестік
мектебі (1917-1950) атты тақырыпта кандидаттық диссертациясын дайындап,
оны ойдағыдай қорғады.
1950 жылдардың басында Білім беру Министрі де 1950 жылғы 26
желтоқсандағы Правда газетіндегі За марксистско-ленинское освещение
вопросов истории Казахстана атты мақаладан кейін ұлт зиялылары қатарындағы
көптеген оқытушылармен бірге кінәлі саналып, айыпталған болатын. Қазақстан
КП ОК Бюросының мәжілісінде Білім беру Министрі орта мектепке арналған
қазақ әдебиеті оқулықтарында жіберілген ұлтшылдық қателіктері үшін оқу
карточкасына жазылып, қатаң сөгіс алды. Осы және одан бұрынғы әлеуметтік
тегін жасырғаны туралы айыптаулар Ә.Сембаевты Білім беру Министрі
қызметінен алынуына себеп болды.
1950 жылдардың басында Білім беру министрлігі мен оның бастығының
үстіндегі саяси және моральдық-психологиялық бұлттар қоюлана бастады. Бұл
кезең туралы өз естеліктерінде Қазақ Ұлттық Ғылым Академиясының академигі
С.Зиманов былай деп еске алады ...50-ші жылдардың алғашқы жартысында
репрессия шараларының жаңа толқыны басталып, кадрларды идеологиялық тазалау
ұранымен әсірісе, көрнекті қазақ зиялыларын қайта шарпып жатқан болатын.
Бұл кезде ұлтшылдық желеуімен көрнекті ғалымдар – Б.Сүлейменов,
Қ.Жұмалиев, Е.Бекмаханов, Ә.Жиреншин, Е.Ысмаилов және басқалары 25 жылға
Сібірге айдалды. Сондай-ақ, қазақтың айтулы зиялылары- академик Қ.Сатпаев,
М.Әуезов, А.Жұбанов жұмыстан босатылып, қуғынға ұшырады.
Министрлік пен Ә.Сембаевтың басына төнген бұлттардың көбеюі 1940
жылдардың екінші жартысында басталған еді. Осы кезеңде республикадағы ЖОО
мен мектептерге арналған елуден астам оқулықтар мен оқу құралдарын дайындау
аяқталған болатын. Е.Бекмаханов, М.Әуезов және басқалар дайындаған
оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар өткір сынға ұшырап, көптеген саяси
айыптауларға тап болды. Осы кезеңмен тұспа-тұс Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев,
Т.Нұртазин, Б.Кенжебаев, М.Балақаев, Б.Сүлейменов, А.Жұбанов секілді және
басқа да ғалым-авторлар дайындаған оқулықтар осындай күйге душар болды.
Аталған оқиға туралы академик С.Қирабаев өз естеліктерінде былый деп жазады
...Біздің басымыз құрылғаннан кейін Әди бірден Әбекеңе алып барды. Әбекең
әуелі жеке-жеке жөнімізді,қызмет жағдайын, істеп жүрген ісіміз жайлы сұрап
танысып алды да, қазіргі жағдайдың күрделілігін, ұлтшылдыққа қарсы күрес
деген науқанның белең алып тұрғанын, мектепке арналған оқулық авторларының
әр түрлі айыптарға ұшырап, олардың кітаптары бойынша оқытуға тыйым
сылынғанын әңгімеледі. Енді оқулық жасау ісіне жастарды тартуды мақсат етіп
отырғанын айтты.
Тәжірибелік жұмыстың алдыңғы озық әдістері мен әдістемелерін қолдану,
теориялық және ғылыми-қолданбалы зерттеулердің өзара тығыз байланысы
институттың жалпы одақтық үйлестіру жоспарына кіруіне мүмкіндік туғызды.
Бұл жағдай ұлттық мектептерге қатысты көптеген өзекті мәселелердің болашақ
ұзақ мерзімді шешімін анықтады.
Институттың жас ғалымдарын шынайы үмітпен табыстарға жеткізген кешенді
зерттеулеріне қатысты төмендегі мәселелер шешімін тапты:
- педагогиканың теориясы мен тарихы;
- тіл мен әдебиет әдістемесі;
- биология мен химияның;
- оқу қызметі психологиясының мен лингвистиканың;
- жас мөлшерінің физиологмясы мен гигиенаның.
Институттың жас ғалымдарының ізденістері Мәскеу қаласындағы,
Прибалтика, Украина және тағы басқа елдердегі ұлттық мектептердің ұқсас
секторларымен, лабораторияларымен тығыз ынтымақтастыққта жұмыс істеуіне
жағдай жасады. Халықаралық ынтымақтастық негізінде кеңінен пікір алмасқан
олар ауылдық сегіз жылдық және орта мектептерде сабақ беруді жақсарту
жөніндегі оңтайлы ғылыми-практикалық ұсыныстар, физикалық-математикалық
пәндерді тереңдетіп оқыту үшін объективті алғышарттар жасап, өлкетану
жұмыстары әдістемелерін толық жетілдіруге баса көңіл бөліп отырды.
Институт жүргізген зерттеулерде жалпы білім беретін мектептердің жаңа
мазмұнына көшуіне байланысты мәселелерге маңызды назар аударылды; қазақ
бастауыш мектептеріне арналған оқулықтар мен әдістемелік оқу құралдарын
дайындау аяқталды, қазақ және ұйғыр мектептеріне бұрын қарастырылған
бағдарламаларға сәйкес ана тілі, орыс тілі және әдебиеті, Қазақстан
географиясы, Қазақстан тарихы пәндеріне, кешкі білім беру мәселелеріне
қатысты тәжірибелі тексерулер жалғастырылды.
Ә.Сембаев директор болып кіріскен 2-3 жыл көлемінде институт жалпы
білім беретін мектептерге практикалық көмек көрсететін ғылыми-зерттеу және
әдістемелік орталыққа айналды. Республика мектептерімен байланыс
нығайтылды. Ә.І. Сембаевтың белсенділігімен 1969 жылы институттың ғылыми
қызметкерлерінің қатысуымен аймақтарда педагогикалық оқулар өткізілді. Оған
1880 мұғалім және халық білім беру саласының басқа да қызметкерлері
қатысты. Ә.І. Сембаев басшылық жасаған кезеңде институтта білім беру
мазмұнының және жалпыға бірдей орта білім беруге өтудің ғылыми базасын
қамтамасыз етуді толық жетілдіру мақсатында үлкен де ауқымды жұмыстар
атқарылды. Оның нәтижесі ретінде институт қызметкерлерінің басшылығымен 32
бағдарлама,16 оқулық және 12 әдістемелік оқу құралы жарыққа шыққанын айтуға
болады.
КСРО педагогикалық Ғылымдар академиясы институттарымен бірге ұлттық
мектептерде білім берудің мазмұны мен оқытудың әдістемелерін жасауға
қатысты, халық ағарту ісінің экономикалық мәселелері бойынша зерттеулер
жүргізіліп, оқыту әдістемелерін толық жетілдіруге байланысты басқосулар
өткізілді. Ә.І. Сембаев басшылық жасаған жылдары төмендегі жұмыстар
аяқталған болатын:
- Аз комплектілі мектептердің заманауи жағдайы;
- Жалпы білім беретін мектептердің жүйесін жоспарлаудың ғылыми
негіздері;
- 1976-1980 жылдарғы ҚазКСР мектептері мен мектепке дейінгі
мекемелерін дамытуды негіздеу;
- Ауылдық жалпы білім беретін мектептердің жүйесін толық жетілдіру.
Профессор Ә.Сембаевтың педагогикалық қозғалыстың сапалы механизмдерін
ғылыми талдау негізінде оқу мазмұнын толық жетілдіру туралы идеялары қазір
де өзектілігін жойған жоқ. Бұл идеялардың ғылыми мәні қазіргі ұлт
мектептерін қайта құру концепцияларында да өзінің айқын көрінісін тауып
отыр.
3. Ә.І. Сембаевтың балалар үйінің жұмысын басқарудағы педагогикалық-
ұйымдастырушылық қызметі
Әбдіхамит Сембаев – Қазақстанда педагогика ғылымын дамытуға зор үлес
қосқан, қазақ орта мектебінің қалыптасып, өркендеуіне айрықша ықпал еткен
тарихи тұлға. Ол – еңбеккер ағартушы, көрнекті ғалым, шебер ұйымдастырушы.
Оның еңбек жолының ерекшелігі – ауыл мұғалімінен Оқу министріне дейін
өсуінде, партия, кеңес жүйесіндегі лауазымдарға қызықпай, тек білім
саласында айрықша ынта-жігермен жемісті қызмет етуінде.
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы министрліктің жұмысы, тек қана білім беру
жүйесіндегі шараларды ұйымдастырып, жүзеге асырумен шектелмей, Қазақстанға
соғыс жүріп жатқан жерлерден ата-анасынан айырылған жетім балаларды
оқытатын жабық үлгідегі мекемелерді ашумен, оларға жағдай жасаумен,
мектептер жанынан қоғамдық, бюджеттік интернаттар ашумен, шалғай аудандарда
бір комплектілі бастауыш мектептер мен көшпелі мектептер ашуға, т.б.
бағытталды.
Мектептер соғыс жағдайында көптеген әлеуметтік, экономикалық,
педагогикалық қиындықтарға кездесті.
1. Балаларды оқытып, тәрбиелеу мәселесі өте ауыр болды.
2. Соғыс басталысымен-ақ көптеген балалар мектепті тастап кетті.
3. Жетімдер мен панасыз қалған балалар ұшыраса бастады.
4. Бұлар үшін жаңадан балалар үйлері мен интернаттар ашу керек болды.
Сол сияқты балаларды жұмысқа орналастыру, әскер семьяларын қамқорлыққа
алып, панасыздарды асырап алуды ұйымдастыру керек болды. Оқушылардың
бірсыпырасы, материалдық көмек көрсетуді керек етті. Майдан шебінен
Қазақстанға көшірілген көптеген балаларға қажетті турмыс жағдайын жасау
міндеті қойылды.
Көптеген мұғалімдер мен жоғарғы класс оқушылары өздерінің социалистік
Отаны алдындағы патриоттық борыштарын орындау үшін майданға кетті. Ұлы Отан
соғысының мүддесіне байланысты туған жаңа міндеттерге сәйкес мектептердегі
оқу-тәрбие жұмысының түрі мен мазмұны да өзгерді.
Мұғалімдер мен оқушылар ауыл шаруашылық жұмыстарына қатысып, колхоздар
мен совхоздардың егінін жинады, шөбін шапты, малын бақты. Госпитальдардағы
жаралы жауынгерлерді, майданда жүрген адамдардың семьяларын қамқорлыққа алу
кеңінен өрістетіліп, мектеп пен интернаттарды, балалар үйлерін жөндеу және
оларға отын дайындап беру жұмысы қызу жүргізілді. Пионерлер мен мектеп
оқушылары тамақ және дәрі жасалатын өсімдіктер, металл сынықтарын жинау
және басқа қоғамдық-пайдалы еңбек түрлеріне бейбітшілік уақыттағыдан
анағұрлым ұйымшылдықпен және қажырлылықпен қатысты.
Соғыс жағдайында жалпыға бірдей оқу заңын орындау барлық партия,
совет ұйымдарының қажырлы еңбек етуін керек етті. Оқу жасындағы балаларды
мектепке түгел тарту мақсатымен совет мемлекеті мектеп-интернат ашып,
бюджеттік және қоғамдық интернаттар ұйымдастырды. Қазақстанға
көшірілгендермен бірге көптеген балалар, олардың ішінде Москва қаласындағы
Совет, Пролетар, Таган ауданындағы интернаттардың 2300оқушысы да келді. Сол
сияқты ата-аналары соғыста қайтыс болған мыңдаған балалар, Ұлы Отан
соғысының жауынгерлері мен партизандардың ұл-қыздары, Ленинград пен
Украинадан, Белоруссия мен РСФСР-дің батыс облыстарынан әлденеше жүздеген
жасөспірімдер келді.
Мұқтаж балаларға жалпыға бірдей білім беру қорынан тегін киім, көмекші
шаруашылықтар мен қоғамдық ұйымдар, мектеп жанындағы участок тарапынан азық-
түлік босатылып, ыстық тамақ берілді.
Әкелері майданға аттанып, шешелері өндіріске барып жұмыс істегендіктен
мектепті тастап кетуге мәжбүр болған бірсыпыра оқушылар үйлерінде отырып,
іні-қарындастырын бағып, тәрбиелеумен шұғылданды.
Соғыс жылдарындағы қиыншылық жағдайдың өзінде үкімет жарлығы бойынша
жергілікті Совет атқару комитеттерінің жанынан 1942 жылы балалардың жетім
және панасыз қалуына қарсы күресетін арнаулы комиссиялар құрылды. Сонымен
қатар облыстық және қалалық халық ағарту бөлімдерінің жанынан жетімдер мен
панасыз балалар орналыстырылатын қабылдау бөлмелері ұйымдастырылып, бұл
жұмысты арнаулы инспектура жүргізді.
СССР Халық Комисссарлары Советі өзінің 1942 жылғы 30 июльдегі қаулысы
бойынша оқу жасындағы балаларды мектепке толық тарту және мектеп үйлерін
орынды пайдалану жөнінде нақты шаралар белгілеп берді. Бұл қаулыда сабақты
екі сменада, ерекше жағдайда ғана, оның өзінде де одақтас республикалардың
Халық Комиссарлары Советінің рұқсаты бойынша үш сменада оқытуға рұқсат
етілді; бұл міндетті орындау үшін госпиталь мен көшіріліп әкелінген
өнеркәсіп орындарынан басқа мақсатқа пайдаланылып жүрген мектеп үйлерінің
бәрін босату белгіленді.
СССР Халық Комиссарлары Советінің 1942 жылғы 8 сентябрьдегі қаулысы
бойынша 194445 оқу жылынан бастап бастауыш, орталау және орта мектептерге
балаларды жеті жасынан бастап қабылдау тәртібі енгізілді. Ал 1944 жылы
Қазақстан Халық Комиссарлары Советінің қаулысы бойынша 7-ден 15 жасқа
дейінгі балалардың есебін алуды ұйымдастыру және жалпыға бірдей міндетті
білім беру зыңының орындалуын бақылау туралы нұсқау бекітілді.
Өнеркәсіп орындарында жұмыс істей жүріп білім алғысы келетін жастардың
тілегін қанағаттандыру мақсатымен СССР Халық Комиссарлары Советі 1943
жылдың октябрінен бастап қалалар мен жұмысшы поселкаларынан қажетті
мөлшерде жалпы білім беретін жастар мектебін ұйымдастыру туралы қарар
қабылдады. Бұл мектептерге 1944 жылдан бастап жұмысшы жастар мектебі деген
жаңа ат берілді.
Мұғалімдер мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жақсарту жолында жан аямай
еңбек етіп, жетімдік пен панасыздыққа, бір класта екінші жылға қалушылыққа
қарсы батыл күрес жүргізді.
Соғыс ісі мен дене шынықтыру пәндері оқушыларды тәртіптілік пен
жинақылыққа, тіл алғыштыққа үйретіп, мектепте және күнделікті тұрмысында
осыған дағдылануға баулыды. Бұл тұрғыдан қарағанда оның тәрбиелік үлкен
маңызы болды.
Соғыс жылдарында жастарға саяси тәрбие беру ісіне көп көңіл бөлінді.
Мұғалімдер сабақ үстінде совет адамдарының батырлық ісі, олардың герман
фашистеріне қарсы күрестергі патриотизмі, ерлігі туралы оқушыларды әрдайым
хабардар етіп отырды. Мектептерде сурет көрмелері, Ұлы Отан соғысының
батырларымен кездесулер ұйымдастырылып, фашистердің жазықсыз совет
адамдарына, қарттар мен әйелдерге жасаған айуандықтарын, жыртқыштығын
дәлелдейтін әңгімелер өткізіліп тұрды.
Көптеген мектеп ұжымдары ұлы күрес майданында азаттық соғыс жүргізіп,
ерлік көрсетуші жауынгерлермен, жеке бөлімшелермен, оқушылардың ата-
аналармен хат жазысып, хабарласып тұрды.
Мектептерде ұйымдастырылған көркем өнерпаздар үйірмелері колхоздар мен
госпитальдарға барып, колхозшылар мен жаралы жауынгерлерге ойын көрсетіп
жүрді.
Мұғалімдер мен мектеп оқушылары Коммунистік партияның оқу, тәрбие
жұмысын бүкіл совет халқының фашистік Германияны жеңу жолындағы күресімен
ұштастыра жүргізу жөніндегі нұсқауын мүлтіксіз орындап отырды. Тіпті,
бастауыш класс оқушыларының өзі картоп түйнектерін жинап, егін даласынан
масақ теруге қатысты. Олар Отан корғау қорына қаржы жинасып, жас төлдерді
күтуге белсене ат салысты, Қазақстанның комсомолецтері мен пионерлері
мектептегі алуан түрлі қоғамдық шараларды құлшына атқарып, Қазақстан
колхозшысы, Қазақстан комсомолы атты танк колонналарының құрылысына,
Қазақстан пионері деген авиаэскадрилья үшін қаржы жинады. Пионерлер
майдандағы жауынгерлерге жылы киімдер жіберіп, олардың семьяларына көп
көмек көрсетті. Мектеп оқушылары істеген осындай игілікті істердін ішінде
тимуршылар қозғалысы зор роль атқарды.
Қазақстан пионерлері мен мектеп оқушыларының өз мұғалімдерінің
басшылығымен істеген осындай қоғамдық пайдалы еңбектері олардың неміс-
фашист басқыншылармен күресте халқына, отан ісіне қаншылықты көмек бергенін
айқын көрсетеді.
Осындай, өлім мен өмір айқасқан, елімізге үлкен катер төнген соғыстың
ауыр жылдарының өзінде ВКП(б) Орталық Комитеті мен Совет үкіметі мектепке
деген қамқорлығын бірде әлсіреткен жоқ. Қайта мектептегі оқу және тәрбие
жұмыстарының сапасын арттыруға бағытталған тарихи маңызы бар әлде неше
қарарлар қабылдап, нақты шаралар белгілеп отырды.
Мысалы, 1943 жылы Мектеп оқушыларына арналған ереженің қабылдануы
мемлекеттік зор маңызы бар іс болды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
1. Ә.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуына әсер еткен жағдайлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-11
2. Ә.Сембаевтың мемлекет және қоғам қайраткері ретінде қалыптасуының
негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 12- 24
3. Ә.Сембаевтың Қазақстандағы мектептерде білім беру тарихын
жүйелеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-38
4. Ә.Сембаевтың балалар үйiнiң жұмысын басқарудағы педагогикалық-
ұйымдастырушылық
қызметi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .40-58
5.Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .59-61
6.Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62-65
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Тәуелсіз мемлекетіміздің жаңа қоғам
жағдайындағы міндеттерінің бірі ұлттық құндылықтарымызды жаңаша зерделеп,
оның озық тұстарын бүгінгі күн қажеттілігіне пайдалану
әсіресе, еліміздің тарихи шежіресінде өзіндік қолтаңбаларын қалдырған,
ұлттық мәдениетті және ғылымды дамытуға өз үлестерін қосқан дара
тұлғалардың қоғамдық қызметтері мен шығармашылық мұраларын зерттеу
нысанасына айналдыру өте өзекті болып отыр. Өйткені, тарихи-педагогикалық
мұралар туралы білімді жетілдірмеу, білім беру жүйесіндегі маңызды
мемлекеттік проблемалардың тиімді шешімін табуда қиындық туындатады.
Бұл жөнінде еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих
толқынында атты еңбегінде: Келешек ұрпақ өз кезегінде, жаңа басталған
тарихымыздың ең бір күрделі кезеңінде тәуелсіз мемлекетіміздің қалыптасуына
қазақ зиялыларының мейілінше игі үлес қосқанын дұрыс бағалауға тиіс,
өйткені олар біздің ең жаңа тарихымыздың мәйегі іспеттес, кіндік
тұлғалары, - дейді .
Біз зерттеуімізге нысана етіп алып отырған Ә.І.Сембаевтың
Қазақстандағы білім беру тарихын жүйелеуі, педагогикалық мұрасы ерекше
маңызды, өйткені оның тікелей қатынасуымен қазақстандық педагогика
ғылымының қалыптасуы, қазақ мектептерінің пайда болуы мен даму тарихы және
жоғары оқу орындарындағы мамандықтардың ашылуы, жетім балаларға арналған
мектеп-интернеттар жұмысының жүйесі қаланған.
Сонымен, аталған ғалымдардың зерттеулеріне жасалған талдау, бізге
Ә.Сембаевтың білім беру тарихын жүйелеудегі ұйымдастырушылық қызметтеріне
бүгінгі күнге дейін арнайы зерттеу нысанасына алынып, зерттелмегендігіне
көз жеткізді.
Алайда, Қазақстанның оқу-ағарту ісі мен ғылымының қалыптасуына және
білім беру мекемелерінің даму тарихына ерекше мән беріп ғылыми тұрғыдан
зерттеген қоғам, мемлекет қайраткері болған Ә.І.Сембаевтың білім беру
тарихын жүйелеуі, ұйымдастырушылық қызметтерінің тарихи-педагогикалық
әдебиеттерде және қазіргі заман талабына сай педагогикалық теория мен
практикасында жеткілікті түрде зерттелмеуінің арасында; педагогикалық
мұрасын білім беру жүйесінің оқу-тәрбие үрдісіне ендіруге арналған арнайы
нұсқаулардың жоқтығының арасында қарама-қайшылық бар екендігі анық
байқалады. Осы қайшылықтарды шешу бізге зерттеу проблемасын анықтап,
тақырыпты Қазақстанда XX ғасырдың 40 жылдарындағы педагогиканың даму
тарихына үлес қосқан педагог-ғалым Ә.Сембаевтың еқоғамдық-ағартушылық
қызметі деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты - Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы білім беру тарихын
жүйелеудегі еңбектеріне тарихи-педагогикалық және теориялық талдау жасау
және оларды қазіргі білім беру жүйесіне енгізу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Ә.І.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуындағы саяси және экономикалық
жағдайлар.
2. Ә.І.Сембаевтың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы білім беру жүйесіндегі
оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру.
3. Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы мектептердің білім беру тарихын
ұйымдастырудағы оқу-тәрбие үдерісін жүйелеу.
Зерттеудің нысанасы - Ә.І.Сембаевтың білім беру тарихындағы
педагогикалық-ұйымдастырушылық қызметі.
Зерттеудің пәні - Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы мектептерде білім беру
тарихын жүйелеуі.
1. Ә.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуына әсер еткен жағдайлар
Тарихтың шұғыл бұрылыстарында, саяси және әлеуметтік-экономикалық
құрылым мен қарым-қатынас түбегейлі өзгеріске ұшырағанда, қоғам бұрынғы
идеологиялық көзқарастар жүйесінен бас тартады, оны ауыстырады. Бүгінде бұл
- барлық посткеңестік мемлекеттерге, соның ішінде Қазақстанға да тән
құбылыс. Педагогикалық ғылымдарда бұл базалық компонентті марксистік
философияға негізделген әдіснамадан бас тартудан көрініп отыр. Біздің
тарихымыздың кеңестік кезеңінде әлеуметтік-формациялық (әлеуметтік таптық)
әдісті абсолютке айналдырып, тарихи-мәдени әдістің рөлін кемітіп, көптеген
марксистік философиялық және әдіснамалық доктриналарды абсолюттендіріп және
догмаға айналдырып, ал мұның өзі тарихи және басқа ғылыми зерттеулердің
нәтижелерін бұрмалап, жалғандыққа ұрындырғаны баршамызға мәлім .
Тәуелсіз мемлекетіміздің әлеуметтік-эканомикалық жүйесі
түбегейлі өзгерістерге ұшырап, біраз үрдісті даму жолына түсіп жатқан
шағында рухани өмірімізде күні өткен Кеңес үкіметі тұсындағы білім мен
ғылымның дамуына сыңаржақты теріс пікірлер айтылып жатқаны белгілі. Алайда,
бүгінгі мемлекет білім мен ғылым тұтқасын ұстап отырған азаматтарымыз, сол
кеңестік дәуірде білім алып бүгінгі мемлекет қайраткерлері деңгейіне
көтеріліп отырғанын ұмытқандай. Алдағы уақытта олардың орнын батыстан білім
алып келген жастарымыз алмастыратынын ескерсек, кеңес дәуірдегі ғұлама
ғалымдар мен қоғакм қайраткері болған, бүгінгі күннің кірпішін қалаған
тұлғаларымыз ұмыт болама деген күдік ой туады. Алайда, қоғамдық өміріміздің
қай саласы болмасын, ұрпақтар сабақтастығына жүгінетіні белгілі.Олай болса,
неге біз ғасырға жуық тарихымыздағы елдің елдігін паш еткен есімдерді естен
шығармауымыз керек.Осындай адамдар қатарына қазіргі қауырт заманның
қалтарыстарында ұмытыла бастаған кешегі байсалды басшы, үлкен ғалым, кеңес
дәуіріндегі оқу-ағарту саласы ұйымдастырушыларының бірі болған Әбдіхамит
Ібнияұлы Сембаевты жатқызуымызға болады.
1905 жылы қаңтар айында бұрынғы Жезқазған облысының Шет ауданына
қарасты Қарабұлақ селосында дүниеге келген Әбдіхамит Ібнияұлы Сембаев-
Қазақстанда педагогика ғылымын дамытуға зор үлес қосқан, қазақ орта
мектебінің қалыптасып өркендеуіне айрықша ықпал еткен тарихи тұлға. Ол
еңбекқор ағартушы, көрнекті ғалым, шебер ұйымдастырушы. Оның еңбек жолының
ерекшелігі: ауыл мұғалімінен оқу министіріне дейін өсуінде, партия, кеңес
жүйесіндегі лауазымдарға қызықпай, тек білім саласында айрықша ынта
жігермен жемісті қызмет етуінде.
Тарихи-педагогикалық құбылыс ретінде адамдардың тағдырына айтарлықтай
әсерін тигізген тарихи оқиғалар, белгілі бір әлеуметтік-саяси себептермен
бір кездері, бір аймақта жекелеген халықтардың басынан өткен үдерістер
мүлде айтылмады. Осыған байланысты, зерттеуіміздің міндеттеріне сәйкес,
бізге педагогикалық зерттеулерде қалыптасқан дәстүрлі стереотиптерден
ауытқуға тура келді, мұнда әлеуметтік-экономикалық және басқа алғышарттар
қорытындыланды нақты бір тұлғаға қатысты мәселелерді қамтымады.
Қазақстандық ғалым Г.М.Храпченков: Педагогика тарихының әдіснамасы
тұтас тарихи-педагогикалық үдерістің компоненттік құрамы мен құрылымының
сипаттамасын объективті ғылыми-тарихи тұрғыдан зерттеуді талап етеді, тек
сонда ғана педагогиканың тарихы өзінің: а) теориялық-танымдық; б)
әлеуметтік және аксиологиялық; в) дәлелдемелік және критерийлік; г)
эвристикалық және болжамдық; д) тәрбиелік міндетін атқара алады. Сөйтіп,
педагогика тарихы мен қазіргі заман бірлігі тұтас тарихи- педагогикалық
үдерісте, оның уақыттық компоненттерін құрастыратын ішкі бірлікпен
анықталады: өткен тарихи-педагогикалық - қазіргі заманғы - педагогикалық
болашақ, бұлардың ешқайсысы да бір-бірінен бөлек жемісті зерттеле алмайды,
- дейді.
Олай болса, Ә. Сембаевтың қалыптасуына ықпалын тигізген саяси және
әлеуметтік-экономикалық ахуалдағы әрбір тарихи-педагогикалық құбылысты жеке
дара қарастыру қажеттігі шығады. Мұрағат мағлұматтарының көптеген
материалдарына, күнделікті баспа сөзге, жақын туыстарының естеліктеріне
сүйеніп, Ә.Сембаев тұлғасының қалыптасуына әсер еткен тарихи алғышарттарды
былайша бөліп қарастыруға болады:
1. Ұлы Қазан төңкерісіне дейінгі қоғамның саяси және әлеуметтік-
экономикалық жағдайлары;
2. Ұлы Қазан төңкерісінен кейінгі және бейбіт құрылыс кезеңіндегіқоғамның
саяси әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағдайлар.
Біздің көзқарасымыз бойынша, бірінші тарихи алғышарт- Ә.І.Сембаевтың
балалық-жастық шағындағы жағымды әлеуметтік-мәдени ахуалмен байланысты. Ал,
екінші тарихи алғышарт - Ә.І.Сембаевтың елдегі саяси, әлеуметтік-
экономикалық оқиғаларға белсене араласа бастаған, толыса бастаған шағымен
айрықшаланады. 40-шы жылдардан кейінгі мемлекет өміріндегі саяси-әлеуметтік-
экономикалық ахуалды біз, Ә.І.Сембаев тұлғасының қалыптасуына ықпал еткен
кезең ретінде өз зерттеуімізге енгізген жоқпыз. Себебі бұл кезеңде ол өзі
осы ахуалды қалыптастыруға белсене қатысушы тұлғаға айналған еді.
Осылайша кеңістік уақытты бөліп қарастыру, оның ұқсастығы мен
зерттелуі, біздің көзқарасымыз бойынша, Ә.І.Сембаев тұлғасының қалыптасуына
қоғамның саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайлары шынайы және құнды
ғылыми мағлұматтар береді.
Ресейден ағылған көш Қазақстанның ұлттық құрамын ғана өзгертіп қоймай,
жергілікті этносқа қатысты ауыр демографиялық салдарларға әкеп соқтырды.
Біріншіден, өкімет көптеген қазақ ауылдарын шаруашылыққа қолайлы
жерлерін босқындарға босатып беруге мәжбүр етті. Жерсіз қалған оны не жаңа
қожайындарынан жалға алуға тиіс болды, не оңтүстікке қарай шөл, шөлейт
аймақтарға көшуге тура келді. Екіншіден, қазақтардың күн көрісі нашарлап,
әр түрлі эпидемиологиялық ауруларға ұшырады, өлім көбейді. Жалпы XX ғасыр
басындагы этникалық үдеріс қауіпті болды, өкіметтің әрекеті көбіне
арандатуға кұрылды. Әлеуметтік қарым-қатнас көбіне этникалық атрибуттармен
бүркемеленді. Шовинизм стихиялық ұлтшылдықты қоздырды.
Сонымен қатар, капитализмнің кең дамуы және халық ағарту саласындағы
реформалар қазақ қоғамында мүлде жаңа құндылықтар тудырды. Дәстүрлі саяси
институттары болмауы салдарынан бөлшектенген рулар мен тайпалардың
стихиялық тобына айналған, көшпелі дағдарысынан жұтауға айналған тауарлы-
ақша қатынасы мен ағарту ісінің кеңеюі барысында жаңа ұлт қалыптасады.Бұл
үдерістің белгісі деп зиялылар мен сауда буржуазиясының пайда болуын
айтуға болады. Көп реттерде XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ зиялыларыны
бұрынғы ақсүйек отбасыларынан шыққан. Бұл жерде тек ұрпақ жалғастығы ғана
емес, сонымен бірге адалдық, халық тағдырына жауаптылық, ой-арманының
тазалығы сияқты оларға тән бірқатар қасиеттер болды. Зиялы қауымның
көзқарасы әсіресе тұңғыш газет-журналдар: Қазақ Айқап беттерінде айқын
бейнеленді. Онда орыс-қазақ мектептерінің мұғалімдері, сол сияқты
Петербург, Мәскеу, Қазан Жоғары оқу орындарын бітірген алғашқы қазақ
зиялыларының ой-пікілерін білдірді. И.Букин көшпенді халық балаларының
дене және ақыл-ой тәрбиелері жөнінде бірқатар мақалалар жазды. О.Альджанов
Қырғыз балаларының тәрбиесі туралы мақаласында: тәрбиенің жан-жақты,
физикалық және ақыл-ой дамуын қамтитын, тәрбие мақсаты-адамды үйлесімді
дамыту, жетілдіруге үнемі ұмтылыс болуға тиіс, екенін айтты.
Бұл дәуір қазақтарының мәдениеті ұлттық дәстүрді, салт-сананы және
өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеудің дәстүрін барынша сақтап, дамытқан
күйінше қалды, осындай қатал әлеуметтік-тұрмыстың жағдайда адамның
физикалық, адамгершілік, ұлтжандылық, елжандылық қалыптасуы мен дамуы жүріп
жатты. Мұны мынадай әлеуметтік-тұрмыстық ахуалдан көруімізге болады:
Қазақтардың киім киісінде қоғам өміріндегі өзгерістердің әсері
байқалады, татар мәдениетінің ықпалы күшті. Егер ғасыр басында жібек,
барқыт, атлас, әсіресе дүрия (жартылай жібек) материалынан тігілген
ортаазиялық өндірісті артық санаса, ғасыр соңында орыстардың фабрикадан
шығарылған маталары көбірек енеді. Қазақтардың ескілікті киім формасы-
саптама (ұзын қонышты етік), сәукеле (келіншектің бас киімі), айыр қалпақ
(еркектердің шошақ бас киімі) - біртіндеп қолданудан шыға бастады.
ХХ ғасыр басында далалық аймақтарға әлеуметтік–демократиялық
идеялардың жаңа толқыны ене бастаған дәуірде, аймақтық педагогикалық ой-
пікірлер тиімді дами бастады. Қоғамдық аренаға ағартушылардың жаңа ұрпағы
келіп шықты, олар алдыңғы оқымыстылардың матералистік көзқарастарын лайықты
дамытты, сөйтіп, оқыту мен тәрбиелеу саласына жаңа идеялар мен
көзқарастар әкелді. Мысалы, қазақ ағартушысы Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-
1920) Социализм, Адасқан өмір, Қазақтарға білім беру мен оқыту қандай
күйде шығармаларында дидактика мәселелері бойынша нақты идеялар айтты,
балаларды оқыту, олардың жасерекшеліктерін ескеру, келешек ұрпақты
тәрбиелеудегі ана тілінің басты фактор және құрал екендігін, өз білімін
жетілдірудің ролі туралы, қазақтар үшін орыс тілін үйретудің маңызы туралы
тың пікірлер білдірді. Ескі діни мектеп оқуын сынай келіп, ол жаңаша оқу
туралы бірқатар ой-пікілер айтты. Білімді игеруге ақыл мен ынта керек,
ақылмен мәнін түсінбей, құр жаттау - пайдасыз, ғылым тек ынта қойған мен
ақылы жеткенге ғана бағынады, ол байлардың жалқау, ынтасыз балаларының
үлесі емес. Сол жылдары қазақ педагогикасының кейбір мәселелері бойынша
ақын-жазушылар С.Көбеев (1878-1956), С.Дөнентаев (1894-1938), Б.Өтетілеуов,
М.Сералин, Ә.Диваев, М-Ж.Көпеев, Ш.Құдайбердиев, мұғалімдер Ғ.Балғымбаев,
Н.Құлжанова, М.Қашимов және т.б.өздерінің педагогикалық ой-пікірлерін
білдірді.
Егер, ТМД және Қазақстанның тарихи дамуындағы тағы бір маңызды
ақиқатты ескермесек, Ә.Сембаевтың өмірінде мәнді, тіпті кей реттерде
негізгі роль атқарған шындықты айтпасақ, онда Ә.І.Сембаевтың аталған
дәуірдегі тұлғалық қалыптасуына әсер еткен саяси, әлеуметтік-экономикалық
жағдайлар толық болмас еді деп ойлаймыз.
Сондықтан да біз, тарихи-педагогикалық зерттеулердің негізгі бір
принципіне, атап айтсақ тарихилық принципіне сүйенеміз. Осы орайда
Г.М.Храпченков былай дейді: тарихилық принцип – тарихи-педагогикалық
құбылыстардың туындауымен даму динамикасының, олардың нақты-тарихи
шарттармен байланысысының бар екенін және жұмыс істеуін зерттеудің факторы
ретінде көрініс береді. Тарихилық, тарихи-педагогикалық құбылыстардың
қалыптасуындағы және дамуындағы, өтуіндегі ғылыми-шынайы бейнелердің
жалпылығын және ерекшелілігін талап етеді, не тарихи уақыттың өзіндік
ерекшелігін ескере отырып өткеннің сипаттамасын қамтамасыз етеді. Тарихи
уақыт нақты бір педагогикалық құбылыстар мен деректі объективті ғылыми
тұрғыдан ашып беруді талап етеді, даму үстіндегі тарихи-педагогикалық
ақиқатты тануды қажет етеді. Тарихи уақыт статикада және динамикада
қарастырылады. Бұл адамзат қоғамының тарихи дамуымен, оның педагогикалық
институтттары,сондай-ақ, тарихи-педагогикалық үдерістің өзіндік даму
динамикасымен және ерекшклігімен байланысты. Бұл тарихи-педагогикалық
шындықты нақтылауға және оның ғылыми-объективті сипатын жасауға мүмкіндік
береді - дейді.
20-30 жылдары республикадағы білім беру мен мәдениет саласында ғылым,
мәдениет пен білім беруді дамытумен Наркомпростың Академиялық орталығы,
кейіннен қайта құрылған Ғылыми-әдістемелік кеңес айналысты. Фольклорды,
тұрмыс-тіршілік пен қолданбалы өнерді зерттеумен (қазақтардың) Қырғыз
өлкесін зерттеу Қоғамы деп қайта аталған мекеме айналысты.
Ол жылдары қазақ педагог-ғалымдары өз назарын, ең алдымен, қазақ
ағартушыларының педагогикалық мұраларын зерттеуге бағыттады, орыс және
батыс европалық классиктердің озық идеяларын таратуға күш салды.
(Я.А.Коменский, И.Г.Песталоций, И.Г.Гербарт, К.Д.Ушинский және т.б.),
Қазақстанның оқу-ағарту саласын және мектебін дамыту жобасын жасауға назар
аударды. Қазақ тілінде басылған тұңғыш педагогикалық еңбек профессор
Ш.Н.Әлжановтың екі бөлімнен тұратын Маркстік-лениндік педогогикалық
хрестоматия кітабы болды (1935). Онда Қазақстандағы оқыту мен тәрбие,
ағарту міндеттеріне қатысты бірқатар ғылыми-педагогикалық ережелер
жарияланды, мәдени-ағарту жұмысының бірқатар тарихы мен практикасының
мағлұматтары келтірілді, алғаш рет қазақ педагогикалық терминологиясын
студенттер мен республиканың халық ағарту қызметкерлеріне арнап жасауға
әрекет жасалды. Республикада қазақ халқының педагогикалық мәдениетінің
өткен тарихын зерттеуге үлкен көңіл бөлінді. Ағартушы-демократтар Абай
Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық мұрасын
зерттеуге арналған, әлемдік және отандық педагогикалық ой-пікірінің
классиктерін зерттеуге арналған С.Балаубаева, И.Тәжібаев, С.Қожахметов,
А.Ситдыков сияқты қазақстандық ғалымдардың еңбектері оқырман қауымның кең
қолдауына ие болды. Олардың кейбірі еліміздегі халықтардың оқу-ағарту,
мектептер мен педагогика тарихын зерттеу кітаптарына енгізілді.
2. Ә.І.Сембаевтың мемлекет және қоғам қайраткері ретінде қалыптасуының
негізгі кезеңдері
Жеке тұлға, оның қалыптасуы және тәрбиеленуі тақырыбы философ-
ғалымдардың, саясатшылардың, ұстаздардың, заңгерлердің, ақын- жазушылардың
және суретшілердің үнемі назарында болды, бірақ қоғамның қазіргі тек
өзгерістерден тұратын сипаты Қазақстан Республикасының тәуелсіз саяси және
экономикалық қалыптасу кезеңінде оған ерекше мән беріп отыр. Білім берудің
жеке ұлттық үлгісін құрудың жаңа парадигмасының орталығында нақтылы адам,
соңғы мақсаты мен барлық айқындалған өзгертулердің қозғаушы күші – жеке
тұлға орнында болады.
Бүгінде жеке тұлғаның шығармашылықпен өздігінен жұмыс істеуі,
іскерлігі, қазіргі әлемдегі қайшылықтардың күрделі жүйесіне дағдылануы,
белсенділікті шыңдау қабілеттілігі, өзіне жауапкершілікті ала білуі,
қолайсыз жағдайларды жеңуі, қойылған мақсаттарға жетуі үшін өз мінез-
құлығын соған икемдеп, өзін қайта құруы сияқты сапалы қасиеттерінің
қоғамдық маңыздылығы жылдам өсті. Мұндай жеке тұлғаны қалыптастыру – оңай
міндет емес, ол тарихты, тарихи оқиғаларды бағалау тұрғысынан зерделей
білуді талап етеді.
Ғалымның өмірі мен шығармашылық, ғылыми-педагогикалық қызметіне
байланысты архивтік материалдарды зерттеу арқылы академик Ә.І.Сембаевтың
1905 жылы 1 қаңтарда Семей облысы Қаундрад болысы Қарабұлақ қыстағында
(қазір Қарағанды облысы, Шет ауданы, Қарабұлақ ауылы) малшының отбасында
дүниеге келгенін білдік. Әбдіхамит Сембаевтың 1870 жылы туылған әкесі
Ібния, дәулетті тұратын Сембай Ақсопыұлының (1817 жылы туған) он төрт
баласының бірі болды. Сембаевтардың гениологиясы туралы шөбересі Анғар
Смагулов былай деп жазады Арқа жеріндегі Бұқар жырау-болжаушы, Қара би-
бақсы, Жидебай батыр-жауырыншы, Жанысбай би – көреген, Ақ Сопы-әулие болған
адамдар. Жанысбай би – біздің бабамыз. Патша өкіметінің 1822 жылы
қабылдаған Сібір қазақтары туралы жарғысышыққан кезде Жанысбай Тазов би
болып турғандығына академик Ж.Ақылбаевтың басқаруымен шығарылған Шет
өңірінің тарихы атты кітапта келтірілген дерек бола алады дейді.
Жанысбайдың баласы Ақ сопы атанған, Қожа Ахмет Иассауи бабамыздың діни
ілімін мейлінше жоғары дәрежеде меңгерген өз заманының біртуар діндар
адамы еді.
Сембаевтар жанұясының шежірелік генеологиясының ретроспективасы
Әбдіхамит Сембаевтың ағартушы-педагог болып қалыптасуына жанұядағы жағдай
мен тәрбиенің рөлі маңызды болғанын көрсетеді. Әкесі Ібния мен атасы
Сембайдың арқасында жас жігіт Әбдіхамиттың оқуға деген ынта-ықыласы артып,
зайырлы, білімді гуманистің бойында тұлға ретіндегі өнегелік-этикалық,
эмоциялық-шығармашылық қасиеттері қалыптасты. Әбдіхамит Сембаевтың сол
кездері орысша білім алып, рухани деңгейі жоғары болғанына ағайын ағалары,
яғни әкесінің бауырлары жас балғынға пайдалы ықпалын тигізбей қойған жоқ.
Орысша-қазақша мектептегі және педагогикалық техникумдағы оқу оның ой-
өрісінің жоғарылап, орыс халқының мәдениеті мен тіліне ерекше сыйластығы
мен махаббатының артуына себеп болып, осы жағдай оның болашақ еңбектері мен
ғылыми-педагогикалық қызметінде айқын көрініс тапқаны анық.
Ә.Сембаев оқып жүрген кезінде оқу орнының қоғамдық өміріне белсене
араласты. Ол туралы О.П.Киреевамен бірге жазған Қазақстанның арнаулы орта
оқу орындарының оқушыларын оқыту мен тәрбиелеудің кейбір мәселелері (1976)
атты еңбегінде техникумның комсомол ұйымының хатшыларының бірі болғанын
айтады. Комсомол ұйымының көшбасшыларының белсенділігімен техникум
оқушылары ауыл тұрғындары арасында үлкен қоғамдық-тәрбие жұмыстарын
атқарды. Педагогикалық техникум қабырғасында Жойылсын сауатсыздық қоғамы
құрылып, олар өз алдына мәдени-ағартушылық мақсаттар қойды. Қоғам мүшелері
әсіресе жазғы мезгілде ауылдарды аралап, әсіресе ересек адамдар арасындағы
сауатсыздықты жоюмен шұғылданды. Осымен бір уақытта халық арасында үлкен
үгіт-насихат жұмыстарын жүргізіп, қазақ жастарын білім алуға шақырды,
мәдениет және оқу-ағарту саласында болып жатқан өзгерістердің мәнін
түсіндірді.
Семейдегі педагогикалық техникумын ойдағыдай аяқтаған Ә.Сембаев 1928
жылы ашылған қазақ мемлекеттік университетінде, 1930 жылдың аяғында Абай
атындағы қазақ педагогикалық институты болып өзгертілген оқу орнының химия-
биология факультетінде оқуын жалғастыруға рұқсат алды. Отбасылық жағдайының
тым қиындығына қарамастан, білімге деген құштарлығы артқан Әбдіхамит
қолында үш ұлы және қызы бар анасына көмектесуге тиісті болса да алыстағы
Алматыда оқуды жалғастыру туралы шешім қабылдайды. Мұның өзі Әбдіхамит
Сембаевтың жоғары білім алуға деген арман-тілегін көрсетсе керек. Және оның
бойындағы ұлы мақсаттарға ұмтылушылық қасиеттері де осы тұста айқын көрініс
тапса керек.
Сембаевтың Абай атындағы ҚазПИ-дің педагогикалық факультетіне –
республикадағы ең алғашқы оқу орынына түсуі оның ғылыми-педагогикалық және
философиялық-этикалық көзқарастарының қалыптасуына маңызды ықпал жасағанын
байқауға болады.
Студенттік жылдар қажымай-талмай ізденген жемісті оқу жылдарына
айналды. ҚазПИ-дегі оқу жылдарында ол Шоқан Уәлихановтың, Абай
Құнанбаевтың, Ыбырай Алтынсаринның, орыс ағартушы-демократтарының
К.Д.Ушинскийдің, Н.Чернышевскийдің, Н.Г.Добролюбовтың еңбектерімен танысып,
бұл оның жалпы және педагогикалық білімнің тереңдетуге және кеңейтуіне
негіз қалады.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің 70 жылдық мерейтойында ҚР ҰҒА-ның
корреспондент-мүшесі, профессор, ЖОО-нің бүгінгі ректоры Т.С.Садықовтың
сөйлеген сөзінен біз еліміздің ғылымының, білімінің және мәдениетінің
дамуына қомақты үлес қосқан белгілі мемлекет және қоғам қайраткерлері
арасында бұрынғы студенттерінің қатарынан Ә.Сембаевтың да аты аталғанының
куәсі болдық.
Ә.Сембаевтың, яғни 1928 жылы тұңғыш қабылданған студенттің атына
берілген студенттік куәлік және ҚазПИ-ді алғаш бітіруші (1931) түлектердің
суреті университет мұражайында ұқыпты сақталған.
Педагогикалық институтты 1931 жылы желтоқсанда аятқтағаннан кейін
химик-мұғалім Ә.Сембаев республиканың Қазақ Халық ағарту комиссариатының
аппаратына инспектор болып тағайындалады.
Ә.Сембаевтың жоғары оқу орнының оқытушысы ретіндегі ғылыми-
педагогикалық қызметі өте маңызды. Өзінің өмірбаянында: ...1923 жылдың
мамырында өз тілегім бойынша Голощекин атындағы Қазақ мемлекеттік дәнді
дақылдар институтына (қазіргі Қазақ Аграрлық университеті) жұмысқа келдім
деп жазады. Институт директоры жанындағы комиссия мәжілісінің 12.11.1923
жылғы шешімі негізінде (№1 хаттама) Әбдіхамит Сембаев неорганикалық химия
кафедрасына ассистент болып бекітілді. Екі жылдан кейін Ә.Сембаев Мирзоян
атындағы Қазақ Мемлекеттік ауылшаруашылық институтының ғылыми кеңесі
мәжілісінің шешімімен доцент лауазымына көтеріліп, ЖОО директорының оқу
істері жөніндегі орынбасары болып тағайындалады.
Ә.Сембаев директорының оқу істері жөніндегі орынбасары болып бес жыл
істеді. Бұл жылдар ішінде ол оқу процесін оқу-әдістемелік жағынан толық
жетілдіруге, яғни пән оқулықтарымен толық қамтамасыз ету бағытында ауқымды
жұмыстарды ұйымдастырды. Мамандықтар бойынша оқу жоспарлары студенттердің
сұрыптауымен және РСФСР-дегі ұқсас ЖОО-дарының пәндерін қосымша ендіру
жоспарларының үлгісімен жасалған болатын.
1940 жылғы 24 желтоқсандағы КСРО егін шаруашылығы одағы халық
комиссариатының №2873 бұйрығымен Әбдіхамит Ібнияұлы Сембаев Қазақ
ауылшаруашылық институтының директоры болып бекітіледі.
Институт директоры Ә.Сембаеватың өзінің басшылығымен ұйымдастырылған
оқытушы-профессорлар құрамының институтқа талапкерлерді іріктеу бағыттары
мақсатына арналған жұмысы дұрыс нәтижелерін берді. Дәл осылайша 1940-1941
оқу жылында 130 студенттің саны 400 адамға жетті. Профессор-оқытушылар
құрамы Мәскеуден, Ленинградтан және Киевтен келген өкілдермен толықты,
олардың арасында репрессияға ұшыраған ғалымдар да болды. Институттағы
профессор-оқытушылар құрамының жалпы саны 1940-1941 оқу жылында 60-қа
жеткізілді, оның ішінде 3 профессор және 10 ғылым кандидаты мен доценттер
болды .
Жалпыға мәлім, өткен жүз жылдықтың 20-50 жылдары еліміздің тарихындағы
қоғамдық-саяси өмірінің барлық жүйесін тоталитарлық тәртіп үстемдік
еткенімен сипатталады. Қазақстанда оның көрініс табуы, бұрынғы КСРО-ның
басқа да республикаларындағыдай күштеп ұжымдастыру кезеңімен және саяси
қуғын-сүргіннің трагедиялық оқиғаларымен ерекше есте қалды.
1921 жылдан бастап партиялық ұйымдарды буржуазиялық ұлтшылдардан,
ұлтшыл-ауытқушылардан тазалаудың басты кезеңі белең алған еді. Мұнда
белгілі мемлекет және қоғам қайраткерлерімен қатар қарапайым адамдар да
жалған айыпталулармен тұтқындалып, жазаланып жатты. Қуғын-сүргін толқыны
Сембаевтардың отбасына да, жеке Әбдіхамит Сембаевтың өзіне де келіп жетті.
1931 жылы немере ағасы Смағұлов Марғозы - әкесінің туған ағасы Смағұл
Сембаевтың баласы қуғынға ұшырап, тек 25 жылдан кейін ғана Ресейдің
түрмелерінде жазасын өтеп, айдаудан туған ауылына оралды. 1937 жылы 16
қазанда басқа немере ағасы, Марғозының туған кіші інісі Смағұлов Боранқұл
айыпталып, атып өлтірілген болатын.
Ә.Сембаевтың сырттай тыныш өмірі 1937 жылы қапасқа айналған болатын.
Жерлестерінің бірі институттың партия ұйымына 1927 жылдан партияға мүше
болған Ә.Сембаевты әлеуметтік тегін жасырып, партияны алдап жүр деп
айыптаған арыз жазды. Ал Ә.Сембаев ешқашан өзінің әлеуметтік тегін жасырған
адам емес, бірақ қазан төңкерісінен кейін оның отбасының жағдайы мүшкіл
болып, тек әкесі Қарқаралы орман шаруашылығында жұмыс істегенінің арқасында
ғана жан сақтап қалған еді.
Қалай болғанда да, бастауыш партия ұйымының шешімімен Қазақ Ғылым
академиясының биологы Ә.Сембаевты партия қатарынан да, жұмыстан да шығарып
жібереді. Сонымен бірге институтта және факультеттерде жұмыс істейтін оның
аға-інілері мен туыстары да бірден қуылады.
Жұмыстан шығарылғанымен қоймай Ә.Сембаевтың жанұясы қысқы уақытта
пәтерден айырылады, жыл бойы олар жалдамалы пәтерлерде алма-кезек қоныс
аударып, кездейсоқ табыстарды ғана қанағат тұтып, күнелтті.
1938 жылы ВКП (б) қалалық комитетінде Сембаевтің ісі мұқият қаралып,
толық сарапталғаннан кейін ғана партия билеті қайтарылып, ауылшаруашылығы
институтына қайта жұмысқа алынады. Жоғарыда айтылғандай, екі жылдан соң
ҚазСХИ-дің директоры болып тағайындалады. Ауылшаруашылығы институтында
онымен бірге тәжірибелі, жоғары білікті педагогтар, халыққа білім беру
ісінің ардагерлері мен ұйымдастырушылары жұмыс істеді. Мұның бәрі де
халыққа білім беру жүйесінің тамаша ұйымдастырушысы және ғалым педагог
Ә.Сембаевтың жеке тұлғасының қалыптасуына үлкен ықпалын жасады.
1941 жылғы соғыс кезінде еліміздің барлық ер-азаматтары секілді
химиялық әскер құрамында майданға аттанды. Бірақ көп кешікпей ол
майданнан шақыртылып, республиканың халықққа білім беру комиссары етіп
тағайындалады.
Қазақстан халыққа білім беру жүйесі дамуының ұлы Отан соғысының ауыр
жылдарымен тұспа-тұс келген кезеңіндегі мол жетістіктері Ә.Сембаевтың
атымен тығыз байланысты екені анық. Өйткені ол Қазақ КСР-і ағарту ісінің
Халық Комиссары міндетіне 1941 жылы желтоқсанда кіріскен болатын. Ел басына
күн туған осы бір сұрапыл соғыс жылында аса парасатты, білімді, зиялы,
қазақ және орыс тілдерімен қатар тағы басқа бірнеше шығыс тілдерін жетік
меңгерген Сембаевқа ерекше үміт артылып, үлкен міндет жүктелген еді. Оның
үстіне Қарқаралыдағы ауыл мектебінің мұғалімдігінен бастап ҚазСХИ-дің
бірінші бастықтығына дейінгі білім беру жүйесінің барлық сатыларынан өткен
оның ағарту ісі халық комиссары ретінде де мол тәжірибесі бар болатын. Дәл
осы көп жылдық тәжірибе Әбдіхамиттің халық комиссары қызметінде көп пайдаға
асты. Білім беру саласының халық комиссары ретінде Ә.Сембаев жұмысты
абстрактілі шешіп қана қойған жоқ, сонымен қатар ағарту, білім беру және
ғылым жүйесінің барлық өзекті мәселелері мен міндеттерін іс жүзінде көрсете
білді.
Қазақстанның халыққа білім беру жүйесінде ұлы Отан соғысының
басталуына орай жаңа міндеттер пайда болып, жұмыс жағдайлары бұрынғыдан да
арта түсті. Біріншіден, ер азаматтардың кеңестік әскер қатарына шақырылуына
және ауыл шаруашылығында қорғаныстық өнеркәсіп кәсіпорындарының пайда
болуына байланысты мұғалім кадрлардың жеткіліксіздігі белең алды.
Екіншіден, көптеген қалалық және ауылдық мектептердің жанында мектеп-
интернаттар жұмыс істей бастады, ал оған әке-шешелері жоқ жетім балалар
және сол уақытта соғыс жүріп жатқан батыс аудандардан эвакуацияланған
балалар қабылданды. Үшіншіден, білім жүйесіндегі оқу және тәрбие
жұмыстарының негізгі мазмұнындағы ең басты мәселе ретінде, әсіресе, жас
жігіттердің әскери күш-қуат дайындығын нығайтуға ерекше көңіл бөлінді.
Сұрапыл соғыс жағдайына байланысты оқушылардың практикалық қызметке
дайындығы барысында мектептерде ер балалар мен қыз балаларды жеке-жеке
бөліп оқыту жүйесі енгізілді [89; 90].
Соғыс жылдарындағы ауртпашылық туралы академик С.Қирабаев былай деген
еді Қиын болғаны соншалық-тіпті КазМумен КазПИ-дің бірін жабу туралы да
мәселе көтерілген. Әңгіме көбірек КазПИ жағына ауысқан. Сонда Әбекең өзі
оқыған институтты жаптыруға бармай, Мұқан (Әбдіхалықов Мұхамеджан-сол
кездегі Орталық Комитеттін хатшысы) екуі тізе қосып күресіп алып қалыпты.
Соғыстың беті бері қараған тұста төрт жоғары оқу орнын ашу мүмкіндігі
туды: 1943 жылы Шымкентте - құрылыс материалдары технологиялық институты,
1944 жылы - Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік консерваториясы, Қазақ
мемлекеттік дене мәдениеті институты, Қазақ мемлекеттік қыздар
педагогикалық институты республиканың барлық ауыл-аудандары үшін педагог
кадрларын даярлауға шақырды.
Соғысқа дейінгі жылдармен салыстырғанда педагогикалық ЖОО-дағы
студенттердің контигенті дәрежесі 29,4%-ға, ал дайындық бөлімдерін қоса
есесптегенде 52%-ға көтерілді. Студенттер құрамынындағы қазақтардың үлес
салмағы 19,8%-дан 24,7%-ға дейін өсті.
Соғыс жылдарында Қазақстанның әр түрлі қалаларына 8 мыңға жуық
студенті, 545 оқытушысы, оның ішінде 98 ғылым докторы, профессор, 210
ғылым кандидаты, доценті бар 22 институт эвакуацияланған болатын. Тек бір
Алматы қаласының өзіне Ресейдің, Украинаның 12 ЖОО орналастырылды. Соғыс
жылдарында республиканың білім беру халық комиссариаты ЖОО жүйесінде 17
профессор, 5 ғылым докторы, 61 доцент, 46 ғылым кандидаты еңбек етті.
Жас, қызу қанды Ә.Сембаев келген орыс ғалымдарымен барынша достық
қарым-қатынаста болудың үлгісін көрсетті. Наркомпростың бастығы
лауазымына кірісе салысымен Ә.Сембаев халыққа білім беру Комитеті
қызметкерлерінің алдына мұғалімдерге арналған оқулықтар мен және оқу
құралдарын дайындау туралы міндеттер қояды. Дәл осы жұмысты ұйымдастыру
Наркомпростың мектептерді басқару басқармасының бастығы Е.Бекмахановқа
жүктелген болатын. Мәселен, КСРО ҒА-ның корреспондент-мүшесі
A.M.Понкратованың басшылығымен Қазақстан тарихы бойынша (1943 ж.) алғашқы
еңбек жасалған болатын. Оқу-әдістемелік құралдарын дайындауға Абай атындағы
ҚазПИ-дің ғалымдары да тартылды. Осы соғыс жылдарында мұнда орта мектептер
үшін 23 оқулық және 34 оқу-әдістемелік құралдар әзірленді.
Ұйымдастырушылық қабілеті мен мол шығармашылық көзқарастары
қалыптасып, дамыған Ә.Сембаевтың орыс және қазақ зиялы қауымының белгілі
өкілдерімен табысты әрі ынтымақтастықпен жүргізген жүмысының нәтижесі өте
зор болатын. Жемісті жұмыс жасай жүріп айналасындағылармен достық қарым-
қатынаста болған Ә.Сембаев өз кезегінде осы адал достықты пен
ынтымақтастықты жоғары бағалай білді. Өзінің жұмысбастылығына қарамастан
халыққа білім беру комиссары әскерилер мен майдангерлердің әр түрлі
аудиторияларында жұрт алдында сөз сөйлеуге да уақыт тапты.
Мәселен, Алматы зиялыларының қалалық активінде (30.05.1944 ж.)
сөйлеген сөзінде Наркомпрос қазақ мектептеріндегі оқу жағдайының
қанағаттанғысыз жай-күйіне назар аударды. ...Біз қазақ мектептеріндегі
мұндай жағдайларды жай табиғи нәрсе ретінде қабылдап, салғырттыққа
салынуына ешқашан төзе алмаймыз. Соғыстан кейінгі жылдары Республиканың
Білім беру Министрлігі тұңғыш рет жеке Ә.І.Сембаевтың өзінің басшылығымен
қазақ мектептерінің оқу-материалдық базасын нығайтуға, олардың санын
арттыруға, педагогикалық процестерді жақсартуға мүмкіндік жасаған Қазақ
орта мектептерін нығайту туралы (10.12.1946 ж.) арнайы қаулы қабылданды.
1947 жылы КСРО Министрлер Кеңесі Қазақ КСР-ындағы жоғары және орта
білімді дамыту туралы қаулы қабылдады. Бұл өз кезегінде республикамыздағы
жалпы орта, арнайы орта және жоғары білім беру салаларын дамыту, оларды
қаржыландыру мәселесін жақсартты. Қазақстанның білім беру жүйесін
қалыптастыруға және оларды одан әрі дамытуға елеулі үлес қосқан осы және
басқа да осыған ұқсас шешуші құжаттардың қабылдануына республика Білім
Министрлігінің бірінші бастығының сөзсіз үлкен үлес қосқаны анық.
Қабылданған қаулылардың талдау және негіздеу - білім жүйесінің барлық
саласын одан әрі дамытудың негізгі бағыттарын сараптай және анықтай білген
үлкен ұжымының еңбегі екені де рас.
Қазақстанда 1949-1950 оқу жылынан бастап жалпыға бірдей міндетті
жетіжылдық білімді жүзеге асыру үшін жұмыстар атқарылды. Осы кезеңде
республикадағы сауатсыздықты жоюдың бастапқы істері жүзеге асырылды,
жетіжылдық білімнің жүзеге асырылуына арналған объективті алғы шарттар
жасалды. Елімізде елуінші жылдары жетіжылдық мектептердің жүйесі жасалып,
кеңейтілді, яғни олар ғимараттармен, оқу-техникалық жабдықтармен және
педагогикалық кадрлармен қамтамасыз етілген болатын.
Сондықтан да Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Қазақ КСР-інде
балаларды жалпыға бірдей жетіжылдық біліммен оқыту туралы (1957) қаулысы
республика білім беру Министрлігінің бастығы Әбдіхамит Сембаевтың үлкен
ұйымдастырушылық жұмыстарының нәтижесінден білім беру органдарының қызметін
жандандыра түсті.
Ал, Ә.Сембаев Қаз КСР білім беру Министрі ретінде өзбек, ұйғыр және
тәжік тілді аз ұлттық мектептердің ашылуы мен кеңейтілуіне маңызды үлесін
қоса білді. Мысалы, республикамызда 50-жылдардың аяғына қарай мектептердің
өзбек -52, ұйғыр -19 және тәжік - 4 тілі аз ұлтты мектептері жүйесі
үлкейтілді [97]. Бұл білім Министрі Ә.Сембаевтың қызмет уақытына сәйкес
келген тұста бір емес бірнеше жылдың нәтижесінде жүзеге асырылған мақсатты
жұмыстардың көрінісі екені сөзсіз.
Әбдіхамит Ібнияұлы Білім беру министрі бола жүріп үлкен ғалым ретінде
де өсті, елге танылды. Және өзі 1954 жылы білім министрі бола отырып, ол
Ұлы Октябрьден жалпыға міндетті оқудың басталуына дейінгі қазақ кеңестік
мектебі (1917-1950) атты тақырыпта кандидаттық диссертациясын дайындап,
оны ойдағыдай қорғады.
1950 жылдардың басында Білім беру Министрі де 1950 жылғы 26
желтоқсандағы Правда газетіндегі За марксистско-ленинское освещение
вопросов истории Казахстана атты мақаладан кейін ұлт зиялылары қатарындағы
көптеген оқытушылармен бірге кінәлі саналып, айыпталған болатын. Қазақстан
КП ОК Бюросының мәжілісінде Білім беру Министрі орта мектепке арналған
қазақ әдебиеті оқулықтарында жіберілген ұлтшылдық қателіктері үшін оқу
карточкасына жазылып, қатаң сөгіс алды. Осы және одан бұрынғы әлеуметтік
тегін жасырғаны туралы айыптаулар Ә.Сембаевты Білім беру Министрі
қызметінен алынуына себеп болды.
1950 жылдардың басында Білім беру министрлігі мен оның бастығының
үстіндегі саяси және моральдық-психологиялық бұлттар қоюлана бастады. Бұл
кезең туралы өз естеліктерінде Қазақ Ұлттық Ғылым Академиясының академигі
С.Зиманов былай деп еске алады ...50-ші жылдардың алғашқы жартысында
репрессия шараларының жаңа толқыны басталып, кадрларды идеологиялық тазалау
ұранымен әсірісе, көрнекті қазақ зиялыларын қайта шарпып жатқан болатын.
Бұл кезде ұлтшылдық желеуімен көрнекті ғалымдар – Б.Сүлейменов,
Қ.Жұмалиев, Е.Бекмаханов, Ә.Жиреншин, Е.Ысмаилов және басқалары 25 жылға
Сібірге айдалды. Сондай-ақ, қазақтың айтулы зиялылары- академик Қ.Сатпаев,
М.Әуезов, А.Жұбанов жұмыстан босатылып, қуғынға ұшырады.
Министрлік пен Ә.Сембаевтың басына төнген бұлттардың көбеюі 1940
жылдардың екінші жартысында басталған еді. Осы кезеңде республикадағы ЖОО
мен мектептерге арналған елуден астам оқулықтар мен оқу құралдарын дайындау
аяқталған болатын. Е.Бекмаханов, М.Әуезов және басқалар дайындаған
оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар өткір сынға ұшырап, көптеген саяси
айыптауларға тап болды. Осы кезеңмен тұспа-тұс Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев,
Т.Нұртазин, Б.Кенжебаев, М.Балақаев, Б.Сүлейменов, А.Жұбанов секілді және
басқа да ғалым-авторлар дайындаған оқулықтар осындай күйге душар болды.
Аталған оқиға туралы академик С.Қирабаев өз естеліктерінде былый деп жазады
...Біздің басымыз құрылғаннан кейін Әди бірден Әбекеңе алып барды. Әбекең
әуелі жеке-жеке жөнімізді,қызмет жағдайын, істеп жүрген ісіміз жайлы сұрап
танысып алды да, қазіргі жағдайдың күрделілігін, ұлтшылдыққа қарсы күрес
деген науқанның белең алып тұрғанын, мектепке арналған оқулық авторларының
әр түрлі айыптарға ұшырап, олардың кітаптары бойынша оқытуға тыйым
сылынғанын әңгімеледі. Енді оқулық жасау ісіне жастарды тартуды мақсат етіп
отырғанын айтты.
Тәжірибелік жұмыстың алдыңғы озық әдістері мен әдістемелерін қолдану,
теориялық және ғылыми-қолданбалы зерттеулердің өзара тығыз байланысы
институттың жалпы одақтық үйлестіру жоспарына кіруіне мүмкіндік туғызды.
Бұл жағдай ұлттық мектептерге қатысты көптеген өзекті мәселелердің болашақ
ұзақ мерзімді шешімін анықтады.
Институттың жас ғалымдарын шынайы үмітпен табыстарға жеткізген кешенді
зерттеулеріне қатысты төмендегі мәселелер шешімін тапты:
- педагогиканың теориясы мен тарихы;
- тіл мен әдебиет әдістемесі;
- биология мен химияның;
- оқу қызметі психологиясының мен лингвистиканың;
- жас мөлшерінің физиологмясы мен гигиенаның.
Институттың жас ғалымдарының ізденістері Мәскеу қаласындағы,
Прибалтика, Украина және тағы басқа елдердегі ұлттық мектептердің ұқсас
секторларымен, лабораторияларымен тығыз ынтымақтастыққта жұмыс істеуіне
жағдай жасады. Халықаралық ынтымақтастық негізінде кеңінен пікір алмасқан
олар ауылдық сегіз жылдық және орта мектептерде сабақ беруді жақсарту
жөніндегі оңтайлы ғылыми-практикалық ұсыныстар, физикалық-математикалық
пәндерді тереңдетіп оқыту үшін объективті алғышарттар жасап, өлкетану
жұмыстары әдістемелерін толық жетілдіруге баса көңіл бөліп отырды.
Институт жүргізген зерттеулерде жалпы білім беретін мектептердің жаңа
мазмұнына көшуіне байланысты мәселелерге маңызды назар аударылды; қазақ
бастауыш мектептеріне арналған оқулықтар мен әдістемелік оқу құралдарын
дайындау аяқталды, қазақ және ұйғыр мектептеріне бұрын қарастырылған
бағдарламаларға сәйкес ана тілі, орыс тілі және әдебиеті, Қазақстан
географиясы, Қазақстан тарихы пәндеріне, кешкі білім беру мәселелеріне
қатысты тәжірибелі тексерулер жалғастырылды.
Ә.Сембаев директор болып кіріскен 2-3 жыл көлемінде институт жалпы
білім беретін мектептерге практикалық көмек көрсететін ғылыми-зерттеу және
әдістемелік орталыққа айналды. Республика мектептерімен байланыс
нығайтылды. Ә.І. Сембаевтың белсенділігімен 1969 жылы институттың ғылыми
қызметкерлерінің қатысуымен аймақтарда педагогикалық оқулар өткізілді. Оған
1880 мұғалім және халық білім беру саласының басқа да қызметкерлері
қатысты. Ә.І. Сембаев басшылық жасаған кезеңде институтта білім беру
мазмұнының және жалпыға бірдей орта білім беруге өтудің ғылыми базасын
қамтамасыз етуді толық жетілдіру мақсатында үлкен де ауқымды жұмыстар
атқарылды. Оның нәтижесі ретінде институт қызметкерлерінің басшылығымен 32
бағдарлама,16 оқулық және 12 әдістемелік оқу құралы жарыққа шыққанын айтуға
болады.
КСРО педагогикалық Ғылымдар академиясы институттарымен бірге ұлттық
мектептерде білім берудің мазмұны мен оқытудың әдістемелерін жасауға
қатысты, халық ағарту ісінің экономикалық мәселелері бойынша зерттеулер
жүргізіліп, оқыту әдістемелерін толық жетілдіруге байланысты басқосулар
өткізілді. Ә.І. Сембаев басшылық жасаған жылдары төмендегі жұмыстар
аяқталған болатын:
- Аз комплектілі мектептердің заманауи жағдайы;
- Жалпы білім беретін мектептердің жүйесін жоспарлаудың ғылыми
негіздері;
- 1976-1980 жылдарғы ҚазКСР мектептері мен мектепке дейінгі
мекемелерін дамытуды негіздеу;
- Ауылдық жалпы білім беретін мектептердің жүйесін толық жетілдіру.
Профессор Ә.Сембаевтың педагогикалық қозғалыстың сапалы механизмдерін
ғылыми талдау негізінде оқу мазмұнын толық жетілдіру туралы идеялары қазір
де өзектілігін жойған жоқ. Бұл идеялардың ғылыми мәні қазіргі ұлт
мектептерін қайта құру концепцияларында да өзінің айқын көрінісін тауып
отыр.
3. Ә.І. Сембаевтың балалар үйінің жұмысын басқарудағы педагогикалық-
ұйымдастырушылық қызметі
Әбдіхамит Сембаев – Қазақстанда педагогика ғылымын дамытуға зор үлес
қосқан, қазақ орта мектебінің қалыптасып, өркендеуіне айрықша ықпал еткен
тарихи тұлға. Ол – еңбеккер ағартушы, көрнекті ғалым, шебер ұйымдастырушы.
Оның еңбек жолының ерекшелігі – ауыл мұғалімінен Оқу министріне дейін
өсуінде, партия, кеңес жүйесіндегі лауазымдарға қызықпай, тек білім
саласында айрықша ынта-жігермен жемісті қызмет етуінде.
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы министрліктің жұмысы, тек қана білім беру
жүйесіндегі шараларды ұйымдастырып, жүзеге асырумен шектелмей, Қазақстанға
соғыс жүріп жатқан жерлерден ата-анасынан айырылған жетім балаларды
оқытатын жабық үлгідегі мекемелерді ашумен, оларға жағдай жасаумен,
мектептер жанынан қоғамдық, бюджеттік интернаттар ашумен, шалғай аудандарда
бір комплектілі бастауыш мектептер мен көшпелі мектептер ашуға, т.б.
бағытталды.
Мектептер соғыс жағдайында көптеген әлеуметтік, экономикалық,
педагогикалық қиындықтарға кездесті.
1. Балаларды оқытып, тәрбиелеу мәселесі өте ауыр болды.
2. Соғыс басталысымен-ақ көптеген балалар мектепті тастап кетті.
3. Жетімдер мен панасыз қалған балалар ұшыраса бастады.
4. Бұлар үшін жаңадан балалар үйлері мен интернаттар ашу керек болды.
Сол сияқты балаларды жұмысқа орналастыру, әскер семьяларын қамқорлыққа
алып, панасыздарды асырап алуды ұйымдастыру керек болды. Оқушылардың
бірсыпырасы, материалдық көмек көрсетуді керек етті. Майдан шебінен
Қазақстанға көшірілген көптеген балаларға қажетті турмыс жағдайын жасау
міндеті қойылды.
Көптеген мұғалімдер мен жоғарғы класс оқушылары өздерінің социалистік
Отаны алдындағы патриоттық борыштарын орындау үшін майданға кетті. Ұлы Отан
соғысының мүддесіне байланысты туған жаңа міндеттерге сәйкес мектептердегі
оқу-тәрбие жұмысының түрі мен мазмұны да өзгерді.
Мұғалімдер мен оқушылар ауыл шаруашылық жұмыстарына қатысып, колхоздар
мен совхоздардың егінін жинады, шөбін шапты, малын бақты. Госпитальдардағы
жаралы жауынгерлерді, майданда жүрген адамдардың семьяларын қамқорлыққа алу
кеңінен өрістетіліп, мектеп пен интернаттарды, балалар үйлерін жөндеу және
оларға отын дайындап беру жұмысы қызу жүргізілді. Пионерлер мен мектеп
оқушылары тамақ және дәрі жасалатын өсімдіктер, металл сынықтарын жинау
және басқа қоғамдық-пайдалы еңбек түрлеріне бейбітшілік уақыттағыдан
анағұрлым ұйымшылдықпен және қажырлылықпен қатысты.
Соғыс жағдайында жалпыға бірдей оқу заңын орындау барлық партия,
совет ұйымдарының қажырлы еңбек етуін керек етті. Оқу жасындағы балаларды
мектепке түгел тарту мақсатымен совет мемлекеті мектеп-интернат ашып,
бюджеттік және қоғамдық интернаттар ұйымдастырды. Қазақстанға
көшірілгендермен бірге көптеген балалар, олардың ішінде Москва қаласындағы
Совет, Пролетар, Таган ауданындағы интернаттардың 2300оқушысы да келді. Сол
сияқты ата-аналары соғыста қайтыс болған мыңдаған балалар, Ұлы Отан
соғысының жауынгерлері мен партизандардың ұл-қыздары, Ленинград пен
Украинадан, Белоруссия мен РСФСР-дің батыс облыстарынан әлденеше жүздеген
жасөспірімдер келді.
Мұқтаж балаларға жалпыға бірдей білім беру қорынан тегін киім, көмекші
шаруашылықтар мен қоғамдық ұйымдар, мектеп жанындағы участок тарапынан азық-
түлік босатылып, ыстық тамақ берілді.
Әкелері майданға аттанып, шешелері өндіріске барып жұмыс істегендіктен
мектепті тастап кетуге мәжбүр болған бірсыпыра оқушылар үйлерінде отырып,
іні-қарындастырын бағып, тәрбиелеумен шұғылданды.
Соғыс жылдарындағы қиыншылық жағдайдың өзінде үкімет жарлығы бойынша
жергілікті Совет атқару комитеттерінің жанынан 1942 жылы балалардың жетім
және панасыз қалуына қарсы күресетін арнаулы комиссиялар құрылды. Сонымен
қатар облыстық және қалалық халық ағарту бөлімдерінің жанынан жетімдер мен
панасыз балалар орналыстырылатын қабылдау бөлмелері ұйымдастырылып, бұл
жұмысты арнаулы инспектура жүргізді.
СССР Халық Комисссарлары Советі өзінің 1942 жылғы 30 июльдегі қаулысы
бойынша оқу жасындағы балаларды мектепке толық тарту және мектеп үйлерін
орынды пайдалану жөнінде нақты шаралар белгілеп берді. Бұл қаулыда сабақты
екі сменада, ерекше жағдайда ғана, оның өзінде де одақтас республикалардың
Халық Комиссарлары Советінің рұқсаты бойынша үш сменада оқытуға рұқсат
етілді; бұл міндетті орындау үшін госпиталь мен көшіріліп әкелінген
өнеркәсіп орындарынан басқа мақсатқа пайдаланылып жүрген мектеп үйлерінің
бәрін босату белгіленді.
СССР Халық Комиссарлары Советінің 1942 жылғы 8 сентябрьдегі қаулысы
бойынша 194445 оқу жылынан бастап бастауыш, орталау және орта мектептерге
балаларды жеті жасынан бастап қабылдау тәртібі енгізілді. Ал 1944 жылы
Қазақстан Халық Комиссарлары Советінің қаулысы бойынша 7-ден 15 жасқа
дейінгі балалардың есебін алуды ұйымдастыру және жалпыға бірдей міндетті
білім беру зыңының орындалуын бақылау туралы нұсқау бекітілді.
Өнеркәсіп орындарында жұмыс істей жүріп білім алғысы келетін жастардың
тілегін қанағаттандыру мақсатымен СССР Халық Комиссарлары Советі 1943
жылдың октябрінен бастап қалалар мен жұмысшы поселкаларынан қажетті
мөлшерде жалпы білім беретін жастар мектебін ұйымдастыру туралы қарар
қабылдады. Бұл мектептерге 1944 жылдан бастап жұмысшы жастар мектебі деген
жаңа ат берілді.
Мұғалімдер мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жақсарту жолында жан аямай
еңбек етіп, жетімдік пен панасыздыққа, бір класта екінші жылға қалушылыққа
қарсы батыл күрес жүргізді.
Соғыс ісі мен дене шынықтыру пәндері оқушыларды тәртіптілік пен
жинақылыққа, тіл алғыштыққа үйретіп, мектепте және күнделікті тұрмысында
осыған дағдылануға баулыды. Бұл тұрғыдан қарағанда оның тәрбиелік үлкен
маңызы болды.
Соғыс жылдарында жастарға саяси тәрбие беру ісіне көп көңіл бөлінді.
Мұғалімдер сабақ үстінде совет адамдарының батырлық ісі, олардың герман
фашистеріне қарсы күрестергі патриотизмі, ерлігі туралы оқушыларды әрдайым
хабардар етіп отырды. Мектептерде сурет көрмелері, Ұлы Отан соғысының
батырларымен кездесулер ұйымдастырылып, фашистердің жазықсыз совет
адамдарына, қарттар мен әйелдерге жасаған айуандықтарын, жыртқыштығын
дәлелдейтін әңгімелер өткізіліп тұрды.
Көптеген мектеп ұжымдары ұлы күрес майданында азаттық соғыс жүргізіп,
ерлік көрсетуші жауынгерлермен, жеке бөлімшелермен, оқушылардың ата-
аналармен хат жазысып, хабарласып тұрды.
Мектептерде ұйымдастырылған көркем өнерпаздар үйірмелері колхоздар мен
госпитальдарға барып, колхозшылар мен жаралы жауынгерлерге ойын көрсетіп
жүрді.
Мұғалімдер мен мектеп оқушылары Коммунистік партияның оқу, тәрбие
жұмысын бүкіл совет халқының фашистік Германияны жеңу жолындағы күресімен
ұштастыра жүргізу жөніндегі нұсқауын мүлтіксіз орындап отырды. Тіпті,
бастауыш класс оқушыларының өзі картоп түйнектерін жинап, егін даласынан
масақ теруге қатысты. Олар Отан корғау қорына қаржы жинасып, жас төлдерді
күтуге белсене ат салысты, Қазақстанның комсомолецтері мен пионерлері
мектептегі алуан түрлі қоғамдық шараларды құлшына атқарып, Қазақстан
колхозшысы, Қазақстан комсомолы атты танк колонналарының құрылысына,
Қазақстан пионері деген авиаэскадрилья үшін қаржы жинады. Пионерлер
майдандағы жауынгерлерге жылы киімдер жіберіп, олардың семьяларына көп
көмек көрсетті. Мектеп оқушылары істеген осындай игілікті істердін ішінде
тимуршылар қозғалысы зор роль атқарды.
Қазақстан пионерлері мен мектеп оқушыларының өз мұғалімдерінің
басшылығымен істеген осындай қоғамдық пайдалы еңбектері олардың неміс-
фашист басқыншылармен күресте халқына, отан ісіне қаншылықты көмек бергенін
айқын көрсетеді.
Осындай, өлім мен өмір айқасқан, елімізге үлкен катер төнген соғыстың
ауыр жылдарының өзінде ВКП(б) Орталық Комитеті мен Совет үкіметі мектепке
деген қамқорлығын бірде әлсіреткен жоқ. Қайта мектептегі оқу және тәрбие
жұмыстарының сапасын арттыруға бағытталған тарихи маңызы бар әлде неше
қарарлар қабылдап, нақты шаралар белгілеп отырды.
Мысалы, 1943 жылы Мектеп оқушыларына арналған ереженің қабылдануы
мемлекеттік зор маңызы бар іс болды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz