Музыкалық тәрбие берудің негізгі мәселелері
1. Музыкалық тәрбиенің мақсаты мен міндеттері.
2. Бастауыш мектеп оқушыларына музыкалық тәрбие берудің негізгі
3. принциптері.
4. Музыканы оқытудың оңтайландыру (оптималдык) принципі.
5. Музыканы оқытудың ғылымилық принципі.
6. Жалпы білім беретін мектептегі музыка сабағы және оның
7. ерекшеліктері.
8. Музыка сабағында тәрбие және білім беру
9. Музыка сабағының басқа пәндерден айырмашылығы
10. Музыка сабағының турлері
11. Музыка сабағының басқа пәндермен байланысы.
12. Музыкалық тәрбие берудегі мұғалімнің дайындық дәрежесі.
13. Төменгі сынып окушыларының музыкалық іс.әрекет түрлері.
14. Төменгі сынып оқушыларының дауыс ерекшелігі.
15. Әңді нашар айтатын немесе таза айта алмайтын балалармен жұмыс жасау әдістері.
16. Музыкалы.ырғақгық қимылдар.
17. Музыкалы . ырғақтық қимылдар жасатуға мүғалімнің дайындығы.
18. Балаларға арналған музыкалық аспаптарда ойнау.
19. Мектептерде музыкалық тәрбие беруді ұйымдастырудың жолдары.
2. Бастауыш мектеп оқушыларына музыкалық тәрбие берудің негізгі
3. принциптері.
4. Музыканы оқытудың оңтайландыру (оптималдык) принципі.
5. Музыканы оқытудың ғылымилық принципі.
6. Жалпы білім беретін мектептегі музыка сабағы және оның
7. ерекшеліктері.
8. Музыка сабағында тәрбие және білім беру
9. Музыка сабағының басқа пәндерден айырмашылығы
10. Музыка сабағының турлері
11. Музыка сабағының басқа пәндермен байланысы.
12. Музыкалық тәрбие берудегі мұғалімнің дайындық дәрежесі.
13. Төменгі сынып окушыларының музыкалық іс.әрекет түрлері.
14. Төменгі сынып оқушыларының дауыс ерекшелігі.
15. Әңді нашар айтатын немесе таза айта алмайтын балалармен жұмыс жасау әдістері.
16. Музыкалы.ырғақгық қимылдар.
17. Музыкалы . ырғақтық қимылдар жасатуға мүғалімнің дайындығы.
18. Балаларға арналған музыкалық аспаптарда ойнау.
19. Мектептерде музыкалық тәрбие беруді ұйымдастырудың жолдары.
Жалпы білім беретін мектептердегі тәрбие салаларының бірі - эстетикалық тәрбие.Оқушылардың өнерге құштарлығы мен қабілетін дамытуда эстетикалық тәрбиенің жүйелі жолға қойылып, дұрыс ұйымдастырылуының маңызы айрықша.
Эстетикалық тәрбие өнер құралдарымен (музыкада-дыбыс, суретте-бояу, әдебиетте-сөз) жасалған көркем бейне арқылы оқушылардың дүниетанымын- кеңейтіп, өмір шындығын, әсемдікті сезіне білу қабілетін дамытуға жағдай жасайды.
Адамдардың дыбыс арқылы табиғаттың түрлі қүбылыстарын беруге үмтылу әрекетінен музыка пайда болды. Музыканың әсер етушілік қаблеті музыкалық шығарманың жазылу сапасына, қоршаған әлеуметтік жағдайға,оқушының психофизиологиялық ерекшелігіне байланысты.
І.Музыкалық шығарманың сапасы — оның қабылдауға қолайлы әрі түсінікті болып келуімен өлшенеді.
2.Әлеуметтік жағдай — баланың қоршаған ортадағы музыкамен қарым-қатынас жасауына қажетті жағдай, мүмкіндік, мысалы: қалада ауылмен салыстырғанда оқушылардың операға концерттер мен театрға баруға мүмкіндігі мол, ал ауыл балаларында мүндай мүмкіндік көп бола бермейді. Дегенмен қазіргі жедел күрт даму кезеңінде окушылардың музыкалық талғамы мен ой-өрісі әлдеқайда жоғары. Қазіргі окушылардың музыкалық тәрбиесіне тек қана мектеп емес, қоршаған орта айырықша ықпал етуде.
З.Оқушы бойындағы психофизиологиялық ерекшелік — музыка әуені арқылы берілетін музыкалық бейнелерді қиялдай сезініп, жан дүниесімен толғанып, түсіне білу қабілеті.
Окушының музыкалық шығарманы қабылдауына басты әсер етуші фактор - музыкалық тәрбие. Тәрбиенің негізгі мәні, мақсаты — сапалық жағынан жеке адамның жан дүниесін қалыптастыру. Музыка сабағына нақты мақсат қою арқылы музыкалық тәрбиенің міндеттері жүзеге асырылады.
І.Музыкалық іс-әрекеттер арқылы оқушының сезімін ояту. Сезімді ояту үшін қабылдауды активтендіру мақсаты қойылады. Бүл мақсат: а)музыкалық шығарманың мазмүнын оқушылармен бірге талдау; ә)музыкалық дидактикалық ойындар үйымдастыру; б)тиімді әдісті тандап ала білу; в)окушылардың жас ерекшеліктері мен музыкалық даму ерекшелігін ескере отырып, музыкалық шығарма таңдау арқылы жүзеге асырылады.
2.Музыканы саналы түсінуге баулу. Саналы түсіну үшін белгілі-бір деңгейде музыкалық білімі болуы керек. Сондықган бүл міндетті жүзеге асыру үшін нота сауатын меңгерту мақсаты қойылған. Нота сауаты: а)музыканың көркемдік құралдарының (екпін, саз, ырғақ, әуен, тембр, гармония, өлшем т.б.) музыкалық шығарма мазмұнын жасаудағы ерекшеліктерін түсіндіру. ә)әнді нотамен орындау; б)түрлі көрнекіліқгер пайдалану; в)ырғақгы қимылдар жасау;
З.Музыкалық шығарманы өз шама-шарқынша орындауға үйрету барысында орындаушылық дағдыларды меңгерту. Орындаушылық дағдыларды меңгерту арқылы көркемдік білім беру мақсаты қойылады. Бүл мақсат: а)вокалдық хор дағдыларын; ә)аспапты орындау дағдысын; б)ырғақгық би дағдыларын; в)шығарманы талдап, талдай алу дағдысын меңгерту арқылы жүзеге асырылады; 3-ші міндеттегі мақсат — окушының шығармашылық қиялын дамыту: а)ладтық сезімін дамыту үшін басталған әнді аяқгауға; ә)музыка характеріне сай қимыл ойлап табуға; б)музыканың әсеріне байланысты сурет салуға; в)суырып салып айтуға (импровизациялау) баулу арқылы жүзеге асырылады.
Эстетикалық тәрбие өнер құралдарымен (музыкада-дыбыс, суретте-бояу, әдебиетте-сөз) жасалған көркем бейне арқылы оқушылардың дүниетанымын- кеңейтіп, өмір шындығын, әсемдікті сезіне білу қабілетін дамытуға жағдай жасайды.
Адамдардың дыбыс арқылы табиғаттың түрлі қүбылыстарын беруге үмтылу әрекетінен музыка пайда болды. Музыканың әсер етушілік қаблеті музыкалық шығарманың жазылу сапасына, қоршаған әлеуметтік жағдайға,оқушының психофизиологиялық ерекшелігіне байланысты.
І.Музыкалық шығарманың сапасы — оның қабылдауға қолайлы әрі түсінікті болып келуімен өлшенеді.
2.Әлеуметтік жағдай — баланың қоршаған ортадағы музыкамен қарым-қатынас жасауына қажетті жағдай, мүмкіндік, мысалы: қалада ауылмен салыстырғанда оқушылардың операға концерттер мен театрға баруға мүмкіндігі мол, ал ауыл балаларында мүндай мүмкіндік көп бола бермейді. Дегенмен қазіргі жедел күрт даму кезеңінде окушылардың музыкалық талғамы мен ой-өрісі әлдеқайда жоғары. Қазіргі окушылардың музыкалық тәрбиесіне тек қана мектеп емес, қоршаған орта айырықша ықпал етуде.
З.Оқушы бойындағы психофизиологиялық ерекшелік — музыка әуені арқылы берілетін музыкалық бейнелерді қиялдай сезініп, жан дүниесімен толғанып, түсіне білу қабілеті.
Окушының музыкалық шығарманы қабылдауына басты әсер етуші фактор - музыкалық тәрбие. Тәрбиенің негізгі мәні, мақсаты — сапалық жағынан жеке адамның жан дүниесін қалыптастыру. Музыка сабағына нақты мақсат қою арқылы музыкалық тәрбиенің міндеттері жүзеге асырылады.
І.Музыкалық іс-әрекеттер арқылы оқушының сезімін ояту. Сезімді ояту үшін қабылдауды активтендіру мақсаты қойылады. Бүл мақсат: а)музыкалық шығарманың мазмүнын оқушылармен бірге талдау; ә)музыкалық дидактикалық ойындар үйымдастыру; б)тиімді әдісті тандап ала білу; в)окушылардың жас ерекшеліктері мен музыкалық даму ерекшелігін ескере отырып, музыкалық шығарма таңдау арқылы жүзеге асырылады.
2.Музыканы саналы түсінуге баулу. Саналы түсіну үшін белгілі-бір деңгейде музыкалық білімі болуы керек. Сондықган бүл міндетті жүзеге асыру үшін нота сауатын меңгерту мақсаты қойылған. Нота сауаты: а)музыканың көркемдік құралдарының (екпін, саз, ырғақ, әуен, тембр, гармония, өлшем т.б.) музыкалық шығарма мазмұнын жасаудағы ерекшеліктерін түсіндіру. ә)әнді нотамен орындау; б)түрлі көрнекіліқгер пайдалану; в)ырғақгы қимылдар жасау;
З.Музыкалық шығарманы өз шама-шарқынша орындауға үйрету барысында орындаушылық дағдыларды меңгерту. Орындаушылық дағдыларды меңгерту арқылы көркемдік білім беру мақсаты қойылады. Бүл мақсат: а)вокалдық хор дағдыларын; ә)аспапты орындау дағдысын; б)ырғақгық би дағдыларын; в)шығарманы талдап, талдай алу дағдысын меңгерту арқылы жүзеге асырылады; 3-ші міндеттегі мақсат — окушының шығармашылық қиялын дамыту: а)ладтық сезімін дамыту үшін басталған әнді аяқгауға; ә)музыка характеріне сай қимыл ойлап табуға; б)музыканың әсеріне байланысты сурет салуға; в)суырып салып айтуға (импровизациялау) баулу арқылы жүзеге асырылады.
Музыкалық тәрбие берудің негізгі мәселелері.
Музыкалық тәрбиенің мақсаты мен міндеттері.
Жалпы білім беретін мектептердегі тәрбие салаларының бірі - эстетикалық
тәрбие.Оқушылардың өнерге құштарлығы мен қабілетін дамытуда эстетикалық
тәрбиенің жүйелі жолға қойылып, дұрыс ұйымдастырылуының маңызы айрықша.
Эстетикалық тәрбие өнер құралдарымен (музыкада-дыбыс, суретте-бояу,
әдебиетте-сөз) жасалған көркем бейне арқылы оқушылардың дүниетанымын-
кеңейтіп, өмір шындығын, әсемдікті сезіне білу қабілетін дамытуға жағдай
жасайды.
Адамдардың дыбыс арқылы табиғаттың түрлі қүбылыстарын беруге үмтылу
әрекетінен музыка пайда болды. Музыканың әсер етушілік қаблеті музыкалық
шығарманың жазылу сапасына, қоршаған әлеуметтік жағдайға,оқушының
психофизиологиялық ерекшелігіне байланысты.
І.Музыкалық шығарманың сапасы — оның қабылдауға қолайлы әрі түсінікті болып
келуімен өлшенеді.
2.Әлеуметтік жағдай — баланың қоршаған ортадағы музыкамен қарым-қатынас
жасауына қажетті жағдай, мүмкіндік, мысалы: қалада ауылмен салыстырғанда
оқушылардың операға концерттер мен театрға баруға мүмкіндігі мол, ал ауыл
балаларында мүндай мүмкіндік көп бола бермейді. Дегенмен қазіргі жедел күрт
даму кезеңінде окушылардың музыкалық талғамы мен ой-өрісі әлдеқайда жоғары.
Қазіргі окушылардың музыкалық тәрбиесіне тек қана мектеп емес, қоршаған
орта айырықша ықпал етуде.
З.Оқушы бойындағы психофизиологиялық ерекшелік — музыка әуені арқылы
берілетін музыкалық бейнелерді қиялдай сезініп, жан дүниесімен толғанып,
түсіне білу қабілеті.
Окушының музыкалық шығарманы қабылдауына басты әсер етуші фактор -
музыкалық тәрбие. Тәрбиенің негізгі мәні, мақсаты — сапалық жағынан жеке
адамның жан дүниесін қалыптастыру. Музыка сабағына нақты мақсат қою арқылы
музыкалық тәрбиенің міндеттері жүзеге асырылады.
І.Музыкалық іс-әрекеттер арқылы оқушының сезімін ояту. Сезімді ояту үшін
қабылдауды активтендіру мақсаты қойылады. Бүл мақсат: а)музыкалық
шығарманың мазмүнын оқушылармен бірге талдау; ә)музыкалық дидактикалық
ойындар үйымдастыру; б)тиімді әдісті тандап ала білу; в)окушылардың жас
ерекшеліктері мен музыкалық даму ерекшелігін ескере отырып, музыкалық
шығарма таңдау арқылы жүзеге асырылады.
2.Музыканы саналы түсінуге баулу. Саналы түсіну үшін белгілі-бір деңгейде
музыкалық білімі болуы керек. Сондықган бүл міндетті жүзеге асыру үшін нота
сауатын меңгерту мақсаты қойылған. Нота сауаты: а)музыканың көркемдік
құралдарының (екпін, саз, ырғақ, әуен, тембр, гармония, өлшем т.б.)
музыкалық шығарма мазмұнын жасаудағы ерекшеліктерін түсіндіру. ә)әнді
нотамен орындау; б)түрлі көрнекіліқгер пайдалану; в)ырғақгы қимылдар жасау;
З.Музыкалық шығарманы өз шама-шарқынша орындауға үйрету барысында
орындаушылық дағдыларды меңгерту. Орындаушылық дағдыларды меңгерту арқылы
көркемдік білім беру мақсаты қойылады. Бүл мақсат: а)вокалдық хор
дағдыларын; ә)аспапты орындау дағдысын; б)ырғақгық би дағдыларын;
в)шығарманы талдап, талдай алу дағдысын меңгерту арқылы жүзеге асырылады; 3-
ші міндеттегі мақсат — окушының шығармашылық қиялын дамыту: а)ладтық
сезімін дамыту үшін басталған әнді аяқгауға; ә)музыка характеріне сай қимыл
ойлап табуға; б)музыканың әсеріне байланысты сурет салуға; в)суырып салып
айтуға (импровизациялау) баулу арқылы жүзеге асырылады.
Осы 3 міндет жүзеге асырылу арқылы окушылардың музыкалық талғамы
қалыптасады. Әр түрлі жанрдағы музыканы талдай отырып, оның сапасын ажырата
білуге үйренеді. Осы мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асырушы басты түлға —
музыка пәнінің мүғалімі
Бастауыш мектеп оқушыларына музыкалық тәрбие берудің негізгі
принциптері.
Оқыту — тәрбие мен дамудың бірлігі. Педагогикада оқытуды — даму мен
тәрбиені бір-бірінен бөліп жармай, бірге қарастырады. Оқытудың; барлық
жүйелері — принциптері, мазмұны, әдістері, ұйымдастыру тәсілдерінің бәрі
алдымен балаға тәрбие беруді көздейді. Білім, білік дағдыларын меңгерту
үстінде тәрбие беру міндетін іске асыру мүғалімнің біліміне, шеберлігіне,
тәжірибесіне, сабақтың дүрыс үйымдастырылуына тікелей байланысты.
Балаға әрбір сабақтың үстінде белгілі бір білім көлемі меңгертіледі., сол
арқылы оқушы бойында жаңа музыкалық дағды қалыптасып, бүрынғы алған
дағдылары дамытылып, бекітіледі,олардың қоршаған орта, өмір қүбылыстары
жөніндегі түсінігі терендейді.
Бұл — музыка сабағындағы тәрбие мен оқытудың тығыз байланысының айғағы.
Егер оқушылар сыныпта музыканы барынша зейін қойып тыңдаса, онда мүғалімнің
тәрбие мен білім беруді кдтар жүзеге асыра" білгені. Ал сыныпта жағдай
керісінше сипатта өтсе, тәрбиенің дүрыс берілмегені. Мүндай жағдайда
оқушылар бойында музыка өнеріне қүштарлық болмайды. Сондықган мүғалім
окушылар алдына үнемі өз шама-шарқына қарай мақсат қоя білуі керек. Ол
мақсат оқышалардың зейін қоя білуін үйымдастырып, музыканың ішкі мазмұнын
түсінуге бағыттайды. Музыка тәрбиесі — оқушылардың әсерленуі мен сезінуі
арқылы жүзеге асатын өте күрделі тәрбие. Окушы музыка тыңдап, оны сабақ
тақырыбына сай талдайды. Бүл кезде оның музыкалық есту қабілеті, музыкалық
еөздік қоры, шығармашылық ойлау кдбілеті жетіле түседі. Ал хормен ән айту
барысында дыбыстау аппараттары, интонациалық естуі, ырғақгы сезінуі,
бейнелі ойлау қабілеті, музыкалық талғамы, нотамен ән айту дағдысы дамиды.
Музыканы оқытудың оңтайландыру (оптималдык) принципі.
Бір ғана принципті бөліп алып, сол принцип бойынша сабақ өткізу мүмкін
емес. Окушыларға тек дайын білімді, мағлүматтарды ғана емес, сабақга
проблемалар тудыру арқылы өтілетін материалдарды өз бетінше меңгерту
мақсаты қойылуы тиіс. Мұндай мақсатты жүзеге асыруға жол ашатын басты
принциптердің бірі — музыканы окытудың тиімділік принципі.Бүл оқытудың
бірнеше принципіне сүйене отырып, бірнеше әдісін қатар пайдаланып, соның ең
үтымды, қойылып отырған мақсаты тиімді шеше алатын, ең оңтайлы жолын тавдап
алу деген сөз. Бүл принцип аз уақытта көп нәрсені меңгерту мақсатын
көздейді. Бүл принципті қолдану төмевдегі сәттерден түрады:
1. Жиынтықты (комплексті) нақгылық жиынтықгы (музыканы тавдап, тывдамастан
бүрын, өтілетін тақырыпқа байланысты мақсат қою);
2. Генераризация (музыканың кейбір көркемдік қүралдарын жеке-жеке^бөліп
алып, соған назар аударып, бақылау);
3. Пән аралық байланыс;
4. Окушының қызметін салыстырмалы бағалау негізінде басты мәселеге
бағыттау;
5. Оқытудағы диференция (жіктеу) және ивдивидуализация;
6. Шешімді дүрыс табуға қажетті жағдай жасау;
7. Басқару мен окушының өзін-өзі басқару арасывдағы тиімді бірлік;
8. Жағдайды шұғыл реттеу және өңдеу.
Музыканы оқытудың ғылымилық принципі. Ғылымилық принципке сүйене оку
берілген пәвді үғымдар, нақгы дәлелдемелер мен завдылықгар негізівде оқыту
болып табылады. Музыкалық білім беру барысывда окушының психикалық даму
деңгейіне қарай, оның физиологиялық мүмківдігі ол мүмківдік деңгейі
ескеріле отырып, өтілетін шығармалар, әвдер талданады. Шығарманы талдау
жолдары біртівдеп күрделене түседі.
Сабактың жүйелі өтілу принципі. Жүиелілік пәннің тақырыптық қүрылымынан
көрінеді. Бір-бірімен тығыз байланысты өтілген тақырыптар бала
білімінің жүйелілігін қамтамасыз етеді. Әрбір оку жылы өзара байланысты
тақырыптарға күрыла отырып, жылдық тақырып — тоқсандық, ал тоқсандық
тақырып басты тақырыппен тікелей б^йланысты үсақ тақырыптарға бөлінген.
Бағдарламаның мүндай к^рылымы материалдарды оқушылардың терең меңгеруіне
жол ашады. Мүнымен бірге жүйелілік пәнаралық байланыста да көрінеді.
Мектептегі окушьшың әр пәннен алған білімі бірін-бірі толыктырыгі отырса
ғана білім тиянақгылығы қамтамасыз етіледі.
Түсініктілік пен көрнекілік принциптері. Музыканың мазмүнын айқындайтын
көрнекіліктер балалардың сезім органдары арқылы қабылданады. Сондай
көрнекіліктің бірі — иллюстративті (суретті) материалдар. Оған
компазитордың орындаушы артистің шығарма мазмүнын ашатын суреттер мен
кестелер, музыкалық аспаптың суреттері жатады. Музыкалық дыбыс биіктігін
көру арқылы сезінуге мүмкіндік беретін әннің ноталық текстісі де көрнекілік
бола алады.
Білімнің берік болу принципі. Сабақга өтілетін материалдар жоғарыда
қарастырылған тиімділік, жүйелілік, көрнекілік, саналылық пен эмоциалық
принциптеріне негізделе түсіндірілсе ғана, білім берік болады, есте
сакталады. Бүл принцип бойынша, ең алдымен, өтілген музыкалық материалдарды
есте сакталуы қарастырылады. Окушы сабакта музыканы жәй тыңцап, талдаумен
ғана шектелмей, белгілі-бір қимылдар жасаса, сол музыкамен ойындар ойнаса,
күрделі музыкадан күрделі музыкадан үзінді әуенді дауыспен орындаса, өз
шама-шарқынша музыка мазмүнына байланысты суреттер салса, жеңіл әндерді
өздері домбырада орындаса, мүндай сәттерде меңгерілетін музыканың әсері
мол.
Эмоциалылық пен саналылықтың өзара байланысы. Музыка сабағында эмоционалдық
жағдай тудыру музыканы саналы қабылдауға жол ашатын сәттердің бірі.
Окушыдағы музыка әсерінен пайда болған сезім, шығарманың тілін, кейде жете
кдбылдай бермейтін түстарын түсінуге көмектеседі. Әсерлілік — орындалған
музыкалық шығармадан тыңдаушының әсер алуы болып табылады. Эмоциалық ықылас
бала бойындағы ынтаны зейінге бағыттайды. Зейіннің жинақгалуы окушы
қабылдауын белсенді етеді. Музыка -адамның қоршаған ортаның, табиғаттың
тағы басқа әсерін өз ойы мен сезімі арқьглы қабылдап, оны дыбыс арқылы
беруі, қысқаша айтқанда, адамның ойы мен сезімінің нәтижесі. Музыканы
әсерлене, сезіне тындаған окушы оның көркемдік қүралдарын ажырата отырып,
оның музыка мазмүнын жасауда рөлін түсінеді. Бүл окушының біртіндеп,
тәжірбие жинақгауы, оның сөздік қорын байытуы, мүғалімнің көмегімен тиісті
дағдылар қалыптастыруы арқылы жүзеге асырылады. Эмоция саналылыкқа жол
ашса, саналы түсіндіруде ғана әсерлі сезім пайда болады, оянады.
Окушылардың сезімін оятып, толғаныс тудырмаған сабақ нәтижесіз болады.
Мүғалімнің сөйлеу мәнері мен мимикасы да оқушылар сезіміне әсерін тигізеді.
Әр музыканың өзіндік сыры мен құпиясын анықгау үстінде мүғалім бар
мүмкіндігі мен өнерін салуы керек. Әрбір үйретілетін ән беріле, терең
сезіммен орындалғанда ғана окушы оны тез қабылдап, тез үйренеді және
саналылықпен орыңдайтын болады.
Білім берудің шамаға сай келуі принципі. Бүл принцип сабақта өтілетін
музыкалық материалды тындауда көрінеді. Әсіресе үйретілетін ән мен музыканы
тандауда мүғалім окушылардың шама-шарқын әркез ескергені жөн. Окушылардың
жан дүниесі мен сезімтаддығына, саналы түрде меңгере алу шамасына қарай әр
оқушының мүмкіңдігі ескеріле отырып, сынып окушыларының көпшілігі орындауға
немесе талдаута шамасы жететін музыка тандалып алынады. Сабақга әр оқушының
мүмкіндігі ескеріліп өз шамасына қарай тапсырма алуы қажет.
Жалпы білім беретін мектептегі музыка сабағы және оның
ерекшеліктері.
Сабақ - тәрбие процестерін үйымдастырудың негізгі формасы. Музыканы
оқытудың негізгі формасы, сабақтық жүйеге негізделеді. Ол оқушыларды жас
шамаларына қарай топтап, белгілі уақыт аралығында өтіле отырып, оқу тәрбие
процесінің негізгі талаптарын жүзеге асыруды көздейді.
Сабақтың дүрыс үйымдастырылуы - оның нәтижелі болуының алғышарты. Соңдықган
да оның үйымдастырылуына жоғары талап қойылады:
І.Сабақтың тақырыбын жан-жақты түсіндіруді негізге ала отырып, оның
өткізілуін жоспарлау. Сабақта талданатын музыканы тақырып мазмүнына сай
тандап алу, іс-әрекеттердің арасындағы сабақгастықты ескеру.
2. Сабақта уақытты барынша орынды пайдалана отырып, оны үнемдеу жолында
тиімді әдісті тандап алу, оқушыларға қойылатын сүрақтардың жүйелілігі мен
нақтылығын қарастыру: а) Сабаққа бөлінген уақыт негізгі тақырыпты түсіндіру
үшін жүмсалғаны жөн. Сондықтан үйымдастыруға кететін уақыт барынша
үнемделуге тиіс.
ә) Жеке дара ауызша сүрауға бөлінетін уақытты қысқарту. Сигналдық қиықша
әріптер арқылы оқушылармен кері байланыс жасау.
Көрнекілікті орнымен, тиімді пайдалану. Қазіргі музыка сабағы арнайы
жабдыкталған кабинетте өтілуі тиіс. Оның жақсы жабдықталуы сабақтың жоғары
деңгейде өтілуіне жағдай жасайды. 1) Сабақта пайдаланатын балаларға
арналған музыка аспабы көрнекілік қызмет атқарумен катар, әрбір аспаптың
дыбыс бояуын (тембрін) көрнекі түрде естуге мүмкіндік береді.
2) Диапозңтивті, киноүзіндіні орынды пайдалану окушыларға музыканың
эмоционалдық әсерін күшейтеді.
3) Күйтабақтан магнитофон таспасынан музыка. тындалып, түрлі шығармалардан
үзінді тындауға болады.
Музыка сабағында тәрбие және білім беру
Музыка сабағы окушыларға музыкалы-эстетикалық тәрбие берудегі міндеттерді
жүзеге асыратын, оқытудың негізгі формасы. Мүнда төмендегідей талаптар
қойылады:
1. Сабақтағы тәрбие мен білім беру мақсаты. Бүл мақсат сабақтың әрбір
бөлігінде сақтала отырып, сабақта түтас жүзеге асырылады. Музыка сабағы
көптеген іс-әрекеттің түрлерін қамтиды. Олар: музыка тыңдау, хормен ән
салу, музыкалы-ырғақты қимылдар жасау және балаларға арналған музыкалық
аспапта ойнау. Осының барлығы бала бойындағы есту, ән салу, қимыл жасау,
аспапта ойнап үйрену сияқты өзіндік мақсаттарын жүзеге асырады.
2. Музыка бағдарламасының талаптарына сай сабақ мазмүнын анықтау. Мүны
анықтауды оқушылардың дайындық деңгейі, іскерлігі мен дағдысы, эстетикалық
талғамының өсіп, жоғары имандылық қасиетінің қалыптасуы, нота сауатындағы
белгілі бір үғымдармен таныстыруға дайындық дей-гейі ескеріледі.
3. Оқыту мен тәрбие берудің ұтымды жолдары мен әдіс тәсілдерін тиімді
түрде бірлестіре отырып тандап алу арқылы оқушылардың ой өрісін дамыту.
Оқушылардың физиологиялық даму ерекшеліктерін ескере отырып, шамадан тыс
күш түсірмей, сергек қалпын сабақ аяғына дейін сақтау жағын қарастыру.
4. Музыка сабағын дидактикалық принциптерге сай қүрып, пән аралық
байланысты жүзеге асыру. Дидиактикалық принциптерге сүйене отырып,
оқушылардың ойлауы мен дамуы, есте сақтауы, қиялдауы, түсінігі мен
эмоциялық сезімі жан-жақгы дамытылады.
Музыка сабағының басқа пәндерден айырмашылығы
1. Музыка өнері — шындықты бейнелеудің ерекше формасы.
2. Музыка адамның психологиясына, (ой-сана) қимылына,
физиологиялық жағдайына жан-жақты әсер етеді.
3. Эмоциялылық пен саналылықтың бірлігі.
4. Көркемдік пен шеберлік бірлігі.
5. Сабақта ұйымдасқан іс-әрекеттің басымдығы.
Музыка сабағының турлері
І.Кіріспе сабақ - оқушыларға сабақта берілетін белгілі бір көлемдегі
материалды жалпылама шолып, бағыт бағдар беруді мақсат етіп қояды.
Музыка сабағы бағдарламасында кіріспе сабақтың үш түрі көрсетілген:
1. Жылдық тақырыпқа кіріспе сабақ
II. Жарты жылдық тақырыпқа кіріспе сабақ
III. Тоқсандық тақырыпқа кіріспе сабақ
2. Тақырып мазмұнын терендететін, жан-жақты кеңейтетін сабақ.
Бұл сабақтарда оқушыларға тоқсан немесе жыл бойы берілетін жалпы мағлұмат
бөлшектеніп, әрбір бөлшегі терең түсіңдірілу арқылы өтіледі.
3. Қорытыңды сабақ немесе концерт-сабақ.
Сабақтың бұл түрі оқушылардың тоқсан бойы немесе жыл бойы алған білімін
жинақтауға, үиренген музыкалық ұғымдарды дүрыс қолдана білуін, өткен
материалдарды қандай дәрежеде меңгергеңдігін тексеруге бағытталады. Бүл
сабақга міндетті түрде дауыс жаттығуы ретінде бір ән, тындауға арналған екі-
үш музыкалық шығарма, орындауға арналған бірнеше ән алынады және бүл
сабақта оқушылардың барлық іс-әрекеттері енгізілсе оның оларға берер әсері
мол (музыка тыңдау, ән салу, ырғақты қимыл, аспапта ойнау, дидактикалық
ойындар).
Сабақтың бүл түріне оқушылардың ата-аналары шақырылса, біріншідеш ата-
аналар музыка сабағында өз балаларының алдына қойылатын талап дейгейімен
танысады, екіншіден, балалардың қаншалықты білім көлемін меңгеретінін
біледі, үшіншіден, окушылардың үйымшылдығы мен жауапкершілігін арттырады.
Музыка сабағының басқа пәндермен байланысы.
Музыка сабағының басқа пәндермен байланысы оқушының бүрыннан меңгерген
білімі мен дағдысына сүйене отырып, жаңа білімді меңгеруіне мүмкіңдік
береді. Білім — ойлау әрекетінің жемісі және соның нәтижесі. Сонымен бірге
ол танымның негізі болып табылады.
Мектепте оқытылатын өнер сабақтарының бірден бір мақсаты — оқушылардың
эстетикалық талғамын қалыптастыру, әсемдікті сезінуге және оны бағалай
білуге тәрбиелеу. Сондықтан бүл пәндер бір-бірімен байланыстырыла
жүргізілсе, оқушылардың танымы кеңейіп, талғамы жетіле түседі. Бұл байланыс
олардың әр пәннен алған білімін бір жүйеге түсіреді
Ана тілі сабағымен байланысы. Ән мәтіні - өлең. Егер өлең болмаса ән
вокализге айналады. Мәтін сөз болмаса музыканың хор жанрыда болмас еді.
Күрделі музыкалық шығармалардың да негізі – әдеби көркем шығармалар болып
келетіні мәлім. Көркем әдебиет үлгілері күрделі музыкалық шығармаларға
айналуы үшін, жазылу барысында олар өңделеді,көпшілігі өлең түріне енеді,
яғни либреттоға айналады. Үйретілетін әннің сөз мәтінін түсіндіру — музыка
сабағыныіі негізгі міндеттерінің бірі.
Классикалық әдебиетіміз бен өнеріміздің Махамбет Өтемісүлы, Абай Қүнанбаев,
Біржан сал, Ақан сері т.б. кім екенін окушыға таныту үшщ олардың әдеби
мүрасына арнайы тоқгалып өту қажет.
Бейнелеу өнерімен байланысы. Музыка сабағының бүл пәнмен де өнердің бір
саласы ретінде байланысы бар. Тындаған музыкалық шығарманың әсерінен пайда
болған ой мен көңіл- күйін қарапайым сурет салу арқылы бейнелей білуге
тәрбиелеу өз нәтижесін беруде. Себебі бала қоршаған ортаны, әсер алған
заттарын қағаз бетінде бейнелеуге қүмар. Олардың осы бейімділігін бейнелеу
өнерімен үштастыру үлттық мәдениетіміздің рухани байлығын меңгеуге жол
ашады.
Казақ тілі сабағымен байланысы. Музыка сабағында өлең-әннің ішкі сырын
ашуға жетелейтін ерекше күш. Өлең жолдары мен фразаның сәйкестігі мағыналық
жағынан түжырымдалып жекізілуіне сәйкес келіп отырады. Музыканың мәнерлік
жағынан түрленуін өлеңнің мағыналық жағын аша түсіп отырады. Мәселен, әр
бір музыканың интонациялық ерекшілігін ашып көрсетуге мүмкіндік әперетін —
оның көркемдік қүралдары десек, көп реттерде бүл қүралдар ортақ болып
отырады. Қуанышта адам дауысының жарқын шығуы, ал музыкада әуеннің
көтеріңкі шаттана орындалуы. Тілде сөздің мағынасына байланысы болса,
музыкада тондық арақатынастарда, ырғағы мен екпініне қарай түрленеді.
Музыкалық тәрбие берудегі мұғалімнің дайындық дәрежесі.
Музыка пәнінің мүғалімі — жалпыға бірдей білім беретін мектепте музыканы
оқыту барысында окушы бойында музыка мәдениетін қалыптастырушы маман.
Мүғалім оқу мен тәрбиені мектептерде қойылатын талаптарды басшылыққа ала
(Зырып береді Ол музыка бағдарламасы бойынша сабақ жүргізу барысында оқу
мен т^биелеудің тиімді әдісін таңдап ала отырып, оқу жоспарын орындайды.
Мүғалімнің педагогикалық даярлығы — окушыларға музыкалық тәрбие беру
міндетін шешу жолындағы қажетті шарт болып табылады.
Мұғалімнің ұйымдастырушылық қабілеті. Мектептегі бала музыкамен үнемі
қатынаста болып, онымен бірге, қатар өмір сүргенде ғана музыкалық тәрбие өз
мақсатына жете алады. Егер бала сабақга ғана музыкамен қатысты болуымен
шектеліп қалса, онда музыкалық тәрбиенің бір жақгы жүргізілгені. Сондықган
да, мектептің тәрбие жұмысындағы музыканың ролі тиісінше бағаланып,
мектептің күнделікті өмірінде музыка мәдениетінің қалыптасуына үйірмелер,
мектепте ұйымдастырылған концерттер, кештер, жас ұландар жиындары^ елеулі
орын алуы тиіс. Мұндай жұмыстарды жүзеге асыруда музыка мұғалімі басты
түлға болғандықган, оның ұйымдастырушылық қабілеті шешуші роль атқарады.
Мұғалім — сыныптан тыс жүмыстармен бірге ең алдымен сабақта оқушыға жүйелі
білім мен эстетикалық тәрбие үйымдастырушы. Бастауыш сыныптың мүғалімі
шағын балалар хорына ән үйрету, балаларға арналған аспаптардан оркестр
үйымдастыра отырып, шағын әуендер үйрету дағдысын меңгертуі сыныптан тыс
жүмыста да, музыка сабағында да өте қажет.
Мүғалімнің шығармашылық қиялы. Мүғалім бойында
қалыптасқан бұл қасиет — оқушы қызығушылығын арттыратын бірден бір қүрал.
Сабақта, музыка апталығында, сыныптан тыс музыкалық мерекелерде
үйымдастырылған музыкалық дидактикалық ойындар, ребустар мен викториналық
сүрақтар оқушының музыкалық қабілетін арттырып, дүниетанымын кеңейтеді.
Музыкалық аспаптың бірін жақсы меңгеру. Д.Б. Кабалевский бүл жөнінде
Мүғалім игеретін барлық дағдының ішінен аспапта ойнауды айрықша атауға
болады. Хор, оркестр, опералық көріністен т.б. алынған үзінділерді әрине
механикалық жазбасыз (күйтабақ, магнитофон таспасы) тындату мүмкін емес.
Бірақ, бүл мүғалімнің аспапта тікелей орындауын толыктыру ретінде ғана
қолданылуы керек. Мүның кемінде үш бағытты маңызы бар: 1-ші бағыты, аспапта
тікелей орындау - эмоционалдық атмоссфера туғызады. 2-бағыты, аспапта
орындалған шығарманы кез-келген сәт токтатуға, кез-келген бөлігін, тіптен
жекелеген тактісін бөліп алып қайталауға мүмкіндік алады. 3-ші бағыты,
музыкалық аспапта орындаудың маңызды әрі қызықты екенін іс жүзінде көрсетуі
өз шәкіртіне үлгі өнеге болады деп көрсетеді.
Мүғалімнің тіл байлығы. Музыка тындатар алдындағы немесе тыңдатып талдатып
болғаннан кейінгі окушылардың жауабын толықгыру ретіндегі мүғалімнің
түсіндіріп айтқан сөзі, тілі жаетағы балаға түсінікті әрі тартымды болуы
қажет. Музыкалық шығарманы талдату барысында мүғалімнің мағынасы жатық
сүрақтар қүрай алатын дағдысы шешуші рөл атқарады. Жаңа білімді меңгерту
жолыңдағы танымдық сүрақтар қоя білуі мүғалімнің тіл байлығы мен
педагогикалық шеберлігіне байланысты. Дүрыс қойыла білген танымдық сүрақтар
оқушыларды ойландырады, музыкалық шығарма хақында өз пікірін айта білуге
баулып, киялын дамытады.
Мүғалімнің жан-жақты білімі мен дүние танымы. Мұғалімнің сабақта берілетін
материалға байланысты білімі әлде қайда кең шеңберде болуы керек. Себебі,
сабактың тақырыбы немесе шығарма жөнінде оқушы тарапынан қойылатын кез-
келген тосын сұраққа жауап беруге дайын болмаса, окушы алдында оның беделі
төмендейді. Мұғалімнің зерттеу жұмысын жұргізе білуі — баланың дамуына сай
музыкалық білім мен тәрбиені беруде шешуші фактор. Мүғалімнің өз жүмысының
барысыңда міндетті түрде әр балаға зерттеу жұмысын жүргізіп, оны күнделікті
талдап отырады. Талдау барысында оқыту принциптеріне сүйене отырып, баланың
дамуына оң әсерін тигізетін әдіс тәсілдерді тандап, қай әдістің тиімді
нәтиже бергенін, оның оқушылардың қай тобына ауыр, қай тобына жеңіл
болғанын анықтап шешеді. Осы жолда газет, журнал беттерінде көтеріліп
жатқан педагогтік тәжірибелер мен әдістерден көмек алуы, әріптестерімен
пікір алысуы, мүғалім бойындағы ізденімпаздық қасиетті танытады. Қоршаған
ортадағы, қоғамдық өзгерістерге байланысты қойылып отыратын жаңа
талаптардың күнбе-күн өсуі мүғалімнің өмірден кенже қалмай, білімін үнемі
жетілдіруін қажет етеді.
Музыка сабағындағы оқытудың негізгі әдістері. Музыканы оқыту процесі — оның
мазмүнының, әдістері мен үйымдастырылу амалдарының біртұтастығы болып
табылады. Музыканы оқыту әдісін — оқушылардың танымдық қызметіне басшылық
ету жолындағы мұғалімнің қолданатын іс-шарасы деп түсіну қажет. Оқыту
әдісі оқыту тәсілімен мағыналас болғанымен айырмашылығы бар. Тәсіл
-әдістің бір саласы, соңдықтан Тэсіл үғымы әдіс ұғымына қарағанда жалқы
түсінік.
Сөздік әдіс. Бүған әңгімелеу, түсіңдіру, әңгімелесу әдістері жатады. Бұл
әдістер тақырыптың мазмұнын, мәнін ашуға, оқушыны музыка мазмұнын түсінуге,
дүрыс орындауға үйрету үшін қодданылады.
Түсіндіру әдісі. Бүл әдіс көрнекілік пен әңгімелеу жеткіліксіз болған
кездерде қолданылады. Мысалы, нота сауаты бойынша белгілі бір кестені іліп
қойып, ол арқылы оқушыдан қолма-қол жауап алу мүмкін емес. Сондыктан
түсіндіруге тура келеді. Баланы аспап түрлерімен таныстырғанда, оған
аспапты көрсете салу жеткіліксіз, ойнағанда дыбыс қалай шығатыны, оның
құрылысы жөніңде қосымша мағлұмат беріледі.
Әңгіме әдісі. Әңгіменің мазмұны баланың жас шамасымен түсінігіне сай
қүрылады. Бастауыш сыныптың оқушыларына айтылған әңгіменің балаға әсері,
оның көлемінің шағын, қызғылықты оқиғаға құрылуына да байланысты.
Баяндалған оқиғаны өз басынан кешіргендей, дауыс интонациясын құбылта
әңгімелеген жөн. Бұл оқушы сезіміне сөзсіз әсер етеді.
Әңгімелесу әдісі. Әңгімелесу әдісі — оқытудың сұрақ төсілі. Ол музыка
сабағының барлық кезеңдерінде проблемалық мәселені шешуге бағыттау үшін
кеңінен пайдаланылады. Әңгімелесу жаңа тақырыпты меңгерту
мақсатында, музыкалық шығарманы
оқушылардың бұрынғы біліміне негіздей отырып түсіндіруге тура келген
жағдайда жүргізіледі. Бүл жағдайда мүғалім тындалған жаңа материал бойынша
әңғіме бастап, окушылардың өздері табуға немесе түсінуге болатын жаңа
үғымдарды аңғаруын үйымдастырады.
Көрнекілік әдісі. Қазіргі педагогикада • оку материалын меңгертуді көрсету
арқылы жақсартуға мүмкіңдік беретін оку құралы
— көрнекі күрал деп аталады. Оған: сурет, портрет, сызба, диафильм,
кинофильм, нота тексті, әннің сөздік тексті, аспаптарды көрсету т.б.
жатады. Көрнекілікті пайдалану арқылы баланың музыкалы-
сенсорлық мүмкіндігі сонымен бірге музыкалық қабілеттері дамиды.
Көрнекі кұралдың көмегімен орындалған музыкалық тапсырма
баланың ойлау әрекетін барынша белсенді етеді, оны өз бетінше іс-
әрекет жасауға баулиды, яғни, бүл жүмыс ой-толғаныс тудырарлық
сипат алады.
Проблемалы — іздену жағдайын жасау арқылы окушылардың ой-қиялын өрістету.
Бүл әдіс окушылардың ой-толғанысын жандандырады. Сныпта тындалған музыка
мазмұнына сай өлең іздеп табу, әннің мазмұны бойынша сурет салу сиякты
тапсырмалар оқушыларға ұнайды. Берілген тапсырмалар баланың ой-қиялын,
көркем бейнені түсіне алу қасиетін музыкалық есту қабілетін дамытуда шешуші
рөл атқарады. Окушыларды даму, жетілу сапасы тыңдаған музыкасын талдап,
бағалай білуінен, жеке аспаптарды ойнау дағдысының қалыптасуынан, т.б.
көрінеді. Окушылардың шығармашылық қабілетіне импровизация да жатады.
Импровизация
- музыканы түрлендіре білу қасиеті.
Төменгі сынып окушыларының музыкалық іс-әрекет түрлері.
Музыка тыңдау.
Музыканы қабылдау. Окушылардың музыканы қабылдауы негізінен мектептегі
музыка сабағында қалыптасады. Музыка өнерінің ерекшелігі — сөз бен тіл
жеткізіп айта алмайтын, адамның жаңдүниесіндегі күбылыстарды, сезімді дыбыс
арқылы беруге мүмкіндік тудыруыңда. Музыка таза сезімге (эмоцияға) әсер ете
отырып, адамның қиялы мен көңіл күйіне байланысты қабылданады.
Жалпы қабылдау процесі жөнінде О. Апраксина кез-келген қабылдау күрделі
процесс, оған түрлі сезім мүшелері қатысады, нәтижесінде күрделі шартты
рефлекторлық байланыстар жиынтығы түзіледі, - дей келіп Музыкалық
қабылдау — оның мәні шындықгың көркем бейнесін музыкалық шығармадан ести
алу және оның мазмүнын көркемдік бірлік ретінде сезіне отырып бастан кешіре
білу қабілеті - деп атап көрсетеді.
Музыкалық шығарманы қабылдау процесі үстінде окушы оны толық тындайды,
бірақ, толық түсінбеуі немесе мүлде түсінбеуі мүмкін. Бүл оның музыка
тындаудағы тәжірибе ауқымына байланысты. Музыкадағы барлық оқиға желісі
дыбыс үнінің қүдіретті тілі арқылы беріледі. Күрделі мазмүнға қүрылған
компазициялық желісі, байланысы бар кесек туындыларды тыңдай білгенмен,
толық түсіне білу қиын. Сөзі жоқ, ішкі мазмүны музыка тілі арқылы берілетін
күрделі шығармалардың негізгі өзегі — .оның әуені болып табылады. Ал,
тындаушы музыкалық білімінің, әсіріесе тыңцау қабілетінің аздығынан сол
әуеннеін^сезіне алмай, музыканы шала үғып, эстетикалық әсерленуі ойдағыдай
болмайды. Кейде соның салдарынан музыканы түсінбей де қалады. Бүдан
музыканы қабылдау үшін оны тек тыңцап қана қою жеткіліксіз екенін
аңғарамыз. Соңдыктан қабылдау процесі — музыкаиыгу шығарманы тындау мен
қатар, есіте алу процесі ретінде қарастырылады.
Музыканы тындаушы нені түсінуі керек? Әрине, ол музыканың мазмүнына
үңіледі. Окушылардың музыканы қабыддауын тәрбиелеуде музыканы тыңдап кдна
қоймай, олардың музыка жөніндегі сөздік қорының өсуіне, таддай білу
қабілетінің дамуына да ерекше мән беріледі. • Музыка кей сәттерде белсенді
ойлауға, қарқынды қимыл жасауға ықпал етеді. Мүндай сәттерде музыканы
саналы қабылдау мүмкін емес, окушы оның мазмүнын жете түсінбей, тек ырғағын
немесе әуенін қабылдайды. Оқушыларға музыканың күрамдас бөліктерін - әсем
әуені, үннің әсерлілігі, аспаптың ерекше бояуы, қою гармониялық негізін
жеке-дара емес, бір түтас шығарма ретінде түсіндіру қажет. Мысалы,
суретшінің салған суреті жеке-жеке боядың түсуі ретінде емес, біртүтас
бейнелі көрініс ретінде қабылданатыны белгілі. Міне, музыкада да дәл
осындай. Дегенмен, тындаушының музыка жөнінде дүрыс пікірде болуы үшін,
музыкалық шығарманың мазмүнын жасауда басты рөл атқаратыны оның қүрамдас
элементтері: әуен, ырғақ, саз, гармония, дыбыс күші, екпін, т.б. жөнінде
жалпы түсінігі болғаны жөн.
Сонымен, сабакта окушылардың музыканы қабылдауын тәрбиелеу процесі -
түсінбеушіліктен толық саналы үғынуға қарай, біртіндеп, дәйекті түрде
жүргізілетін, окушы мен мүғалімнің біріккен іс-әрекеті болып табылады.
Музыкалық шығарманы талдау. Бала күнделікті өмірінде музыкамен етене
араласта. Мүны салыстырмалы түрде алғаңда үш жүйеге бөлуге болады:
Музыка үйымдасырылған түрде қатысы. (Оқушының мектептегі музыка сабағында,
лекция - концертте, музыкалық қойылым мен концерттерге топтасып баруы
кезінде музыка тындауы жатады). Үйымдастырушы - музыка мүғалімі, музыка
жетекшісі, яғни білікті мамандар.
Өз бетінше қатысуы. (Оқушы музыканы өзі тандап, үнатып тындайды. Мүнда
шешуші рольді окушының талғамы аткарады).
3. Музыканы кездейсоқ тындауы. (Күнделікті
радиоқабылдағыштан, телевизордан, т.б. тындайды).
Бұл ретте баланың қоршаған ортасы шешуші рөл атқарады. Осы үш жүйенің де
музыканы қабылдау қабілетінің қалыптасуына әсері болғанымен, ең басты жүйе
— алғашқысы болып табылады. Музыканы үйымдастыру арқылы тындау, қабылдаудың
дүрыс бағытта болуына мүмкіндік туғызады.
Музыкалық шығарманы талдау әңгімелесу әдісі арқылы жүргізіледі. Көркемдеу
қүралын, көркем бейнелердің жасалу жолдарын сабақгың тақырыбы ретіңде
алынған белгілі бір мәселе төңірегінде талдау оқушы танымын кеңейтіп,
сөздік қорының молаюына жол ашады. Талдау үшін музыкалық қүбылыстарға тән
үғымдардың қалай аталатынын білу қажеттігі туындайтындықтан, бүларды
түсіндіріп отыруды мүғалім басты мақсат етіп қояды. Бүл ретте оқушылардың
сөздік дәптері болғаны жөн. Себебі окушы бүл үғымдарды күнделікті өмірде
аса көп пайдалана бермейтіндіктен, тез үмытуы мүмкін. Сөздік дәптер арқылы
әр сабақ сайын окушының сөздік қоры молайып, талдау мүмкіншілігі кеңейе
түседі.
Талдау, үйретудің алғашқы сатысында музыкалық екі шығарманы салыстыру
балаға өз ойын айтып беру үшін жеңілдік тудырады. Мысалы, марш оның түрлері
жөнінде өтілетін сабақга окушылармен бірге марш жанрының ортақ белгілері
(нық, жігерлі, екпінді) талданумен қатар, тиісті айырмашылығы (бірі
жеңілдеу, екіншісі ауырлау болса, бірі жоғары, екіншісі төмен регистрде
орындалуы) арқылы тындаушылардың белгілі бір тобына арналатындығы
анықталады. Бала осының бәрін өсерлене тындап, талқылауға белсене қатысады.
Мектеп окушыларына аспаптық музыканы талдауда олардың қабілет шамасы
ескеріле отырып, тапсырма біртіндеп күрделене береді. Музыканы талдау
бас^ауыш сньштың алғашқы екі жылында тақырып, көңіл-күй, эстетикалық
бағалау түрғысында жасалады. Ал бастауыш сыныптың екінші жартысында жаңа
тақырып емес, бүрынғы өтілген тақырыптардың дамуы мен алмасуын ондағы жаңа
өзгерістерді бақылауға үйреніп, сол өзгерістердің шығарма болмысына ёерін
саналы түрде түсіну сатысына қарай ауысады.
Тындауды неден бастау керек? Бүл — музыка тындауға үйретудегі күрделі де
маңызды мәселенің бірі. Н. А. Грозденская көпшілігі вокалды музыканың
әуені, адам дауысы арқылы орындалуы, сөз балаға тікелей әсер етіп, оны тез
түсінуге көмектесетіндіктен тындатуды вокалды музыкадан бастау керек.
...Менің ойымша тындатуды вокадды музыкадан бастасақ оқушының зейіні әннің
сөзіне немесе орындаушының орындау мәнері мен мимикасына ауып, музыка
сазына аз көңіл бөледі, ал аспаптық музыканы тындағанда, орындау жағынан аз
көңіл бөлініп, негізінен музыканы, әуенді тындайды... дейді. Демек,
оқушыларды музыка тындауға баулудың алғашқы сатысыңда қарапайым, сөзі жоқ
шығармаларды тындату музыкаға бірыңғай ден қоюға мүмкіндік береді. Аспаптық
шығарма музыкалық бейнені окушылардың жете түсінуіне йеғүрлым мүмкіндік
береді. Себебі, аспаптық музыканың бейнелеу мүмкіндігі мол диапазоны кең.
Мүғалімнің кіріспе әңгімесі. Сабақта музыканы талдап, тындау екі түрлі іс-
.өрекетті қамтиды.
1. Музыка жөніндегі мүғалім мен окушының әңгімесі. (Оның мазмүны әртүрлі
болуы мүмкін):
а) әртүрлі музыкалық аспаптар төңірегінде қүрылған әңгіме;
ә) музыка мазмүнын түсінуге жетелейтін өңгіме;
б) тындататын шығарманың шығу тарихына негізделген әңгіме.
Әңгіменің мазмүны қайткенде де оқушының тыңдайтын
музыкаға қызығушылығын арттыратындай болуы шарт. Мүғалім әртүрлі мағлүмат
беруі арқылы оқушылардың музыкалық дүниетанымын кеңейте түседі. Мүғалім
тыңдатар алдыңда аспапты сипаттап, ойнау ерекшелігіне тоқгалса, суретін,
мүмкіндікке қарай аспаптың өзін көрсетсе, оның ойналған кездегі үні окушыға
анағүрлым әсерлі болады.
Музыкалық шығарманы ойнап көрсету. Музыкалық шығарманы талдап, тындатудың
екінші жағы - музыканы ойнап көрсету. Мүғалім шығарманы өзі орындайды
немесе күитабақган тындатады. Бастауыш сыныптарда музыкалық шығарманы
мүғалім өзі орындап көрсеткені тиімді. Оны аспапты шебер меңгеріп, даусымен
қосылып мәнерлі өн сала білуі шығарма мазмүнын өз қалпында тындауға,
сонымен қатар талдау барысында кейбір бөлшектерін бөлек алып қарстыруға
мүмкіндік береді. Аспаптарда ойнауға мүғалімнің мүмкіндігі жетпеген
жағдайда музыкалық шығарма күйтабактан тындатылады. Ондай музыкалар күрделі
шығармалардан үзінділер: оратория, кантата, опера т.б.
Музыкалық шығарманы талдау жолдары. Шығарма мазмүны тыңдап болғаннан кейін
оның мазмүнын түсінуге бағытталған сүрақгар жүйесін сабақтан бүрын жан-
жақты ойластырып алу қажет. Бүл мәселеде мүғалім белгілі бір материалды
талдау арқылы оқушыларға нені меңгертетінін өзі анықтап алады. Қойылатын
сүрақгар жүйесін дайындауда тағы бір ескеретін мәселе - сабақ өтілетін
сыныптың жалпы музыкалық мүмкіндігі жабдықгалу деңгейі. Осы екеуін ескере
отырып накты сүрақгар жүйесі дайындалады.
Музыкалық шығарманы төмендегідей жүйемен талдауға болады.
Сабақтың тақырыбы: музыкалық шығарма екпінінің (интонациясының) негізі.
Талданатын шығарма: К. Әзірбаевтың Бесік жыры әні.
Проблемалы ізденіс тудыру әдісі. Бұл әдісті осы аталған әннің мазмүны
бойынша салынған суретке сүйене отырып қолдануға болады.
Мүғалім: Ана өз сәбиін тербете отырып, жандүниесін жарып шыққан белгілі бір
әуенді әндетеді. Бұл әннің қаңдай характерде немесе қандай сипатта болуы
тиіс деп ойлайсыңцар? (Бала бірден сүраққа жауап бере алмаған сүрақты
жеңілдетіп қоюға болады).
-Қандай екпінде орындалуы керек? (Баяу).
- Нюансы ше? (Пиано).
-Неге баяу орындалып, жай айтылуы керек? (Себебі, ана бесікті тербетіп
сәбиін үйықтатады).
-Ал, дыбыс биіктігі қандай болуы тиіс? (Бірде түсіп, бірде көтеріле,
тербеле орындалады).
-Қандай регистрде орындалуы тиіс? (Орташа регистрде).
-Неге олай болуы керек? (Себебі, дыбыс өте төмен немесе өте жіңішке болса,
бала үйыктамауы мүмкін).
-Дүрыс балалар. Орташа регистр баланы тыныштандырып, үйықгатуға ең қолайлы
регистр болып табылады.
- Қазір музыка тындап көрейік. Музыканың орыңдалу сипатына
қарай оған ат қоюға дайындалындар. Неше бөлімді екенін табамыз.
Бүгінгі сабактағы жаңалық - осы тыңдаған музыкаларыңның ең
негізгі бөлшегін табу керек.
Аты — Бесік жыры деп аталады. -Себеп?
Себебі, ән баяу, жай дыбыпен тербеле орындалып түр.
Неше бөлімнен түрады? Неге?
- Бір бөлімді, басынан аяғына дейін бір ғана екпін (интонация)
сақгалады.
- Әуеннің есіңде ақталған бөлігін айтып бере аласың ба?
Бүл Бесік жыры әнінің интонациясы біректес, тербелмелі.
Түсіндіру әдісі. Интонациялық негізі. дегеніміз - музыкалық
шығарманың ең негізгі бөлшегі. Осы кішкене бөлшек бір ғана екі тактіден
қүрала отырып, үшқын тәріздес, кейде түтас, ал кейде бөлшектене
қайталанады. Негіз әгТүрлі жолмен дамытыла отырып, күрделі шығармаға
айналады. Мүны әдеби шығармадағы басты кейіпкермен салыстыруға болады. Онда
да басты түлға біреу, бүкіл шығарма бойында оның сөйлеген сөзінен әрекеті
арқылы белгілі бір бейне жасалады. Мүнда да негіз біреу, шығармадан өн
бойында ол өзгерістерге үшырау арқылы бір музыкалық бейне түзеді.
Сыныптың музыкалық дайындығы жақсы болса, оқушылардың өздеріне
қорытындылатуға болады.
Интонацияның қайталанатынын оқушылармен бірге отырып, бір әріппен
белгілеуге болады.
Төменгі сынып оқушыларының дауыс ерекшелігі. Әуенді дыбыс
жасау, дыбыс аппаратының құрылысына байланысты. Балалар
дауысының ересектер дауысынан ерекшелігі де осында. Бала дауысы
жоғары брлғанымен, -диапазоны шектеулі. Көмекейдің (дыбыс
аппараттарының) жоғары орналасуы, қысқалығы мен майысқақ,
жұмсақтығы дауыс сипатын анықтайды. Он жасқа дейінгі
балалардың вокалдық еттерібіртіндеп дамиды. Сондықтан да дауыс диапазоны
біріндеп кеңейеді. 9-10 жастан бастап абертондармен байиды, диапазоны
біртіндеп кеңейеді. 10 жастан бастап қыз балалардың дауысы - сопрано, ұл
балалардың дауысы - дискант, деп сипатталады.
Тесситура- дауыс диапазонының бөлшегі. Ол төмен, жоғары, орташа болып
бөлінеді. Бүл бөлшектерді баланың орындау мүмкіңдігі әртүрлі. Бала нота
жоғарлаған сайын көкірек дыбысына сүйене орындайды. Мүғалім окушыны осы
регистрлік орындаудағы дыбысты бір қалыпты шығара білуге үйретеді. Осыған
сай ән репертуарын тандап алу міндеті қойылады. Жоғары тесситурада жазылған
ән бала дауысына шектен тыс күш түсіреді. Кейбір композиторлардың әндерінде
бала дауысындағы осындай ерекшіліктер ескерілмеген, сондықтан жоғары
дыбыста ұзағырақ айтылатын әндерді бастауыш сыныптардың алдыңғы кезеңіңде
үйретуден аулақ болған жөн. Себебі, мүндай әндер дыбыс жасау аппараттарының
бүзылуына әкеп соғады.
Дыбыс қатарының бірінші октавасы (ре 1 - до 2) балалар дауысына жайлы.
Себебі, осы бөлікте олардың даусы примарлық дыбыста естіледі.
П р и м а р л ы қ д ы б ы с - әр бір дауысқа тән, бүл дауыс диапазонының ең
жақсы, табиғи, еркін дыбысталатын бөлігі. Бұл бөлікте әрбір дауыстың
өзіңдік ерекшілігі айқын көрінеді. Ал, балалар дауысыңдағы примарлық
дыбысталу орта регистрге сәйкес келеді. Вокалдық - примарлық дыбыс
сөйлегеңдегі дауыс биіктігінен жоғары. Бүл әнді жәй дыбыспен ақырын
айқындай, дауыс диапазонын тез табуға мүмкіншілік туады, осы арқылы баланың
табиғи дауысы анықталады.
Т е м б р (дыбыс бояуы) - адам дауысының баға жетпес қасиеті. Әнді
айқайламай, жәй айтқыза отырып дауыстың бүл табиғи қасиетін сақтауға
болады.
Сонымен, мектептің бастауыш сыныптарындағы балаларға ән айтқызуда олардың
дауысының әлсіздігін, нерв жүйесінің тез шаршап, дауыс аппараттарының
жетілмегенін үнемі естен шығармаған жөн. Шағын диапазон көлемін үнемі
дамыту мақсат етілсе, бүл жүмыс жоғары қарай кеңейтіле жүзеге асырылады.
Диапазонды төмен қарай кеңейту дауыстың қарлығуына әкеліп соғады.
Әңді нашар айтатын немесе таза айта алмайтын балалармен жұмыс жасау
әдістері. Балалардың кейбірі әнді қысылып, ұялшақтықтан, яғни,
психологиялық дайындығының жоқгығынан айта аламаса, енді біреулері естіген
дыбыс биіктігін дауысымен бере алмайды. Ёкінші біреулерінің вокалдық
дағдысының төмен болуы мүмкін. Аііайда бұл екі топтағыларда дыбыс биіктігін
анық сезе алатын оқушылар болып келеді. Мұндай окушылармен мынадай жұмыстар
жүргізілуі тиіс:
Мүғалім әрбір сыныпта әнді таза айта білмейтін оқушылардың кімдер екенін
анықгап, музыка сабағында олардың отыратын орнын белгілейді. Мүндай
окушылардың қасына әнді таза айта білетін сенімді оқушылар отырғызылады.
Үйретілетін әннің орындауға қиын соғатын бөлігін вокалдық естуі нашар
оқушыларға бөлек үйретіледі.
Ал)ашқы үйрену кезеңіңдегі әңдерді баланың іштей орындауы арқылы есту мен
дыбыс жасау мүмкіндігі арасында бірлікті қалыптастыру, ішкі сезімін
жетілдіру.
Үйретілген әнді сүйемелдеусіз орындату оқушыға бірыңғай өз дауысын
бақылауға мүмкіндік береді. Бүл әдіс окушының дауысын жеке бақылау үшін
мүғалімге де тиімді.
Бүл топтағы оқушылардың үйретілген әнді игеру сапасын тексеру кезінде әнді
таза айтатын окушымен бірге сүрау оны қысылып, ұялудан арашалайды.
Ән айту қабілеті төмен оқушылармен үнемі үздіксіз жұмыс жүргізу баланың
вокалдық сезімінің біртіндеп дамуына жол ашады. Баланың ән айта алмауы
мүғалімге үнемі жауапкершілік жүктейді.
Вокалдық-хор дағдылары және оларды қалыптастыру әдістері. Ән айту
мәдениетін жалпы шығарма мазүнымен сипаты жоғары деңгейде меңгерілген
вокалдық шеберлік пен мәнерлеу дағдылары арқылы орындап бере білу қабілеті
деп көрсетеді Г.К^рамолдаева. Вокалдық-хор дағдылары - әнді орындау
шеберлігі болып табылады. Оған тыныс алу, мүқам, құрылым, ансамбль жатады.
Т ы н ы с а л у. Тынысты дұрыс алу — вокалдық-хор айту шеберлігін
меңгерудің негізі. Дыбыс жасаудың сапасы вокаддық ән айту шеберлігінің осы
түріне байланысты. Балалар әдетте иықты көтере тыныс алады. Сол кезде
белгілі бір музыкалық ойды (фразаны) үзбей, толық айтуға оның демі жетпей
қалады. Сондықтан да балаларды кеудені кере тыныс алуға дағдыландыру кажет.
Тыныс алуда ауаны үнемдеп, тұтас фразаға жеткізуді үйретуде фразаны
окушымен бірге таддаудың көмегі мол. Мысалы, Н.Тілендиевтің Қүттықгаймын
анам, туған күніңмен! әнінің фразалық құрылысын графикалық түрде
төмендегідей етіп жазып, орындауға болады:
V16
II'6
Мұғалім сыныпта әрфр әннің фразалық құрылысын талдап, балаларды бір
мезгілде бірдей тыныс алуға жаттықтырады.
М ұ қ а м (дикция) - ән салудағы музыкалық әуен мен поэзияның ішкі
мазмүндық сабақтастығын терең түсініп орындау дағдысы. Орындаушы музыка мен
поэзия үйлесімділігін терең түсініп, тыңдаушыға жеткізгеңде ғана, ол ән
әсерлі болмақ. Ән әсерлі болуы үшін мүқамды дүрыс меңгеру талабы қойылады.
Барлық дауысты дыбыстарды анық айту. Бүл — бастауыш сынып оқушыларының бір
дыбысты екіншісінен ажыратып, анық сөйлеуіне қойылатын талап.
Қосарланып келген екі-үш дауыссыз дыбыстардың барлығын да анық, түсінікті
етіп айту.
Сөз бен музыкадағы күшті үлестің бәріне бірдей екпін түсірмей, логикалық
екпін түсіру арқылы, сөйлеу түтастығын сақтау.
Ансамбль — хор партияларын орындауда хор мүшелерінің дауыстарының біркелкі
үласуы. Бүл — көркем бейне жасаудағы орындау тәсілінің бірлігі болып
табылады. Жалпы хордағы ансамбль ұғымы өз мәніне жету үшін жекелеген
ағікмбльдер дүрыс дыбысталуы тиіс. Олар:
Интонациялық ансамбльдер (горизантальді, вертикальді, аралас).
Ырғақгық ансамбль.
Бояулық ансамбль.
Екпіндік ансамбль.
Динамикалық ансамбль.
Қ ұ р ы л ы м ы - әнді хор мүшелерінің өз дауыстарын дәл келтіре орындау
дағдысы. Дауыс - дыбыс құрылымына сай келтірілсе, орындалған әуен кұлаққа
жағымды сазды естіледі. Құрылымының сапасына әсер ететін жағдайлар:
І.Музыкалық шығарманың сапасы: шығарманың құрылым жағынан сапалы орындалуы
үшін композитор бала дауысының мүмкіншілігін жақсы білуі керек. Шығарма
тесситурасы, гармониясы, дыбыстар арасындағы интервал бала дауысының
ерекшеліктеріне сай болуы қарастырылады.
2.Хордың дайындық дәрежесі: окушылардың музыкалық мәдениетінің жалпы
деңгейі, ән айтуда өзін-өзі бақылай алуы, жанындағы серіктерінің дауысы мен
сүйемелдеуші аспаптың үнін тындай білуі.
З.Оқушылардың ән айту сәтіндегі көңіл күйі: зейінінің шоғырлануы,
қызығушылық сезімінің сақталуы, ерекше күш түсіп, шаршамауы қарастырылады.
Бүған ән айтуға бөлінген уақыт үзақтығы мен сабақтың дүрыс жоспарлануы ( ән
салудың іс-әрекеттің қай түрінен кейін қойылуы) ықпал етеді.
4.Ән салудағы мүғалімнің басшылығы. мен бақылауы: оқушылардың әуендік және
ғармониялық есту қабілетін жүйелі түрде жетіддіріп отыру.
Хор дағдыларының осындай түрлерін қалыптастыру жолындағы жүмыстың
төмендегідей негізгі әдістерін атап өтуте болады:
І.Оқушыларды лад басқыштарын сезіне білуге тәрбиелеу. Бүл үшін жекелеген
лад басқыштарын, басқыштардың тартылысын сезіне білуге баулу.
2.Дыбысты таза орындай алу дағдысын тәрбиелеу. Бүған мүғалімнің бақылауы,
кемшілік жерін түзетіп дүрыс жолға салу және көркемдігі жағынан дәл орындап
көрсету арқылы қол жеткізіледі.
З.Жалпы ансамбльдің, сонымен бірге қүрылымға келтірудің сапасын тәжірибе
көрсеткендей бірнеше рет қайталап орындау арқылы меңгерген дағдыны бекіту
барысында жақсартуға болады.
4.Мүғалімнің әнді көркем бейнеге, вокалдық және хор дағдыларына сай орындап
көрсетуі шығарманың мазмүнын жасауға көмегін тигізеді. Бүл әдіс-негізгі
әдіс болып табылады.
5.Нотамен өн айту.
Музыка сабағы бірнеше іс-әрекеттің түрлерін кдмтиды, соның бірі-нотамен ән
салу. Балаларға бүл іс-әрекеттің түрін меңгерту үшін музыка сабағының
алғашқы күндерінен бастап-ақ дайындық жүргізіледі. Нота сауатын өтуді
дайыңдықсыз жүзеге асыру мүмкін емес. Ал, дыбыс биіктігін түсіне меңгеріп,
нотаны білмейінше әнді айтуды жақсы үйрету қиын. Оқушыларды біршама уақыт
дыбыстардың биіктігі мен үзақтығын сезінуге дағдыландырған жөн. Ал, нотамен
ән айтудың уақытын сыныптағы оқушылардың музыкалық даму деңгейі, дайындығы
шешеді. Дайындық кезеңінде дыбыстың үзақгығы мен биіктігі жөнінде мәлімет
түрлі көрнекіліктер, танымдық қимылдар немесе . графикалық жазулар арқылы
беріледі.
Нотамен ән айтудың алғашқы кезеңінде дауыс жаттығуына арналған бір қайырым
әндер алынады. Бүл әндердің шағын көлемі окушының тезірек меңгеруіне, дыбыс
биіктігі, лад басқыштарының тартылыс заңдылықтары жөніндегі түсінігін
қалыптастыруға қолайлы.
Дауыс жаттығуы және оның мәні. Балалар ән айуға дауыс жаттығуы арқылы
дайындалып, белгілі бір вокалдық дағдыны меңгеруге бағытталады. Ғ.
Қарамолдаева бүл жөнінде: "Жаттығуларды өз алдына оқшау нәрсе емес,
күрделі де қиын, өнщілік өнерге
баулудың негізгі құралы деп қараған жөн. Қандай жаттығу болмасын, вокалдық-
техникалық талаптарды жүзеге асырып қана қоймай, сезімталдыққа баулуды
қанағаттандыруы тиіс"- дейді. Ән айту
дағдыларьш қалыптастырудағы вокалдық жаттығулардың рөлі деген
мақаласында ол қ дыбысынан басталған жаттығулардың дауыс
аппаратын активтендіретіні, ал г, к дыбыстары таңдай
дыбыстары болғаңдыктан дауыстың жоғары позицияда шығуын, у дыбысы дауыс
аппараттарын босатуға көмегін тигізетінін айтады. Дауыс жаттығуы ретінде
шағын әндерді, үйретілетін әндердің вокалдық орыңдау түрғысынан қиындық
тудыратын бөлігінен үзінді, бір дыбысқа қүралған әуен мен жаңылтпаштар
алуға болатындығын мысалдар арқылы дәлелдеп көрсетеді. Жаттығуларды
біркелкі дыбысқа (а, о) немесе буынға (ле, ля) байланысты орындату
бастауыш сыныптың оқушыларын қызықтыра қоймайды. Сондықтан да вокалдық-хор
дағдыларын меңгеруге септігін тигізетін дыбыстан басталатын түрлі өлеңнен
алынған үзінділер арқылы орындатқан тиімді.
Дауыс жаттығуына белгілі буынға немесе дауысты дыбысқа
орындала отырып аяқталатын әндердің үзіңдісін де пайдалануға
болады. Мүндай әндер қазақ композиторларының
шығармашылығында көптеп кездеседі. Мысалы, Нартайдың өндері ха-лә-лә-ләй
буынына, Ақан сері әндері ха-ла-ла-лау буынына айтылады. Буынындағы ә ,
а дыбыстарының дөңгелете айтылуы қадағаланады. Дауыс жаттығуы сабақ
тақырыбымен сабақтастырыла тандалып алынады.
Екі дауыста ән салу.
Екі дауыста ән айтуға қарапайым сольфеджиялаусыз (нотамен ән айту) қол
жеткізу мүмкін емес. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Музыкалық тәрбиенің мақсаты мен міндеттері.
Жалпы білім беретін мектептердегі тәрбие салаларының бірі - эстетикалық
тәрбие.Оқушылардың өнерге құштарлығы мен қабілетін дамытуда эстетикалық
тәрбиенің жүйелі жолға қойылып, дұрыс ұйымдастырылуының маңызы айрықша.
Эстетикалық тәрбие өнер құралдарымен (музыкада-дыбыс, суретте-бояу,
әдебиетте-сөз) жасалған көркем бейне арқылы оқушылардың дүниетанымын-
кеңейтіп, өмір шындығын, әсемдікті сезіне білу қабілетін дамытуға жағдай
жасайды.
Адамдардың дыбыс арқылы табиғаттың түрлі қүбылыстарын беруге үмтылу
әрекетінен музыка пайда болды. Музыканың әсер етушілік қаблеті музыкалық
шығарманың жазылу сапасына, қоршаған әлеуметтік жағдайға,оқушының
психофизиологиялық ерекшелігіне байланысты.
І.Музыкалық шығарманың сапасы — оның қабылдауға қолайлы әрі түсінікті болып
келуімен өлшенеді.
2.Әлеуметтік жағдай — баланың қоршаған ортадағы музыкамен қарым-қатынас
жасауына қажетті жағдай, мүмкіндік, мысалы: қалада ауылмен салыстырғанда
оқушылардың операға концерттер мен театрға баруға мүмкіндігі мол, ал ауыл
балаларында мүндай мүмкіндік көп бола бермейді. Дегенмен қазіргі жедел күрт
даму кезеңінде окушылардың музыкалық талғамы мен ой-өрісі әлдеқайда жоғары.
Қазіргі окушылардың музыкалық тәрбиесіне тек қана мектеп емес, қоршаған
орта айырықша ықпал етуде.
З.Оқушы бойындағы психофизиологиялық ерекшелік — музыка әуені арқылы
берілетін музыкалық бейнелерді қиялдай сезініп, жан дүниесімен толғанып,
түсіне білу қабілеті.
Окушының музыкалық шығарманы қабылдауына басты әсер етуші фактор -
музыкалық тәрбие. Тәрбиенің негізгі мәні, мақсаты — сапалық жағынан жеке
адамның жан дүниесін қалыптастыру. Музыка сабағына нақты мақсат қою арқылы
музыкалық тәрбиенің міндеттері жүзеге асырылады.
І.Музыкалық іс-әрекеттер арқылы оқушының сезімін ояту. Сезімді ояту үшін
қабылдауды активтендіру мақсаты қойылады. Бүл мақсат: а)музыкалық
шығарманың мазмүнын оқушылармен бірге талдау; ә)музыкалық дидактикалық
ойындар үйымдастыру; б)тиімді әдісті тандап ала білу; в)окушылардың жас
ерекшеліктері мен музыкалық даму ерекшелігін ескере отырып, музыкалық
шығарма таңдау арқылы жүзеге асырылады.
2.Музыканы саналы түсінуге баулу. Саналы түсіну үшін белгілі-бір деңгейде
музыкалық білімі болуы керек. Сондықган бүл міндетті жүзеге асыру үшін нота
сауатын меңгерту мақсаты қойылған. Нота сауаты: а)музыканың көркемдік
құралдарының (екпін, саз, ырғақ, әуен, тембр, гармония, өлшем т.б.)
музыкалық шығарма мазмұнын жасаудағы ерекшеліктерін түсіндіру. ә)әнді
нотамен орындау; б)түрлі көрнекіліқгер пайдалану; в)ырғақгы қимылдар жасау;
З.Музыкалық шығарманы өз шама-шарқынша орындауға үйрету барысында
орындаушылық дағдыларды меңгерту. Орындаушылық дағдыларды меңгерту арқылы
көркемдік білім беру мақсаты қойылады. Бүл мақсат: а)вокалдық хор
дағдыларын; ә)аспапты орындау дағдысын; б)ырғақгық би дағдыларын;
в)шығарманы талдап, талдай алу дағдысын меңгерту арқылы жүзеге асырылады; 3-
ші міндеттегі мақсат — окушының шығармашылық қиялын дамыту: а)ладтық
сезімін дамыту үшін басталған әнді аяқгауға; ә)музыка характеріне сай қимыл
ойлап табуға; б)музыканың әсеріне байланысты сурет салуға; в)суырып салып
айтуға (импровизациялау) баулу арқылы жүзеге асырылады.
Осы 3 міндет жүзеге асырылу арқылы окушылардың музыкалық талғамы
қалыптасады. Әр түрлі жанрдағы музыканы талдай отырып, оның сапасын ажырата
білуге үйренеді. Осы мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асырушы басты түлға —
музыка пәнінің мүғалімі
Бастауыш мектеп оқушыларына музыкалық тәрбие берудің негізгі
принциптері.
Оқыту — тәрбие мен дамудың бірлігі. Педагогикада оқытуды — даму мен
тәрбиені бір-бірінен бөліп жармай, бірге қарастырады. Оқытудың; барлық
жүйелері — принциптері, мазмұны, әдістері, ұйымдастыру тәсілдерінің бәрі
алдымен балаға тәрбие беруді көздейді. Білім, білік дағдыларын меңгерту
үстінде тәрбие беру міндетін іске асыру мүғалімнің біліміне, шеберлігіне,
тәжірибесіне, сабақтың дүрыс үйымдастырылуына тікелей байланысты.
Балаға әрбір сабақтың үстінде белгілі бір білім көлемі меңгертіледі., сол
арқылы оқушы бойында жаңа музыкалық дағды қалыптасып, бүрынғы алған
дағдылары дамытылып, бекітіледі,олардың қоршаған орта, өмір қүбылыстары
жөніндегі түсінігі терендейді.
Бұл — музыка сабағындағы тәрбие мен оқытудың тығыз байланысының айғағы.
Егер оқушылар сыныпта музыканы барынша зейін қойып тыңдаса, онда мүғалімнің
тәрбие мен білім беруді кдтар жүзеге асыра" білгені. Ал сыныпта жағдай
керісінше сипатта өтсе, тәрбиенің дүрыс берілмегені. Мүндай жағдайда
оқушылар бойында музыка өнеріне қүштарлық болмайды. Сондықган мүғалім
окушылар алдына үнемі өз шама-шарқына қарай мақсат қоя білуі керек. Ол
мақсат оқышалардың зейін қоя білуін үйымдастырып, музыканың ішкі мазмұнын
түсінуге бағыттайды. Музыка тәрбиесі — оқушылардың әсерленуі мен сезінуі
арқылы жүзеге асатын өте күрделі тәрбие. Окушы музыка тыңдап, оны сабақ
тақырыбына сай талдайды. Бүл кезде оның музыкалық есту қабілеті, музыкалық
еөздік қоры, шығармашылық ойлау кдбілеті жетіле түседі. Ал хормен ән айту
барысында дыбыстау аппараттары, интонациалық естуі, ырғақгы сезінуі,
бейнелі ойлау қабілеті, музыкалық талғамы, нотамен ән айту дағдысы дамиды.
Музыканы оқытудың оңтайландыру (оптималдык) принципі.
Бір ғана принципті бөліп алып, сол принцип бойынша сабақ өткізу мүмкін
емес. Окушыларға тек дайын білімді, мағлүматтарды ғана емес, сабақга
проблемалар тудыру арқылы өтілетін материалдарды өз бетінше меңгерту
мақсаты қойылуы тиіс. Мұндай мақсатты жүзеге асыруға жол ашатын басты
принциптердің бірі — музыканы окытудың тиімділік принципі.Бүл оқытудың
бірнеше принципіне сүйене отырып, бірнеше әдісін қатар пайдаланып, соның ең
үтымды, қойылып отырған мақсаты тиімді шеше алатын, ең оңтайлы жолын тавдап
алу деген сөз. Бүл принцип аз уақытта көп нәрсені меңгерту мақсатын
көздейді. Бүл принципті қолдану төмевдегі сәттерден түрады:
1. Жиынтықты (комплексті) нақгылық жиынтықгы (музыканы тавдап, тывдамастан
бүрын, өтілетін тақырыпқа байланысты мақсат қою);
2. Генераризация (музыканың кейбір көркемдік қүралдарын жеке-жеке^бөліп
алып, соған назар аударып, бақылау);
3. Пән аралық байланыс;
4. Окушының қызметін салыстырмалы бағалау негізінде басты мәселеге
бағыттау;
5. Оқытудағы диференция (жіктеу) және ивдивидуализация;
6. Шешімді дүрыс табуға қажетті жағдай жасау;
7. Басқару мен окушының өзін-өзі басқару арасывдағы тиімді бірлік;
8. Жағдайды шұғыл реттеу және өңдеу.
Музыканы оқытудың ғылымилық принципі. Ғылымилық принципке сүйене оку
берілген пәвді үғымдар, нақгы дәлелдемелер мен завдылықгар негізівде оқыту
болып табылады. Музыкалық білім беру барысывда окушының психикалық даму
деңгейіне қарай, оның физиологиялық мүмківдігі ол мүмківдік деңгейі
ескеріле отырып, өтілетін шығармалар, әвдер талданады. Шығарманы талдау
жолдары біртівдеп күрделене түседі.
Сабактың жүйелі өтілу принципі. Жүиелілік пәннің тақырыптық қүрылымынан
көрінеді. Бір-бірімен тығыз байланысты өтілген тақырыптар бала
білімінің жүйелілігін қамтамасыз етеді. Әрбір оку жылы өзара байланысты
тақырыптарға күрыла отырып, жылдық тақырып — тоқсандық, ал тоқсандық
тақырып басты тақырыппен тікелей б^йланысты үсақ тақырыптарға бөлінген.
Бағдарламаның мүндай к^рылымы материалдарды оқушылардың терең меңгеруіне
жол ашады. Мүнымен бірге жүйелілік пәнаралық байланыста да көрінеді.
Мектептегі окушьшың әр пәннен алған білімі бірін-бірі толыктырыгі отырса
ғана білім тиянақгылығы қамтамасыз етіледі.
Түсініктілік пен көрнекілік принциптері. Музыканың мазмүнын айқындайтын
көрнекіліктер балалардың сезім органдары арқылы қабылданады. Сондай
көрнекіліктің бірі — иллюстративті (суретті) материалдар. Оған
компазитордың орындаушы артистің шығарма мазмүнын ашатын суреттер мен
кестелер, музыкалық аспаптың суреттері жатады. Музыкалық дыбыс биіктігін
көру арқылы сезінуге мүмкіндік беретін әннің ноталық текстісі де көрнекілік
бола алады.
Білімнің берік болу принципі. Сабақга өтілетін материалдар жоғарыда
қарастырылған тиімділік, жүйелілік, көрнекілік, саналылық пен эмоциалық
принциптеріне негізделе түсіндірілсе ғана, білім берік болады, есте
сакталады. Бүл принцип бойынша, ең алдымен, өтілген музыкалық материалдарды
есте сакталуы қарастырылады. Окушы сабакта музыканы жәй тыңцап, талдаумен
ғана шектелмей, белгілі-бір қимылдар жасаса, сол музыкамен ойындар ойнаса,
күрделі музыкадан күрделі музыкадан үзінді әуенді дауыспен орындаса, өз
шама-шарқынша музыка мазмүнына байланысты суреттер салса, жеңіл әндерді
өздері домбырада орындаса, мүндай сәттерде меңгерілетін музыканың әсері
мол.
Эмоциалылық пен саналылықтың өзара байланысы. Музыка сабағында эмоционалдық
жағдай тудыру музыканы саналы қабылдауға жол ашатын сәттердің бірі.
Окушыдағы музыка әсерінен пайда болған сезім, шығарманың тілін, кейде жете
кдбылдай бермейтін түстарын түсінуге көмектеседі. Әсерлілік — орындалған
музыкалық шығармадан тыңдаушының әсер алуы болып табылады. Эмоциалық ықылас
бала бойындағы ынтаны зейінге бағыттайды. Зейіннің жинақгалуы окушы
қабылдауын белсенді етеді. Музыка -адамның қоршаған ортаның, табиғаттың
тағы басқа әсерін өз ойы мен сезімі арқьглы қабылдап, оны дыбыс арқылы
беруі, қысқаша айтқанда, адамның ойы мен сезімінің нәтижесі. Музыканы
әсерлене, сезіне тындаған окушы оның көркемдік қүралдарын ажырата отырып,
оның музыка мазмүнын жасауда рөлін түсінеді. Бүл окушының біртіндеп,
тәжірбие жинақгауы, оның сөздік қорын байытуы, мүғалімнің көмегімен тиісті
дағдылар қалыптастыруы арқылы жүзеге асырылады. Эмоция саналылыкқа жол
ашса, саналы түсіндіруде ғана әсерлі сезім пайда болады, оянады.
Окушылардың сезімін оятып, толғаныс тудырмаған сабақ нәтижесіз болады.
Мүғалімнің сөйлеу мәнері мен мимикасы да оқушылар сезіміне әсерін тигізеді.
Әр музыканың өзіндік сыры мен құпиясын анықгау үстінде мүғалім бар
мүмкіндігі мен өнерін салуы керек. Әрбір үйретілетін ән беріле, терең
сезіммен орындалғанда ғана окушы оны тез қабылдап, тез үйренеді және
саналылықпен орыңдайтын болады.
Білім берудің шамаға сай келуі принципі. Бүл принцип сабақта өтілетін
музыкалық материалды тындауда көрінеді. Әсіресе үйретілетін ән мен музыканы
тандауда мүғалім окушылардың шама-шарқын әркез ескергені жөн. Окушылардың
жан дүниесі мен сезімтаддығына, саналы түрде меңгере алу шамасына қарай әр
оқушының мүмкіңдігі ескеріле отырып, сынып окушыларының көпшілігі орындауға
немесе талдаута шамасы жететін музыка тандалып алынады. Сабақга әр оқушының
мүмкіндігі ескеріліп өз шамасына қарай тапсырма алуы қажет.
Жалпы білім беретін мектептегі музыка сабағы және оның
ерекшеліктері.
Сабақ - тәрбие процестерін үйымдастырудың негізгі формасы. Музыканы
оқытудың негізгі формасы, сабақтық жүйеге негізделеді. Ол оқушыларды жас
шамаларына қарай топтап, белгілі уақыт аралығында өтіле отырып, оқу тәрбие
процесінің негізгі талаптарын жүзеге асыруды көздейді.
Сабақтың дүрыс үйымдастырылуы - оның нәтижелі болуының алғышарты. Соңдықган
да оның үйымдастырылуына жоғары талап қойылады:
І.Сабақтың тақырыбын жан-жақты түсіндіруді негізге ала отырып, оның
өткізілуін жоспарлау. Сабақта талданатын музыканы тақырып мазмүнына сай
тандап алу, іс-әрекеттердің арасындағы сабақгастықты ескеру.
2. Сабақта уақытты барынша орынды пайдалана отырып, оны үнемдеу жолында
тиімді әдісті тандап алу, оқушыларға қойылатын сүрақтардың жүйелілігі мен
нақтылығын қарастыру: а) Сабаққа бөлінген уақыт негізгі тақырыпты түсіндіру
үшін жүмсалғаны жөн. Сондықтан үйымдастыруға кететін уақыт барынша
үнемделуге тиіс.
ә) Жеке дара ауызша сүрауға бөлінетін уақытты қысқарту. Сигналдық қиықша
әріптер арқылы оқушылармен кері байланыс жасау.
Көрнекілікті орнымен, тиімді пайдалану. Қазіргі музыка сабағы арнайы
жабдыкталған кабинетте өтілуі тиіс. Оның жақсы жабдықталуы сабақтың жоғары
деңгейде өтілуіне жағдай жасайды. 1) Сабақта пайдаланатын балаларға
арналған музыка аспабы көрнекілік қызмет атқарумен катар, әрбір аспаптың
дыбыс бояуын (тембрін) көрнекі түрде естуге мүмкіндік береді.
2) Диапозңтивті, киноүзіндіні орынды пайдалану окушыларға музыканың
эмоционалдық әсерін күшейтеді.
3) Күйтабақтан магнитофон таспасынан музыка. тындалып, түрлі шығармалардан
үзінді тындауға болады.
Музыка сабағында тәрбие және білім беру
Музыка сабағы окушыларға музыкалы-эстетикалық тәрбие берудегі міндеттерді
жүзеге асыратын, оқытудың негізгі формасы. Мүнда төмендегідей талаптар
қойылады:
1. Сабақтағы тәрбие мен білім беру мақсаты. Бүл мақсат сабақтың әрбір
бөлігінде сақтала отырып, сабақта түтас жүзеге асырылады. Музыка сабағы
көптеген іс-әрекеттің түрлерін қамтиды. Олар: музыка тыңдау, хормен ән
салу, музыкалы-ырғақты қимылдар жасау және балаларға арналған музыкалық
аспапта ойнау. Осының барлығы бала бойындағы есту, ән салу, қимыл жасау,
аспапта ойнап үйрену сияқты өзіндік мақсаттарын жүзеге асырады.
2. Музыка бағдарламасының талаптарына сай сабақ мазмүнын анықтау. Мүны
анықтауды оқушылардың дайындық деңгейі, іскерлігі мен дағдысы, эстетикалық
талғамының өсіп, жоғары имандылық қасиетінің қалыптасуы, нота сауатындағы
белгілі бір үғымдармен таныстыруға дайындық дей-гейі ескеріледі.
3. Оқыту мен тәрбие берудің ұтымды жолдары мен әдіс тәсілдерін тиімді
түрде бірлестіре отырып тандап алу арқылы оқушылардың ой өрісін дамыту.
Оқушылардың физиологиялық даму ерекшеліктерін ескере отырып, шамадан тыс
күш түсірмей, сергек қалпын сабақ аяғына дейін сақтау жағын қарастыру.
4. Музыка сабағын дидактикалық принциптерге сай қүрып, пән аралық
байланысты жүзеге асыру. Дидиактикалық принциптерге сүйене отырып,
оқушылардың ойлауы мен дамуы, есте сақтауы, қиялдауы, түсінігі мен
эмоциялық сезімі жан-жақгы дамытылады.
Музыка сабағының басқа пәндерден айырмашылығы
1. Музыка өнері — шындықты бейнелеудің ерекше формасы.
2. Музыка адамның психологиясына, (ой-сана) қимылына,
физиологиялық жағдайына жан-жақты әсер етеді.
3. Эмоциялылық пен саналылықтың бірлігі.
4. Көркемдік пен шеберлік бірлігі.
5. Сабақта ұйымдасқан іс-әрекеттің басымдығы.
Музыка сабағының турлері
І.Кіріспе сабақ - оқушыларға сабақта берілетін белгілі бір көлемдегі
материалды жалпылама шолып, бағыт бағдар беруді мақсат етіп қояды.
Музыка сабағы бағдарламасында кіріспе сабақтың үш түрі көрсетілген:
1. Жылдық тақырыпқа кіріспе сабақ
II. Жарты жылдық тақырыпқа кіріспе сабақ
III. Тоқсандық тақырыпқа кіріспе сабақ
2. Тақырып мазмұнын терендететін, жан-жақты кеңейтетін сабақ.
Бұл сабақтарда оқушыларға тоқсан немесе жыл бойы берілетін жалпы мағлұмат
бөлшектеніп, әрбір бөлшегі терең түсіңдірілу арқылы өтіледі.
3. Қорытыңды сабақ немесе концерт-сабақ.
Сабақтың бұл түрі оқушылардың тоқсан бойы немесе жыл бойы алған білімін
жинақтауға, үиренген музыкалық ұғымдарды дүрыс қолдана білуін, өткен
материалдарды қандай дәрежеде меңгергеңдігін тексеруге бағытталады. Бүл
сабақга міндетті түрде дауыс жаттығуы ретінде бір ән, тындауға арналған екі-
үш музыкалық шығарма, орындауға арналған бірнеше ән алынады және бүл
сабақта оқушылардың барлық іс-әрекеттері енгізілсе оның оларға берер әсері
мол (музыка тыңдау, ән салу, ырғақты қимыл, аспапта ойнау, дидактикалық
ойындар).
Сабақтың бүл түріне оқушылардың ата-аналары шақырылса, біріншідеш ата-
аналар музыка сабағында өз балаларының алдына қойылатын талап дейгейімен
танысады, екіншіден, балалардың қаншалықты білім көлемін меңгеретінін
біледі, үшіншіден, окушылардың үйымшылдығы мен жауапкершілігін арттырады.
Музыка сабағының басқа пәндермен байланысы.
Музыка сабағының басқа пәндермен байланысы оқушының бүрыннан меңгерген
білімі мен дағдысына сүйене отырып, жаңа білімді меңгеруіне мүмкіңдік
береді. Білім — ойлау әрекетінің жемісі және соның нәтижесі. Сонымен бірге
ол танымның негізі болып табылады.
Мектепте оқытылатын өнер сабақтарының бірден бір мақсаты — оқушылардың
эстетикалық талғамын қалыптастыру, әсемдікті сезінуге және оны бағалай
білуге тәрбиелеу. Сондықтан бүл пәндер бір-бірімен байланыстырыла
жүргізілсе, оқушылардың танымы кеңейіп, талғамы жетіле түседі. Бұл байланыс
олардың әр пәннен алған білімін бір жүйеге түсіреді
Ана тілі сабағымен байланысы. Ән мәтіні - өлең. Егер өлең болмаса ән
вокализге айналады. Мәтін сөз болмаса музыканың хор жанрыда болмас еді.
Күрделі музыкалық шығармалардың да негізі – әдеби көркем шығармалар болып
келетіні мәлім. Көркем әдебиет үлгілері күрделі музыкалық шығармаларға
айналуы үшін, жазылу барысында олар өңделеді,көпшілігі өлең түріне енеді,
яғни либреттоға айналады. Үйретілетін әннің сөз мәтінін түсіндіру — музыка
сабағыныіі негізгі міндеттерінің бірі.
Классикалық әдебиетіміз бен өнеріміздің Махамбет Өтемісүлы, Абай Қүнанбаев,
Біржан сал, Ақан сері т.б. кім екенін окушыға таныту үшщ олардың әдеби
мүрасына арнайы тоқгалып өту қажет.
Бейнелеу өнерімен байланысы. Музыка сабағының бүл пәнмен де өнердің бір
саласы ретінде байланысы бар. Тындаған музыкалық шығарманың әсерінен пайда
болған ой мен көңіл- күйін қарапайым сурет салу арқылы бейнелей білуге
тәрбиелеу өз нәтижесін беруде. Себебі бала қоршаған ортаны, әсер алған
заттарын қағаз бетінде бейнелеуге қүмар. Олардың осы бейімділігін бейнелеу
өнерімен үштастыру үлттық мәдениетіміздің рухани байлығын меңгеуге жол
ашады.
Казақ тілі сабағымен байланысы. Музыка сабағында өлең-әннің ішкі сырын
ашуға жетелейтін ерекше күш. Өлең жолдары мен фразаның сәйкестігі мағыналық
жағынан түжырымдалып жекізілуіне сәйкес келіп отырады. Музыканың мәнерлік
жағынан түрленуін өлеңнің мағыналық жағын аша түсіп отырады. Мәселен, әр
бір музыканың интонациялық ерекшілігін ашып көрсетуге мүмкіндік әперетін —
оның көркемдік қүралдары десек, көп реттерде бүл қүралдар ортақ болып
отырады. Қуанышта адам дауысының жарқын шығуы, ал музыкада әуеннің
көтеріңкі шаттана орындалуы. Тілде сөздің мағынасына байланысы болса,
музыкада тондық арақатынастарда, ырғағы мен екпініне қарай түрленеді.
Музыкалық тәрбие берудегі мұғалімнің дайындық дәрежесі.
Музыка пәнінің мүғалімі — жалпыға бірдей білім беретін мектепте музыканы
оқыту барысында окушы бойында музыка мәдениетін қалыптастырушы маман.
Мүғалім оқу мен тәрбиені мектептерде қойылатын талаптарды басшылыққа ала
(Зырып береді Ол музыка бағдарламасы бойынша сабақ жүргізу барысында оқу
мен т^биелеудің тиімді әдісін таңдап ала отырып, оқу жоспарын орындайды.
Мүғалімнің педагогикалық даярлығы — окушыларға музыкалық тәрбие беру
міндетін шешу жолындағы қажетті шарт болып табылады.
Мұғалімнің ұйымдастырушылық қабілеті. Мектептегі бала музыкамен үнемі
қатынаста болып, онымен бірге, қатар өмір сүргенде ғана музыкалық тәрбие өз
мақсатына жете алады. Егер бала сабақга ғана музыкамен қатысты болуымен
шектеліп қалса, онда музыкалық тәрбиенің бір жақгы жүргізілгені. Сондықган
да, мектептің тәрбие жұмысындағы музыканың ролі тиісінше бағаланып,
мектептің күнделікті өмірінде музыка мәдениетінің қалыптасуына үйірмелер,
мектепте ұйымдастырылған концерттер, кештер, жас ұландар жиындары^ елеулі
орын алуы тиіс. Мұндай жұмыстарды жүзеге асыруда музыка мұғалімі басты
түлға болғандықган, оның ұйымдастырушылық қабілеті шешуші роль атқарады.
Мұғалім — сыныптан тыс жүмыстармен бірге ең алдымен сабақта оқушыға жүйелі
білім мен эстетикалық тәрбие үйымдастырушы. Бастауыш сыныптың мүғалімі
шағын балалар хорына ән үйрету, балаларға арналған аспаптардан оркестр
үйымдастыра отырып, шағын әуендер үйрету дағдысын меңгертуі сыныптан тыс
жүмыста да, музыка сабағында да өте қажет.
Мүғалімнің шығармашылық қиялы. Мүғалім бойында
қалыптасқан бұл қасиет — оқушы қызығушылығын арттыратын бірден бір қүрал.
Сабақта, музыка апталығында, сыныптан тыс музыкалық мерекелерде
үйымдастырылған музыкалық дидактикалық ойындар, ребустар мен викториналық
сүрақтар оқушының музыкалық қабілетін арттырып, дүниетанымын кеңейтеді.
Музыкалық аспаптың бірін жақсы меңгеру. Д.Б. Кабалевский бүл жөнінде
Мүғалім игеретін барлық дағдының ішінен аспапта ойнауды айрықша атауға
болады. Хор, оркестр, опералық көріністен т.б. алынған үзінділерді әрине
механикалық жазбасыз (күйтабақ, магнитофон таспасы) тындату мүмкін емес.
Бірақ, бүл мүғалімнің аспапта тікелей орындауын толыктыру ретінде ғана
қолданылуы керек. Мүның кемінде үш бағытты маңызы бар: 1-ші бағыты, аспапта
тікелей орындау - эмоционалдық атмоссфера туғызады. 2-бағыты, аспапта
орындалған шығарманы кез-келген сәт токтатуға, кез-келген бөлігін, тіптен
жекелеген тактісін бөліп алып қайталауға мүмкіндік алады. 3-ші бағыты,
музыкалық аспапта орындаудың маңызды әрі қызықты екенін іс жүзінде көрсетуі
өз шәкіртіне үлгі өнеге болады деп көрсетеді.
Мүғалімнің тіл байлығы. Музыка тындатар алдындағы немесе тыңдатып талдатып
болғаннан кейінгі окушылардың жауабын толықгыру ретіндегі мүғалімнің
түсіндіріп айтқан сөзі, тілі жаетағы балаға түсінікті әрі тартымды болуы
қажет. Музыкалық шығарманы талдату барысында мүғалімнің мағынасы жатық
сүрақтар қүрай алатын дағдысы шешуші рөл атқарады. Жаңа білімді меңгерту
жолыңдағы танымдық сүрақтар қоя білуі мүғалімнің тіл байлығы мен
педагогикалық шеберлігіне байланысты. Дүрыс қойыла білген танымдық сүрақтар
оқушыларды ойландырады, музыкалық шығарма хақында өз пікірін айта білуге
баулып, киялын дамытады.
Мүғалімнің жан-жақты білімі мен дүние танымы. Мұғалімнің сабақта берілетін
материалға байланысты білімі әлде қайда кең шеңберде болуы керек. Себебі,
сабактың тақырыбы немесе шығарма жөнінде оқушы тарапынан қойылатын кез-
келген тосын сұраққа жауап беруге дайын болмаса, окушы алдында оның беделі
төмендейді. Мұғалімнің зерттеу жұмысын жұргізе білуі — баланың дамуына сай
музыкалық білім мен тәрбиені беруде шешуші фактор. Мүғалімнің өз жүмысының
барысыңда міндетті түрде әр балаға зерттеу жұмысын жүргізіп, оны күнделікті
талдап отырады. Талдау барысында оқыту принциптеріне сүйене отырып, баланың
дамуына оң әсерін тигізетін әдіс тәсілдерді тандап, қай әдістің тиімді
нәтиже бергенін, оның оқушылардың қай тобына ауыр, қай тобына жеңіл
болғанын анықтап шешеді. Осы жолда газет, журнал беттерінде көтеріліп
жатқан педагогтік тәжірибелер мен әдістерден көмек алуы, әріптестерімен
пікір алысуы, мүғалім бойындағы ізденімпаздық қасиетті танытады. Қоршаған
ортадағы, қоғамдық өзгерістерге байланысты қойылып отыратын жаңа
талаптардың күнбе-күн өсуі мүғалімнің өмірден кенже қалмай, білімін үнемі
жетілдіруін қажет етеді.
Музыка сабағындағы оқытудың негізгі әдістері. Музыканы оқыту процесі — оның
мазмүнының, әдістері мен үйымдастырылу амалдарының біртұтастығы болып
табылады. Музыканы оқыту әдісін — оқушылардың танымдық қызметіне басшылық
ету жолындағы мұғалімнің қолданатын іс-шарасы деп түсіну қажет. Оқыту
әдісі оқыту тәсілімен мағыналас болғанымен айырмашылығы бар. Тәсіл
-әдістің бір саласы, соңдықтан Тэсіл үғымы әдіс ұғымына қарағанда жалқы
түсінік.
Сөздік әдіс. Бүған әңгімелеу, түсіңдіру, әңгімелесу әдістері жатады. Бұл
әдістер тақырыптың мазмұнын, мәнін ашуға, оқушыны музыка мазмұнын түсінуге,
дүрыс орындауға үйрету үшін қодданылады.
Түсіндіру әдісі. Бүл әдіс көрнекілік пен әңгімелеу жеткіліксіз болған
кездерде қолданылады. Мысалы, нота сауаты бойынша белгілі бір кестені іліп
қойып, ол арқылы оқушыдан қолма-қол жауап алу мүмкін емес. Сондыктан
түсіндіруге тура келеді. Баланы аспап түрлерімен таныстырғанда, оған
аспапты көрсете салу жеткіліксіз, ойнағанда дыбыс қалай шығатыны, оның
құрылысы жөніңде қосымша мағлұмат беріледі.
Әңгіме әдісі. Әңгіменің мазмұны баланың жас шамасымен түсінігіне сай
қүрылады. Бастауыш сыныптың оқушыларына айтылған әңгіменің балаға әсері,
оның көлемінің шағын, қызғылықты оқиғаға құрылуына да байланысты.
Баяндалған оқиғаны өз басынан кешіргендей, дауыс интонациясын құбылта
әңгімелеген жөн. Бұл оқушы сезіміне сөзсіз әсер етеді.
Әңгімелесу әдісі. Әңгімелесу әдісі — оқытудың сұрақ төсілі. Ол музыка
сабағының барлық кезеңдерінде проблемалық мәселені шешуге бағыттау үшін
кеңінен пайдаланылады. Әңгімелесу жаңа тақырыпты меңгерту
мақсатында, музыкалық шығарманы
оқушылардың бұрынғы біліміне негіздей отырып түсіндіруге тура келген
жағдайда жүргізіледі. Бүл жағдайда мүғалім тындалған жаңа материал бойынша
әңғіме бастап, окушылардың өздері табуға немесе түсінуге болатын жаңа
үғымдарды аңғаруын үйымдастырады.
Көрнекілік әдісі. Қазіргі педагогикада • оку материалын меңгертуді көрсету
арқылы жақсартуға мүмкіңдік беретін оку құралы
— көрнекі күрал деп аталады. Оған: сурет, портрет, сызба, диафильм,
кинофильм, нота тексті, әннің сөздік тексті, аспаптарды көрсету т.б.
жатады. Көрнекілікті пайдалану арқылы баланың музыкалы-
сенсорлық мүмкіндігі сонымен бірге музыкалық қабілеттері дамиды.
Көрнекі кұралдың көмегімен орындалған музыкалық тапсырма
баланың ойлау әрекетін барынша белсенді етеді, оны өз бетінше іс-
әрекет жасауға баулиды, яғни, бүл жүмыс ой-толғаныс тудырарлық
сипат алады.
Проблемалы — іздену жағдайын жасау арқылы окушылардың ой-қиялын өрістету.
Бүл әдіс окушылардың ой-толғанысын жандандырады. Сныпта тындалған музыка
мазмұнына сай өлең іздеп табу, әннің мазмұны бойынша сурет салу сиякты
тапсырмалар оқушыларға ұнайды. Берілген тапсырмалар баланың ой-қиялын,
көркем бейнені түсіне алу қасиетін музыкалық есту қабілетін дамытуда шешуші
рөл атқарады. Окушыларды даму, жетілу сапасы тыңдаған музыкасын талдап,
бағалай білуінен, жеке аспаптарды ойнау дағдысының қалыптасуынан, т.б.
көрінеді. Окушылардың шығармашылық қабілетіне импровизация да жатады.
Импровизация
- музыканы түрлендіре білу қасиеті.
Төменгі сынып окушыларының музыкалық іс-әрекет түрлері.
Музыка тыңдау.
Музыканы қабылдау. Окушылардың музыканы қабылдауы негізінен мектептегі
музыка сабағында қалыптасады. Музыка өнерінің ерекшелігі — сөз бен тіл
жеткізіп айта алмайтын, адамның жаңдүниесіндегі күбылыстарды, сезімді дыбыс
арқылы беруге мүмкіндік тудыруыңда. Музыка таза сезімге (эмоцияға) әсер ете
отырып, адамның қиялы мен көңіл күйіне байланысты қабылданады.
Жалпы қабылдау процесі жөнінде О. Апраксина кез-келген қабылдау күрделі
процесс, оған түрлі сезім мүшелері қатысады, нәтижесінде күрделі шартты
рефлекторлық байланыстар жиынтығы түзіледі, - дей келіп Музыкалық
қабылдау — оның мәні шындықгың көркем бейнесін музыкалық шығармадан ести
алу және оның мазмүнын көркемдік бірлік ретінде сезіне отырып бастан кешіре
білу қабілеті - деп атап көрсетеді.
Музыкалық шығарманы қабылдау процесі үстінде окушы оны толық тындайды,
бірақ, толық түсінбеуі немесе мүлде түсінбеуі мүмкін. Бүл оның музыка
тындаудағы тәжірибе ауқымына байланысты. Музыкадағы барлық оқиға желісі
дыбыс үнінің қүдіретті тілі арқылы беріледі. Күрделі мазмүнға қүрылған
компазициялық желісі, байланысы бар кесек туындыларды тыңдай білгенмен,
толық түсіне білу қиын. Сөзі жоқ, ішкі мазмүны музыка тілі арқылы берілетін
күрделі шығармалардың негізгі өзегі — .оның әуені болып табылады. Ал,
тындаушы музыкалық білімінің, әсіріесе тыңцау қабілетінің аздығынан сол
әуеннеін^сезіне алмай, музыканы шала үғып, эстетикалық әсерленуі ойдағыдай
болмайды. Кейде соның салдарынан музыканы түсінбей де қалады. Бүдан
музыканы қабылдау үшін оны тек тыңцап қана қою жеткіліксіз екенін
аңғарамыз. Соңдыктан қабылдау процесі — музыкаиыгу шығарманы тындау мен
қатар, есіте алу процесі ретінде қарастырылады.
Музыканы тындаушы нені түсінуі керек? Әрине, ол музыканың мазмүнына
үңіледі. Окушылардың музыканы қабыддауын тәрбиелеуде музыканы тыңдап кдна
қоймай, олардың музыка жөніндегі сөздік қорының өсуіне, таддай білу
қабілетінің дамуына да ерекше мән беріледі. • Музыка кей сәттерде белсенді
ойлауға, қарқынды қимыл жасауға ықпал етеді. Мүндай сәттерде музыканы
саналы қабылдау мүмкін емес, окушы оның мазмүнын жете түсінбей, тек ырғағын
немесе әуенін қабылдайды. Оқушыларға музыканың күрамдас бөліктерін - әсем
әуені, үннің әсерлілігі, аспаптың ерекше бояуы, қою гармониялық негізін
жеке-дара емес, бір түтас шығарма ретінде түсіндіру қажет. Мысалы,
суретшінің салған суреті жеке-жеке боядың түсуі ретінде емес, біртүтас
бейнелі көрініс ретінде қабылданатыны белгілі. Міне, музыкада да дәл
осындай. Дегенмен, тындаушының музыка жөнінде дүрыс пікірде болуы үшін,
музыкалық шығарманың мазмүнын жасауда басты рөл атқаратыны оның қүрамдас
элементтері: әуен, ырғақ, саз, гармония, дыбыс күші, екпін, т.б. жөнінде
жалпы түсінігі болғаны жөн.
Сонымен, сабакта окушылардың музыканы қабылдауын тәрбиелеу процесі -
түсінбеушіліктен толық саналы үғынуға қарай, біртіндеп, дәйекті түрде
жүргізілетін, окушы мен мүғалімнің біріккен іс-әрекеті болып табылады.
Музыкалық шығарманы талдау. Бала күнделікті өмірінде музыкамен етене
араласта. Мүны салыстырмалы түрде алғаңда үш жүйеге бөлуге болады:
Музыка үйымдасырылған түрде қатысы. (Оқушының мектептегі музыка сабағында,
лекция - концертте, музыкалық қойылым мен концерттерге топтасып баруы
кезінде музыка тындауы жатады). Үйымдастырушы - музыка мүғалімі, музыка
жетекшісі, яғни білікті мамандар.
Өз бетінше қатысуы. (Оқушы музыканы өзі тандап, үнатып тындайды. Мүнда
шешуші рольді окушының талғамы аткарады).
3. Музыканы кездейсоқ тындауы. (Күнделікті
радиоқабылдағыштан, телевизордан, т.б. тындайды).
Бұл ретте баланың қоршаған ортасы шешуші рөл атқарады. Осы үш жүйенің де
музыканы қабылдау қабілетінің қалыптасуына әсері болғанымен, ең басты жүйе
— алғашқысы болып табылады. Музыканы үйымдастыру арқылы тындау, қабылдаудың
дүрыс бағытта болуына мүмкіндік туғызады.
Музыкалық шығарманы талдау әңгімелесу әдісі арқылы жүргізіледі. Көркемдеу
қүралын, көркем бейнелердің жасалу жолдарын сабақгың тақырыбы ретіңде
алынған белгілі бір мәселе төңірегінде талдау оқушы танымын кеңейтіп,
сөздік қорының молаюына жол ашады. Талдау үшін музыкалық қүбылыстарға тән
үғымдардың қалай аталатынын білу қажеттігі туындайтындықтан, бүларды
түсіндіріп отыруды мүғалім басты мақсат етіп қояды. Бүл ретте оқушылардың
сөздік дәптері болғаны жөн. Себебі окушы бүл үғымдарды күнделікті өмірде
аса көп пайдалана бермейтіндіктен, тез үмытуы мүмкін. Сөздік дәптер арқылы
әр сабақ сайын окушының сөздік қоры молайып, талдау мүмкіншілігі кеңейе
түседі.
Талдау, үйретудің алғашқы сатысында музыкалық екі шығарманы салыстыру
балаға өз ойын айтып беру үшін жеңілдік тудырады. Мысалы, марш оның түрлері
жөнінде өтілетін сабақга окушылармен бірге марш жанрының ортақ белгілері
(нық, жігерлі, екпінді) талданумен қатар, тиісті айырмашылығы (бірі
жеңілдеу, екіншісі ауырлау болса, бірі жоғары, екіншісі төмен регистрде
орындалуы) арқылы тындаушылардың белгілі бір тобына арналатындығы
анықталады. Бала осының бәрін өсерлене тындап, талқылауға белсене қатысады.
Мектеп окушыларына аспаптық музыканы талдауда олардың қабілет шамасы
ескеріле отырып, тапсырма біртіндеп күрделене береді. Музыканы талдау
бас^ауыш сньштың алғашқы екі жылында тақырып, көңіл-күй, эстетикалық
бағалау түрғысында жасалады. Ал бастауыш сыныптың екінші жартысында жаңа
тақырып емес, бүрынғы өтілген тақырыптардың дамуы мен алмасуын ондағы жаңа
өзгерістерді бақылауға үйреніп, сол өзгерістердің шығарма болмысына ёерін
саналы түрде түсіну сатысына қарай ауысады.
Тындауды неден бастау керек? Бүл — музыка тындауға үйретудегі күрделі де
маңызды мәселенің бірі. Н. А. Грозденская көпшілігі вокалды музыканың
әуені, адам дауысы арқылы орындалуы, сөз балаға тікелей әсер етіп, оны тез
түсінуге көмектесетіндіктен тындатуды вокалды музыкадан бастау керек.
...Менің ойымша тындатуды вокадды музыкадан бастасақ оқушының зейіні әннің
сөзіне немесе орындаушының орындау мәнері мен мимикасына ауып, музыка
сазына аз көңіл бөледі, ал аспаптық музыканы тындағанда, орындау жағынан аз
көңіл бөлініп, негізінен музыканы, әуенді тындайды... дейді. Демек,
оқушыларды музыка тындауға баулудың алғашқы сатысыңда қарапайым, сөзі жоқ
шығармаларды тындату музыкаға бірыңғай ден қоюға мүмкіндік береді. Аспаптық
шығарма музыкалық бейнені окушылардың жете түсінуіне йеғүрлым мүмкіндік
береді. Себебі, аспаптық музыканың бейнелеу мүмкіндігі мол диапазоны кең.
Мүғалімнің кіріспе әңгімесі. Сабақта музыканы талдап, тындау екі түрлі іс-
.өрекетті қамтиды.
1. Музыка жөніндегі мүғалім мен окушының әңгімесі. (Оның мазмүны әртүрлі
болуы мүмкін):
а) әртүрлі музыкалық аспаптар төңірегінде қүрылған әңгіме;
ә) музыка мазмүнын түсінуге жетелейтін өңгіме;
б) тындататын шығарманың шығу тарихына негізделген әңгіме.
Әңгіменің мазмүны қайткенде де оқушының тыңдайтын
музыкаға қызығушылығын арттыратындай болуы шарт. Мүғалім әртүрлі мағлүмат
беруі арқылы оқушылардың музыкалық дүниетанымын кеңейте түседі. Мүғалім
тыңдатар алдыңда аспапты сипаттап, ойнау ерекшелігіне тоқгалса, суретін,
мүмкіндікке қарай аспаптың өзін көрсетсе, оның ойналған кездегі үні окушыға
анағүрлым әсерлі болады.
Музыкалық шығарманы ойнап көрсету. Музыкалық шығарманы талдап, тындатудың
екінші жағы - музыканы ойнап көрсету. Мүғалім шығарманы өзі орындайды
немесе күитабақган тындатады. Бастауыш сыныптарда музыкалық шығарманы
мүғалім өзі орындап көрсеткені тиімді. Оны аспапты шебер меңгеріп, даусымен
қосылып мәнерлі өн сала білуі шығарма мазмүнын өз қалпында тындауға,
сонымен қатар талдау барысында кейбір бөлшектерін бөлек алып қарстыруға
мүмкіндік береді. Аспаптарда ойнауға мүғалімнің мүмкіндігі жетпеген
жағдайда музыкалық шығарма күйтабактан тындатылады. Ондай музыкалар күрделі
шығармалардан үзінділер: оратория, кантата, опера т.б.
Музыкалық шығарманы талдау жолдары. Шығарма мазмүны тыңдап болғаннан кейін
оның мазмүнын түсінуге бағытталған сүрақгар жүйесін сабақтан бүрын жан-
жақты ойластырып алу қажет. Бүл мәселеде мүғалім белгілі бір материалды
талдау арқылы оқушыларға нені меңгертетінін өзі анықтап алады. Қойылатын
сүрақгар жүйесін дайындауда тағы бір ескеретін мәселе - сабақ өтілетін
сыныптың жалпы музыкалық мүмкіндігі жабдықгалу деңгейі. Осы екеуін ескере
отырып накты сүрақгар жүйесі дайындалады.
Музыкалық шығарманы төмендегідей жүйемен талдауға болады.
Сабақтың тақырыбы: музыкалық шығарма екпінінің (интонациясының) негізі.
Талданатын шығарма: К. Әзірбаевтың Бесік жыры әні.
Проблемалы ізденіс тудыру әдісі. Бұл әдісті осы аталған әннің мазмүны
бойынша салынған суретке сүйене отырып қолдануға болады.
Мүғалім: Ана өз сәбиін тербете отырып, жандүниесін жарып шыққан белгілі бір
әуенді әндетеді. Бұл әннің қаңдай характерде немесе қандай сипатта болуы
тиіс деп ойлайсыңцар? (Бала бірден сүраққа жауап бере алмаған сүрақты
жеңілдетіп қоюға болады).
-Қандай екпінде орындалуы керек? (Баяу).
- Нюансы ше? (Пиано).
-Неге баяу орындалып, жай айтылуы керек? (Себебі, ана бесікті тербетіп
сәбиін үйықтатады).
-Ал, дыбыс биіктігі қандай болуы тиіс? (Бірде түсіп, бірде көтеріле,
тербеле орындалады).
-Қандай регистрде орындалуы тиіс? (Орташа регистрде).
-Неге олай болуы керек? (Себебі, дыбыс өте төмен немесе өте жіңішке болса,
бала үйыктамауы мүмкін).
-Дүрыс балалар. Орташа регистр баланы тыныштандырып, үйықгатуға ең қолайлы
регистр болып табылады.
- Қазір музыка тындап көрейік. Музыканың орыңдалу сипатына
қарай оған ат қоюға дайындалындар. Неше бөлімді екенін табамыз.
Бүгінгі сабактағы жаңалық - осы тыңдаған музыкаларыңның ең
негізгі бөлшегін табу керек.
Аты — Бесік жыры деп аталады. -Себеп?
Себебі, ән баяу, жай дыбыпен тербеле орындалып түр.
Неше бөлімнен түрады? Неге?
- Бір бөлімді, басынан аяғына дейін бір ғана екпін (интонация)
сақгалады.
- Әуеннің есіңде ақталған бөлігін айтып бере аласың ба?
Бүл Бесік жыры әнінің интонациясы біректес, тербелмелі.
Түсіндіру әдісі. Интонациялық негізі. дегеніміз - музыкалық
шығарманың ең негізгі бөлшегі. Осы кішкене бөлшек бір ғана екі тактіден
қүрала отырып, үшқын тәріздес, кейде түтас, ал кейде бөлшектене
қайталанады. Негіз әгТүрлі жолмен дамытыла отырып, күрделі шығармаға
айналады. Мүны әдеби шығармадағы басты кейіпкермен салыстыруға болады. Онда
да басты түлға біреу, бүкіл шығарма бойында оның сөйлеген сөзінен әрекеті
арқылы белгілі бір бейне жасалады. Мүнда да негіз біреу, шығармадан өн
бойында ол өзгерістерге үшырау арқылы бір музыкалық бейне түзеді.
Сыныптың музыкалық дайындығы жақсы болса, оқушылардың өздеріне
қорытындылатуға болады.
Интонацияның қайталанатынын оқушылармен бірге отырып, бір әріппен
белгілеуге болады.
Төменгі сынып оқушыларының дауыс ерекшелігі. Әуенді дыбыс
жасау, дыбыс аппаратының құрылысына байланысты. Балалар
дауысының ересектер дауысынан ерекшелігі де осында. Бала дауысы
жоғары брлғанымен, -диапазоны шектеулі. Көмекейдің (дыбыс
аппараттарының) жоғары орналасуы, қысқалығы мен майысқақ,
жұмсақтығы дауыс сипатын анықтайды. Он жасқа дейінгі
балалардың вокалдық еттерібіртіндеп дамиды. Сондықтан да дауыс диапазоны
біріндеп кеңейеді. 9-10 жастан бастап абертондармен байиды, диапазоны
біртіндеп кеңейеді. 10 жастан бастап қыз балалардың дауысы - сопрано, ұл
балалардың дауысы - дискант, деп сипатталады.
Тесситура- дауыс диапазонының бөлшегі. Ол төмен, жоғары, орташа болып
бөлінеді. Бүл бөлшектерді баланың орындау мүмкіңдігі әртүрлі. Бала нота
жоғарлаған сайын көкірек дыбысына сүйене орындайды. Мүғалім окушыны осы
регистрлік орындаудағы дыбысты бір қалыпты шығара білуге үйретеді. Осыған
сай ән репертуарын тандап алу міндеті қойылады. Жоғары тесситурада жазылған
ән бала дауысына шектен тыс күш түсіреді. Кейбір композиторлардың әндерінде
бала дауысындағы осындай ерекшіліктер ескерілмеген, сондықтан жоғары
дыбыста ұзағырақ айтылатын әндерді бастауыш сыныптардың алдыңғы кезеңіңде
үйретуден аулақ болған жөн. Себебі, мүндай әндер дыбыс жасау аппараттарының
бүзылуына әкеп соғады.
Дыбыс қатарының бірінші октавасы (ре 1 - до 2) балалар дауысына жайлы.
Себебі, осы бөлікте олардың даусы примарлық дыбыста естіледі.
П р и м а р л ы қ д ы б ы с - әр бір дауысқа тән, бүл дауыс диапазонының ең
жақсы, табиғи, еркін дыбысталатын бөлігі. Бұл бөлікте әрбір дауыстың
өзіңдік ерекшілігі айқын көрінеді. Ал, балалар дауысыңдағы примарлық
дыбысталу орта регистрге сәйкес келеді. Вокалдық - примарлық дыбыс
сөйлегеңдегі дауыс биіктігінен жоғары. Бүл әнді жәй дыбыспен ақырын
айқындай, дауыс диапазонын тез табуға мүмкіншілік туады, осы арқылы баланың
табиғи дауысы анықталады.
Т е м б р (дыбыс бояуы) - адам дауысының баға жетпес қасиеті. Әнді
айқайламай, жәй айтқыза отырып дауыстың бүл табиғи қасиетін сақтауға
болады.
Сонымен, мектептің бастауыш сыныптарындағы балаларға ән айтқызуда олардың
дауысының әлсіздігін, нерв жүйесінің тез шаршап, дауыс аппараттарының
жетілмегенін үнемі естен шығармаған жөн. Шағын диапазон көлемін үнемі
дамыту мақсат етілсе, бүл жүмыс жоғары қарай кеңейтіле жүзеге асырылады.
Диапазонды төмен қарай кеңейту дауыстың қарлығуына әкеліп соғады.
Әңді нашар айтатын немесе таза айта алмайтын балалармен жұмыс жасау
әдістері. Балалардың кейбірі әнді қысылып, ұялшақтықтан, яғни,
психологиялық дайындығының жоқгығынан айта аламаса, енді біреулері естіген
дыбыс биіктігін дауысымен бере алмайды. Ёкінші біреулерінің вокалдық
дағдысының төмен болуы мүмкін. Аііайда бұл екі топтағыларда дыбыс биіктігін
анық сезе алатын оқушылар болып келеді. Мұндай окушылармен мынадай жұмыстар
жүргізілуі тиіс:
Мүғалім әрбір сыныпта әнді таза айта білмейтін оқушылардың кімдер екенін
анықгап, музыка сабағында олардың отыратын орнын белгілейді. Мүндай
окушылардың қасына әнді таза айта білетін сенімді оқушылар отырғызылады.
Үйретілетін әннің орындауға қиын соғатын бөлігін вокалдық естуі нашар
оқушыларға бөлек үйретіледі.
Ал)ашқы үйрену кезеңіңдегі әңдерді баланың іштей орындауы арқылы есту мен
дыбыс жасау мүмкіндігі арасында бірлікті қалыптастыру, ішкі сезімін
жетілдіру.
Үйретілген әнді сүйемелдеусіз орындату оқушыға бірыңғай өз дауысын
бақылауға мүмкіндік береді. Бүл әдіс окушының дауысын жеке бақылау үшін
мүғалімге де тиімді.
Бүл топтағы оқушылардың үйретілген әнді игеру сапасын тексеру кезінде әнді
таза айтатын окушымен бірге сүрау оны қысылып, ұялудан арашалайды.
Ән айту қабілеті төмен оқушылармен үнемі үздіксіз жұмыс жүргізу баланың
вокалдық сезімінің біртіндеп дамуына жол ашады. Баланың ән айта алмауы
мүғалімге үнемі жауапкершілік жүктейді.
Вокалдық-хор дағдылары және оларды қалыптастыру әдістері. Ән айту
мәдениетін жалпы шығарма мазүнымен сипаты жоғары деңгейде меңгерілген
вокалдық шеберлік пен мәнерлеу дағдылары арқылы орындап бере білу қабілеті
деп көрсетеді Г.К^рамолдаева. Вокалдық-хор дағдылары - әнді орындау
шеберлігі болып табылады. Оған тыныс алу, мүқам, құрылым, ансамбль жатады.
Т ы н ы с а л у. Тынысты дұрыс алу — вокалдық-хор айту шеберлігін
меңгерудің негізі. Дыбыс жасаудың сапасы вокаддық ән айту шеберлігінің осы
түріне байланысты. Балалар әдетте иықты көтере тыныс алады. Сол кезде
белгілі бір музыкалық ойды (фразаны) үзбей, толық айтуға оның демі жетпей
қалады. Сондықтан да балаларды кеудені кере тыныс алуға дағдыландыру кажет.
Тыныс алуда ауаны үнемдеп, тұтас фразаға жеткізуді үйретуде фразаны
окушымен бірге таддаудың көмегі мол. Мысалы, Н.Тілендиевтің Қүттықгаймын
анам, туған күніңмен! әнінің фразалық құрылысын графикалық түрде
төмендегідей етіп жазып, орындауға болады:
V16
II'6
Мұғалім сыныпта әрфр әннің фразалық құрылысын талдап, балаларды бір
мезгілде бірдей тыныс алуға жаттықтырады.
М ұ қ а м (дикция) - ән салудағы музыкалық әуен мен поэзияның ішкі
мазмүндық сабақтастығын терең түсініп орындау дағдысы. Орындаушы музыка мен
поэзия үйлесімділігін терең түсініп, тыңдаушыға жеткізгеңде ғана, ол ән
әсерлі болмақ. Ән әсерлі болуы үшін мүқамды дүрыс меңгеру талабы қойылады.
Барлық дауысты дыбыстарды анық айту. Бүл — бастауыш сынып оқушыларының бір
дыбысты екіншісінен ажыратып, анық сөйлеуіне қойылатын талап.
Қосарланып келген екі-үш дауыссыз дыбыстардың барлығын да анық, түсінікті
етіп айту.
Сөз бен музыкадағы күшті үлестің бәріне бірдей екпін түсірмей, логикалық
екпін түсіру арқылы, сөйлеу түтастығын сақтау.
Ансамбль — хор партияларын орындауда хор мүшелерінің дауыстарының біркелкі
үласуы. Бүл — көркем бейне жасаудағы орындау тәсілінің бірлігі болып
табылады. Жалпы хордағы ансамбль ұғымы өз мәніне жету үшін жекелеген
ағікмбльдер дүрыс дыбысталуы тиіс. Олар:
Интонациялық ансамбльдер (горизантальді, вертикальді, аралас).
Ырғақгық ансамбль.
Бояулық ансамбль.
Екпіндік ансамбль.
Динамикалық ансамбль.
Қ ұ р ы л ы м ы - әнді хор мүшелерінің өз дауыстарын дәл келтіре орындау
дағдысы. Дауыс - дыбыс құрылымына сай келтірілсе, орындалған әуен кұлаққа
жағымды сазды естіледі. Құрылымының сапасына әсер ететін жағдайлар:
І.Музыкалық шығарманың сапасы: шығарманың құрылым жағынан сапалы орындалуы
үшін композитор бала дауысының мүмкіншілігін жақсы білуі керек. Шығарма
тесситурасы, гармониясы, дыбыстар арасындағы интервал бала дауысының
ерекшеліктеріне сай болуы қарастырылады.
2.Хордың дайындық дәрежесі: окушылардың музыкалық мәдениетінің жалпы
деңгейі, ән айтуда өзін-өзі бақылай алуы, жанындағы серіктерінің дауысы мен
сүйемелдеуші аспаптың үнін тындай білуі.
З.Оқушылардың ән айту сәтіндегі көңіл күйі: зейінінің шоғырлануы,
қызығушылық сезімінің сақталуы, ерекше күш түсіп, шаршамауы қарастырылады.
Бүған ән айтуға бөлінген уақыт үзақтығы мен сабақтың дүрыс жоспарлануы ( ән
салудың іс-әрекеттің қай түрінен кейін қойылуы) ықпал етеді.
4.Ән салудағы мүғалімнің басшылығы. мен бақылауы: оқушылардың әуендік және
ғармониялық есту қабілетін жүйелі түрде жетіддіріп отыру.
Хор дағдыларының осындай түрлерін қалыптастыру жолындағы жүмыстың
төмендегідей негізгі әдістерін атап өтуте болады:
І.Оқушыларды лад басқыштарын сезіне білуге тәрбиелеу. Бүл үшін жекелеген
лад басқыштарын, басқыштардың тартылысын сезіне білуге баулу.
2.Дыбысты таза орындай алу дағдысын тәрбиелеу. Бүған мүғалімнің бақылауы,
кемшілік жерін түзетіп дүрыс жолға салу және көркемдігі жағынан дәл орындап
көрсету арқылы қол жеткізіледі.
З.Жалпы ансамбльдің, сонымен бірге қүрылымға келтірудің сапасын тәжірибе
көрсеткендей бірнеше рет қайталап орындау арқылы меңгерген дағдыны бекіту
барысында жақсартуға болады.
4.Мүғалімнің әнді көркем бейнеге, вокалдық және хор дағдыларына сай орындап
көрсетуі шығарманың мазмүнын жасауға көмегін тигізеді. Бүл әдіс-негізгі
әдіс болып табылады.
5.Нотамен өн айту.
Музыка сабағы бірнеше іс-әрекеттің түрлерін кдмтиды, соның бірі-нотамен ән
салу. Балаларға бүл іс-әрекеттің түрін меңгерту үшін музыка сабағының
алғашқы күндерінен бастап-ақ дайындық жүргізіледі. Нота сауатын өтуді
дайыңдықсыз жүзеге асыру мүмкін емес. Ал, дыбыс биіктігін түсіне меңгеріп,
нотаны білмейінше әнді айтуды жақсы үйрету қиын. Оқушыларды біршама уақыт
дыбыстардың биіктігі мен үзақтығын сезінуге дағдыландырған жөн. Ал, нотамен
ән айтудың уақытын сыныптағы оқушылардың музыкалық даму деңгейі, дайындығы
шешеді. Дайындық кезеңінде дыбыстың үзақгығы мен биіктігі жөнінде мәлімет
түрлі көрнекіліктер, танымдық қимылдар немесе . графикалық жазулар арқылы
беріледі.
Нотамен ән айтудың алғашқы кезеңінде дауыс жаттығуына арналған бір қайырым
әндер алынады. Бүл әндердің шағын көлемі окушының тезірек меңгеруіне, дыбыс
биіктігі, лад басқыштарының тартылыс заңдылықтары жөніндегі түсінігін
қалыптастыруға қолайлы.
Дауыс жаттығуы және оның мәні. Балалар ән айуға дауыс жаттығуы арқылы
дайындалып, белгілі бір вокалдық дағдыны меңгеруге бағытталады. Ғ.
Қарамолдаева бүл жөнінде: "Жаттығуларды өз алдына оқшау нәрсе емес,
күрделі де қиын, өнщілік өнерге
баулудың негізгі құралы деп қараған жөн. Қандай жаттығу болмасын, вокалдық-
техникалық талаптарды жүзеге асырып қана қоймай, сезімталдыққа баулуды
қанағаттандыруы тиіс"- дейді. Ән айту
дағдыларьш қалыптастырудағы вокалдық жаттығулардың рөлі деген
мақаласында ол қ дыбысынан басталған жаттығулардың дауыс
аппаратын активтендіретіні, ал г, к дыбыстары таңдай
дыбыстары болғаңдыктан дауыстың жоғары позицияда шығуын, у дыбысы дауыс
аппараттарын босатуға көмегін тигізетінін айтады. Дауыс жаттығуы ретінде
шағын әндерді, үйретілетін әндердің вокалдық орыңдау түрғысынан қиындық
тудыратын бөлігінен үзінді, бір дыбысқа қүралған әуен мен жаңылтпаштар
алуға болатындығын мысалдар арқылы дәлелдеп көрсетеді. Жаттығуларды
біркелкі дыбысқа (а, о) немесе буынға (ле, ля) байланысты орындату
бастауыш сыныптың оқушыларын қызықтыра қоймайды. Сондықтан да вокалдық-хор
дағдыларын меңгеруге септігін тигізетін дыбыстан басталатын түрлі өлеңнен
алынған үзінділер арқылы орындатқан тиімді.
Дауыс жаттығуына белгілі буынға немесе дауысты дыбысқа
орындала отырып аяқталатын әндердің үзіңдісін де пайдалануға
болады. Мүндай әндер қазақ композиторларының
шығармашылығында көптеп кездеседі. Мысалы, Нартайдың өндері ха-лә-лә-ләй
буынына, Ақан сері әндері ха-ла-ла-лау буынына айтылады. Буынындағы ә ,
а дыбыстарының дөңгелете айтылуы қадағаланады. Дауыс жаттығуы сабақ
тақырыбымен сабақтастырыла тандалып алынады.
Екі дауыста ән салу.
Екі дауыста ән айтуға қарапайым сольфеджиялаусыз (нотамен ән айту) қол
жеткізу мүмкін емес. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz