Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендіру
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Студент тұлғасының әлеуметтенуінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .7
1.2 Студенттердің психологиялық ерекшеліктері және оларды әлеуметтендірудің қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Студент тұлғасының кәсіби әлеуметтенуінің психологиялық. педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... 37
2.1 Студенттердің әлеуметтенуін психологиялық.педагогикалық диагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2 Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Студент тұлғасының әлеуметтенуінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .7
1.2 Студенттердің психологиялық ерекшеліктері және оларды әлеуметтендірудің қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Студент тұлғасының кәсіби әлеуметтенуінің психологиялық. педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... 37
2.1 Студенттердің әлеуметтенуін психологиялық.педагогикалық диагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2 Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасында жастар әлеуметтенуінің стратегиялық бағыты дүниетанымдық мәдениеті дамыған, әлемге этикалық жауапкершілікті қатынасы қалыптасқан, біліктілігі жоғары, инновациялық, шығармашылық ойлау типіндегі мамандарды қалыптастыру болып анықталады. Осы бағыт әлеуметке бағдарланған қоғамның әлеуметтік сұранысына сәйкес әлеуметтендірудің теориялық және практикалық арсеналының модернизациялау міндетін педагогикалық ғылымның алдына қойып отыр.
Білім беру әр кезде қоғамның әлеуметтік сұранысына сәйкес белгілі бір әлеуметтік-экономикалық жағдайға бейімделетін және оны өзгертетін тұлғаны қалыптастыру міндетін орындаған.
Техникадағы, технологиядағы, табиғи ортадағы, қоғамдық өмірдегі өзгерістер және жүйелілік, құрылымдық трансформация жағдайындағы олардың өзара әрекеттесуі, әлеуметтік нормативтілік кеңістігінің өзгеруі жастардың әлеуметтендіру үдерістеріне және олардың күнделікті өмірінің барлық жақтарына әсерін тигізді. Тұлғаның дәстүрлі мәселелерінің мазмұны және шешілу тәсілдері өзгерді, олар қазіргі қоғамның тарихи жағдайларындағы тиімді өзара әрекеттесудің жаңа сапалы көзқарастарын талап етеді.
Қазіргі қоғамға білімді, адамгершілік қасиеттері қалыптасқан, кәсіпке бейім, таңдау жағдайында өзбетінше шешім қабылдайтын, ынтымақтастық қатынасқа қабілетті, сындарлы ойлауымен ерекшеленетін мамандар қажет. Жастарға болашақ маман ретінде әлеуметтік ортаға, қоғамның әлеуметтік құрылымына енуіне осы қасиеттер көмектеседі. Осыған орай адамның қоғамға енуінің негізгі механизмі – бұл әлеуметтендіру үдерісі болып табылады, ол оған тек қана маман болуға ғана емес, сонымен бірге қоғамның өміріне белсенді енуіне және сол қоғамның белсенді тұлғасы болып қалыптасуына ықпал етеді.
Осыған орай, қазіргі кездегі колледждің алдында бірқатар мәселелер тұр, солардың бірі – студенттердің әлеуметтенуі. Көптеген заңнамалық және нормативті құжаттарда (ҚР «Білім туралы» заңы, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында және т.б.) студенттердің әлеуметтенуі тұлғалық нәтижелердің көрсеткіші ретінде қаралып, өз кезегінде, міндетті түрде оны бағалау қажеттілігі туралы айтылады. Сондықтан да, дамудың әлеуметтік жағдайына сәйкес студенттердің әлеуметтік тәжірибесін қалыптастыруда қажетті шарттардың сақталуы маңызды мәселе болып қаралады.
Қазіргі білім беру жүйесінде студенттердің оқу тәжірибесін әлеуметтік тәжірибемен ауыстыру тенденциясы қалыптасқан. Колледжде студент тұлғасын әлеуметтендіру үдерісін қиындататын себептердің біріне кәсіби білім берудің біржақтылығы жатады, яғни студенттер іс-әрекеттің тұтас әлеуметтік-мәдени тәжірибесінің тек бір бөлігін ғана, бірінші ретте білімдік компонентін игереді.
Нәтижесінде студент тұлғасының әлеуметтенуіне жағымсыз әсер ететін факторлардың бақылауға алынбайтындығы байқалады. Мысалы, қазіргі таңда білім алушы жастар түрлі діни тұрғыдағы экстремистік топтардың, басқа да деструктивті ұйымдардың және авторитарлық көзқарасы тұрғысындағы субъектілердің нысанына айналып, олардың тарапынан қысым және зорлық-зомбылық көрген жағдайлары қоғамда орын алып отыр.
Студенттер құқықтарын қорғаудың бірқатар заңдарының оқу орындарында іске асу механизмдерінің тиімділігі қарастырылып, осы тиімділік оқу орындарындағы түрлі субъектілердің арасындағы әлеуметтік байланыстардың қалыптасуымен айқындалуы тиіс. Әлеуметтік байланыстар жүйесі қалыптасу негізінде әлеуметтік тәжірибенің игерілу үдерісі жүзеге асып, студент тұлғасының әлеуметтік ортаға белсенді енуі арқылы осы әлеуметтік байланыстардың өздері өзгеруі тиіс.
Студенттердің кәсіби әлеуметтенуінің мәселесіне қатысты осы үдерісті тиімді етудің жолдарын (технологиясын) қарастырудың барлық қырларын зерттеу қажеттілігі туындап отыр. Өйткені, студенттер колледждегі қалыптасқан жаңа әлеуметтік ортаға еніп, іс-әрекет түрлеріне қатысады және әлеуметтенудің жаңа агенттерімен қарым-қатынасқа түседі. Осы ретте студенттердің әлеуметтенуіне әсерін тигізетін түрлі факторлар ескеріліп, оқу орындары жағдайындағы әлеуметтік-мәдени кеңістігі зерттелуі керек. Сондықтан да, зерттеудің өзектілігі студенттердің колледжде қарқынды түрде әлеуметтенуімен, оның міндеттерінің шешілу қажеттілігі және маңыздылығымен, студенттердің әлеуметтену механизмінің және кәсіби әлеуметтену үдерісінің шартты кезеңдерінің, студенттер әлеуметтенуінің психологиялық-педагогикалық шарттарының және олардың әлеуметтенушілігінің зерттеу әдістерін анықтау қажеттілігімен түсіндіріледі.
Дюркгейм Э.[1], Парсонс Т. [2], Кули Ч. [3], Мид Дж. [4] әлеуметтену мәселелерін жан-жақты зерттеген.
Тұлға әлеуметтенуі мәселесін белгілі ғалымдар Ж. Пиаже [5], В. Франкл [6], Л.С. Выготский [7], А.Н. Леонтьев [8], Б.Г. Ананьев [9], А.А. Бодалев [10], Б.Ф. Ломов [11], А.В. Петровский [12], Б.Д. Парыгин [13], И.С. Кон [14] және т.б. зерттеген. Олардың еңбектерінде философиялық әдіснамаға негізделген әдістемелік негіздер мен теориялық мәселелер қарастырылған, маңызды ұғымдар ойластырылған. Олар тұлға әлеуметтенуінің мән-мағыналық ерекшеліктерін зерттеуге негіз болған. Психолог-ғалымдар әлеуметтену мәселесінің бірнеше бағыттарын анықтаған: тұлғаның маңызды әлеуметтік қасиеттерін анықтау, мінез-құлықтың әлеуметтік анықталуы, тұлғаның әлеуметтік белсенділігі (Г.М. Андреева [15]), әлеуметтік тәжірибені меңгеру тұрғысынан бірлескен іс-әрекетке қосылу (А.Г. Асмолов [16], В.С. Мухина [17]), әлеуметтік үдерістер арқылы қоғам жүйесін құру (У. Бронфенбреннер [18]), сонымен бірге мінез-құлық мотивтерін қарастыру арқылы тұлға психологиясын құрудың заңдылықтарын зерттеу (В.А. Ядов [19]), сана мен сана-сезімді зерттеу бағытында, іс-әрекет пен қарым-қатынас барысында тұлғаның әлеуметтік қалыптасуы (А.И. Ковалева [20]), ұрпақ тәжірибесі мен мәдениетін қайта жаңғырту (М.И. Шилова [21]) көзқарасы тұрғысынан қаралған.
Батыс елдер ғалымдарының еңбектерінде тұлға әлеуметтенуінің тәжірибесі XVIII-XIX ғасырлар аралығында әлеуметтік-педагогикалық ойдың қалыптасу негізінде тұжырымдалған. Ресей педагог-ғалымдары тұлға әлеуметтенуінің мәселесін баланың әлеуметтік өмірге кірудің әлеуметтік-педагогикалық шарттарын анықтау бағытында жүргізген (К.Д. Ушинский [22], А.С. Макаренко [23], С.Т. Шацкий [24]). Қазақтың ағартушы-педагогы Ы. Алтынсарин әлеуметтік тәрбие беру идеясының үш бағытын көрсетеді [25].
Ресей және қазақстандық ғалымдардың (Н.В. Бордовская [26], М.И. Шилова, [27], А.В. Мудрик [28], Н.Ф. Голованова [29], Қ.Т.Атемова[30], И.Р. Халитова [31], В.С. Нурланова [32], З.А.Зубайраева[33], М.Е. Демеуова және т.б. [34], Ахметова А.И. және т.б. [35]) еңбектерінде тұлғаны әлеуметтендіру мәселесі субъекттің әлеуметтік белсенділігі тұрғысынан, ал З.У. Кенесарина [36], А.Г. Бортко [37], А.Н. Тесленконың [38] еңбектерінде теориялық-әдіснамалық тұрғысынан қаралған.
Соңғы уақытта тұлғаны әлеуметтендіру мәселесін зерттеу сауалдары бойынша еңбектердің көптүрлілігі осы мәселеге авторлардың ерекше қызығушылықпен қарайтынын мәлімдейді. Бірақ ғылыми ресурстың жалпылама сипатына қарай отырып, студенттер әлеуметтенуі мәселесінің көптеген бағыттарының қарастырылмағандығын түсінеміз.
Зерттеу тақырыбына байланысты әдебиетті және оқу-әдістемелік құралдарды талдау негізінде педагогикалық теорияда объективті қайшылықтар айқындалды: Қазіргі қоғамдағы өміршендікке дайындау мақсатында студент тұлғасын әлеуметтендіру қажеттілігі мен осы мәселенің әлеуметтік психологиялық-педагогикалық тұрғыда толық қарастырылмауы арасында; студент жастарды әлеуметтендіруге болған қоғамдық сұраныс пен оның психологиялық-педагогикалық шарттарының айқандалмауы және әдістемелік қамтамасыздануының жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар белгілі болды.
Осы қайшылықтар тақырыбымызды «Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендіру» деп алуымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендіруді теориялық негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны – колледждегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні – колледжде студенттерді кәсіби әлеуметтендіру.
Зерттеу міндеттері:
- студент тұлғасы әлеуметтенуінің зерттелуіне сипаттама беру;
- колледжде студенттердің психологиялық ерекшеліктерін айқындау,
- оларды әлеуметтендірудің қазіргі жағдайын зерттеу;
- студент тұлғасы әлеуметтенуінің психологиялық-педагогикалық шарттарын анықтау;
- колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің әдістемесін жасау.
Зерттеу көздері: халықаралық заңнамалық құжаттар, ҚР ресми құжаттары, шетел, ресейлік және қазақстандық ғалымдардың әлеуметтік тәрбие бойынша дайындалған философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық, педагогикалық еңбектері, философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық, педагогикалық сөздіктер, энциклопедиялар, анықтамалар, халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда жарияланған материалдар, Internet жүйесіндегі WEB-беттер, педагогтар мен психологтарға арналған әдістемелік нұсқаулар.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық және педагогикалық әдебиеттерді теориялық талдау, жіктеу, оларды жүйелеу, зерттеудің мәселесі бойынша материалдарды таңдау, зерттеу мәселесі бойынша озат педагогикалық тәжірибені талдау, сұрақ-жауап (сауалнама, әңгімелесу),бақылау жүргізу, студенттердің іс-әрекетін талдау, студенттердің оқу құжаттарын зерттеу, психологиялық-педагогикалық мониторингті өткізуэксперимент.
Зерттеу базасы: Түркістан гуманитарлық-техникалық колледжі.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасында жастар әлеуметтенуінің стратегиялық бағыты дүниетанымдық мәдениеті дамыған, әлемге этикалық жауапкершілікті қатынасы қалыптасқан, біліктілігі жоғары, инновациялық, шығармашылық ойлау типіндегі мамандарды қалыптастыру болып анықталады. Осы бағыт әлеуметке бағдарланған қоғамның әлеуметтік сұранысына сәйкес әлеуметтендірудің теориялық және практикалық арсеналының модернизациялау міндетін педагогикалық ғылымның алдына қойып отыр.
Білім беру әр кезде қоғамның әлеуметтік сұранысына сәйкес белгілі бір әлеуметтік-экономикалық жағдайға бейімделетін және оны өзгертетін тұлғаны қалыптастыру міндетін орындаған.
Техникадағы, технологиядағы, табиғи ортадағы, қоғамдық өмірдегі өзгерістер және жүйелілік, құрылымдық трансформация жағдайындағы олардың өзара әрекеттесуі, әлеуметтік нормативтілік кеңістігінің өзгеруі жастардың әлеуметтендіру үдерістеріне және олардың күнделікті өмірінің барлық жақтарына әсерін тигізді. Тұлғаның дәстүрлі мәселелерінің мазмұны және шешілу тәсілдері өзгерді, олар қазіргі қоғамның тарихи жағдайларындағы тиімді өзара әрекеттесудің жаңа сапалы көзқарастарын талап етеді.
Қазіргі қоғамға білімді, адамгершілік қасиеттері қалыптасқан, кәсіпке бейім, таңдау жағдайында өзбетінше шешім қабылдайтын, ынтымақтастық қатынасқа қабілетті, сындарлы ойлауымен ерекшеленетін мамандар қажет. Жастарға болашақ маман ретінде әлеуметтік ортаға, қоғамның әлеуметтік құрылымына енуіне осы қасиеттер көмектеседі. Осыған орай адамның қоғамға енуінің негізгі механизмі – бұл әлеуметтендіру үдерісі болып табылады, ол оған тек қана маман болуға ғана емес, сонымен бірге қоғамның өміріне белсенді енуіне және сол қоғамның белсенді тұлғасы болып қалыптасуына ықпал етеді.
Осыған орай, қазіргі кездегі колледждің алдында бірқатар мәселелер тұр, солардың бірі – студенттердің әлеуметтенуі. Көптеген заңнамалық және нормативті құжаттарда (ҚР «Білім туралы» заңы, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында және т.б.) студенттердің әлеуметтенуі тұлғалық нәтижелердің көрсеткіші ретінде қаралып, өз кезегінде, міндетті түрде оны бағалау қажеттілігі туралы айтылады. Сондықтан да, дамудың әлеуметтік жағдайына сәйкес студенттердің әлеуметтік тәжірибесін қалыптастыруда қажетті шарттардың сақталуы маңызды мәселе болып қаралады.
Қазіргі білім беру жүйесінде студенттердің оқу тәжірибесін әлеуметтік тәжірибемен ауыстыру тенденциясы қалыптасқан. Колледжде студент тұлғасын әлеуметтендіру үдерісін қиындататын себептердің біріне кәсіби білім берудің біржақтылығы жатады, яғни студенттер іс-әрекеттің тұтас әлеуметтік-мәдени тәжірибесінің тек бір бөлігін ғана, бірінші ретте білімдік компонентін игереді.
Нәтижесінде студент тұлғасының әлеуметтенуіне жағымсыз әсер ететін факторлардың бақылауға алынбайтындығы байқалады. Мысалы, қазіргі таңда білім алушы жастар түрлі діни тұрғыдағы экстремистік топтардың, басқа да деструктивті ұйымдардың және авторитарлық көзқарасы тұрғысындағы субъектілердің нысанына айналып, олардың тарапынан қысым және зорлық-зомбылық көрген жағдайлары қоғамда орын алып отыр.
Студенттер құқықтарын қорғаудың бірқатар заңдарының оқу орындарында іске асу механизмдерінің тиімділігі қарастырылып, осы тиімділік оқу орындарындағы түрлі субъектілердің арасындағы әлеуметтік байланыстардың қалыптасуымен айқындалуы тиіс. Әлеуметтік байланыстар жүйесі қалыптасу негізінде әлеуметтік тәжірибенің игерілу үдерісі жүзеге асып, студент тұлғасының әлеуметтік ортаға белсенді енуі арқылы осы әлеуметтік байланыстардың өздері өзгеруі тиіс.
Студенттердің кәсіби әлеуметтенуінің мәселесіне қатысты осы үдерісті тиімді етудің жолдарын (технологиясын) қарастырудың барлық қырларын зерттеу қажеттілігі туындап отыр. Өйткені, студенттер колледждегі қалыптасқан жаңа әлеуметтік ортаға еніп, іс-әрекет түрлеріне қатысады және әлеуметтенудің жаңа агенттерімен қарым-қатынасқа түседі. Осы ретте студенттердің әлеуметтенуіне әсерін тигізетін түрлі факторлар ескеріліп, оқу орындары жағдайындағы әлеуметтік-мәдени кеңістігі зерттелуі керек. Сондықтан да, зерттеудің өзектілігі студенттердің колледжде қарқынды түрде әлеуметтенуімен, оның міндеттерінің шешілу қажеттілігі және маңыздылығымен, студенттердің әлеуметтену механизмінің және кәсіби әлеуметтену үдерісінің шартты кезеңдерінің, студенттер әлеуметтенуінің психологиялық-педагогикалық шарттарының және олардың әлеуметтенушілігінің зерттеу әдістерін анықтау қажеттілігімен түсіндіріледі.
Дюркгейм Э.[1], Парсонс Т. [2], Кули Ч. [3], Мид Дж. [4] әлеуметтену мәселелерін жан-жақты зерттеген.
Тұлға әлеуметтенуі мәселесін белгілі ғалымдар Ж. Пиаже [5], В. Франкл [6], Л.С. Выготский [7], А.Н. Леонтьев [8], Б.Г. Ананьев [9], А.А. Бодалев [10], Б.Ф. Ломов [11], А.В. Петровский [12], Б.Д. Парыгин [13], И.С. Кон [14] және т.б. зерттеген. Олардың еңбектерінде философиялық әдіснамаға негізделген әдістемелік негіздер мен теориялық мәселелер қарастырылған, маңызды ұғымдар ойластырылған. Олар тұлға әлеуметтенуінің мән-мағыналық ерекшеліктерін зерттеуге негіз болған. Психолог-ғалымдар әлеуметтену мәселесінің бірнеше бағыттарын анықтаған: тұлғаның маңызды әлеуметтік қасиеттерін анықтау, мінез-құлықтың әлеуметтік анықталуы, тұлғаның әлеуметтік белсенділігі (Г.М. Андреева [15]), әлеуметтік тәжірибені меңгеру тұрғысынан бірлескен іс-әрекетке қосылу (А.Г. Асмолов [16], В.С. Мухина [17]), әлеуметтік үдерістер арқылы қоғам жүйесін құру (У. Бронфенбреннер [18]), сонымен бірге мінез-құлық мотивтерін қарастыру арқылы тұлға психологиясын құрудың заңдылықтарын зерттеу (В.А. Ядов [19]), сана мен сана-сезімді зерттеу бағытында, іс-әрекет пен қарым-қатынас барысында тұлғаның әлеуметтік қалыптасуы (А.И. Ковалева [20]), ұрпақ тәжірибесі мен мәдениетін қайта жаңғырту (М.И. Шилова [21]) көзқарасы тұрғысынан қаралған.
Батыс елдер ғалымдарының еңбектерінде тұлға әлеуметтенуінің тәжірибесі XVIII-XIX ғасырлар аралығында әлеуметтік-педагогикалық ойдың қалыптасу негізінде тұжырымдалған. Ресей педагог-ғалымдары тұлға әлеуметтенуінің мәселесін баланың әлеуметтік өмірге кірудің әлеуметтік-педагогикалық шарттарын анықтау бағытында жүргізген (К.Д. Ушинский [22], А.С. Макаренко [23], С.Т. Шацкий [24]). Қазақтың ағартушы-педагогы Ы. Алтынсарин әлеуметтік тәрбие беру идеясының үш бағытын көрсетеді [25].
Ресей және қазақстандық ғалымдардың (Н.В. Бордовская [26], М.И. Шилова, [27], А.В. Мудрик [28], Н.Ф. Голованова [29], Қ.Т.Атемова[30], И.Р. Халитова [31], В.С. Нурланова [32], З.А.Зубайраева[33], М.Е. Демеуова және т.б. [34], Ахметова А.И. және т.б. [35]) еңбектерінде тұлғаны әлеуметтендіру мәселесі субъекттің әлеуметтік белсенділігі тұрғысынан, ал З.У. Кенесарина [36], А.Г. Бортко [37], А.Н. Тесленконың [38] еңбектерінде теориялық-әдіснамалық тұрғысынан қаралған.
Соңғы уақытта тұлғаны әлеуметтендіру мәселесін зерттеу сауалдары бойынша еңбектердің көптүрлілігі осы мәселеге авторлардың ерекше қызығушылықпен қарайтынын мәлімдейді. Бірақ ғылыми ресурстың жалпылама сипатына қарай отырып, студенттер әлеуметтенуі мәселесінің көптеген бағыттарының қарастырылмағандығын түсінеміз.
Зерттеу тақырыбына байланысты әдебиетті және оқу-әдістемелік құралдарды талдау негізінде педагогикалық теорияда объективті қайшылықтар айқындалды: Қазіргі қоғамдағы өміршендікке дайындау мақсатында студент тұлғасын әлеуметтендіру қажеттілігі мен осы мәселенің әлеуметтік психологиялық-педагогикалық тұрғыда толық қарастырылмауы арасында; студент жастарды әлеуметтендіруге болған қоғамдық сұраныс пен оның психологиялық-педагогикалық шарттарының айқандалмауы және әдістемелік қамтамасыздануының жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар белгілі болды.
Осы қайшылықтар тақырыбымызды «Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендіру» деп алуымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендіруді теориялық негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны – колледждегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні – колледжде студенттерді кәсіби әлеуметтендіру.
Зерттеу міндеттері:
- студент тұлғасы әлеуметтенуінің зерттелуіне сипаттама беру;
- колледжде студенттердің психологиялық ерекшеліктерін айқындау,
- оларды әлеуметтендірудің қазіргі жағдайын зерттеу;
- студент тұлғасы әлеуметтенуінің психологиялық-педагогикалық шарттарын анықтау;
- колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің әдістемесін жасау.
Зерттеу көздері: халықаралық заңнамалық құжаттар, ҚР ресми құжаттары, шетел, ресейлік және қазақстандық ғалымдардың әлеуметтік тәрбие бойынша дайындалған философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық, педагогикалық еңбектері, философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық, педагогикалық сөздіктер, энциклопедиялар, анықтамалар, халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда жарияланған материалдар, Internet жүйесіндегі WEB-беттер, педагогтар мен психологтарға арналған әдістемелік нұсқаулар.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық және педагогикалық әдебиеттерді теориялық талдау, жіктеу, оларды жүйелеу, зерттеудің мәселесі бойынша материалдарды таңдау, зерттеу мәселесі бойынша озат педагогикалық тәжірибені талдау, сұрақ-жауап (сауалнама, әңгімелесу),бақылау жүргізу, студенттердің іс-әрекетін талдау, студенттердің оқу құжаттарын зерттеу, психологиялық-педагогикалық мониторингті өткізуэксперимент.
Зерттеу базасы: Түркістан гуманитарлық-техникалық колледжі.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1 .Дюркгейм Э. Социализация образования. – М.: Интор, 1996. – 78 с.
2 .Парсонс Т. Понятие общества: компоненты и их взаимоотношения. // Социальные и гуманитарные науки. – М.: РАН ИНИОН, 1993. – сер.11, -№3-4.
3 .Кули Ч. Социальная самость. – М.: Мысль, 1984 – 496 с.
4 .Мид Дж. Американская социологическая мысль - М.: МГУ, 1994. – 496 с.
5 .Пиаже Ж. Избранные психологические труды. – М.: Международная педагогическая академия, 1994. – 680 с.
6 .Франкл В.Человек в поисках смысла. – М.: Партиздат. – 1967. -383 с.
7 .Выготский Л.С. История развития высших психических функций. – Собр. соч. М.: Педагогика, 1983 – Т.3. - С.6-328
8 .Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М.: Политиздат, 1978. – 304 с.
9 .Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды: В 2-х т. Т.1. - М.: Педагогика, 1980. – 232 с.
10 . Бодалев А.А. Личность и общение. – М.: Педагогика, 1983. - 272 с.
11 . Ломов Б.Ф. Методологические и теоретические проблемы психологии. – М.: Наука, 1984. – 444 с.
12 . Петровский А.В. К построению социально-психологической теории коллектива. // Вопр. Философии. – 1973. - № 12. – С.80-95.
13 . Парыгин Б.Д. Социальная психология: Учеб.пособие. – СПб.: СПбГУП, 2003. – 616 с., 4 с..
14 .Кон И.С. Психология. – М.,1999
15 .Андреева Г.М. Социальная психология: Учебник для факультетов психологии университетов. - М.: Изд-во МГУ, 1988. – 416 с.
16 . Асмолов А.Г. Психология личности: Учебник. - М.: Изд-во МГУ, 1990. – 367 с.
17 . Мухина В.С. Изобразительная деятельность ребенка как форма усвоения социального опыта. – М.: Педагогика, 1981. - 144 с.
18 . Bronfenbrenner U. The Ecology of Human Development. Experiments by Nature & Design/ - Cambrige. 1989 – 290 p.
19 . Ядов В.А. Социологическое исследование. - М.: Наука, 1982. – 239 с.
20 . Ковалева А.И. Социализация личности: норма и отклонение. – М., 1996. – 224 с.
21 . Шилова М.И. Социализация и воспитание личности школьника в педагогическом процессе. – Красноярск: Изд-во КТПУ, 2002. – 218 с.
22 . Ушинский К.Д. О воспитании: для педвузов. – М.: Школьная пресса, 2003. - 192 с.
23 . Макаренко А.С.- Соч. в 7-ми т. М., Изд-во АПН РСФСР, 1958, т.V, 75 с.
24 . Шацкий С.Т. Работа для будущего. - М., 1989. - 13 с.
25 . Алтынсарин И. Педагогические произведения. - Алматы, 314 с.
26 . Бордовская Н.В., Реан А.А. Педагогика: Учеб. для вузов. – СПб.: Питер, 2003.- 304с.
27 . Шилова М.И. Социализация и воспитание личности школьника в педагогическом процессе. – Красноярск: Изд-во КТПУ, 2002. – 218 с.
28 . Мудрик А.В. Социальная педагогика. - М.: Академия, 2000. – 200 с.
29 . Голованова Н.Ф. Социализация младших школьников как педагогическая проблема. – СПб.: Спец. лит., 1991. – 185 с.
30 . Атемова Қ.Т.Әлеуметтік педагогика. – Астана, 2012
31 . Халитова І.Р. Әлеуметтік педагогика: Оқу құралы. – Алматы: «Білім» баспасы, 2007. – 200б.
32 .. Нурланова В.С. «Мектептегі балалар қоғамдық ұйымдары арқылы жоғары сынып оқушыларын әлеуметтендіру: п.ғ.к. ...дисс. автореф. – Алматы, 2010. – 169 б.
33 . Зубайраева З.А. Жетім балалардың тұлғалық әлеуметтенуінің педагогикалық шарттары: п.ғ.к. ...дисс. автореф. – Түркістан, 2010
34 . Демеуова М.Е., Аратай Л.Б., Жукеш К.М., Ахметова А.И. Проблемы социализации личности школьника (в условиях перехода на 12 летнее обучение) / Метод. пособие под общ. ред. А. Дуйсебека. – Алматы, КАО им. Ы. Алтынсарина, 2007 – 97 с.
35 .Ахметова А.И., Калиакпар Д.К., Сайпова А.А., Туганова Э.Б. Научно-методические основы социализации и воспитания личности в современном социокультурном пространстве: монография. – Алматы: РГКП «Национальный научно-практический, образовательный и оздоровительный центр «Бөбек», 2012. -213с.»
36 . Кенесарина З.У. Теория и практика социализации школьников в США: автореф дисс.… д. п. н. - Алматы, 2000 - 47 с.
37 . Бортко Т.Г. Проблемы социализации учащихся общеобразовательных школ Казахстана: автореф. дисс. д. п. н. – Алматы, 2005 - 45 с.
38 . Тесленко А.Н. Теоретико – методологические основы социализации молодежи: автореферат дисс. д. п. н. – Алматы, 2002. – 45 с.
39 . Философский словарь. Составитель А.Н. Елсунов, К.В. Шульга; Научн. ред. Г.Н.Соколова, И.Я.Писаренко.– М.: Университетское, 1991. - 528 с.
40 . Роджерс К. Взгляд на психотерапию: Становление человека. М.: Партиздат. 1987. – 383 с.
41. Парсонс Т. О социальных системах/ Под ред. В. Ф. Чесноковой и С.А. Белановского. – М.: Академический Проект, 2002. – 832 с.
41 .
42 .Петровский А.В., Шпалинский В.В. Социальная психология коллектива. Учебное пособие для студентов педагогических институтов. - М.: Просвещение, 1988. - 176с.
43 .Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании. – М.: Владос, 1995. – 198 с.
44 .Немов Р.С. Психология. Учеб. для студентов высш. пед. учеб. заведений. В 3 кн. Кн. 2. Психология образования. – 2-е изд. – М.: Просвещение: ВЛАДОС, 1995. – 496 с.
45 .Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. - 312 с.
46 .Ушинский К.Д. Сочинения. – М., 1988
47 .Макаренко А.С. Педагогические сочинения. – М., 1989
48 .Шацкий С.Т. Избранное. – М., 1979
49 .Кожахметова К.Ж. Принцип народности и проблемы казахской национальной школы в трудах известных общественных деятелей, педагогов и исследователей. // Этнопедагогика. – 2006. - №4. – 88с.
50 .Алтынсарин Ы. Шығармалары. – Алматы, 1999
51 .Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Р/на Д.: Феникс, 1997. – С.736
52 .Зимняя И.А. Педагогическая психология. – М.: Логос, 2000. – С.384
53 .Наседкина Г.А. Социокультурная деятельность учреждения дополнительного образования как фактор социализации подростков: автореф. дисс.к. п. н. - Екатеринбург, 2007. – 24 с.
54.Ахметова А.И., Кабекенов Г. Особенности социализации студентов в условиях вуза. - Кутаиси, 2012. – 56 с. – С.27-30
55. Никитина В.А. Начало социальной педагогики: уч.пос. – М.: Флинта, 1999. –С.72
1 .Дюркгейм Э. Социализация образования. – М.: Интор, 1996. – 78 с.
2 .Парсонс Т. Понятие общества: компоненты и их взаимоотношения. // Социальные и гуманитарные науки. – М.: РАН ИНИОН, 1993. – сер.11, -№3-4.
3 .Кули Ч. Социальная самость. – М.: Мысль, 1984 – 496 с.
4 .Мид Дж. Американская социологическая мысль - М.: МГУ, 1994. – 496 с.
5 .Пиаже Ж. Избранные психологические труды. – М.: Международная педагогическая академия, 1994. – 680 с.
6 .Франкл В.Человек в поисках смысла. – М.: Партиздат. – 1967. -383 с.
7 .Выготский Л.С. История развития высших психических функций. – Собр. соч. М.: Педагогика, 1983 – Т.3. - С.6-328
8 .Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М.: Политиздат, 1978. – 304 с.
9 .Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды: В 2-х т. Т.1. - М.: Педагогика, 1980. – 232 с.
10 . Бодалев А.А. Личность и общение. – М.: Педагогика, 1983. - 272 с.
11 . Ломов Б.Ф. Методологические и теоретические проблемы психологии. – М.: Наука, 1984. – 444 с.
12 . Петровский А.В. К построению социально-психологической теории коллектива. // Вопр. Философии. – 1973. - № 12. – С.80-95.
13 . Парыгин Б.Д. Социальная психология: Учеб.пособие. – СПб.: СПбГУП, 2003. – 616 с., 4 с..
14 .Кон И.С. Психология. – М.,1999
15 .Андреева Г.М. Социальная психология: Учебник для факультетов психологии университетов. - М.: Изд-во МГУ, 1988. – 416 с.
16 . Асмолов А.Г. Психология личности: Учебник. - М.: Изд-во МГУ, 1990. – 367 с.
17 . Мухина В.С. Изобразительная деятельность ребенка как форма усвоения социального опыта. – М.: Педагогика, 1981. - 144 с.
18 . Bronfenbrenner U. The Ecology of Human Development. Experiments by Nature & Design/ - Cambrige. 1989 – 290 p.
19 . Ядов В.А. Социологическое исследование. - М.: Наука, 1982. – 239 с.
20 . Ковалева А.И. Социализация личности: норма и отклонение. – М., 1996. – 224 с.
21 . Шилова М.И. Социализация и воспитание личности школьника в педагогическом процессе. – Красноярск: Изд-во КТПУ, 2002. – 218 с.
22 . Ушинский К.Д. О воспитании: для педвузов. – М.: Школьная пресса, 2003. - 192 с.
23 . Макаренко А.С.- Соч. в 7-ми т. М., Изд-во АПН РСФСР, 1958, т.V, 75 с.
24 . Шацкий С.Т. Работа для будущего. - М., 1989. - 13 с.
25 . Алтынсарин И. Педагогические произведения. - Алматы, 314 с.
26 . Бордовская Н.В., Реан А.А. Педагогика: Учеб. для вузов. – СПб.: Питер, 2003.- 304с.
27 . Шилова М.И. Социализация и воспитание личности школьника в педагогическом процессе. – Красноярск: Изд-во КТПУ, 2002. – 218 с.
28 . Мудрик А.В. Социальная педагогика. - М.: Академия, 2000. – 200 с.
29 . Голованова Н.Ф. Социализация младших школьников как педагогическая проблема. – СПб.: Спец. лит., 1991. – 185 с.
30 . Атемова Қ.Т.Әлеуметтік педагогика. – Астана, 2012
31 . Халитова І.Р. Әлеуметтік педагогика: Оқу құралы. – Алматы: «Білім» баспасы, 2007. – 200б.
32 .. Нурланова В.С. «Мектептегі балалар қоғамдық ұйымдары арқылы жоғары сынып оқушыларын әлеуметтендіру: п.ғ.к. ...дисс. автореф. – Алматы, 2010. – 169 б.
33 . Зубайраева З.А. Жетім балалардың тұлғалық әлеуметтенуінің педагогикалық шарттары: п.ғ.к. ...дисс. автореф. – Түркістан, 2010
34 . Демеуова М.Е., Аратай Л.Б., Жукеш К.М., Ахметова А.И. Проблемы социализации личности школьника (в условиях перехода на 12 летнее обучение) / Метод. пособие под общ. ред. А. Дуйсебека. – Алматы, КАО им. Ы. Алтынсарина, 2007 – 97 с.
35 .Ахметова А.И., Калиакпар Д.К., Сайпова А.А., Туганова Э.Б. Научно-методические основы социализации и воспитания личности в современном социокультурном пространстве: монография. – Алматы: РГКП «Национальный научно-практический, образовательный и оздоровительный центр «Бөбек», 2012. -213с.»
36 . Кенесарина З.У. Теория и практика социализации школьников в США: автореф дисс.… д. п. н. - Алматы, 2000 - 47 с.
37 . Бортко Т.Г. Проблемы социализации учащихся общеобразовательных школ Казахстана: автореф. дисс. д. п. н. – Алматы, 2005 - 45 с.
38 . Тесленко А.Н. Теоретико – методологические основы социализации молодежи: автореферат дисс. д. п. н. – Алматы, 2002. – 45 с.
39 . Философский словарь. Составитель А.Н. Елсунов, К.В. Шульга; Научн. ред. Г.Н.Соколова, И.Я.Писаренко.– М.: Университетское, 1991. - 528 с.
40 . Роджерс К. Взгляд на психотерапию: Становление человека. М.: Партиздат. 1987. – 383 с.
41. Парсонс Т. О социальных системах/ Под ред. В. Ф. Чесноковой и С.А. Белановского. – М.: Академический Проект, 2002. – 832 с.
41 .
42 .Петровский А.В., Шпалинский В.В. Социальная психология коллектива. Учебное пособие для студентов педагогических институтов. - М.: Просвещение, 1988. - 176с.
43 .Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании. – М.: Владос, 1995. – 198 с.
44 .Немов Р.С. Психология. Учеб. для студентов высш. пед. учеб. заведений. В 3 кн. Кн. 2. Психология образования. – 2-е изд. – М.: Просвещение: ВЛАДОС, 1995. – 496 с.
45 .Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. - 312 с.
46 .Ушинский К.Д. Сочинения. – М., 1988
47 .Макаренко А.С. Педагогические сочинения. – М., 1989
48 .Шацкий С.Т. Избранное. – М., 1979
49 .Кожахметова К.Ж. Принцип народности и проблемы казахской национальной школы в трудах известных общественных деятелей, педагогов и исследователей. // Этнопедагогика. – 2006. - №4. – 88с.
50 .Алтынсарин Ы. Шығармалары. – Алматы, 1999
51 .Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Р/на Д.: Феникс, 1997. – С.736
52 .Зимняя И.А. Педагогическая психология. – М.: Логос, 2000. – С.384
53 .Наседкина Г.А. Социокультурная деятельность учреждения дополнительного образования как фактор социализации подростков: автореф. дисс.к. п. н. - Екатеринбург, 2007. – 24 с.
54.Ахметова А.И., Кабекенов Г. Особенности социализации студентов в условиях вуза. - Кутаиси, 2012. – 56 с. – С.27-30
55. Никитина В.А. Начало социальной педагогики: уч.пос. – М.: Флинта, 1999. –С.72
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
________ п.ғ.д., профессор Торыбаева Ж.З.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендіру
5В010300 - Педагогика және психология мамандығы
Орындаған
Ыдырысова Жанарай
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., профессор
Мұсабекова Г.Т.
Түркістан - 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Студент тұлғасының әлеуметтенуінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .7
1.2 Студенттердің психологиялық ерекшеліктері және оларды әлеуметтендірудің
қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .16
1.3 Студент тұлғасының кәсіби әлеуметтенуінің психологиялық- педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2 Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ...37
2.1 Студенттердің әлеуметтенуін психологиялық-педагогикалық
диагностикалау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . .. ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасында жастар
әлеуметтенуінің стратегиялық бағыты дүниетанымдық мәдениеті дамыған, әлемге
этикалық жауапкершілікті қатынасы қалыптасқан, біліктілігі жоғары,
инновациялық, шығармашылық ойлау типіндегі мамандарды қалыптастыру болып
анықталады. Осы бағыт әлеуметке бағдарланған қоғамның әлеуметтік сұранысына
сәйкес әлеуметтендірудің теориялық және практикалық арсеналының
модернизациялау міндетін педагогикалық ғылымның алдына қойып отыр.
Білім беру әр кезде қоғамның әлеуметтік сұранысына сәйкес белгілі бір
әлеуметтік-экономикалық жағдайға бейімделетін және оны өзгертетін тұлғаны
қалыптастыру міндетін орындаған.
Техникадағы, технологиядағы, табиғи ортадағы, қоғамдық өмірдегі
өзгерістер және жүйелілік, құрылымдық трансформация жағдайындағы олардың
өзара әрекеттесуі, әлеуметтік нормативтілік кеңістігінің өзгеруі жастардың
әлеуметтендіру үдерістеріне және олардың күнделікті өмірінің барлық
жақтарына әсерін тигізді. Тұлғаның дәстүрлі мәселелерінің мазмұны және
шешілу тәсілдері өзгерді, олар қазіргі қоғамның тарихи жағдайларындағы
тиімді өзара әрекеттесудің жаңа сапалы көзқарастарын талап етеді.
Қазіргі қоғамға білімді, адамгершілік қасиеттері қалыптасқан, кәсіпке
бейім, таңдау жағдайында өзбетінше шешім қабылдайтын, ынтымақтастық
қатынасқа қабілетті, сындарлы ойлауымен ерекшеленетін мамандар қажет.
Жастарға болашақ маман ретінде әлеуметтік ортаға, қоғамның әлеуметтік
құрылымына енуіне осы қасиеттер көмектеседі. Осыған орай адамның қоғамға
енуінің негізгі механизмі – бұл әлеуметтендіру үдерісі болып табылады, ол
оған тек қана маман болуға ғана емес, сонымен бірге қоғамның өміріне
белсенді енуіне және сол қоғамның белсенді тұлғасы болып қалыптасуына ықпал
етеді.
Осыған орай, қазіргі кездегі колледждің алдында бірқатар мәселелер тұр,
солардың бірі – студенттердің әлеуметтенуі. Көптеген заңнамалық және
нормативті құжаттарда (ҚР Білім туралы заңы, жоғары және жоғары оқу
орнынан кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында
және т.б.) студенттердің әлеуметтенуі тұлғалық нәтижелердің көрсеткіші
ретінде қаралып, өз кезегінде, міндетті түрде оны бағалау қажеттілігі
туралы айтылады. Сондықтан да, дамудың әлеуметтік жағдайына сәйкес
студенттердің әлеуметтік тәжірибесін қалыптастыруда қажетті шарттардың
сақталуы маңызды мәселе болып қаралады.
Қазіргі білім беру жүйесінде студенттердің оқу тәжірибесін әлеуметтік
тәжірибемен ауыстыру тенденциясы қалыптасқан. Колледжде студент тұлғасын
әлеуметтендіру үдерісін қиындататын себептердің біріне кәсіби білім берудің
біржақтылығы жатады, яғни студенттер іс-әрекеттің тұтас әлеуметтік-мәдени
тәжірибесінің тек бір бөлігін ғана, бірінші ретте білімдік компонентін
игереді.
Нәтижесінде студент тұлғасының әлеуметтенуіне жағымсыз әсер ететін
факторлардың бақылауға алынбайтындығы байқалады. Мысалы, қазіргі таңда
білім алушы жастар түрлі діни тұрғыдағы экстремистік топтардың, басқа да
деструктивті ұйымдардың және авторитарлық көзқарасы тұрғысындағы
субъектілердің нысанына айналып, олардың тарапынан қысым және зорлық-
зомбылық көрген жағдайлары қоғамда орын алып отыр.
Студенттер құқықтарын қорғаудың бірқатар заңдарының оқу орындарында
іске асу механизмдерінің тиімділігі қарастырылып, осы тиімділік оқу
орындарындағы түрлі субъектілердің арасындағы әлеуметтік байланыстардың
қалыптасуымен айқындалуы тиіс. Әлеуметтік байланыстар жүйесі қалыптасу
негізінде әлеуметтік тәжірибенің игерілу үдерісі жүзеге асып, студент
тұлғасының әлеуметтік ортаға белсенді енуі арқылы осы әлеуметтік
байланыстардың өздері өзгеруі тиіс.
Студенттердің кәсіби әлеуметтенуінің мәселесіне қатысты осы үдерісті
тиімді етудің жолдарын (технологиясын) қарастырудың барлық қырларын зерттеу
қажеттілігі туындап отыр. Өйткені, студенттер колледждегі қалыптасқан жаңа
әлеуметтік ортаға еніп, іс-әрекет түрлеріне қатысады және әлеуметтенудің
жаңа агенттерімен қарым-қатынасқа түседі. Осы ретте студенттердің
әлеуметтенуіне әсерін тигізетін түрлі факторлар ескеріліп, оқу орындары
жағдайындағы әлеуметтік-мәдени кеңістігі зерттелуі керек. Сондықтан да,
зерттеудің өзектілігі студенттердің колледжде қарқынды түрде
әлеуметтенуімен, оның міндеттерінің шешілу қажеттілігі және маңыздылығымен,
студенттердің әлеуметтену механизмінің және кәсіби әлеуметтену үдерісінің
шартты кезеңдерінің, студенттер әлеуметтенуінің психологиялық-педагогикалық
шарттарының және олардың әлеуметтенушілігінің зерттеу әдістерін анықтау
қажеттілігімен түсіндіріледі.
Дюркгейм Э.[1], Парсонс Т. [2], Кули Ч. [3], Мид Дж. [4]
әлеуметтену мәселелерін жан-жақты зерттеген.
Тұлға әлеуметтенуі мәселесін белгілі ғалымдар Ж. Пиаже [5], В. Франкл
[6], Л.С. Выготский [7], А.Н. Леонтьев [8], Б.Г. Ананьев [9], А.А. Бодалев
[10], Б.Ф. Ломов [11], А.В. Петровский [12], Б.Д. Парыгин [13], И.С. Кон
[14] және т.б. зерттеген. Олардың еңбектерінде философиялық әдіснамаға
негізделген әдістемелік негіздер мен теориялық мәселелер қарастырылған,
маңызды ұғымдар ойластырылған. Олар тұлға әлеуметтенуінің мән-мағыналық
ерекшеліктерін зерттеуге негіз болған. Психолог-ғалымдар әлеуметтену
мәселесінің бірнеше бағыттарын анықтаған: тұлғаның маңызды әлеуметтік
қасиеттерін анықтау, мінез-құлықтың әлеуметтік анықталуы, тұлғаның
әлеуметтік белсенділігі (Г.М. Андреева [15]), әлеуметтік тәжірибені меңгеру
тұрғысынан бірлескен іс-әрекетке қосылу (А.Г. Асмолов [16], В.С. Мухина
[17]), әлеуметтік үдерістер арқылы қоғам жүйесін құру (У. Бронфенбреннер
[18]), сонымен бірге мінез-құлық мотивтерін қарастыру арқылы тұлға
психологиясын құрудың заңдылықтарын зерттеу (В.А. Ядов [19]), сана мен сана-
сезімді зерттеу бағытында, іс-әрекет пен қарым-қатынас барысында тұлғаның
әлеуметтік қалыптасуы (А.И. Ковалева [20]), ұрпақ тәжірибесі мен мәдениетін
қайта жаңғырту (М.И. Шилова [21]) көзқарасы тұрғысынан қаралған.
Батыс елдер ғалымдарының еңбектерінде тұлға әлеуметтенуінің тәжірибесі
XVIII-XIX ғасырлар аралығында әлеуметтік-педагогикалық ойдың қалыптасу
негізінде тұжырымдалған. Ресей педагог-ғалымдары тұлға әлеуметтенуінің
мәселесін баланың әлеуметтік өмірге кірудің әлеуметтік-педагогикалық
шарттарын анықтау бағытында жүргізген (К.Д. Ушинский [22], А.С. Макаренко
[23], С.Т. Шацкий [24]). Қазақтың ағартушы-педагогы Ы. Алтынсарин
әлеуметтік тәрбие беру идеясының үш бағытын көрсетеді [25].
Ресей және қазақстандық ғалымдардың (Н.В. Бордовская [26], М.И. Шилова,
[27], А.В. Мудрик [28], Н.Ф. Голованова [29], Қ.Т.Атемова[30], И.Р.
Халитова [31], В.С. Нурланова [32], З.А.Зубайраева[33], М.Е. Демеуова және
т.б. [34], Ахметова А.И. және т.б. [35]) еңбектерінде тұлғаны
әлеуметтендіру мәселесі субъекттің әлеуметтік белсенділігі тұрғысынан, ал
З.У. Кенесарина [36], А.Г. Бортко [37], А.Н. Тесленконың [38] еңбектерінде
теориялық-әдіснамалық тұрғысынан қаралған.
Соңғы уақытта тұлғаны әлеуметтендіру мәселесін зерттеу сауалдары
бойынша еңбектердің көптүрлілігі осы мәселеге авторлардың ерекше
қызығушылықпен қарайтынын мәлімдейді. Бірақ ғылыми ресурстың жалпылама
сипатына қарай отырып, студенттер әлеуметтенуі мәселесінің көптеген
бағыттарының қарастырылмағандығын түсінеміз.
Зерттеу тақырыбына байланысты әдебиетті және оқу-әдістемелік құралдарды
талдау негізінде педагогикалық теорияда объективті қайшылықтар айқындалды:
Қазіргі қоғамдағы өміршендікке дайындау мақсатында студент тұлғасын
әлеуметтендіру қажеттілігі мен осы мәселенің әлеуметтік психологиялық-
педагогикалық тұрғыда толық қарастырылмауы арасында; студент жастарды
әлеуметтендіруге болған қоғамдық сұраныс пен оның психологиялық-
педагогикалық шарттарының айқандалмауы және әдістемелік қамтамасыздануының
жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар белгілі болды.
Осы қайшылықтар тақырыбымызды Колледж студенттерін кәсіби
әлеуметтендіру деп алуымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендіруді
теориялық негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны – колледждегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні – колледжде студенттерді кәсіби әлеуметтендіру.
Зерттеу міндеттері:
- студент тұлғасы әлеуметтенуінің зерттелуіне сипаттама беру;
- колледжде студенттердің психологиялық ерекшеліктерін айқындау,
- оларды әлеуметтендірудің қазіргі жағдайын зерттеу;
- студент тұлғасы әлеуметтенуінің психологиялық-педагогикалық
шарттарын анықтау;
- колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің әдістемесін жасау.
Зерттеу көздері: халықаралық заңнамалық құжаттар, ҚР ресми құжаттары,
шетел, ресейлік және қазақстандық ғалымдардың әлеуметтік тәрбие бойынша
дайындалған философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық, педагогикалық
еңбектері, философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық, педагогикалық
сөздіктер, энциклопедиялар, анықтамалар, халықаралық және республикалық
ғылыми-практикалық конференцияларда жарияланған материалдар, Internet
жүйесіндегі WEB-беттер, педагогтар мен психологтарға арналған әдістемелік
нұсқаулар.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық және
педагогикалық әдебиеттерді теориялық талдау, жіктеу, оларды жүйелеу,
зерттеудің мәселесі бойынша материалдарды таңдау, зерттеу мәселесі бойынша
озат педагогикалық тәжірибені талдау, сұрақ-жауап (сауалнама,
әңгімелесу),бақылау жүргізу, студенттердің іс-әрекетін талдау,
студенттердің оқу құжаттарын зерттеу, психологиялық-педагогикалық
мониторингті өткізуэксперимент.
Зерттеу базасы: Түркістан гуманитарлық-техникалық колледжі.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Колледжде студент тұлғасының әлеуметтенуінің теориялық мәселелері
1.1 Студент тұлғасының әлеуметтенуінің зерттелуі
Тұлғаны әлеуметтендіру үдерісінің мәнін зерттеу басқа ғылымдар
аймағындағы жетістіктерді ескеретін пәнаралық көзқарастың жүзеге асуын
талап етеді, солардың ішінде философияда, әлеуметтануда, психологияда және
педагогикада.
Студенттер әлеуметтенуінің мәнін ашу үшін тұлғаны әлеуметтендірудің
мәнін түсіндірудегі түрлі тұжырымдамалық көзқарастарды қарастыру және осы
үдерістің ерекшеліктерін айқындайтын ұғымдарды нақтылау қажет.
Әлеуметтендіруді зерттеуде жалпы қабылданған теория әлі күнге дейін
қалыптаспаған. Өйткені, әлеуметтендіру ұғымы пәнаралық ұғым болып
анықталады, оның мәнін түсіндіруде бірнеше тұжырымдамалық көзқарастар
қалыптасқан.
Әлеуметтендіру – бұл (лат. сөзінен аударғанда Socialis – қоғамдық),
адам индивидінің қоғамның құқылы мүшесі ретінде тіршілік етуге мүмкіндік
беретін белгілі бір білімдер, нормалар мен құндылықтар жүйесін игеру
үдерісі; ол тұлғаға мақсатты түрде әсер етуді қамтиды (тәрбие), сонымен
бірге оған тұлғаның қалыптасуына әсер ететін стихиялық, бақылаусыз болатын
үрдістер жатады [39, 437-438 б.].
К. Роджерстің пікірінше, тұлғаның әлеуметтік қалыптасуы кезінде өзін-
өзі бағалауын ескеру маңызды, яғни бұрынғы қалыптасқан құндылықтар жүйесін
қайта қарау тәжірибесін қалыптастыру болып табылады [40].
Ғалымдар әлеуметтік құбылыстар мен үдерістерді адамдардың саналы іс-
әрекетінің нәтижесі ретінде қарастыруды ұсынады. Кез келген әлеуметтік
жағдаяттарды зерттей отырып, тек қана әлеуметтік жағдайларды ескеріп
қоймай, сонымен бірге осы жағдаяттарға қатысып отырған индивидтердің
көзқарасын ескеру қажеттігін көрсетеді [4, 335-357 б.].
Парсонс Т., У. Томас, Ф. Знанецкий және Дж. Мид көзқарасы бойынша,
тұлғаны әлеуметтендіру кез келген қоғамның жетекші қызметтерінің бірі болып
табылады. Оны біз тұлға мен әлеуметтің өзара әрекеттесуінің екі жақты
үдерісі ретінде қарасытыруымыз маңызды. Бірінші жағы, әлеуметтік
тәжірибені игеру және екінші жағы, біздің зерттеуімізге субъект-субъект
көзқарасы жақын, өйткені әлеуметтік тәжірибені игеру үдерісін тұлғаның
әлеуметтік белсенді ұстанымымен байланысты қарауымыз маңызды.
Тұлғаны әлеуметтендіру үдерісінің құрылымдық компоненттері болып
табылатын, осы үдерістің мәнін ашатын философия, әлеуметтану, психология
мен педагогикадағы ұғымдарды нақты анықтаймыз.
Әлеуметтану ғылымында әлеуметтендіру үдерістерін макрожүйелерде
қарастырады; олардың оның әлеуметтік құрылымдарымен, материалдық
құндылықтарды өндіру тәсілімен, қоғамдық қатынастардың жүйесімен, саяси
құрылыммен ара қатынасын зерттейді. Әлеуметтануда тұлға индивид дамуының
нәтижесі ретінде, барлық адами қасиеттердің дамуы негізінде қарастырылады.
Психологияда әлеуметтендіру мәселесі тұлға мен ортаның өзара әрекеттесу
үдерісі ретінде түсіндіріліп, тұлға дамуының динамикасын айқындайды.
Біз психологтардың тұжырымдаған әлеуметтендірудің анықтамаларын және
психологиялық тұрғыдан тұлға әлеуметтенуінің мағынасын ашатын ұғымдарды
қарастыруымыз қажет.
Тұлғаға бағытталған әлеуметтік-психологиялық зерттеулер тұлғаны
әлеуметтендіру мәселелері дамуының жетекші басымдылығын (тенденцияны)
көрсетеді (Б.Г. Ананьев], А.А. Бодалев, Г.М. Андреева және т.б.).
Зерттеушілердің еңбектерінде тұлға психологиялық жаңа құрылым ретінде
қарастырылады, ол индивидтің өмірлік қатынастарында оның іс-әрекетін
өзгерту нәтижесінде қалыптасады.
Әлемге деген адамның жүзеге асатын қоғамдық қатынастарының жиынтығы
оның тұлғасының базисі болып табылады [8, 194-201 б.].
Б.Г. Ананьевтің пікірінше: тұлғаның қалыптасуы мен дамуы әлеуметтік
болмыс жағдайларының жиынтығымен анықталады [9,131б.]. Яғни ғалымның
негізгі ой-тұжырымы бойынша тұлға қалыптасуына әсер ететін негізгі күштер
бар. Сонымен қатар, ол білім берудің және қоғамдық тәрбиенің әлеуметтік
бағытын сипаттап, адамды қоғамдық дамудың объектісі ретінде анықтап, оның
қоғамдық дамудың субъектісі ретінде қалыптасуының ішкі шарттарын көрсетеді.
Б.Ф. Ломов индивид дамуын қоғамдағы тұлғаның дамуы ретінде қарастырып,
осы үдеріс күрделі және жүйелі анықтамасымен қамтамасыз етілетінін
түсіндіреді [11, 307 б.]. Осы дамуда диалектикалық тұрғыдан екі үдеріс бір-
бірімен сәйкестендіріледі. Бір жағынан, тұлға толығымен қоғамдық қатынастар
жүйесіне енеді; оның адамдар мен қоғам өмірінің түрлі салаларымен
байланыстары кеңейеді және тереңдетіледі; сондықтан да ол қоғамдық
тәжірибені игереді; оны өзінің қол жеткізген жетістігіне айналдырады. Тұлға
дамуының осы қыры, Б.Ф. Ломов бойынша, әлеумметтендіру болып анықталады.
Нормалар мен мінез-құлықты нормативтік реттеу бағытында
әлеуметтендіруді зерттеу мәселесіне М.И. Бобневаның бірқатар зерттеулері
жатады [41]. Ол топтық нормалар мен күнделікті өмірдің нормаларын
зерттеген. Олар қоғамдағы қабылданған мінез-құлық ережесімен анықталады,
қоғамның әлеуметтік құрылымдарына кіретін топтардың макроәлеуметтік
нормаларымен (кәсіби, этикалық, саяси және т.б.) байланысты.
С. Мухина өзінің эмпирикалық зерттеулерінде тұлға өзінің әрекеттерін өз
достарының әрекеттерімен сәйкестендіріп, ұжымда жұмыс жасаудың дағдыларын
игереді, - деп түсіндірген [17, с.144]. Осылайша, бірлескен іс-әрекет
әлеуметтік тәжірибені игеруге мүмкіндік береді екен және әлеуметтендірудің
шарты болып табылады.
Әлеуметтендіру үдерісінің феномені ретінде Б.Ф. Ломов индивидтің
мәдени-тарихи тәжірибені игерудің логикасында оны қайталау үдерісін
қарастырады [11, 364 б.].
1-ші суретте Л.С.Выготский бойынша қоғамдық-тарихи тәжірибені игеру мен
қайта жаңғырту үдерісінің жалпы схемасы көрсетілген және ол абстрактілі
түрде қарастырылған [7, 116 б.].
Білімде, әлеуметтік құндылықтарда, қоғамдық нормаларда тіркелген
адамзаттың жалпыланған тәжірибесі қоршаған әлемге және өз-өзіне қатынасының
жеке концепциясын қалыптастыру үшін дүниетаныммен түсіндіріледі (1-сурет).
Сурет 1 – Л.С. Выготский бойынша қоғамдық-тарихи тәжірибені игеру мен
қайталау үдерісінің схемасы
Дүниетанымдық бағдарлау үдеріс ретінде ақиқаттың екі типіндегі
салыстырудың процедурасын жүзеге асыруды айқындайды:
сыртқы, әлеуметтік, оны адам өзінің белсенділігінің қызуғышылығы
тұрғысынан бағалау керек;
ішкі – тұлғада бар өлшемдер мен эталондардың жүйесін салыстыру арқылы
өзіндік дұрыс таңдау жасау. Осы жағдайда адамдағы құндылықты таңдаудың
өлшемдер мен эталондар жүйесі сенім (убеждение) деп аталады. Сенімдердің
осындай қалыптасу механизмі құндылықтық-іс-әрекеттік деп, анықталады.
Сенімдердің қалыптасуының психологиялық мәні мотив және бағдар
ұғымдарының арақатынасын орнату барысында ашылады. Осы кезде сенімді
әлеуметтік бағдардан ажырату керек. Әлеуметтік бағдар индивидтің топ
мүшесі ретінде мінез-құлығының қабылданған тәсілдерін сипаттайтын белгілі
бір құндылықтарға субъективті бағыты.
Бағдар – бұл рөлдік мінез-құлықтың моделінде қарастырылатын
компоненттердің бірі. А.В. Петровскийдің пікірінше, бағдар тұлғаға белгілі
бір адамның рөліне кіруге көмектеседі, адамның адамды қабылдауына және
қарым-қатынасқа түсуіне ықпал етеді[42].
Психологияда қоғамдық әлеуметтік тәжірибені игерудің феноменін
түсіндіру мен оны игеру үшін интернализация - деп аталатын психологиялық
ұғымды қолдануды ұсынады. Интернализация (internalization) – сыртқы
әлемнің кейбір аспектілерін адамның жеке психикалық өміріне кіріктіру,
осылайша, сыртқы әлемнің ішкі репрезентациясы оның ойлау мен мінез-құлығына
әсер етеді.
А.И. Ковалеваның пікірінше, әлеуметтендіру үдерісі үш аймақтың
өзгерілуі бірлігі арқылы түсіндірілу мүмкіндігін көрсетеді: іс-әрекеттің,
қарым-қатынастың, өзіндік сана сезімнің [19,62б].
Бірінші аймақ – іс-әрекет: индивид әлеуметтендіру барысында жаңа іс-
әрекет түрлерін игереді [8, 188б.]. Екінші аймақ – қарым-қатынас: қарым-
қатынас іс-әрекетпен байланысты. Үшінші аймақ – тұлғаның өзіндік сана-
сезімін дамыту. Адамда оның Мен бейнесінің қалыптасуы әлеуметтендіру
үдерісі болып анықталады. Сонда тұлғаның әлеуметтендіру үдерісі, А.И.
Ковалеваның пікірінше, осы үш аймақтардың өзгеруінің бірлігі ретінде
түсіндірілуі мүмкін.
Тұлға психологиясының маңызды құрылымдық бөлшегі болып анықталатын және
әлеуметтік нормалар мен мінез-құлық ережелер жүйесіне оның қатынасына әсер
ететін – өзіндік сана - сезім. Өзіндік сана-сезімдегі маңызды элемент – бұл
тұлғаның шынайы жағдай мен орындап отырған міндеттер, қызметтер және
рөлдерге сәйкес өз мүмкіндіктерінің, қабілеттерінің өзін-өзі бағалауы.
Сонымен, тұлғаның өзіндік сана-сезімінің құрылымы үш құраушыдан тұрады
[13, С.166]:
1) адамзатқа өзінің тиістілігін сезінуі;
2) әлеуметтік топтарға өзінің тиістілігін сезінуі (ұлттық, саяси,
кәсіби, құқықтық санасезім);
3) өзінің даралығын сезінуі.
Г.М. Андреева әлеуметтендіруді индивидтің әлеуметтік ортаға ену
үдерісі, әлеуметтік әсерленушіліктерді игеру, оны әлеуметтік
байланыстар жүйесіне жақындату ретінде түсіндіреді [15, 274б.].
Н.И. Шевандриннің пікірінше, әлеуметтендіру бейімделудің үштік үдерісі,
тұлға, даму және балалық көзқарастардан бас тарту болып анықталды [43,
198б.].
Психологиялық сөздікте әлеуметтендіру қарым-қатынаста және іс-әрекетте
жүзеге асатын әлеуметтік тәжірибені игерудің үдерісі мен нәтижесі ретінде
анықталады.
Р.С. Немов әлеуметтендіруді баланың психологиялық, интеллектуалдық
және тұлғалық дамуы барысында әлеуметтік тәжірибені игерудің үдерісі мен
нәтижесі, яғни оқыту мен тәрбиенің әсерімен болатын өзгерістің пайда болуы,
әлеуметтік-адамгершілік құндылықтарды, нормаларды және мінез-құлық
ережелерін игеру, дүниетанымын қалыптастыру деп, түсіндіреді [44, 489б.].
Сонымен бірге, психологияда әлеуметтендіруді барлық әлеуметтік
үдерістердің жиынтығы ретінде түсінеді, мысалы, У. Бронфенбреннердің
пікірінше, әлеуметтендіру – бұл барлық әлеуметтік үдерістердің жиынтығы,
солар арқылы индивид өзін қоғамның толыққанды мүшесі ретінде қызмет етуге
мүмкіндік беретін белгілі бір білім, нормалар мен құндылықтар жүйесін
игереді [18, 274б.].
Ал, С.М. Джакуповтың пікірінше, әлеуметтендіру үдерісін білім берудегі
диалогтік көзқараспен түсіндіруге болады. Білім беру – бұл адам тұлғасының
әлеуметтенуінің арнайы ұйымдастырылған үдерісі [45,218б.]. Сонымен,
ғалымның пікірінше, оқыту қоғамдағы адам өміршендігінің динамикалық
жағдайларында болатын әлеуметтенудің өзгеше моделі болып анықталады.
Осылайша, әлеуметтік ортадағы индивид пен оның өмірінің сыртқы
жағдайларының өзара қатынасы өзара әрекеттесу сипатында болады. Осыған
орай, қазіргі психологтар әлеуметтендіруді қоғамдық өмірдің тәжірибесін
игерудің және адамның табиғи болмыстан әлеуметтік болмысқа айналудың
көпқырлы үдерісі ретінде қарастырады. Оның нәтижесінде тұлға әлеуметтік
рөлді орындап, мінез-құлықтың стереотиптерін, өзі қызмет етіп жүрген
әлеуметтік ортаның нормалары мен құндылықтық бағдарларын игереді. Жалпы
айтқанда, әлеуметтендіру, психологтардың тұжырымдамасы бойынша, адамның
ортамен өзара әрекеттесуі барысында қасиеттері мен сапаларының дамуы, оның
барысында интериоризация (әлеуметтік тәжірибені игеру) және
экстеориоризация (шынайы ақиқатқа өзіндік тәжірибенің әсері) үдерістері
ерекше ажыратылады.
Педагогикалық ғылымда осы құбылысты анықтауда тұрақты пікір
қалыптаспаған.
Педагогтар әлеуметтендіруді оқытушылық-тәрбиелеушілік ерекшелігі
тұрғысынан түсіндіреді. Олар оны қарастыру барысында философиялық
әдіснамаға негіздейді, қоғамда адамның қызмет етуінің әлеуметтік-
психологиялық механизмдерін пайдаланады және өзгертеді.
Ресейде XIX ғасырдағы әлеуметтік тәрбиенің көптүрлілігін екі
көзқараспен түсіндіруге болады: қоғамдық және индивидуалистік тәрбиемен.
Әлеуметтік тәрбиенің басты міндеті – азаматтық тыныштықты сақтау мен адам
тәрбиесі үшін ең жағымды әлеуметтік жағдайларды анықтау.
20-30-шы жылдары әлеуметтік тәрбиені зерттеудің ерекшеліктеріне
төмендегілер жатқызылды: баланы әлеуметтік өмірге кіріктіру; тұлғаның дамуы
мен қалыптасуына ортаның әсер ету идеялары(К.Д. Ушинский [46, 27б.],
А.С.Макаренко[47, 75б.]. С.Т.Шацкий [48]) .
Педагогтар әлеуметтендіру мәселелерінің шешімін баланың өмірлік
тәжірибесін байыту тұрғысынан қарастырған.
К .Ж. Қожахметованың пікірінше, әлеуметтік пен ұлттық бір бірімен
диалектикалық байланыста [49, 26б.]. Әрі қарай ол халықтық ұстанымы
педагогтар мен қоғамдық-саяси қайраткерлерінің (Ы. Алтынсарин, М.Х.
Досмухамедов, М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, Х.
Досмұхамедов.) еңбектерінде қарастырылады деп, қорытынды жасайды.
Ы.Алтынсариннің алуан түрлі іс-әрекетінде 19 ғасырдың екінші жартысында
әлеуметтік тәрбиенің үш жолы анықталады.
1 – ағарту арқылы тұлғаны әлеуметтендіру;
2 – оқуға, ғылымға және техниканы игеруге тарту арқылы тұлғаның
әлеуметтік қалыптасуын еңбек іс-әрекетінің субъектісі ретінде жүзеге асыру.
3 – клубтың жұмысы, үйірме арқылы тұлғаны әлеуметтендіру [50].
Осылайша, өзбетінше жүзеге асатын механизм пайда болады: ұжым арнайы
ұйымдастырылған шағын орта, яғни әлеуметтендірудің факторы ретінде әрбір
тәрбиенушілермен тәрбиенің объектісі мен субъектісі ретінде өзінің
арақатынасын құрастырады.
С.Т. Шацкийдің пікірінше, баланың рухани өмірі отбасы, мектеп, туған
қаласы, ауылы, елі өмірімен, халықтық педагогиканың, қоғамдық
мүмкіндіктерді барынша пайдалану барысында әлеуметтік тәрбиемен
нығайтылады [24, 13 б.].
Сонымен, ХIX ғасырдың соңында және ХХ ғасырдың басында әлеуметтік
тәрбие дамуының алғы шарты ретінде Ресей мен қазақ зерттеушілірінің
гуманистік бағыттылығы анықталды.
Тұлғаны әлеуметтендіру мәселесі 50-60-шы жылдары әлеуметтік маңызы бар
тәжірибені игеру тұрғысынан қарастырылған. Мысалы, В.С. Леднев оны екі
жақты үдеріс ретінде қарастырады: бір жағынан тұлғаның іс-әрекет барысында
тәжірибені игеруі, ал екінші жағынан, өзін тұлға ретінде жүзеге асыру мен
әлеуметтік әрекеттерге дайындығы [69, 24б.].
Н.Ф. Голованованың пікірінше, әлеуметтендіру мәселесін әдіснамалық
және теориялық аспектілер тұрғысынан қарастыру арқылы осы мәселенің бес
бағытын анықтауға болады екен [30,53б.]: әлеуметтік, факторлық-
институционалдық, интеракционистік, интериоризациялық, интраиндивидуалдық.
Жоғарыда қарастырылған бағыттарды ескере келе, түрлі ғалым-
педагогтардың анықтамасын талдауға болады.
Интраиндивидуалдық көзқарас тұрғысынан, Н.В. Бордовская, А.А. Реан
пікірінше, тұлға әлеуметтендіру барысында жеке әлеуметтік тәжірибені
игереді [26, 171б.].
Осылайша, Н.Ф. Голованова тұлғаның әлеуметтенуі индивидуализациялау
арқылы жүзеге асатынын түсіндіреді [30, 2-3б.].
М.И. Рожков, Л.В. Байбородованың пікірінше, индивид тек қана әлеуметтік
тәжірибені игеріп қана қоймай, сонымен бірге әлеуметтендіру барысында
өзінің субъектілігін белсенді түрде білдіреді. Оның барысында
әлеуметтендірудің нәтижелеріне келесілер жатқызылады: әлеуметтік
бейімдеушілік, адамгершілік, әлеуметтік дербестік, белсенділік, олар,
ғалымдардың анықтауы бойынша, адам әлеуметтенуінің өлшемдері мен
мәліметтері болып табылады [27, 9б.].
Осыған орай, біз іс-әрекеттік көзқарасы тұрғысынан келесі қорытындыға
келеміз: студенттер адамзат жинақтаған әлеуметтік тәжірибені білім беру
жүйесі қамтыған түрлі іс-әрекеттер барысында игере алады.
Итеракционистік бағытта, М.И. Шилованың пікірінше, әлеуметтендіру
әлеуметтік қатынастардың жүйесінде индивидтердің өзара әрекеттесуінің
үдерісі мен нәтижесі болып анықталады [22, 23б.].
А.В. Мудрик әлеуметтендіруді әлеуметтанушылық көзқарасы тұрғысынан
қоғам мәдениетін игеру барысында адам дамуы мен өзін-өзі жетілдіруінің
бүкіл өмір бойы жүретін үдеріс ретінде қарастырады [29, 4-5б.]. Оның
пікірінше, әлеуметтендіру үдерісін ұйымдастыру барысында, екі бір-бірімен
байланысты міндетті шешуге болады: тұлғаны өмірге дайындау және оны өмірге
бейімдеу, оның барысында тәрбиелеу мен әлеуметтендіруге ерекше мән
беріледі.
Қазақ зерттеушісі З.У. Кенесаринаның еңбектерінде АҚШ жастарының
әлеуметтену тәжірибесіне талдау жасалынады. Осы тәжірибе, З.У.
Кенесаринаның пікірінше, әлеуметтендіру мәселелерін шешуде тұлға
әлеуметтенуі оның әлеуметтік-мәдени дамуын ескеру тұрғысынан болатындығында
[36, 41б.].
Т.Г. Бортко өзінің анықтамасын келесі бағытта ұсынады: орта жағдайлары
мен шарттарын қабылдаудың үдерісі мен нәтижесі [37, 18б.]. Ғалымның
пікірінше, осы анықтама ғылыми мәселенің зерттеудегі қазақстандық
зерттеушілердің пәнаралық көзқарасын толық бейнелейді.
А.Н. Тесленконың пікірінше, зерттеу объектісіне әлеуметтендіру
үдерісінің барлық субъектіліренің жауапкершілік байланысының қатынастары
жатады, олар бізге әлеуметтік пен тәрбиенушіліктің әлеуетін ажыратуға
мүмкіндік береді [38, 73б.].
Сонымен, қарастырылған педагог-ғалымдардың анықтамаларында
әлеуметтендіру екі жақты үдеріс ретінде анықталады: әлеуметтік тәжірибені
игеру мен әлеуметтенетін тұлғаның қалыптасуы.
Н.Ф. Голованова оқу тәжірибесі мен әлеуметтік тәжірибені ажырату
қажеттілігін көрсетеді. Оның пікірінше, оқу тәжірибесі оқу іс-әрекетінде
қалыптасады, ол белгілі бір ережемен ұйымдастырылған, реттелген және бір
жастағы немесе бір сыныпта оқитын балаларда ұқсас болып келеді. Ал,
әлеуметтік тәжірибе әлеуметтік өмірдің жетістігі: тұлғаның іс-әрекет пен
қарым-қатынас тәсілдерін игеруі, әлеуметтік рөлдерді, нормативті
құндылықтарды қабылдауы, тұлға ретінде өзі туралы пікірдің қалыптасуы [29,
6 б.].
И.Р. Халитова Әлеуметтік педагогика деп аталатын оқу құралында
әлеуметтендірудің педагогикалық шарттарын қарастырады [31,38б.]. Ол
әлуметтенудің негізіне адамның қоғам талаптарына жауап беретіндей болып
қалыптасуын, бейімделуін, қоғамдағы жағдайды меңгеруін және өзі де соған
лайықты болу үшін талаптануын, ондағы өзгерістерге белсенді араласуын
жатқызады.
И.Р. Халитова әлеуметтену үдерісінің адамның дамып, қалыптасу
кезеңдерінің барлығында жүзеге асатындығын көрсетеді [31, 39б.]:
- шарана – перенаталды кезең, туғанға дейінгі;
- нәресте -0-3 айға дейін;
- бөбек –4 айдан бір жасқа толғанға дейін;
- сәби – бір жастан үш жасқа дейін;
- балдырған – үштен бес жасқа дейін;
- мектепке дейінгі кезең – бестен алты-жеті жасқа дейін;
- кіші жастағы мектеп оқушысы – 6-10 жасқа дейін;
- жеткіншек – 10,13,14 жас;
- жасөспірім – 13, 14, 15 жас;
- бозбала мен бойжеткен – 15, 17, 18 жас немесе жасөспірім кезеңі;
- жастық шақ – 18-23 тен 30 жасқа дейін;
- қазіргі кезде жас деген санатқа 40 жасқа дейінгі кезеңді де
жатқызады.
Адамды әлеуметтендірудің негізгі үш мақсатын қарастырады [31, 41б.]:
1. Табиғи-мәдени мақсат.Ер жетіп, өсіп-өнуге, білім алып, тілді
меңгеріп, жеке қабілеттерін пайдалана алуға, өзі өмір сүрген
жердің, елдің түсінік ережелерін, нормаларын біліп, өмір жолып
таңдап, өмір сүру нұғын (стилін) анықтау және соған сай болу.
2. Әлеуметтік-мәдени мақсат. Қоршаған мәдени ортаны, әлеуметтік
мәдениетті танып-білу, адамгершілік-құлықтық құндылықтардың мәнін
түсіну. Жас ерекшелігіне қарай өмір сүрген ортаның,
этнорегионалдық және ұлттық ерекшеліктерін меңгеру. Әрбір жасқа өз
ерекшеліктеріне қарай тиісті қоғамдық талаптарды атқару міндеті
қойылады: оқу, еңбек ету, әскери қызмет өтеу, тұрмыс құрып, отбасы
болып бала тәрбиелеу, сайлауға қатысу, т.б. Мұндай қоғамдық
талаптар мемлекет тарапынан қойылады, ал бір жағынан өмір сүру
заңдылықтары да соған жетелейді. Сонымен қатар, халықтық тәжірибе
мен әдет-ғұрып, салт-санаға байланысты да талаптар қойылады,
мысалы, тұсау кесер, сырға салу, т.с.с.
3. Әлеуметтік-психологиялық мақсат. Адамның сана-сезімі, алдағы қойған
мақсаты, қызығушылығы мен мүддесін көздеу, қабілеті мен дарыны әр
жас кезеңінде әр түрлі шешіледі. Әлеуметтік-психологиялық мақсат –
осыларды реттеп және оның дамуына, қалыптасуына психологиялық
көмектесу.
В.С. Нұрланованың пікірінше: Тұлғаны әлеуметтендіру – әлеуметтік
нормалар мен мәдени құндылықтарды меңгеру үдерісінде оқушының қоршаған
ортамен әрекеттесуі, сондай-ақ, өзі өмір сүретін қоғамда өзін-өзі
дамытудағы табыстылығы, әлеуметтік белсенділігі мен іс-әрекетті жүзеге
асырудағы дайындылығы. Әлеуметтендіру тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін
әлеуметтік топтардағы тұлғаның ену үдерісін қамтиды [32,9б.].
З.А. Зубайраева өзінің зерттеу жұмысында жетім балаларды
әлеуметтендіру мәселелерін зерттей келе, әлеуметтендіру үдерісіне келесі
анықтамасын береді: Әлеуметтендіру дегеніміз - олардың әлеуметтік
қасиеттерді, тәжірибені меңгеру барысында өздері әлеуметтік тәжірибеге ене
отырып, өзіндік жеке өмірде әрекет етуге бағытталған көпқырлы күрделі
үдеріс[33, 35б.].
Демеуова М.Е., Аратай Л.Б., Жукеш К.М., Ахметова А.И. Проблемы
социализации личности школьника в условиях перехода на 12-летнее обучение
деген әдістемелік құралда тәрбиенің әлеуметтендірушілік маңызын қарастырып,
тұлға әлеуметтенуінің бағыттарын үш блокқа топтастырады:
1. Азаматтық-құқықтық бағыт: азаматтық-құқықтық мәдениет; әлеуметтік-
саяси мәдениет.
- Әлеуметтік-мәдени бағыт: гендерлік мәдениет және отбасылық
өмірге дайындық; рухани-адамгершілік мәдениет; ұлттық мәдениет
және ұлтаралық қатынастар мәдениеті; толеранттылық және
көпұлтты ортадағы этносаралық әсер етудің мәдениеті.
- Интеллектуалдық даму блогы: экономикалық мәдениет; эстетикалық
мәдениет; экологиялық мәдениет; интеллектуалдық мәдениет;
салауатты өмір салтын сақтау мәдениеті; физикалық мәдениет
[34, С.73-97].
А.И.Ахметова, Д.Қ. Қалиақпар, А.А. Сайпова, Ә.Б.Тугановалардың
тұжырымдамалық тұғырлар тұрғысынан тұлғаның әлеуметтенуі оның субъект
ретінде қоғамдық қатынастар жүйесіне енуінің әлеуметтік-тарихи үдерісі
болып табылады[35].
Сонымен, әлеуметтендірудің жоғарыда қарастырылған барлық анықтамаларын
талдай келе, біз студент тұлғасы әлеуметтенуінің анықтамасын былайша
тұжырымдаймыз: студент тұлғасының әлеуметтенуі – бұл екі жақты үдеріс:
тұлға бір жағынан, әлеуметтік байланыстар жүйесіне ену арқылы әлеуметтік
тәжірибені игеруші, екінші жағынан – ортаға белсенді ену арқылы ондағы
байланыстар сипатын өзгертуші.
Басқаша айтқанда, студент тұлғасының әлеуметтенуі дегеніміз – сол
тұлғаның әлеуметтік-мәдени кеңістік элементтері арасындағы байланыстар
жүйесіне ұтымды ену арқылы әлеуметтік тәжірибені игеру нәтижесінде, осы
кеңістік субъектілері қатынастарын өзгерте алу мүмкіндігіне ие болуы.
Осыған орай, студенттердің әлеуметтенуі колледж дамуының перспективасын
анықтайтын маңызды психологиялық-педагогикалық мәселелердің біріне жатады.
Колледж әлеуметтік институт ретінде еңбек нарығында бәсекелестікке
қабілетті және қоғамға қажетті мамандарды дайындауды қамтамасыз етеді.
Осылайша, әлеуметтендіру үдерісі феноменалдық үдеріс болып табылады.
Тұлға әлеуметтенуінің философиялық зерттеулерді талдау жұмысы тұлға
дамуындағы әлеуметтендірудің маңызын анықтауға мүмкіндік беретін біздің
зерттеуіміздің әдіснамалық деңгейін анықтауға мүмкіндік берді.
Философиялық тұрғыдан әлеуметтендірудің мәні тұлғаның қоғамдық
қатынастары арқылы қалыптастыру үдерісі ретінде әлеуметтенудің мән-
мағынасын түсіну болып табылады. Ол белсенді субъект бола тұра осы қоғамдық
қатынастарды өзгертуге қатысады.
Әлеуметтанушылық зерттеулер әлеуметтендіру үдерісін әлеуметтік
нормаларды, ережелерді, мінез-құлық моделдерін мәдениет мән-мәтінінде, осы
үдеріс барысындағы адамның пассивті немесе белсенді жоспарын алға шығару
негізінде қоғамның макрожүйесінде қарастыруға мүмкіндік береді. Адамның
қоғаммен өзара әрекеттесуін түсіну адамның субъект ретінде дамуын
айқындайды және осындай дамудың ықпалдастығын түсіндіреді.
Тұлғаны әлеуметтендіру үдерісінің психологиялық зерттеулері адамның
қоғамда қызмет етуінің әлеуметтік-психологиялық механизмдерін педагогтарға
модификациялауға мүмкіндік береді. Жалпы айтқанда, психологтар,
әлеуметтендіруді адамның ортамен өзара әрекеттесуі барысында оның
қасиеттері мен сапаларын дамыту ретінде тұжырымдайды. Оның барысында
интериоризация (әлеуметтік тәжірибені игеру) және экстериоризация (шынайы
ақиқатқа өзіндік тәжірибенің әсері) үдерістеріне ерекше мән беріледі.
Педагогтар тұлғаны әлеуметтендіру үдерісін педагогикалық іс-әрекеттің
оқыту-тәрбиелеушілік ерекшелігін ескере отырып қарастырады. Педагогикалық
көзқарас осы қоғамға тән мінез-құлық үлгілерін, құндылықтар, нормалар мен
бағдарларды қалыптастырудың басқарылатын және мақсатқа бағытталған үдеріс
деп түсіндіреді. Ол студентті оқытудың және тәрбиелеудің объектісінен
субъектісіне ауыстырудың маңызды қызметін анықтауға, ал кейіннен оны өзін-
өзі тәрбиелеудің және өзін-өзі дамытудың субъектісіне айналдыруға мүмкіндік
береді.
1.2 Студенттердің психологиялық ерекшеліктері және оларды
әлеуметтендірудің қазіргі жағдайы
Студент латын тілінен аударғанда ынтамен жұмыс істеуші, білімді
меңгеруші деген мағына береді. Егер, студент 17-20 жастағы тұлға ретінде
қарастырылса, бұл оның өнегелі және эстетикалық сезімдерінің белсенді
дамитын, мінез-құлқының қалыптасып тұрақтанатын, есеюдің әлеуметтік
рөлдерінің (азаматтық, кәсіптік, еңбек және т.б.) толық кешенін меңгеретін
кезеңі. Психологиялық жағынан қарағанда, студенттердің жеке тұлға болып
қалыптасып, дамуына биологиялық, психологиялық, әлеуметтік факторлар әсер
етеді.
Қазіргі жоғары және орта арнайы оқу орнының басты мәселелерінің бірі –
студенттердің әлеуметтенуі. Студенттердің колледжде оқуы оларды
әлеуметтендірудің маңызды кезеңі болып табылады. Колледжде студенттердің
әлеуметтенуі жалпы білім беретін мектептеріндегі әлеуметтендіру үдерісінен
айтарлықтай ерекшелінеді. Колледжге оқуға келгеннен бастап, студенттер
бірқатар қиыншылықтарға кезігеді. Өйткені олар жаңа білім беру ортасына
түседі. Осы қиыншылықтар білім беру бағдарламаларын меңгеру жетістігіне,
оқу барысындағы құрдастарымен және оқытушылармен өзара қарым-қатынастарына
әсерін тигізеді. Студенттерді әлеуметтендіру бойынша жұмыс мақсатты түрде
ұйымдастырылуы тиіс, білімді меңгеру барысындағы кемшіліктер көбейген сайын
жағымсыз салдарға алып келеді (депрессиялар, оқуды тастап кету, тіл
табыспаушылық және т.б.). Осыған орай, қоғамда өз орнын таппаған студенттер
түрлі маргиналды және криминалды, экстремистік топтарға түсуі әбден мүмкін.
Сондықтан да, әлеуметтендіру үдерісінің негізінде қалыптасатын тұрақты
адамгершілік бағдарларының, өмірлік және кәсіби жолын жоспарлау, өз пікірін
қорғау біліктерінің болмауы студенттердің қоғамның әлеуметтік-экономикалық
жағдайына бейімделуіне кедергі жасайды. Міне осы мәселелерді қарастыра
отырып, бірінші параграфта қарастырылған барлық теориялық тұжырымдарға
сүйене отырып, студент тұлғасы әлеуметтенуі мәселесі зерттелуінің қазіргі
жағдайына тоқталайық.
Колледждегі оқу мерзімі мектепті бітіріп түскен балалар үшін жастық
шақпен сәйкес келеді. Оны Г.М. Андреева әлеуметтендірудің еңбекке дейінгі
кезеңіне жатқызады. Әлеуметтендірудің еңбекке дейінгі кезеңінде тұлға
қалыптасуының маңыздылығын қарастырайық.
Осы жастағы тұлға өзінің болашақ өмірлік жолын айқындайды, кәсібін
игереді және өмірдің түрлі саласында тексеруден өтеді; өзбетінше өз іс-
әрекеті мен мінез-құлқын жоспарлап, ойлары мен пікірлерін, әрекеттерін
белсенді түрде дәлелдейді. Колледжде болашақ маманның тұлғалық
қасиеттерінің негізі қаланады, ал келесі кәсіби іс-әрекетінде тұлға
ретіндегі оның шындалуы жүреді. Осы жаста өзінің жеке тәжірибесіне,
біліміне байланысты дүниетанымдық, этикалық және эстетикалық көзқарастар
қалыптасады.
Яғни, осы жаста негізгі базистік құндылықтар, санасезім, құндылықтық
бағдарлар, тұлғаның әлеуметтік ұстанымы қалыптасады.
Қоғамдық қатынастарға ену үдерісіне келесі факторлар әсерін тигізеді:
- оқу мекемесі;
- қоршаған ортаның түрлі аспектілері (мәдени, саяси, экономикалық және
т.б.);
- өндірістік тәжірибеден өткізетін мекеме;
- жоғары оқу орындарындағы ұйымдастырылатын әлеуметтік-мәдени іс-
әрекет;
- студенттердің тұлғалық психологиялық ерекшеліктері.
Студенттердің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін ұғыну барысында
студент ұғымының мәнін түсінуге тырыстық. Осы термин латын тілінен
аударылғанда үнемі өзбетінше ізденетін, яғни білімдерді игеретін дегенді
білдіреді. Колледжде студенттің игеретін ең маңызды қабілеті – бұл оқуға
деген қабілеттілігі. Белгілі бір уақыт мерзімінде қажетсіз болып қалатын
білімдер жиынтығын игеруден гөрі өзбетінше білімді іздестіру қабілетін
қалыптастыру маңызды болады.
Сонымен студент жастар дегеніміз кім? Мектеп табалдырығынан келешекке
үлкен үмітпен аттап, болашақ маман иесі болуды армандап, колледжге, ЖОО-ға
келген жастарды айтамыз.
Студент, бір жағынан, барлық жеке бас қасиеттері мен әлеуметтік
рөлдерімен сипатталатын нақты әрекет субъектісі. Екінші жағынан, басқа
адамдармен тура немесе жанама өзара әрекеттесуі нәтижесінде студент тұлғасы
бойындағы әлеуметтік маңызы бар қасиеттердің түзілген жиынтығы ретінде
түсіндіріледі. Тұлғамен қарым-қатынасқа түсетін адамдар оны еңбек, таным
және қарым-қатынас субъектісі ретінде қабылдайды.
Әлеуметтік-экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде, оқу-тәрбие жұмысының
жаңару заманында студенттік кезеңдегі психологиялық жетілудің орасан
мәселелері бар. Атап айтқанда, студенттердің әлеуметтік–психологиялық
бейімделу процесін анықтау арқылы олардың жеке басын, кәсіби біліктілігін
дамытуға бағыттау.
Қоғамда болып жатқан өзгерістер елімізде және басқа елдерде де дамып
келе жатқан білім беру мекемелеріндегі студенттердің қоғамдағы ерекше
арнайы әлеуметтік топ болып қалыптасуына алғы шарт болады. Бүгінгі күнде
студенттің рөлі ерекше мәнділікпен түсіндіріледі.
Студенттің әлеуметтік – психологиялық бейімделу сипаты ерекше назар
аудартады. Қоғамда студент ең алдымен әлеуметтік жүйенің органикалық
бөлігі. Екіншіден, студенттің ерекшелігі, мінезі, дүниетанымы, қоғамның
мақсат талабына сай келеді.
Студенттік жас – колледждің дамуымен тікелей байланысты құбылыс.
Л.Д.Столяренко студенттік кезді ерекше әлеуметтік категория, жоғары білім
беру институты ұйымдастырып біріктіретін адамдардың арнайы қауымдастығы
ретінде түсіндіреді [51].
И.А. Зимняяның анықтамасы бойынша, студенттік кезең жоғары танымдық
мотивацияның болуымен сипатталатын, мақсатты түрде жүйелі білімдер мен
кәсіби біліктерді игеретін адамдарды қамтитын орта деп анықтайды [52].
Б.Г. Ананьевтің пікірінше, 17 жастан бастап 25 жасқа дейінгі кезең –
тұлға қалыптасуының және кәсіптендірудің негізгі кезеңі. 17 жасқа дейін
өзбетінше білім алу іс-әрекеті дағдыларының қалыптасуы үшін тұлға дамуында
қолайлы субъективті жағдайлар жасалады. Ғылыми әдебиеттегі студенттердің
тұлға ретінде анықтамаларының әрқайсысы тәжірибелік зерттеулермен және
теориялық негіздеулермен бекітілген, Б.Г.Ананьев бойынша адам ұйымдасуының
төрт деңгейі ғылыми зерттеулер үшін қызығушылық тудырады. Олардың қатарына
индивид, іс-әрекет субъектісі, тұлға, жеке даралық жатқызылған [9, С.3-15].
Сонымен, арнайы әлеуметтік демографиялық топ жастардан құрылады екен.
Сондықтан студенттерді ерекше әлеуметтік топ деп қарастыру дұрыс болады.
Студенттің субмәдениетінің ерекшелігі болып студенттік орта, оқу мақсаты,
жоғары интелектуалдық әлеуеті анықталады. Студенттердің танымдық құрылымы
оның мінезінің бір ерекшелігі болып табылады. Бұл қазіргі уақытта мақсатқа
бағдарланғандығын және жоғарғы әлуметтік бағыттылығын көрсетеді. Студентті
сипаттайтын ең негізгі мінездік ерекшелігіне еңбек, таным және қарым-
қатынас, сонымен бірге әлеуметтік рөлдерді жүзеге асыруындағы студенттің
өмірлік іс-әрекетін ұйымдастыру жатады.
Ал адамның негізгі әлеуметтік әлеуетінің дамуы үшін студенттік кезең
сензитивті болып саналатыны белгілі. Жоғарғы білім адамның психикасына,
жеке басының дамуына зор әсерін тигізеді.
Колледжде студенттерге жағымды жағдай әсер еткен кезде, яғни әлеуметтік-
психологиялық бейімделуі қалыпты денгейде өткен кезде, олардың психикасының
барлық деңгейлерінің одан әрі қарай жақсы дамуына жағдай жасалатыны анық.
Сонымен қатар, адамның толыққанды сапалы өмірін қамтамасыз ететін
эмоциялық жағдай студенттің оқу стилі мен үлгеріміне, курстастары мен
ұстаздары арасындағы қарым-қатынасына мәнді әсерін тигізеді. Студенттің оқу
орнына бейімделуіне ықпал ететін тактика мен жоспарларды жасау үшін
бірінші курс студенттерінің өмірлік жоспарлары мен қызығушылықтарын, басым
мотивтерінің жүйесін, тартымдылық деңгейін, өзін-өзі бағалауын, мінез-
құлқын саналы реттеу қабілетін және т.б. білу маңызды. Осы мәселені сәтті
шешу оқу орнының психологиялық қызметінің дамуымен байланысты.
Қазақ студенттері мінезінің қалыптасуы болашақ қоғамымыздың толыққанды
құрылымдық сатысын құрайды. Сондықтан, студенттің әлеуметтік-психологиялық
бейімделу ерекшелігінің қоғамда болып жатқан құбылыстарға сай қалыптасуы
өте маңызды.
Оқыту және дамыту үдерістері арасындағы күрделі динамикалық байланысты
Л.С. Выготский түсіндіріп кеткен. Оның пікірінше, дамыту үдерістері оқыту
үдерістерімен сәйкес келмейді [7, 67б.]. Ол жақын даму аймағын ерекше
түсіндірген, осы аймақтағы міндеттерді студент оқытушының басқаруымен
шешуге қабілетті. Бұл жерде өзбетінше әрекет жасалынбайды. Бірақ біраз
уақыт өткен соң, танымдылық қабілеттердің дамуымен байланысты, осы
міндеттерді ол кейіннен өзбетінше шешетін жағдайға жетеді. Зерттеушілер
қабілеттерді дамытатын қолайлы жағдайларды, нақты айтқанда адам
онтогенезіндегі сензитивті кезеңдерді ерекше көрсетеді. Осы кезеңдерде
қабілеттердің дамуы өте жылдам болады, тұлғаның жалпы дамуының ілгерушілігі
байқалады. Бұл қабілеттер қалыптасуының маңызды шарты болып табылады.
Студенттер бойында кездесетін таным қабілеттерінің дамуы сапалы
білімнің белсенді және нәтижелі түрде игерілуімен түсіндіріледі. Мұндай
игеру әрекеті аса күрделі үдеріс болып табылады. Ол студенттердің сыртқы
және ішкі әрекеттерін қалыптастыру нәтижесінде жүзеге асады.
Студенттердің танымдық белсенділігін арттыру, таным қабілеттілігінің
оянуына түрткі болу - оқытудың негізгі мәселелерінің бірі. Студенттердің
танымдық белсенділігі қабылдау, есте сақтау, қиялдау үдерістері мен
зейіннің тұрақты күйін қажет етеді. Студенттің өзіндік сезімдік танымы
(қалауы, ынтасы, әсерленуі) негізінде қабылданған білімі мен дағдысы,
шеберлігі әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады.
Б.Г. Ананьевтің және бір топ зерттеушілердің зерттеу жұмыстары бойынша,
адамның психофизиологиялық жетілуінің табиғаты түрлі және қарама-қайшы болы
келеді [9, С.3-15]. Оның құрамында түрлі күрделі процестер қамтылады. Ең
терең әлеуметтік және психофизиологиялық өзгерістер (жылжулар) жетілудің
аяқталуы мен адам инттеллектісі, мінез-құлықтың қалыптасқан құрылымдары
тұрақтануы арасындағы шегараларында болады. Осы құрылымның құрамдас
бөліктеріне келесілер жатқызылады: іс-әрекеттің түрлі механизмдерінің
қызметтік деңгейінің көтерілуі, осы деңгейлердің тұрақтануы және төмендеуі
(1-кесте).
Кесте 1 - Жетілудің түрлі шағын кезеңдеріндегі дамудың сәттері мен
олардың арақатынасы
Шағын кезеңдер Қызметтік Тұрақтануы, % Қызметтік
деңгейдің деңгейдің
көтерілуі, % төмендеуі, %
18-22 46,8 20,6 32,6
23-27 44,0 19,8 36,2
28-32 46,2 15,8 38,0
33-35 11,2 33,3 55,5
Бізді қызықтыратын 18 жастан бастап 22 жасқа дейінгі жас кезеңіне
қызметтік деңгейдің ең үлкен пайызы (46,8%) сәйкес келеді, яғни таным
қабілеттері дамуының ең қолайлы кезеңі. Студенттік жас ерекшеліктері келесі
көрсеткіштермен сипатталады: тұрақты зейін, қиялдың дамығандығы, естің
үлкен бірігуі. Осы кезеңде мінез-құлық стилінің қалыптасуы мен тұлғалық
қасиеттерінің дамуы жоғары болады. Тұлғалық дамуының басты факторларына өз
құрдастарымен қарым-қатынасы жатады.
Білім алу студенттердің белгілі бір әрекеттер жүйесін орындауы
нәтижесінде жүзеге асырылады. Ақыл-ой әрекеті табиғаттан даяр күйінде
алынбайды, ол ойлау әрекетін, ойлау операцияларының жүзеге асуын қажет
етеді. Оқытушының міндеті – тек ойлау іс-әрекетінің нәтижелерін ғана емес,
осы бүкіл үрдісті басқара білу, қалыптасу барысында оны бақылап отыру.
Ақыл-ой әрекеті сезімдік қабылдау негізінде жүйелі түрде алған білімі
арқылы қалыптасады. Оқу барысында, әрекеттердің белгілі бір жүйесін орындау
кезінде оқытушылардың басқаруымен сезімдік қабылдау қабілеттілігін
жетілдіріп отыруға болады. Студенттердің психикалық даму ерекшеліктері оқу
әрекеті барысында жетекші қызмет атқарумен байқалады. Оқу үдерісі барысында
студенттердің танымдық белсенділігі мен қабілеттілігін арттырудың сан алуан
түрлері бар.
Осыған орай, Қазақстандағы білім беру жүйесіндегі негізгі мәселе
мемлекетті қажетті мамандармен қамтамасыз ету болып табылады. Бұл мақсатты
жүзеге асыру үшін қазіргі кезде білім беру саласындағы мамандандырылған
дайындықтар негізінде болашақ мамандарды қазіргі заманғы инновациялық
технологияларды қолдану арқылы дайындап, оларды мамандандырылған мәселелер
мен қызметтердің шешімін табуға үйретеді. Ал бұл қызметтерді орындау үшін
адам белгілі бір білім мен біліктілікті, инновациялық технология саласын
меңгерген болу керек.
Білім беру үдерістерінің тиімділігі және студенттердің адамгершілік,
психикалық денсаулығының қайта түзелуі жаңа ортаға жылдам бейімделуімен
байланысты. Оқу іс-әрекетіндегі бейімделу игерумен, меңгеру әдістерімен,
танымдық құндылықтарға бағдарланумен түсіндіріледі. Үйреншікті ортаны
ауыстыру үдерісі оқудың нәтижесімен, тұлғааралық қатынастармен
қанағаттанбаушылықпен, топтағы үйреншікті мәртебесінен айрылуымен, болашақ
мамандықты таңдаудағы үрейлікпен күрделенеді. Бұл өз кезегінде стрестік
жағдайға әкеліп соқтырады және нерв жүйесінің жұқаруына, шаршауына және
дезадаптацияға себеп болады. Дезадаптация ішкі бақылау жүйесінің өзгеруіне,
психикалық ауытқулардың пайда болуына, мінез-құлықтың бұзылуына,
агрессияның пайда болуына себеп болады.
Колледжде әлеуметтік бейімделу екі түрге бөлінеді:
- кәсіби бейімделу – оқу үдерісінің ұйымдастырылуына және
сипатына, мазмұнына, жағдайына икемделу, оқу жұмысында
өзбетінше әрекет жасау дағдыларын қалыптастыру;
- әлеуметтік-психологиялық бейімделу – индивидтің топқа
икемделуі, өзара қатынастарға түсу, өзіндік мінез-құлық стилін
қалыптастыру.
Көптеген бірінші курс студенттері оқудың бірінші уақытында өзбетінше
іздену кезінде оқу дағдыларының қалыптаспағандығынан үлкен қиыншылықтарды
кездестіреді. Олар конспект жазуды білмейді, оқулықтармен жұмыс жасай
алмайды, түпдеректерден білім алуға ұмтылмайды, үлкен көлемдегі ақпаратты
талдай алмайды, өз ойларын нақты және түсінікті жеткізе алмайды. Оқу
үдерісіне бейімделу 2-ші семестрдің аяғында және 3-ші семестрдің соңында
аяқталады.
Студенттердің колледжде бейімделу бағыттылығының қалыптасу ерекшелігі
қазіргі заман талабына сай жүзеге асады. Жалпы студенттердің кәсіби
шеберлігінің қалыптасуы оқу үдерісінің ұйымдастырылу деңгейіне, оқытушының
іскерлігіне, студенттердің ғылыми жұмысының ұйымдастырылуына тәуелді. Ал
оқу үдерісінде қолданылатын түрлі әдіс-тәсілдері ретінде кәсіби маман
ретінде біртіндеп колледжге студенттердің бейімделу жолдарының бірі болып
табылатын оқу тренингтері жатады.
Студенттердің кәсіби бағыттылығы қазіргі заман талаптарына сай оқу
орындарындағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Кәсіби бағыттылықтың
қалыптасуы болашақ маманға сапалы білім беру мақсаттарын жүзеге асырудың
бірден бір жолы.
Сонымен, студенттер әлеуметтік-мәдени топ ретінде анықталады, олардың
ерекшеліктері тұлғаның қоғамдық мәртебесімен сипатталынады: жаңа әлеуметтік
мәртебесімен, тұлғаның әлеуметтік тәжірибені және кәсіби-маңызды
қасиеттерді игеруімен қамтамасыз етілетін, әлеуметтік рөлдермен байланысты
көптеген құқықтық және кәсіби міндеттердің шешілуімен. Студенттік кезең –
индивидтің қоғам мүшесі ретінде белсенді қалыптасуының кезеңі. Тұлға
болашақ мамандығымен және осы кәсіби саласының ауқымындағы мамандықтармен
танысады, қажетті кәсіби білімді игеріп, қажетті дағдыларды қалыптастырады,
көптеген түрлі мәртебелік бағытындағы адамдармен өзарақатынасын
ұйымдастыруға үйренеді. Осының негізінде студенттердің сана-сезімі
қалыптасады, олардың өзін-өзі тану, өзін-өзі қабылдау, өзін-өзі дамыту
үдерістері тереңдетіледі және өзіндік бірегейлілігі жүреді.
Сонымен студенттік жас кезеңі адамның әлеуметтік жетілуінің қолайлы
кезеңі болып табылады. Колледжде оқу барысында тұлға түрлі факторлардың
әсерінде болады:
1. Білім беру үдерісі –педагогикалық тұрғыдан жоспарланған мақсаттар,
құндылықтар, мазмұн, технологиялар, ұйымдастыру формалар,
диагностикалық әдістермен және т.б. жүзеге асырудағы оқыту мен
тәрбиелеудің мақсатқа бағытталған біртұтас үдерісі, оқу
мекемесінің ажырамас бөлігі.
2. Колледждің корпоративтік мәдениеті – белгілі бір кәсіби ұйымның
құндылықтарына және өмірлік тәжірибесіне сәйкес келетін мінез-
құлық нормалары, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
________ п.ғ.д., профессор Торыбаева Ж.З.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендіру
5В010300 - Педагогика және психология мамандығы
Орындаған
Ыдырысова Жанарай
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., профессор
Мұсабекова Г.Т.
Түркістан - 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Студент тұлғасының әлеуметтенуінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .7
1.2 Студенттердің психологиялық ерекшеліктері және оларды әлеуметтендірудің
қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .16
1.3 Студент тұлғасының кәсіби әлеуметтенуінің психологиялық- педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2 Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ...37
2.1 Студенттердің әлеуметтенуін психологиялық-педагогикалық
диагностикалау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . .. ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасында жастар
әлеуметтенуінің стратегиялық бағыты дүниетанымдық мәдениеті дамыған, әлемге
этикалық жауапкершілікті қатынасы қалыптасқан, біліктілігі жоғары,
инновациялық, шығармашылық ойлау типіндегі мамандарды қалыптастыру болып
анықталады. Осы бағыт әлеуметке бағдарланған қоғамның әлеуметтік сұранысына
сәйкес әлеуметтендірудің теориялық және практикалық арсеналының
модернизациялау міндетін педагогикалық ғылымның алдына қойып отыр.
Білім беру әр кезде қоғамның әлеуметтік сұранысына сәйкес белгілі бір
әлеуметтік-экономикалық жағдайға бейімделетін және оны өзгертетін тұлғаны
қалыптастыру міндетін орындаған.
Техникадағы, технологиядағы, табиғи ортадағы, қоғамдық өмірдегі
өзгерістер және жүйелілік, құрылымдық трансформация жағдайындағы олардың
өзара әрекеттесуі, әлеуметтік нормативтілік кеңістігінің өзгеруі жастардың
әлеуметтендіру үдерістеріне және олардың күнделікті өмірінің барлық
жақтарына әсерін тигізді. Тұлғаның дәстүрлі мәселелерінің мазмұны және
шешілу тәсілдері өзгерді, олар қазіргі қоғамның тарихи жағдайларындағы
тиімді өзара әрекеттесудің жаңа сапалы көзқарастарын талап етеді.
Қазіргі қоғамға білімді, адамгершілік қасиеттері қалыптасқан, кәсіпке
бейім, таңдау жағдайында өзбетінше шешім қабылдайтын, ынтымақтастық
қатынасқа қабілетті, сындарлы ойлауымен ерекшеленетін мамандар қажет.
Жастарға болашақ маман ретінде әлеуметтік ортаға, қоғамның әлеуметтік
құрылымына енуіне осы қасиеттер көмектеседі. Осыған орай адамның қоғамға
енуінің негізгі механизмі – бұл әлеуметтендіру үдерісі болып табылады, ол
оған тек қана маман болуға ғана емес, сонымен бірге қоғамның өміріне
белсенді енуіне және сол қоғамның белсенді тұлғасы болып қалыптасуына ықпал
етеді.
Осыған орай, қазіргі кездегі колледждің алдында бірқатар мәселелер тұр,
солардың бірі – студенттердің әлеуметтенуі. Көптеген заңнамалық және
нормативті құжаттарда (ҚР Білім туралы заңы, жоғары және жоғары оқу
орнынан кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында
және т.б.) студенттердің әлеуметтенуі тұлғалық нәтижелердің көрсеткіші
ретінде қаралып, өз кезегінде, міндетті түрде оны бағалау қажеттілігі
туралы айтылады. Сондықтан да, дамудың әлеуметтік жағдайына сәйкес
студенттердің әлеуметтік тәжірибесін қалыптастыруда қажетті шарттардың
сақталуы маңызды мәселе болып қаралады.
Қазіргі білім беру жүйесінде студенттердің оқу тәжірибесін әлеуметтік
тәжірибемен ауыстыру тенденциясы қалыптасқан. Колледжде студент тұлғасын
әлеуметтендіру үдерісін қиындататын себептердің біріне кәсіби білім берудің
біржақтылығы жатады, яғни студенттер іс-әрекеттің тұтас әлеуметтік-мәдени
тәжірибесінің тек бір бөлігін ғана, бірінші ретте білімдік компонентін
игереді.
Нәтижесінде студент тұлғасының әлеуметтенуіне жағымсыз әсер ететін
факторлардың бақылауға алынбайтындығы байқалады. Мысалы, қазіргі таңда
білім алушы жастар түрлі діни тұрғыдағы экстремистік топтардың, басқа да
деструктивті ұйымдардың және авторитарлық көзқарасы тұрғысындағы
субъектілердің нысанына айналып, олардың тарапынан қысым және зорлық-
зомбылық көрген жағдайлары қоғамда орын алып отыр.
Студенттер құқықтарын қорғаудың бірқатар заңдарының оқу орындарында
іске асу механизмдерінің тиімділігі қарастырылып, осы тиімділік оқу
орындарындағы түрлі субъектілердің арасындағы әлеуметтік байланыстардың
қалыптасуымен айқындалуы тиіс. Әлеуметтік байланыстар жүйесі қалыптасу
негізінде әлеуметтік тәжірибенің игерілу үдерісі жүзеге асып, студент
тұлғасының әлеуметтік ортаға белсенді енуі арқылы осы әлеуметтік
байланыстардың өздері өзгеруі тиіс.
Студенттердің кәсіби әлеуметтенуінің мәселесіне қатысты осы үдерісті
тиімді етудің жолдарын (технологиясын) қарастырудың барлық қырларын зерттеу
қажеттілігі туындап отыр. Өйткені, студенттер колледждегі қалыптасқан жаңа
әлеуметтік ортаға еніп, іс-әрекет түрлеріне қатысады және әлеуметтенудің
жаңа агенттерімен қарым-қатынасқа түседі. Осы ретте студенттердің
әлеуметтенуіне әсерін тигізетін түрлі факторлар ескеріліп, оқу орындары
жағдайындағы әлеуметтік-мәдени кеңістігі зерттелуі керек. Сондықтан да,
зерттеудің өзектілігі студенттердің колледжде қарқынды түрде
әлеуметтенуімен, оның міндеттерінің шешілу қажеттілігі және маңыздылығымен,
студенттердің әлеуметтену механизмінің және кәсіби әлеуметтену үдерісінің
шартты кезеңдерінің, студенттер әлеуметтенуінің психологиялық-педагогикалық
шарттарының және олардың әлеуметтенушілігінің зерттеу әдістерін анықтау
қажеттілігімен түсіндіріледі.
Дюркгейм Э.[1], Парсонс Т. [2], Кули Ч. [3], Мид Дж. [4]
әлеуметтену мәселелерін жан-жақты зерттеген.
Тұлға әлеуметтенуі мәселесін белгілі ғалымдар Ж. Пиаже [5], В. Франкл
[6], Л.С. Выготский [7], А.Н. Леонтьев [8], Б.Г. Ананьев [9], А.А. Бодалев
[10], Б.Ф. Ломов [11], А.В. Петровский [12], Б.Д. Парыгин [13], И.С. Кон
[14] және т.б. зерттеген. Олардың еңбектерінде философиялық әдіснамаға
негізделген әдістемелік негіздер мен теориялық мәселелер қарастырылған,
маңызды ұғымдар ойластырылған. Олар тұлға әлеуметтенуінің мән-мағыналық
ерекшеліктерін зерттеуге негіз болған. Психолог-ғалымдар әлеуметтену
мәселесінің бірнеше бағыттарын анықтаған: тұлғаның маңызды әлеуметтік
қасиеттерін анықтау, мінез-құлықтың әлеуметтік анықталуы, тұлғаның
әлеуметтік белсенділігі (Г.М. Андреева [15]), әлеуметтік тәжірибені меңгеру
тұрғысынан бірлескен іс-әрекетке қосылу (А.Г. Асмолов [16], В.С. Мухина
[17]), әлеуметтік үдерістер арқылы қоғам жүйесін құру (У. Бронфенбреннер
[18]), сонымен бірге мінез-құлық мотивтерін қарастыру арқылы тұлға
психологиясын құрудың заңдылықтарын зерттеу (В.А. Ядов [19]), сана мен сана-
сезімді зерттеу бағытында, іс-әрекет пен қарым-қатынас барысында тұлғаның
әлеуметтік қалыптасуы (А.И. Ковалева [20]), ұрпақ тәжірибесі мен мәдениетін
қайта жаңғырту (М.И. Шилова [21]) көзқарасы тұрғысынан қаралған.
Батыс елдер ғалымдарының еңбектерінде тұлға әлеуметтенуінің тәжірибесі
XVIII-XIX ғасырлар аралығында әлеуметтік-педагогикалық ойдың қалыптасу
негізінде тұжырымдалған. Ресей педагог-ғалымдары тұлға әлеуметтенуінің
мәселесін баланың әлеуметтік өмірге кірудің әлеуметтік-педагогикалық
шарттарын анықтау бағытында жүргізген (К.Д. Ушинский [22], А.С. Макаренко
[23], С.Т. Шацкий [24]). Қазақтың ағартушы-педагогы Ы. Алтынсарин
әлеуметтік тәрбие беру идеясының үш бағытын көрсетеді [25].
Ресей және қазақстандық ғалымдардың (Н.В. Бордовская [26], М.И. Шилова,
[27], А.В. Мудрик [28], Н.Ф. Голованова [29], Қ.Т.Атемова[30], И.Р.
Халитова [31], В.С. Нурланова [32], З.А.Зубайраева[33], М.Е. Демеуова және
т.б. [34], Ахметова А.И. және т.б. [35]) еңбектерінде тұлғаны
әлеуметтендіру мәселесі субъекттің әлеуметтік белсенділігі тұрғысынан, ал
З.У. Кенесарина [36], А.Г. Бортко [37], А.Н. Тесленконың [38] еңбектерінде
теориялық-әдіснамалық тұрғысынан қаралған.
Соңғы уақытта тұлғаны әлеуметтендіру мәселесін зерттеу сауалдары
бойынша еңбектердің көптүрлілігі осы мәселеге авторлардың ерекше
қызығушылықпен қарайтынын мәлімдейді. Бірақ ғылыми ресурстың жалпылама
сипатына қарай отырып, студенттер әлеуметтенуі мәселесінің көптеген
бағыттарының қарастырылмағандығын түсінеміз.
Зерттеу тақырыбына байланысты әдебиетті және оқу-әдістемелік құралдарды
талдау негізінде педагогикалық теорияда объективті қайшылықтар айқындалды:
Қазіргі қоғамдағы өміршендікке дайындау мақсатында студент тұлғасын
әлеуметтендіру қажеттілігі мен осы мәселенің әлеуметтік психологиялық-
педагогикалық тұрғыда толық қарастырылмауы арасында; студент жастарды
әлеуметтендіруге болған қоғамдық сұраныс пен оның психологиялық-
педагогикалық шарттарының айқандалмауы және әдістемелік қамтамасыздануының
жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар белгілі болды.
Осы қайшылықтар тақырыбымызды Колледж студенттерін кәсіби
әлеуметтендіру деп алуымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендіруді
теориялық негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны – колледждегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні – колледжде студенттерді кәсіби әлеуметтендіру.
Зерттеу міндеттері:
- студент тұлғасы әлеуметтенуінің зерттелуіне сипаттама беру;
- колледжде студенттердің психологиялық ерекшеліктерін айқындау,
- оларды әлеуметтендірудің қазіргі жағдайын зерттеу;
- студент тұлғасы әлеуметтенуінің психологиялық-педагогикалық
шарттарын анықтау;
- колледж студенттерін кәсіби әлеуметтендірудің әдістемесін жасау.
Зерттеу көздері: халықаралық заңнамалық құжаттар, ҚР ресми құжаттары,
шетел, ресейлік және қазақстандық ғалымдардың әлеуметтік тәрбие бойынша
дайындалған философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық, педагогикалық
еңбектері, философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық, педагогикалық
сөздіктер, энциклопедиялар, анықтамалар, халықаралық және республикалық
ғылыми-практикалық конференцияларда жарияланған материалдар, Internet
жүйесіндегі WEB-беттер, педагогтар мен психологтарға арналған әдістемелік
нұсқаулар.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық және
педагогикалық әдебиеттерді теориялық талдау, жіктеу, оларды жүйелеу,
зерттеудің мәселесі бойынша материалдарды таңдау, зерттеу мәселесі бойынша
озат педагогикалық тәжірибені талдау, сұрақ-жауап (сауалнама,
әңгімелесу),бақылау жүргізу, студенттердің іс-әрекетін талдау,
студенттердің оқу құжаттарын зерттеу, психологиялық-педагогикалық
мониторингті өткізуэксперимент.
Зерттеу базасы: Түркістан гуманитарлық-техникалық колледжі.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Колледжде студент тұлғасының әлеуметтенуінің теориялық мәселелері
1.1 Студент тұлғасының әлеуметтенуінің зерттелуі
Тұлғаны әлеуметтендіру үдерісінің мәнін зерттеу басқа ғылымдар
аймағындағы жетістіктерді ескеретін пәнаралық көзқарастың жүзеге асуын
талап етеді, солардың ішінде философияда, әлеуметтануда, психологияда және
педагогикада.
Студенттер әлеуметтенуінің мәнін ашу үшін тұлғаны әлеуметтендірудің
мәнін түсіндірудегі түрлі тұжырымдамалық көзқарастарды қарастыру және осы
үдерістің ерекшеліктерін айқындайтын ұғымдарды нақтылау қажет.
Әлеуметтендіруді зерттеуде жалпы қабылданған теория әлі күнге дейін
қалыптаспаған. Өйткені, әлеуметтендіру ұғымы пәнаралық ұғым болып
анықталады, оның мәнін түсіндіруде бірнеше тұжырымдамалық көзқарастар
қалыптасқан.
Әлеуметтендіру – бұл (лат. сөзінен аударғанда Socialis – қоғамдық),
адам индивидінің қоғамның құқылы мүшесі ретінде тіршілік етуге мүмкіндік
беретін белгілі бір білімдер, нормалар мен құндылықтар жүйесін игеру
үдерісі; ол тұлғаға мақсатты түрде әсер етуді қамтиды (тәрбие), сонымен
бірге оған тұлғаның қалыптасуына әсер ететін стихиялық, бақылаусыз болатын
үрдістер жатады [39, 437-438 б.].
К. Роджерстің пікірінше, тұлғаның әлеуметтік қалыптасуы кезінде өзін-
өзі бағалауын ескеру маңызды, яғни бұрынғы қалыптасқан құндылықтар жүйесін
қайта қарау тәжірибесін қалыптастыру болып табылады [40].
Ғалымдар әлеуметтік құбылыстар мен үдерістерді адамдардың саналы іс-
әрекетінің нәтижесі ретінде қарастыруды ұсынады. Кез келген әлеуметтік
жағдаяттарды зерттей отырып, тек қана әлеуметтік жағдайларды ескеріп
қоймай, сонымен бірге осы жағдаяттарға қатысып отырған индивидтердің
көзқарасын ескеру қажеттігін көрсетеді [4, 335-357 б.].
Парсонс Т., У. Томас, Ф. Знанецкий және Дж. Мид көзқарасы бойынша,
тұлғаны әлеуметтендіру кез келген қоғамның жетекші қызметтерінің бірі болып
табылады. Оны біз тұлға мен әлеуметтің өзара әрекеттесуінің екі жақты
үдерісі ретінде қарасытыруымыз маңызды. Бірінші жағы, әлеуметтік
тәжірибені игеру және екінші жағы, біздің зерттеуімізге субъект-субъект
көзқарасы жақын, өйткені әлеуметтік тәжірибені игеру үдерісін тұлғаның
әлеуметтік белсенді ұстанымымен байланысты қарауымыз маңызды.
Тұлғаны әлеуметтендіру үдерісінің құрылымдық компоненттері болып
табылатын, осы үдерістің мәнін ашатын философия, әлеуметтану, психология
мен педагогикадағы ұғымдарды нақты анықтаймыз.
Әлеуметтану ғылымында әлеуметтендіру үдерістерін макрожүйелерде
қарастырады; олардың оның әлеуметтік құрылымдарымен, материалдық
құндылықтарды өндіру тәсілімен, қоғамдық қатынастардың жүйесімен, саяси
құрылыммен ара қатынасын зерттейді. Әлеуметтануда тұлға индивид дамуының
нәтижесі ретінде, барлық адами қасиеттердің дамуы негізінде қарастырылады.
Психологияда әлеуметтендіру мәселесі тұлға мен ортаның өзара әрекеттесу
үдерісі ретінде түсіндіріліп, тұлға дамуының динамикасын айқындайды.
Біз психологтардың тұжырымдаған әлеуметтендірудің анықтамаларын және
психологиялық тұрғыдан тұлға әлеуметтенуінің мағынасын ашатын ұғымдарды
қарастыруымыз қажет.
Тұлғаға бағытталған әлеуметтік-психологиялық зерттеулер тұлғаны
әлеуметтендіру мәселелері дамуының жетекші басымдылығын (тенденцияны)
көрсетеді (Б.Г. Ананьев], А.А. Бодалев, Г.М. Андреева және т.б.).
Зерттеушілердің еңбектерінде тұлға психологиялық жаңа құрылым ретінде
қарастырылады, ол индивидтің өмірлік қатынастарында оның іс-әрекетін
өзгерту нәтижесінде қалыптасады.
Әлемге деген адамның жүзеге асатын қоғамдық қатынастарының жиынтығы
оның тұлғасының базисі болып табылады [8, 194-201 б.].
Б.Г. Ананьевтің пікірінше: тұлғаның қалыптасуы мен дамуы әлеуметтік
болмыс жағдайларының жиынтығымен анықталады [9,131б.]. Яғни ғалымның
негізгі ой-тұжырымы бойынша тұлға қалыптасуына әсер ететін негізгі күштер
бар. Сонымен қатар, ол білім берудің және қоғамдық тәрбиенің әлеуметтік
бағытын сипаттап, адамды қоғамдық дамудың объектісі ретінде анықтап, оның
қоғамдық дамудың субъектісі ретінде қалыптасуының ішкі шарттарын көрсетеді.
Б.Ф. Ломов индивид дамуын қоғамдағы тұлғаның дамуы ретінде қарастырып,
осы үдеріс күрделі және жүйелі анықтамасымен қамтамасыз етілетінін
түсіндіреді [11, 307 б.]. Осы дамуда диалектикалық тұрғыдан екі үдеріс бір-
бірімен сәйкестендіріледі. Бір жағынан, тұлға толығымен қоғамдық қатынастар
жүйесіне енеді; оның адамдар мен қоғам өмірінің түрлі салаларымен
байланыстары кеңейеді және тереңдетіледі; сондықтан да ол қоғамдық
тәжірибені игереді; оны өзінің қол жеткізген жетістігіне айналдырады. Тұлға
дамуының осы қыры, Б.Ф. Ломов бойынша, әлеумметтендіру болып анықталады.
Нормалар мен мінез-құлықты нормативтік реттеу бағытында
әлеуметтендіруді зерттеу мәселесіне М.И. Бобневаның бірқатар зерттеулері
жатады [41]. Ол топтық нормалар мен күнделікті өмірдің нормаларын
зерттеген. Олар қоғамдағы қабылданған мінез-құлық ережесімен анықталады,
қоғамның әлеуметтік құрылымдарына кіретін топтардың макроәлеуметтік
нормаларымен (кәсіби, этикалық, саяси және т.б.) байланысты.
С. Мухина өзінің эмпирикалық зерттеулерінде тұлға өзінің әрекеттерін өз
достарының әрекеттерімен сәйкестендіріп, ұжымда жұмыс жасаудың дағдыларын
игереді, - деп түсіндірген [17, с.144]. Осылайша, бірлескен іс-әрекет
әлеуметтік тәжірибені игеруге мүмкіндік береді екен және әлеуметтендірудің
шарты болып табылады.
Әлеуметтендіру үдерісінің феномені ретінде Б.Ф. Ломов индивидтің
мәдени-тарихи тәжірибені игерудің логикасында оны қайталау үдерісін
қарастырады [11, 364 б.].
1-ші суретте Л.С.Выготский бойынша қоғамдық-тарихи тәжірибені игеру мен
қайта жаңғырту үдерісінің жалпы схемасы көрсетілген және ол абстрактілі
түрде қарастырылған [7, 116 б.].
Білімде, әлеуметтік құндылықтарда, қоғамдық нормаларда тіркелген
адамзаттың жалпыланған тәжірибесі қоршаған әлемге және өз-өзіне қатынасының
жеке концепциясын қалыптастыру үшін дүниетаныммен түсіндіріледі (1-сурет).
Сурет 1 – Л.С. Выготский бойынша қоғамдық-тарихи тәжірибені игеру мен
қайталау үдерісінің схемасы
Дүниетанымдық бағдарлау үдеріс ретінде ақиқаттың екі типіндегі
салыстырудың процедурасын жүзеге асыруды айқындайды:
сыртқы, әлеуметтік, оны адам өзінің белсенділігінің қызуғышылығы
тұрғысынан бағалау керек;
ішкі – тұлғада бар өлшемдер мен эталондардың жүйесін салыстыру арқылы
өзіндік дұрыс таңдау жасау. Осы жағдайда адамдағы құндылықты таңдаудың
өлшемдер мен эталондар жүйесі сенім (убеждение) деп аталады. Сенімдердің
осындай қалыптасу механизмі құндылықтық-іс-әрекеттік деп, анықталады.
Сенімдердің қалыптасуының психологиялық мәні мотив және бағдар
ұғымдарының арақатынасын орнату барысында ашылады. Осы кезде сенімді
әлеуметтік бағдардан ажырату керек. Әлеуметтік бағдар индивидтің топ
мүшесі ретінде мінез-құлығының қабылданған тәсілдерін сипаттайтын белгілі
бір құндылықтарға субъективті бағыты.
Бағдар – бұл рөлдік мінез-құлықтың моделінде қарастырылатын
компоненттердің бірі. А.В. Петровскийдің пікірінше, бағдар тұлғаға белгілі
бір адамның рөліне кіруге көмектеседі, адамның адамды қабылдауына және
қарым-қатынасқа түсуіне ықпал етеді[42].
Психологияда қоғамдық әлеуметтік тәжірибені игерудің феноменін
түсіндіру мен оны игеру үшін интернализация - деп аталатын психологиялық
ұғымды қолдануды ұсынады. Интернализация (internalization) – сыртқы
әлемнің кейбір аспектілерін адамның жеке психикалық өміріне кіріктіру,
осылайша, сыртқы әлемнің ішкі репрезентациясы оның ойлау мен мінез-құлығына
әсер етеді.
А.И. Ковалеваның пікірінше, әлеуметтендіру үдерісі үш аймақтың
өзгерілуі бірлігі арқылы түсіндірілу мүмкіндігін көрсетеді: іс-әрекеттің,
қарым-қатынастың, өзіндік сана сезімнің [19,62б].
Бірінші аймақ – іс-әрекет: индивид әлеуметтендіру барысында жаңа іс-
әрекет түрлерін игереді [8, 188б.]. Екінші аймақ – қарым-қатынас: қарым-
қатынас іс-әрекетпен байланысты. Үшінші аймақ – тұлғаның өзіндік сана-
сезімін дамыту. Адамда оның Мен бейнесінің қалыптасуы әлеуметтендіру
үдерісі болып анықталады. Сонда тұлғаның әлеуметтендіру үдерісі, А.И.
Ковалеваның пікірінше, осы үш аймақтардың өзгеруінің бірлігі ретінде
түсіндірілуі мүмкін.
Тұлға психологиясының маңызды құрылымдық бөлшегі болып анықталатын және
әлеуметтік нормалар мен мінез-құлық ережелер жүйесіне оның қатынасына әсер
ететін – өзіндік сана - сезім. Өзіндік сана-сезімдегі маңызды элемент – бұл
тұлғаның шынайы жағдай мен орындап отырған міндеттер, қызметтер және
рөлдерге сәйкес өз мүмкіндіктерінің, қабілеттерінің өзін-өзі бағалауы.
Сонымен, тұлғаның өзіндік сана-сезімінің құрылымы үш құраушыдан тұрады
[13, С.166]:
1) адамзатқа өзінің тиістілігін сезінуі;
2) әлеуметтік топтарға өзінің тиістілігін сезінуі (ұлттық, саяси,
кәсіби, құқықтық санасезім);
3) өзінің даралығын сезінуі.
Г.М. Андреева әлеуметтендіруді индивидтің әлеуметтік ортаға ену
үдерісі, әлеуметтік әсерленушіліктерді игеру, оны әлеуметтік
байланыстар жүйесіне жақындату ретінде түсіндіреді [15, 274б.].
Н.И. Шевандриннің пікірінше, әлеуметтендіру бейімделудің үштік үдерісі,
тұлға, даму және балалық көзқарастардан бас тарту болып анықталды [43,
198б.].
Психологиялық сөздікте әлеуметтендіру қарым-қатынаста және іс-әрекетте
жүзеге асатын әлеуметтік тәжірибені игерудің үдерісі мен нәтижесі ретінде
анықталады.
Р.С. Немов әлеуметтендіруді баланың психологиялық, интеллектуалдық
және тұлғалық дамуы барысында әлеуметтік тәжірибені игерудің үдерісі мен
нәтижесі, яғни оқыту мен тәрбиенің әсерімен болатын өзгерістің пайда болуы,
әлеуметтік-адамгершілік құндылықтарды, нормаларды және мінез-құлық
ережелерін игеру, дүниетанымын қалыптастыру деп, түсіндіреді [44, 489б.].
Сонымен бірге, психологияда әлеуметтендіруді барлық әлеуметтік
үдерістердің жиынтығы ретінде түсінеді, мысалы, У. Бронфенбреннердің
пікірінше, әлеуметтендіру – бұл барлық әлеуметтік үдерістердің жиынтығы,
солар арқылы индивид өзін қоғамның толыққанды мүшесі ретінде қызмет етуге
мүмкіндік беретін белгілі бір білім, нормалар мен құндылықтар жүйесін
игереді [18, 274б.].
Ал, С.М. Джакуповтың пікірінше, әлеуметтендіру үдерісін білім берудегі
диалогтік көзқараспен түсіндіруге болады. Білім беру – бұл адам тұлғасының
әлеуметтенуінің арнайы ұйымдастырылған үдерісі [45,218б.]. Сонымен,
ғалымның пікірінше, оқыту қоғамдағы адам өміршендігінің динамикалық
жағдайларында болатын әлеуметтенудің өзгеше моделі болып анықталады.
Осылайша, әлеуметтік ортадағы индивид пен оның өмірінің сыртқы
жағдайларының өзара қатынасы өзара әрекеттесу сипатында болады. Осыған
орай, қазіргі психологтар әлеуметтендіруді қоғамдық өмірдің тәжірибесін
игерудің және адамның табиғи болмыстан әлеуметтік болмысқа айналудың
көпқырлы үдерісі ретінде қарастырады. Оның нәтижесінде тұлға әлеуметтік
рөлді орындап, мінез-құлықтың стереотиптерін, өзі қызмет етіп жүрген
әлеуметтік ортаның нормалары мен құндылықтық бағдарларын игереді. Жалпы
айтқанда, әлеуметтендіру, психологтардың тұжырымдамасы бойынша, адамның
ортамен өзара әрекеттесуі барысында қасиеттері мен сапаларының дамуы, оның
барысында интериоризация (әлеуметтік тәжірибені игеру) және
экстеориоризация (шынайы ақиқатқа өзіндік тәжірибенің әсері) үдерістері
ерекше ажыратылады.
Педагогикалық ғылымда осы құбылысты анықтауда тұрақты пікір
қалыптаспаған.
Педагогтар әлеуметтендіруді оқытушылық-тәрбиелеушілік ерекшелігі
тұрғысынан түсіндіреді. Олар оны қарастыру барысында философиялық
әдіснамаға негіздейді, қоғамда адамның қызмет етуінің әлеуметтік-
психологиялық механизмдерін пайдаланады және өзгертеді.
Ресейде XIX ғасырдағы әлеуметтік тәрбиенің көптүрлілігін екі
көзқараспен түсіндіруге болады: қоғамдық және индивидуалистік тәрбиемен.
Әлеуметтік тәрбиенің басты міндеті – азаматтық тыныштықты сақтау мен адам
тәрбиесі үшін ең жағымды әлеуметтік жағдайларды анықтау.
20-30-шы жылдары әлеуметтік тәрбиені зерттеудің ерекшеліктеріне
төмендегілер жатқызылды: баланы әлеуметтік өмірге кіріктіру; тұлғаның дамуы
мен қалыптасуына ортаның әсер ету идеялары(К.Д. Ушинский [46, 27б.],
А.С.Макаренко[47, 75б.]. С.Т.Шацкий [48]) .
Педагогтар әлеуметтендіру мәселелерінің шешімін баланың өмірлік
тәжірибесін байыту тұрғысынан қарастырған.
К .Ж. Қожахметованың пікірінше, әлеуметтік пен ұлттық бір бірімен
диалектикалық байланыста [49, 26б.]. Әрі қарай ол халықтық ұстанымы
педагогтар мен қоғамдық-саяси қайраткерлерінің (Ы. Алтынсарин, М.Х.
Досмухамедов, М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, Х.
Досмұхамедов.) еңбектерінде қарастырылады деп, қорытынды жасайды.
Ы.Алтынсариннің алуан түрлі іс-әрекетінде 19 ғасырдың екінші жартысында
әлеуметтік тәрбиенің үш жолы анықталады.
1 – ағарту арқылы тұлғаны әлеуметтендіру;
2 – оқуға, ғылымға және техниканы игеруге тарту арқылы тұлғаның
әлеуметтік қалыптасуын еңбек іс-әрекетінің субъектісі ретінде жүзеге асыру.
3 – клубтың жұмысы, үйірме арқылы тұлғаны әлеуметтендіру [50].
Осылайша, өзбетінше жүзеге асатын механизм пайда болады: ұжым арнайы
ұйымдастырылған шағын орта, яғни әлеуметтендірудің факторы ретінде әрбір
тәрбиенушілермен тәрбиенің объектісі мен субъектісі ретінде өзінің
арақатынасын құрастырады.
С.Т. Шацкийдің пікірінше, баланың рухани өмірі отбасы, мектеп, туған
қаласы, ауылы, елі өмірімен, халықтық педагогиканың, қоғамдық
мүмкіндіктерді барынша пайдалану барысында әлеуметтік тәрбиемен
нығайтылады [24, 13 б.].
Сонымен, ХIX ғасырдың соңында және ХХ ғасырдың басында әлеуметтік
тәрбие дамуының алғы шарты ретінде Ресей мен қазақ зерттеушілірінің
гуманистік бағыттылығы анықталды.
Тұлғаны әлеуметтендіру мәселесі 50-60-шы жылдары әлеуметтік маңызы бар
тәжірибені игеру тұрғысынан қарастырылған. Мысалы, В.С. Леднев оны екі
жақты үдеріс ретінде қарастырады: бір жағынан тұлғаның іс-әрекет барысында
тәжірибені игеруі, ал екінші жағынан, өзін тұлға ретінде жүзеге асыру мен
әлеуметтік әрекеттерге дайындығы [69, 24б.].
Н.Ф. Голованованың пікірінше, әлеуметтендіру мәселесін әдіснамалық
және теориялық аспектілер тұрғысынан қарастыру арқылы осы мәселенің бес
бағытын анықтауға болады екен [30,53б.]: әлеуметтік, факторлық-
институционалдық, интеракционистік, интериоризациялық, интраиндивидуалдық.
Жоғарыда қарастырылған бағыттарды ескере келе, түрлі ғалым-
педагогтардың анықтамасын талдауға болады.
Интраиндивидуалдық көзқарас тұрғысынан, Н.В. Бордовская, А.А. Реан
пікірінше, тұлға әлеуметтендіру барысында жеке әлеуметтік тәжірибені
игереді [26, 171б.].
Осылайша, Н.Ф. Голованова тұлғаның әлеуметтенуі индивидуализациялау
арқылы жүзеге асатынын түсіндіреді [30, 2-3б.].
М.И. Рожков, Л.В. Байбородованың пікірінше, индивид тек қана әлеуметтік
тәжірибені игеріп қана қоймай, сонымен бірге әлеуметтендіру барысында
өзінің субъектілігін белсенді түрде білдіреді. Оның барысында
әлеуметтендірудің нәтижелеріне келесілер жатқызылады: әлеуметтік
бейімдеушілік, адамгершілік, әлеуметтік дербестік, белсенділік, олар,
ғалымдардың анықтауы бойынша, адам әлеуметтенуінің өлшемдері мен
мәліметтері болып табылады [27, 9б.].
Осыған орай, біз іс-әрекеттік көзқарасы тұрғысынан келесі қорытындыға
келеміз: студенттер адамзат жинақтаған әлеуметтік тәжірибені білім беру
жүйесі қамтыған түрлі іс-әрекеттер барысында игере алады.
Итеракционистік бағытта, М.И. Шилованың пікірінше, әлеуметтендіру
әлеуметтік қатынастардың жүйесінде индивидтердің өзара әрекеттесуінің
үдерісі мен нәтижесі болып анықталады [22, 23б.].
А.В. Мудрик әлеуметтендіруді әлеуметтанушылық көзқарасы тұрғысынан
қоғам мәдениетін игеру барысында адам дамуы мен өзін-өзі жетілдіруінің
бүкіл өмір бойы жүретін үдеріс ретінде қарастырады [29, 4-5б.]. Оның
пікірінше, әлеуметтендіру үдерісін ұйымдастыру барысында, екі бір-бірімен
байланысты міндетті шешуге болады: тұлғаны өмірге дайындау және оны өмірге
бейімдеу, оның барысында тәрбиелеу мен әлеуметтендіруге ерекше мән
беріледі.
Қазақ зерттеушісі З.У. Кенесаринаның еңбектерінде АҚШ жастарының
әлеуметтену тәжірибесіне талдау жасалынады. Осы тәжірибе, З.У.
Кенесаринаның пікірінше, әлеуметтендіру мәселелерін шешуде тұлға
әлеуметтенуі оның әлеуметтік-мәдени дамуын ескеру тұрғысынан болатындығында
[36, 41б.].
Т.Г. Бортко өзінің анықтамасын келесі бағытта ұсынады: орта жағдайлары
мен шарттарын қабылдаудың үдерісі мен нәтижесі [37, 18б.]. Ғалымның
пікірінше, осы анықтама ғылыми мәселенің зерттеудегі қазақстандық
зерттеушілердің пәнаралық көзқарасын толық бейнелейді.
А.Н. Тесленконың пікірінше, зерттеу объектісіне әлеуметтендіру
үдерісінің барлық субъектіліренің жауапкершілік байланысының қатынастары
жатады, олар бізге әлеуметтік пен тәрбиенушіліктің әлеуетін ажыратуға
мүмкіндік береді [38, 73б.].
Сонымен, қарастырылған педагог-ғалымдардың анықтамаларында
әлеуметтендіру екі жақты үдеріс ретінде анықталады: әлеуметтік тәжірибені
игеру мен әлеуметтенетін тұлғаның қалыптасуы.
Н.Ф. Голованова оқу тәжірибесі мен әлеуметтік тәжірибені ажырату
қажеттілігін көрсетеді. Оның пікірінше, оқу тәжірибесі оқу іс-әрекетінде
қалыптасады, ол белгілі бір ережемен ұйымдастырылған, реттелген және бір
жастағы немесе бір сыныпта оқитын балаларда ұқсас болып келеді. Ал,
әлеуметтік тәжірибе әлеуметтік өмірдің жетістігі: тұлғаның іс-әрекет пен
қарым-қатынас тәсілдерін игеруі, әлеуметтік рөлдерді, нормативті
құндылықтарды қабылдауы, тұлға ретінде өзі туралы пікірдің қалыптасуы [29,
6 б.].
И.Р. Халитова Әлеуметтік педагогика деп аталатын оқу құралында
әлеуметтендірудің педагогикалық шарттарын қарастырады [31,38б.]. Ол
әлуметтенудің негізіне адамның қоғам талаптарына жауап беретіндей болып
қалыптасуын, бейімделуін, қоғамдағы жағдайды меңгеруін және өзі де соған
лайықты болу үшін талаптануын, ондағы өзгерістерге белсенді араласуын
жатқызады.
И.Р. Халитова әлеуметтену үдерісінің адамның дамып, қалыптасу
кезеңдерінің барлығында жүзеге асатындығын көрсетеді [31, 39б.]:
- шарана – перенаталды кезең, туғанға дейінгі;
- нәресте -0-3 айға дейін;
- бөбек –4 айдан бір жасқа толғанға дейін;
- сәби – бір жастан үш жасқа дейін;
- балдырған – үштен бес жасқа дейін;
- мектепке дейінгі кезең – бестен алты-жеті жасқа дейін;
- кіші жастағы мектеп оқушысы – 6-10 жасқа дейін;
- жеткіншек – 10,13,14 жас;
- жасөспірім – 13, 14, 15 жас;
- бозбала мен бойжеткен – 15, 17, 18 жас немесе жасөспірім кезеңі;
- жастық шақ – 18-23 тен 30 жасқа дейін;
- қазіргі кезде жас деген санатқа 40 жасқа дейінгі кезеңді де
жатқызады.
Адамды әлеуметтендірудің негізгі үш мақсатын қарастырады [31, 41б.]:
1. Табиғи-мәдени мақсат.Ер жетіп, өсіп-өнуге, білім алып, тілді
меңгеріп, жеке қабілеттерін пайдалана алуға, өзі өмір сүрген
жердің, елдің түсінік ережелерін, нормаларын біліп, өмір жолып
таңдап, өмір сүру нұғын (стилін) анықтау және соған сай болу.
2. Әлеуметтік-мәдени мақсат. Қоршаған мәдени ортаны, әлеуметтік
мәдениетті танып-білу, адамгершілік-құлықтық құндылықтардың мәнін
түсіну. Жас ерекшелігіне қарай өмір сүрген ортаның,
этнорегионалдық және ұлттық ерекшеліктерін меңгеру. Әрбір жасқа өз
ерекшеліктеріне қарай тиісті қоғамдық талаптарды атқару міндеті
қойылады: оқу, еңбек ету, әскери қызмет өтеу, тұрмыс құрып, отбасы
болып бала тәрбиелеу, сайлауға қатысу, т.б. Мұндай қоғамдық
талаптар мемлекет тарапынан қойылады, ал бір жағынан өмір сүру
заңдылықтары да соған жетелейді. Сонымен қатар, халықтық тәжірибе
мен әдет-ғұрып, салт-санаға байланысты да талаптар қойылады,
мысалы, тұсау кесер, сырға салу, т.с.с.
3. Әлеуметтік-психологиялық мақсат. Адамның сана-сезімі, алдағы қойған
мақсаты, қызығушылығы мен мүддесін көздеу, қабілеті мен дарыны әр
жас кезеңінде әр түрлі шешіледі. Әлеуметтік-психологиялық мақсат –
осыларды реттеп және оның дамуына, қалыптасуына психологиялық
көмектесу.
В.С. Нұрланованың пікірінше: Тұлғаны әлеуметтендіру – әлеуметтік
нормалар мен мәдени құндылықтарды меңгеру үдерісінде оқушының қоршаған
ортамен әрекеттесуі, сондай-ақ, өзі өмір сүретін қоғамда өзін-өзі
дамытудағы табыстылығы, әлеуметтік белсенділігі мен іс-әрекетті жүзеге
асырудағы дайындылығы. Әлеуметтендіру тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін
әлеуметтік топтардағы тұлғаның ену үдерісін қамтиды [32,9б.].
З.А. Зубайраева өзінің зерттеу жұмысында жетім балаларды
әлеуметтендіру мәселелерін зерттей келе, әлеуметтендіру үдерісіне келесі
анықтамасын береді: Әлеуметтендіру дегеніміз - олардың әлеуметтік
қасиеттерді, тәжірибені меңгеру барысында өздері әлеуметтік тәжірибеге ене
отырып, өзіндік жеке өмірде әрекет етуге бағытталған көпқырлы күрделі
үдеріс[33, 35б.].
Демеуова М.Е., Аратай Л.Б., Жукеш К.М., Ахметова А.И. Проблемы
социализации личности школьника в условиях перехода на 12-летнее обучение
деген әдістемелік құралда тәрбиенің әлеуметтендірушілік маңызын қарастырып,
тұлға әлеуметтенуінің бағыттарын үш блокқа топтастырады:
1. Азаматтық-құқықтық бағыт: азаматтық-құқықтық мәдениет; әлеуметтік-
саяси мәдениет.
- Әлеуметтік-мәдени бағыт: гендерлік мәдениет және отбасылық
өмірге дайындық; рухани-адамгершілік мәдениет; ұлттық мәдениет
және ұлтаралық қатынастар мәдениеті; толеранттылық және
көпұлтты ортадағы этносаралық әсер етудің мәдениеті.
- Интеллектуалдық даму блогы: экономикалық мәдениет; эстетикалық
мәдениет; экологиялық мәдениет; интеллектуалдық мәдениет;
салауатты өмір салтын сақтау мәдениеті; физикалық мәдениет
[34, С.73-97].
А.И.Ахметова, Д.Қ. Қалиақпар, А.А. Сайпова, Ә.Б.Тугановалардың
тұжырымдамалық тұғырлар тұрғысынан тұлғаның әлеуметтенуі оның субъект
ретінде қоғамдық қатынастар жүйесіне енуінің әлеуметтік-тарихи үдерісі
болып табылады[35].
Сонымен, әлеуметтендірудің жоғарыда қарастырылған барлық анықтамаларын
талдай келе, біз студент тұлғасы әлеуметтенуінің анықтамасын былайша
тұжырымдаймыз: студент тұлғасының әлеуметтенуі – бұл екі жақты үдеріс:
тұлға бір жағынан, әлеуметтік байланыстар жүйесіне ену арқылы әлеуметтік
тәжірибені игеруші, екінші жағынан – ортаға белсенді ену арқылы ондағы
байланыстар сипатын өзгертуші.
Басқаша айтқанда, студент тұлғасының әлеуметтенуі дегеніміз – сол
тұлғаның әлеуметтік-мәдени кеңістік элементтері арасындағы байланыстар
жүйесіне ұтымды ену арқылы әлеуметтік тәжірибені игеру нәтижесінде, осы
кеңістік субъектілері қатынастарын өзгерте алу мүмкіндігіне ие болуы.
Осыған орай, студенттердің әлеуметтенуі колледж дамуының перспективасын
анықтайтын маңызды психологиялық-педагогикалық мәселелердің біріне жатады.
Колледж әлеуметтік институт ретінде еңбек нарығында бәсекелестікке
қабілетті және қоғамға қажетті мамандарды дайындауды қамтамасыз етеді.
Осылайша, әлеуметтендіру үдерісі феноменалдық үдеріс болып табылады.
Тұлға әлеуметтенуінің философиялық зерттеулерді талдау жұмысы тұлға
дамуындағы әлеуметтендірудің маңызын анықтауға мүмкіндік беретін біздің
зерттеуіміздің әдіснамалық деңгейін анықтауға мүмкіндік берді.
Философиялық тұрғыдан әлеуметтендірудің мәні тұлғаның қоғамдық
қатынастары арқылы қалыптастыру үдерісі ретінде әлеуметтенудің мән-
мағынасын түсіну болып табылады. Ол белсенді субъект бола тұра осы қоғамдық
қатынастарды өзгертуге қатысады.
Әлеуметтанушылық зерттеулер әлеуметтендіру үдерісін әлеуметтік
нормаларды, ережелерді, мінез-құлық моделдерін мәдениет мән-мәтінінде, осы
үдеріс барысындағы адамның пассивті немесе белсенді жоспарын алға шығару
негізінде қоғамның макрожүйесінде қарастыруға мүмкіндік береді. Адамның
қоғаммен өзара әрекеттесуін түсіну адамның субъект ретінде дамуын
айқындайды және осындай дамудың ықпалдастығын түсіндіреді.
Тұлғаны әлеуметтендіру үдерісінің психологиялық зерттеулері адамның
қоғамда қызмет етуінің әлеуметтік-психологиялық механизмдерін педагогтарға
модификациялауға мүмкіндік береді. Жалпы айтқанда, психологтар,
әлеуметтендіруді адамның ортамен өзара әрекеттесуі барысында оның
қасиеттері мен сапаларын дамыту ретінде тұжырымдайды. Оның барысында
интериоризация (әлеуметтік тәжірибені игеру) және экстериоризация (шынайы
ақиқатқа өзіндік тәжірибенің әсері) үдерістеріне ерекше мән беріледі.
Педагогтар тұлғаны әлеуметтендіру үдерісін педагогикалық іс-әрекеттің
оқыту-тәрбиелеушілік ерекшелігін ескере отырып қарастырады. Педагогикалық
көзқарас осы қоғамға тән мінез-құлық үлгілерін, құндылықтар, нормалар мен
бағдарларды қалыптастырудың басқарылатын және мақсатқа бағытталған үдеріс
деп түсіндіреді. Ол студентті оқытудың және тәрбиелеудің объектісінен
субъектісіне ауыстырудың маңызды қызметін анықтауға, ал кейіннен оны өзін-
өзі тәрбиелеудің және өзін-өзі дамытудың субъектісіне айналдыруға мүмкіндік
береді.
1.2 Студенттердің психологиялық ерекшеліктері және оларды
әлеуметтендірудің қазіргі жағдайы
Студент латын тілінен аударғанда ынтамен жұмыс істеуші, білімді
меңгеруші деген мағына береді. Егер, студент 17-20 жастағы тұлға ретінде
қарастырылса, бұл оның өнегелі және эстетикалық сезімдерінің белсенді
дамитын, мінез-құлқының қалыптасып тұрақтанатын, есеюдің әлеуметтік
рөлдерінің (азаматтық, кәсіптік, еңбек және т.б.) толық кешенін меңгеретін
кезеңі. Психологиялық жағынан қарағанда, студенттердің жеке тұлға болып
қалыптасып, дамуына биологиялық, психологиялық, әлеуметтік факторлар әсер
етеді.
Қазіргі жоғары және орта арнайы оқу орнының басты мәселелерінің бірі –
студенттердің әлеуметтенуі. Студенттердің колледжде оқуы оларды
әлеуметтендірудің маңызды кезеңі болып табылады. Колледжде студенттердің
әлеуметтенуі жалпы білім беретін мектептеріндегі әлеуметтендіру үдерісінен
айтарлықтай ерекшелінеді. Колледжге оқуға келгеннен бастап, студенттер
бірқатар қиыншылықтарға кезігеді. Өйткені олар жаңа білім беру ортасына
түседі. Осы қиыншылықтар білім беру бағдарламаларын меңгеру жетістігіне,
оқу барысындағы құрдастарымен және оқытушылармен өзара қарым-қатынастарына
әсерін тигізеді. Студенттерді әлеуметтендіру бойынша жұмыс мақсатты түрде
ұйымдастырылуы тиіс, білімді меңгеру барысындағы кемшіліктер көбейген сайын
жағымсыз салдарға алып келеді (депрессиялар, оқуды тастап кету, тіл
табыспаушылық және т.б.). Осыған орай, қоғамда өз орнын таппаған студенттер
түрлі маргиналды және криминалды, экстремистік топтарға түсуі әбден мүмкін.
Сондықтан да, әлеуметтендіру үдерісінің негізінде қалыптасатын тұрақты
адамгершілік бағдарларының, өмірлік және кәсіби жолын жоспарлау, өз пікірін
қорғау біліктерінің болмауы студенттердің қоғамның әлеуметтік-экономикалық
жағдайына бейімделуіне кедергі жасайды. Міне осы мәселелерді қарастыра
отырып, бірінші параграфта қарастырылған барлық теориялық тұжырымдарға
сүйене отырып, студент тұлғасы әлеуметтенуі мәселесі зерттелуінің қазіргі
жағдайына тоқталайық.
Колледждегі оқу мерзімі мектепті бітіріп түскен балалар үшін жастық
шақпен сәйкес келеді. Оны Г.М. Андреева әлеуметтендірудің еңбекке дейінгі
кезеңіне жатқызады. Әлеуметтендірудің еңбекке дейінгі кезеңінде тұлға
қалыптасуының маңыздылығын қарастырайық.
Осы жастағы тұлға өзінің болашақ өмірлік жолын айқындайды, кәсібін
игереді және өмірдің түрлі саласында тексеруден өтеді; өзбетінше өз іс-
әрекеті мен мінез-құлқын жоспарлап, ойлары мен пікірлерін, әрекеттерін
белсенді түрде дәлелдейді. Колледжде болашақ маманның тұлғалық
қасиеттерінің негізі қаланады, ал келесі кәсіби іс-әрекетінде тұлға
ретіндегі оның шындалуы жүреді. Осы жаста өзінің жеке тәжірибесіне,
біліміне байланысты дүниетанымдық, этикалық және эстетикалық көзқарастар
қалыптасады.
Яғни, осы жаста негізгі базистік құндылықтар, санасезім, құндылықтық
бағдарлар, тұлғаның әлеуметтік ұстанымы қалыптасады.
Қоғамдық қатынастарға ену үдерісіне келесі факторлар әсерін тигізеді:
- оқу мекемесі;
- қоршаған ортаның түрлі аспектілері (мәдени, саяси, экономикалық және
т.б.);
- өндірістік тәжірибеден өткізетін мекеме;
- жоғары оқу орындарындағы ұйымдастырылатын әлеуметтік-мәдени іс-
әрекет;
- студенттердің тұлғалық психологиялық ерекшеліктері.
Студенттердің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін ұғыну барысында
студент ұғымының мәнін түсінуге тырыстық. Осы термин латын тілінен
аударылғанда үнемі өзбетінше ізденетін, яғни білімдерді игеретін дегенді
білдіреді. Колледжде студенттің игеретін ең маңызды қабілеті – бұл оқуға
деген қабілеттілігі. Белгілі бір уақыт мерзімінде қажетсіз болып қалатын
білімдер жиынтығын игеруден гөрі өзбетінше білімді іздестіру қабілетін
қалыптастыру маңызды болады.
Сонымен студент жастар дегеніміз кім? Мектеп табалдырығынан келешекке
үлкен үмітпен аттап, болашақ маман иесі болуды армандап, колледжге, ЖОО-ға
келген жастарды айтамыз.
Студент, бір жағынан, барлық жеке бас қасиеттері мен әлеуметтік
рөлдерімен сипатталатын нақты әрекет субъектісі. Екінші жағынан, басқа
адамдармен тура немесе жанама өзара әрекеттесуі нәтижесінде студент тұлғасы
бойындағы әлеуметтік маңызы бар қасиеттердің түзілген жиынтығы ретінде
түсіндіріледі. Тұлғамен қарым-қатынасқа түсетін адамдар оны еңбек, таным
және қарым-қатынас субъектісі ретінде қабылдайды.
Әлеуметтік-экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде, оқу-тәрбие жұмысының
жаңару заманында студенттік кезеңдегі психологиялық жетілудің орасан
мәселелері бар. Атап айтқанда, студенттердің әлеуметтік–психологиялық
бейімделу процесін анықтау арқылы олардың жеке басын, кәсіби біліктілігін
дамытуға бағыттау.
Қоғамда болып жатқан өзгерістер елімізде және басқа елдерде де дамып
келе жатқан білім беру мекемелеріндегі студенттердің қоғамдағы ерекше
арнайы әлеуметтік топ болып қалыптасуына алғы шарт болады. Бүгінгі күнде
студенттің рөлі ерекше мәнділікпен түсіндіріледі.
Студенттің әлеуметтік – психологиялық бейімделу сипаты ерекше назар
аудартады. Қоғамда студент ең алдымен әлеуметтік жүйенің органикалық
бөлігі. Екіншіден, студенттің ерекшелігі, мінезі, дүниетанымы, қоғамның
мақсат талабына сай келеді.
Студенттік жас – колледждің дамуымен тікелей байланысты құбылыс.
Л.Д.Столяренко студенттік кезді ерекше әлеуметтік категория, жоғары білім
беру институты ұйымдастырып біріктіретін адамдардың арнайы қауымдастығы
ретінде түсіндіреді [51].
И.А. Зимняяның анықтамасы бойынша, студенттік кезең жоғары танымдық
мотивацияның болуымен сипатталатын, мақсатты түрде жүйелі білімдер мен
кәсіби біліктерді игеретін адамдарды қамтитын орта деп анықтайды [52].
Б.Г. Ананьевтің пікірінше, 17 жастан бастап 25 жасқа дейінгі кезең –
тұлға қалыптасуының және кәсіптендірудің негізгі кезеңі. 17 жасқа дейін
өзбетінше білім алу іс-әрекеті дағдыларының қалыптасуы үшін тұлға дамуында
қолайлы субъективті жағдайлар жасалады. Ғылыми әдебиеттегі студенттердің
тұлға ретінде анықтамаларының әрқайсысы тәжірибелік зерттеулермен және
теориялық негіздеулермен бекітілген, Б.Г.Ананьев бойынша адам ұйымдасуының
төрт деңгейі ғылыми зерттеулер үшін қызығушылық тудырады. Олардың қатарына
индивид, іс-әрекет субъектісі, тұлға, жеке даралық жатқызылған [9, С.3-15].
Сонымен, арнайы әлеуметтік демографиялық топ жастардан құрылады екен.
Сондықтан студенттерді ерекше әлеуметтік топ деп қарастыру дұрыс болады.
Студенттің субмәдениетінің ерекшелігі болып студенттік орта, оқу мақсаты,
жоғары интелектуалдық әлеуеті анықталады. Студенттердің танымдық құрылымы
оның мінезінің бір ерекшелігі болып табылады. Бұл қазіргі уақытта мақсатқа
бағдарланғандығын және жоғарғы әлуметтік бағыттылығын көрсетеді. Студентті
сипаттайтын ең негізгі мінездік ерекшелігіне еңбек, таным және қарым-
қатынас, сонымен бірге әлеуметтік рөлдерді жүзеге асыруындағы студенттің
өмірлік іс-әрекетін ұйымдастыру жатады.
Ал адамның негізгі әлеуметтік әлеуетінің дамуы үшін студенттік кезең
сензитивті болып саналатыны белгілі. Жоғарғы білім адамның психикасына,
жеке басының дамуына зор әсерін тигізеді.
Колледжде студенттерге жағымды жағдай әсер еткен кезде, яғни әлеуметтік-
психологиялық бейімделуі қалыпты денгейде өткен кезде, олардың психикасының
барлық деңгейлерінің одан әрі қарай жақсы дамуына жағдай жасалатыны анық.
Сонымен қатар, адамның толыққанды сапалы өмірін қамтамасыз ететін
эмоциялық жағдай студенттің оқу стилі мен үлгеріміне, курстастары мен
ұстаздары арасындағы қарым-қатынасына мәнді әсерін тигізеді. Студенттің оқу
орнына бейімделуіне ықпал ететін тактика мен жоспарларды жасау үшін
бірінші курс студенттерінің өмірлік жоспарлары мен қызығушылықтарын, басым
мотивтерінің жүйесін, тартымдылық деңгейін, өзін-өзі бағалауын, мінез-
құлқын саналы реттеу қабілетін және т.б. білу маңызды. Осы мәселені сәтті
шешу оқу орнының психологиялық қызметінің дамуымен байланысты.
Қазақ студенттері мінезінің қалыптасуы болашақ қоғамымыздың толыққанды
құрылымдық сатысын құрайды. Сондықтан, студенттің әлеуметтік-психологиялық
бейімделу ерекшелігінің қоғамда болып жатқан құбылыстарға сай қалыптасуы
өте маңызды.
Оқыту және дамыту үдерістері арасындағы күрделі динамикалық байланысты
Л.С. Выготский түсіндіріп кеткен. Оның пікірінше, дамыту үдерістері оқыту
үдерістерімен сәйкес келмейді [7, 67б.]. Ол жақын даму аймағын ерекше
түсіндірген, осы аймақтағы міндеттерді студент оқытушының басқаруымен
шешуге қабілетті. Бұл жерде өзбетінше әрекет жасалынбайды. Бірақ біраз
уақыт өткен соң, танымдылық қабілеттердің дамуымен байланысты, осы
міндеттерді ол кейіннен өзбетінше шешетін жағдайға жетеді. Зерттеушілер
қабілеттерді дамытатын қолайлы жағдайларды, нақты айтқанда адам
онтогенезіндегі сензитивті кезеңдерді ерекше көрсетеді. Осы кезеңдерде
қабілеттердің дамуы өте жылдам болады, тұлғаның жалпы дамуының ілгерушілігі
байқалады. Бұл қабілеттер қалыптасуының маңызды шарты болып табылады.
Студенттер бойында кездесетін таным қабілеттерінің дамуы сапалы
білімнің белсенді және нәтижелі түрде игерілуімен түсіндіріледі. Мұндай
игеру әрекеті аса күрделі үдеріс болып табылады. Ол студенттердің сыртқы
және ішкі әрекеттерін қалыптастыру нәтижесінде жүзеге асады.
Студенттердің танымдық белсенділігін арттыру, таным қабілеттілігінің
оянуына түрткі болу - оқытудың негізгі мәселелерінің бірі. Студенттердің
танымдық белсенділігі қабылдау, есте сақтау, қиялдау үдерістері мен
зейіннің тұрақты күйін қажет етеді. Студенттің өзіндік сезімдік танымы
(қалауы, ынтасы, әсерленуі) негізінде қабылданған білімі мен дағдысы,
шеберлігі әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады.
Б.Г. Ананьевтің және бір топ зерттеушілердің зерттеу жұмыстары бойынша,
адамның психофизиологиялық жетілуінің табиғаты түрлі және қарама-қайшы болы
келеді [9, С.3-15]. Оның құрамында түрлі күрделі процестер қамтылады. Ең
терең әлеуметтік және психофизиологиялық өзгерістер (жылжулар) жетілудің
аяқталуы мен адам инттеллектісі, мінез-құлықтың қалыптасқан құрылымдары
тұрақтануы арасындағы шегараларында болады. Осы құрылымның құрамдас
бөліктеріне келесілер жатқызылады: іс-әрекеттің түрлі механизмдерінің
қызметтік деңгейінің көтерілуі, осы деңгейлердің тұрақтануы және төмендеуі
(1-кесте).
Кесте 1 - Жетілудің түрлі шағын кезеңдеріндегі дамудың сәттері мен
олардың арақатынасы
Шағын кезеңдер Қызметтік Тұрақтануы, % Қызметтік
деңгейдің деңгейдің
көтерілуі, % төмендеуі, %
18-22 46,8 20,6 32,6
23-27 44,0 19,8 36,2
28-32 46,2 15,8 38,0
33-35 11,2 33,3 55,5
Бізді қызықтыратын 18 жастан бастап 22 жасқа дейінгі жас кезеңіне
қызметтік деңгейдің ең үлкен пайызы (46,8%) сәйкес келеді, яғни таным
қабілеттері дамуының ең қолайлы кезеңі. Студенттік жас ерекшеліктері келесі
көрсеткіштермен сипатталады: тұрақты зейін, қиялдың дамығандығы, естің
үлкен бірігуі. Осы кезеңде мінез-құлық стилінің қалыптасуы мен тұлғалық
қасиеттерінің дамуы жоғары болады. Тұлғалық дамуының басты факторларына өз
құрдастарымен қарым-қатынасы жатады.
Білім алу студенттердің белгілі бір әрекеттер жүйесін орындауы
нәтижесінде жүзеге асырылады. Ақыл-ой әрекеті табиғаттан даяр күйінде
алынбайды, ол ойлау әрекетін, ойлау операцияларының жүзеге асуын қажет
етеді. Оқытушының міндеті – тек ойлау іс-әрекетінің нәтижелерін ғана емес,
осы бүкіл үрдісті басқара білу, қалыптасу барысында оны бақылап отыру.
Ақыл-ой әрекеті сезімдік қабылдау негізінде жүйелі түрде алған білімі
арқылы қалыптасады. Оқу барысында, әрекеттердің белгілі бір жүйесін орындау
кезінде оқытушылардың басқаруымен сезімдік қабылдау қабілеттілігін
жетілдіріп отыруға болады. Студенттердің психикалық даму ерекшеліктері оқу
әрекеті барысында жетекші қызмет атқарумен байқалады. Оқу үдерісі барысында
студенттердің танымдық белсенділігі мен қабілеттілігін арттырудың сан алуан
түрлері бар.
Осыған орай, Қазақстандағы білім беру жүйесіндегі негізгі мәселе
мемлекетті қажетті мамандармен қамтамасыз ету болып табылады. Бұл мақсатты
жүзеге асыру үшін қазіргі кезде білім беру саласындағы мамандандырылған
дайындықтар негізінде болашақ мамандарды қазіргі заманғы инновациялық
технологияларды қолдану арқылы дайындап, оларды мамандандырылған мәселелер
мен қызметтердің шешімін табуға үйретеді. Ал бұл қызметтерді орындау үшін
адам белгілі бір білім мен біліктілікті, инновациялық технология саласын
меңгерген болу керек.
Білім беру үдерістерінің тиімділігі және студенттердің адамгершілік,
психикалық денсаулығының қайта түзелуі жаңа ортаға жылдам бейімделуімен
байланысты. Оқу іс-әрекетіндегі бейімделу игерумен, меңгеру әдістерімен,
танымдық құндылықтарға бағдарланумен түсіндіріледі. Үйреншікті ортаны
ауыстыру үдерісі оқудың нәтижесімен, тұлғааралық қатынастармен
қанағаттанбаушылықпен, топтағы үйреншікті мәртебесінен айрылуымен, болашақ
мамандықты таңдаудағы үрейлікпен күрделенеді. Бұл өз кезегінде стрестік
жағдайға әкеліп соқтырады және нерв жүйесінің жұқаруына, шаршауына және
дезадаптацияға себеп болады. Дезадаптация ішкі бақылау жүйесінің өзгеруіне,
психикалық ауытқулардың пайда болуына, мінез-құлықтың бұзылуына,
агрессияның пайда болуына себеп болады.
Колледжде әлеуметтік бейімделу екі түрге бөлінеді:
- кәсіби бейімделу – оқу үдерісінің ұйымдастырылуына және
сипатына, мазмұнына, жағдайына икемделу, оқу жұмысында
өзбетінше әрекет жасау дағдыларын қалыптастыру;
- әлеуметтік-психологиялық бейімделу – индивидтің топқа
икемделуі, өзара қатынастарға түсу, өзіндік мінез-құлық стилін
қалыптастыру.
Көптеген бірінші курс студенттері оқудың бірінші уақытында өзбетінше
іздену кезінде оқу дағдыларының қалыптаспағандығынан үлкен қиыншылықтарды
кездестіреді. Олар конспект жазуды білмейді, оқулықтармен жұмыс жасай
алмайды, түпдеректерден білім алуға ұмтылмайды, үлкен көлемдегі ақпаратты
талдай алмайды, өз ойларын нақты және түсінікті жеткізе алмайды. Оқу
үдерісіне бейімделу 2-ші семестрдің аяғында және 3-ші семестрдің соңында
аяқталады.
Студенттердің колледжде бейімделу бағыттылығының қалыптасу ерекшелігі
қазіргі заман талабына сай жүзеге асады. Жалпы студенттердің кәсіби
шеберлігінің қалыптасуы оқу үдерісінің ұйымдастырылу деңгейіне, оқытушының
іскерлігіне, студенттердің ғылыми жұмысының ұйымдастырылуына тәуелді. Ал
оқу үдерісінде қолданылатын түрлі әдіс-тәсілдері ретінде кәсіби маман
ретінде біртіндеп колледжге студенттердің бейімделу жолдарының бірі болып
табылатын оқу тренингтері жатады.
Студенттердің кәсіби бағыттылығы қазіргі заман талаптарына сай оқу
орындарындағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Кәсіби бағыттылықтың
қалыптасуы болашақ маманға сапалы білім беру мақсаттарын жүзеге асырудың
бірден бір жолы.
Сонымен, студенттер әлеуметтік-мәдени топ ретінде анықталады, олардың
ерекшеліктері тұлғаның қоғамдық мәртебесімен сипатталынады: жаңа әлеуметтік
мәртебесімен, тұлғаның әлеуметтік тәжірибені және кәсіби-маңызды
қасиеттерді игеруімен қамтамасыз етілетін, әлеуметтік рөлдермен байланысты
көптеген құқықтық және кәсіби міндеттердің шешілуімен. Студенттік кезең –
индивидтің қоғам мүшесі ретінде белсенді қалыптасуының кезеңі. Тұлға
болашақ мамандығымен және осы кәсіби саласының ауқымындағы мамандықтармен
танысады, қажетті кәсіби білімді игеріп, қажетті дағдыларды қалыптастырады,
көптеген түрлі мәртебелік бағытындағы адамдармен өзарақатынасын
ұйымдастыруға үйренеді. Осының негізінде студенттердің сана-сезімі
қалыптасады, олардың өзін-өзі тану, өзін-өзі қабылдау, өзін-өзі дамыту
үдерістері тереңдетіледі және өзіндік бірегейлілігі жүреді.
Сонымен студенттік жас кезеңі адамның әлеуметтік жетілуінің қолайлы
кезеңі болып табылады. Колледжде оқу барысында тұлға түрлі факторлардың
әсерінде болады:
1. Білім беру үдерісі –педагогикалық тұрғыдан жоспарланған мақсаттар,
құндылықтар, мазмұн, технологиялар, ұйымдастыру формалар,
диагностикалық әдістермен және т.б. жүзеге асырудағы оқыту мен
тәрбиелеудің мақсатқа бағытталған біртұтас үдерісі, оқу
мекемесінің ажырамас бөлігі.
2. Колледждің корпоративтік мәдениеті – белгілі бір кәсіби ұйымның
құндылықтарына және өмірлік тәжірибесіне сәйкес келетін мінез-
құлық нормалары, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz