Қаржы пәнінен оқу құралы
Кіріспе
1.БӨЛІМ. ҚАРЖЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.тақырып. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні, функциялары және ролі
1.1.Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
1.2.Қаржының функциялары және ролі
1.3.Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы
1.4.Қаржы қатынастарынның обьектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен қорлары
Тақырып.2. Қаржы жүйесі және оны үйымдастырудың қағидалары.
2.1 Қаржы жүйесінің ұғымы
2.2.Жалпы мемлекеттіңқаржысы
2.3.Шаруашылық жүргізуші субектілер қаржысы
2.4.Халықтың(үй шаруашылығыныњ) қаржысы
2.5.Қаржы жүйесініңсфералары мен қағидалары
Тақырып.3. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
3.1 Қаржы саясатының ұғымы, міндеті, мақсаты және қағидалары
3.2 Қаржы механизмі, мазмұны және құрлымы
3.3 Қаржыны басқару: қағидалары және элементері
3.4 Қаржы аппараттары, оның құрылымы
3.5 Қаржылық жоспарлау, оның мазмүны, әдістері, ерекшеліктері, қағидалары және кезеңдері
3.6 Қаржы жоспарлаудың жұйесі және қаржылық көрсеткіштер
3.7 Қаржы қатынастарын құқықтық реттеу, нормалар, әдістер, актілер
3.8 Қаржылық бақылаудың ұғымы, қағидалары, міндеттері және сыныптамасы (жіктелуі).
2.БӨЛІМ. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫ
Тақырып.4. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы
4.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының ұғымы, функциялары және негізгі белгілері
4.2 Негізгі ұйымдық құқықтық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысының ерекшеліктері
4.3 Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын ұйымдастырудың негіздері мен қаржы қорлары
4.4 Өндірістік капиталдар және кәсіпорындар қызметінің қаржылық нәтижелері
4.5 Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер қаржысының мазмұны және оны ұйымдастыру
3.БӨЛІМ. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ
Тақырып.5. Мемлекет қаржысына жалпы сипаттама.
5.1 Мемлекеттің экономикалық іс.әрекеттері
5.2 Қоғамдық тауарлар, игіліктер мен қызметтер
5.3 Мемлекеттік қаржылар туралы жалпы түсінік және олардың құрамы
5.4 Мемлекеттік табыстардың мәні және жіктелуі
5.5Мемлекеттің шығыстарының мәні, құрамы және сыныптамасы
Тақырып.6. Салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру.
6.1 Салықтар туралы түсінік және олардың әлеуметтік. экономикалық мәні мен функциялары
6.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесін ұйымдастыру
6.3 Салықтар алуды ұйымдастыру
6.4 Салықтың түрлеріне сипаттама
Тақырап.7. Мемлекеттік бюджет.
7.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен ролі және айырықша белгілері
7.2 Мемлекеттік бюджеттіңкірістері мен шығыстардыңқұрамы
7.3 Бюджет балансы. Бюджет тапшылығы
7.4 Бюджеттіңжүйесі және бюджет құрылысы
7.5 Бюджет процестерінің кезеңдері
7.6 Жергілікті қаржылардың мәні мен ролі
Тақырып.8. Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар.
8.1 Бюджеттен тыс қорлардың мәні
8.2 Қазақстан Республикасындағы бюджеттен тыс қорларды қолданудың ерекшеліктері
8.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры
Тақырып.9. Мемлекеттік кредит пен мемлекеттік борыш
9.1 Мемлекеттік кредиттің мәні
9.2 Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістері
9.3 Халықаралық мемлекеттік кредит
9.4 Мемлекеттік борыш және сыртқы мемлекекеттік борышты басқару, экономикалық салдары
4.БӨЛІМ. САҚТАНДЫРУ
Тақырып.10. Сақтандыру.
10.1 Сақтандырудың әлеуметтік.экономикалық мәні, оның іс.әрекет сфералары
10.2 Әлеуметтік және медициналық сақтандыру
10.3 Жұмыстан бос қалуға байланысты сақтандыру
10.3 Сақтандыру қызметін ұйымдастыру
5.БӨЛІМ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ҚАРЖЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Тақырып.11. Экономиканы мемлекет тарапынан қаржылық реттеу.
11.1 Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің жалпы сипаттамасы мен сыныптамасы
11.2 Макро экономикалық тепе.тендік жєне қаржы
11.3 Нарықтық тепе.тендікке салықтардың тигізетін єсері
Тақырып.12. Қаржы рыногы
12.1 Қаржы рыногы туралы ұғым
12.2 Бағалы қағаздар рыногы, оның мәні және негізгі белгілері. Бағалы қағаздардың түрлері
12.3 Бағалы қағаздардың эмиссиясы және айналысқа шығарылуы. Бағалы қағаздар рыногының қатысушылары
Тақырып.13. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы.
13.1 Сыртқы экономикалық қызметтің сипаттамасы мен оның даму бағыттары
13.2 Сыртқы экономикалық қызметті реттеудіңнысандары мен єдістері
13.3 Валюталық ресурстардыңқалыптасуы жєне оларды пайдалану
13.4 Мемлекеттіңтµлем балансы
Тақырып.14. Қаржы және инфляция.
14.1 Инфляция іс.әрекетінің факторлары
14.2 Инфляция және қаржының өзара байланысы мен іс. әрекеттері
14.3 Инфляцияның әлеуметтік.экономикалық салдарлары және инфляцияға қарсы саясат шаралары
Қаржы пәнінен тест сүрақтары
Глоссарий
Әдебиеттер
1.БӨЛІМ. ҚАРЖЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.тақырып. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні, функциялары және ролі
1.1.Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
1.2.Қаржының функциялары және ролі
1.3.Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы
1.4.Қаржы қатынастарынның обьектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен қорлары
Тақырып.2. Қаржы жүйесі және оны үйымдастырудың қағидалары.
2.1 Қаржы жүйесінің ұғымы
2.2.Жалпы мемлекеттіңқаржысы
2.3.Шаруашылық жүргізуші субектілер қаржысы
2.4.Халықтың(үй шаруашылығыныњ) қаржысы
2.5.Қаржы жүйесініңсфералары мен қағидалары
Тақырып.3. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
3.1 Қаржы саясатының ұғымы, міндеті, мақсаты және қағидалары
3.2 Қаржы механизмі, мазмұны және құрлымы
3.3 Қаржыны басқару: қағидалары және элементері
3.4 Қаржы аппараттары, оның құрылымы
3.5 Қаржылық жоспарлау, оның мазмүны, әдістері, ерекшеліктері, қағидалары және кезеңдері
3.6 Қаржы жоспарлаудың жұйесі және қаржылық көрсеткіштер
3.7 Қаржы қатынастарын құқықтық реттеу, нормалар, әдістер, актілер
3.8 Қаржылық бақылаудың ұғымы, қағидалары, міндеттері және сыныптамасы (жіктелуі).
2.БӨЛІМ. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫ
Тақырып.4. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы
4.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының ұғымы, функциялары және негізгі белгілері
4.2 Негізгі ұйымдық құқықтық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысының ерекшеліктері
4.3 Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын ұйымдастырудың негіздері мен қаржы қорлары
4.4 Өндірістік капиталдар және кәсіпорындар қызметінің қаржылық нәтижелері
4.5 Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер қаржысының мазмұны және оны ұйымдастыру
3.БӨЛІМ. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ
Тақырып.5. Мемлекет қаржысына жалпы сипаттама.
5.1 Мемлекеттің экономикалық іс.әрекеттері
5.2 Қоғамдық тауарлар, игіліктер мен қызметтер
5.3 Мемлекеттік қаржылар туралы жалпы түсінік және олардың құрамы
5.4 Мемлекеттік табыстардың мәні және жіктелуі
5.5Мемлекеттің шығыстарының мәні, құрамы және сыныптамасы
Тақырып.6. Салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру.
6.1 Салықтар туралы түсінік және олардың әлеуметтік. экономикалық мәні мен функциялары
6.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесін ұйымдастыру
6.3 Салықтар алуды ұйымдастыру
6.4 Салықтың түрлеріне сипаттама
Тақырап.7. Мемлекеттік бюджет.
7.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен ролі және айырықша белгілері
7.2 Мемлекеттік бюджеттіңкірістері мен шығыстардыңқұрамы
7.3 Бюджет балансы. Бюджет тапшылығы
7.4 Бюджеттіңжүйесі және бюджет құрылысы
7.5 Бюджет процестерінің кезеңдері
7.6 Жергілікті қаржылардың мәні мен ролі
Тақырып.8. Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар.
8.1 Бюджеттен тыс қорлардың мәні
8.2 Қазақстан Республикасындағы бюджеттен тыс қорларды қолданудың ерекшеліктері
8.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры
Тақырып.9. Мемлекеттік кредит пен мемлекеттік борыш
9.1 Мемлекеттік кредиттің мәні
9.2 Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістері
9.3 Халықаралық мемлекеттік кредит
9.4 Мемлекеттік борыш және сыртқы мемлекекеттік борышты басқару, экономикалық салдары
4.БӨЛІМ. САҚТАНДЫРУ
Тақырып.10. Сақтандыру.
10.1 Сақтандырудың әлеуметтік.экономикалық мәні, оның іс.әрекет сфералары
10.2 Әлеуметтік және медициналық сақтандыру
10.3 Жұмыстан бос қалуға байланысты сақтандыру
10.3 Сақтандыру қызметін ұйымдастыру
5.БӨЛІМ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ҚАРЖЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Тақырып.11. Экономиканы мемлекет тарапынан қаржылық реттеу.
11.1 Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің жалпы сипаттамасы мен сыныптамасы
11.2 Макро экономикалық тепе.тендік жєне қаржы
11.3 Нарықтық тепе.тендікке салықтардың тигізетін єсері
Тақырып.12. Қаржы рыногы
12.1 Қаржы рыногы туралы ұғым
12.2 Бағалы қағаздар рыногы, оның мәні және негізгі белгілері. Бағалы қағаздардың түрлері
12.3 Бағалы қағаздардың эмиссиясы және айналысқа шығарылуы. Бағалы қағаздар рыногының қатысушылары
Тақырып.13. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы.
13.1 Сыртқы экономикалық қызметтің сипаттамасы мен оның даму бағыттары
13.2 Сыртқы экономикалық қызметті реттеудіңнысандары мен єдістері
13.3 Валюталық ресурстардыңқалыптасуы жєне оларды пайдалану
13.4 Мемлекеттіңтµлем балансы
Тақырып.14. Қаржы және инфляция.
14.1 Инфляция іс.әрекетінің факторлары
14.2 Инфляция және қаржының өзара байланысы мен іс. әрекеттері
14.3 Инфляцияның әлеуметтік.экономикалық салдарлары және инфляцияға қарсы саясат шаралары
Қаржы пәнінен тест сүрақтары
Глоссарий
Әдебиеттер
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сөзінен шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі болып табылады.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап" деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады. Олардың єрқайсысы өндірістің материалдық заттай факторларының айырмашылығы, олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін µлшеудің қажырлы еңбектің және жұмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар - ақша, баға, қаржы, еңбекақы, кредит және басқалары пайдаланылады.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап" деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады. Олардың єрқайсысы өндірістің материалдық заттай факторларының айырмашылығы, олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін µлшеудің қажырлы еңбектің және жұмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар - ақша, баға, қаржы, еңбекақы, кредит және басқалары пайдаланылады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
3. Қазақстан Республикасының Республикалық бюджет туралы заңы
4. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі туралы заңы
5. Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі туралы заңы
6. Қазақстан Республикасының Салық кодексі
7. Закон Республики Казахстан о заимствовании и управлении внешним долгом. – Алматы: 1997 ж.
8. Закон Республики Казахстан о некомерческих организациях
9. Закон Республики Казахстан о республиканском бюджете (на соответствующий год)
10. Закон Республики Казахстан о контроле за исполнениями республиканского и бюджетов.
11. Таможенный кодекс.
12. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
13. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической специальностей вузов.- Алматы, 2002.
14. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
15. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
16. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей, 2001.
17. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт развитие Казахстана, 2001.
18. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
19. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
20. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва. 2000.
21. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва: 2002.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
3. Қазақстан Республикасының Республикалық бюджет туралы заңы
4. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі туралы заңы
5. Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі туралы заңы
6. Қазақстан Республикасының Салық кодексі
7. Закон Республики Казахстан о заимствовании и управлении внешним долгом. – Алматы: 1997 ж.
8. Закон Республики Казахстан о некомерческих организациях
9. Закон Республики Казахстан о республиканском бюджете (на соответствующий год)
10. Закон Республики Казахстан о контроле за исполнениями республиканского и бюджетов.
11. Таможенный кодекс.
12. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
13. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической специальностей вузов.- Алматы, 2002.
14. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
15. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
16. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей, 2001.
17. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт развитие Казахстана, 2001.
18. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
19. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
20. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва. 2000.
21. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва: 2002.
1-БӨЛІМ. ҚАРЖЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Тақырып-1. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні, функциялары және
ролі
1. Қаржы ұғымы және оның мәні мен қажеттігі
2. Қаржының функциялары және ролі
3. Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы
4. Қаржы қатынастарынның обьектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен
қорлары
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сөзінен
шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық
арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары
мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды
қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық
категориялардың бірі болып табылады.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап"
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады.
Олардың єрқайсысы өндірістің материалдық заттай факторларының айырмашылығы,
олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті
ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен
өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін
µлшеудің қажырлы еңбектің және ж±мсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың
өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық
өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті
тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар - ақша,
баѓа, қаржы, еңбекақы, кредит және басқалары пайдаланылады.
Қаржы — ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
єрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша—бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің
еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы — жалпы ішкі өнім
мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша
қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге
және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Қаржы — бұл шаруашылық жургізуші субъектілерде және мемлекетте ақшалай
табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ±дайы
үлѓаймалы өндіріске, қоғамның єлеуметтік және басқа қажеттіліктерін
ќанаѓаттандыруѓа пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің ќ±нын және
ұлттық байлықтың бір бµлігін бµлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын
аќша қатынастары.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы және экономикалық,
заңдардың іс-єрекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан — тауар-ақша қатынастарының
болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Қаржының басты
арналымы — табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы ресурстарына деген
қажеттіліктерін қанағаттандырып отыру және бұл ресурстардың жүмсалуына
бақылау жасау. Қоғамдық қажеттіліктердің дамуы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қарамағында жасалатын ақша (қаржы) ресурстарының құрамы мен
құрылымының өзгеруіне жеткізеді.
1.2. Қаржының функциялары және ролі
Қаржының мәні іс-әрекет ететін механизмі және ролі оның
функцияларынан айқын кµрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен
қажеттігін ғана емес, сонымен бірге қаржының қоғамдық арналымын, яғни оның
функцияларын анықтауды да талап етеді.
Қазіргі уақытта қаржының екі функциясы орындалады: бµлу және бақылау.
Бөлгіштік қатынастардың ерекше сферасы ретінде қаржының ең алдымен
бөлгіштік функцияның көмегі арқылы кµрінеді. Тап осы функция арқылы
қаржының қоғамдық арналымы - шаруашылық жүргізудің әрбір субъектісін оған
қажет арнаулы мақсатты ақша қорлары нысанында пайдаланылатын қаржы
ресурстарымен қамтамасыз ету жүзеге асырылады.
Жалпы қоғамдық өнімнің құны, сонымен бірге ақша нысанында тұлғаланатын
ұлттық байлықтың бір бµлігі қаржының бөлгіштік функциясының іс-әрекетінің
объектілері болып табылады.
1.1сызба. Қаржы қажеттігінің факторлары
Қаржы қажеттігінің факторлары
Қарамағында мақсатты арналымның қорлары қалыптасатын ұдайы өндірістік
процестің қатысушылары болып табылатын заңды жєне жеке тұлғалар (мемлекет,
кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, азаматтар) қаржылық бµлуде
субъектілер болып келеді.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды бµлігі — ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бµлігін
(мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікті сату операцияларын
шығарып тастағанда) бµлу және қайта бµлу процесінде пайдаланған кезде
кµрінеді.
Қаржының бµлгіштік функциясының іс-әрекеті оның мәнінен: жиынтық
қоғамдық µнімді, ұлттық табысты және таза табысты бµлумен және қайта
бөлумен байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден; табыстар мен
қорланымдарды қалыптастырудан; ақша қорларын жасаудан туындайды.
Қоғамдық өнімді бµлу: алғашқы және қайта бөлу болып ажыратылады.
Алѓашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық µнімнің жалпы кµлемінен орнын
толтыру (өтеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)
шығарып тасталады және жаңадан жасалған құн — ұлттық табысты бөлудің
нєтижесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің) және халықтың алғашқы табыстары қалыптасады, олар бөлудің
және қайта бөлудің күрделі процестеріне ±шырайды, бұл процестерде маңызды
рөлді қаржы атқарады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты алғашқы бөлу кезінде
қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқты экономикалық категорияларымен
тығыз байланыста дамиды.
Қайта бөлу - салалық, аумақтық т±рғыдағы шаруашылық жүргізуші
субъектілер бойынша қоғамдық өнімді мүшелеудің сан алуан процесін қамтиды.
¦лттық табыс қорлану қоры мен тұтыну қорына ие болады. Бірінші жағдайда
қаражаттар өндірісті кеңейту үшін немесе материалдық сфера капиталынан,
єлеуметтік инфрақұрылымның өндірістік емес қорларынан болатын өндірістік
қорлардың (капиталдың) өсімі үшін, резервтер мен сақтық қорларын жасау үшін
пайдаланылады. Тұтыну қорын бүкіл халықтың оның ұдайы толықтырылуы үшін
пайдаланылатын түпкілікті табыстарын, єлеуметтік сфераның мекемелерін
ұстауға, ғылымға, мәдениетке, басқаруға, елдің қорѓанысына арналған
ресурстар құрайды.
Қаржы көмегімен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу екі әдіспен жүзеге
асырылады:
қаржылық - бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады;
несиелік - банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын ж±мылдыруды
және қайтарымдылық негізде кредиттер беруді білдіреді.
Коммерциялық есеп пен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға
байланысты болатын қаржының баќылау функциясын барлық ғылыми
тұжырымдамалардың µкілдері мойындайды. Қаржының бұл функциясы экономикалық
категория ретіндегі қаржыға тән ќасиет және қаржының не бірінші, не екінші
функциясымен бір мезгілде жүзеге асады. Бақылау функциясы мазмұнының
нақтылы көрінісі мемлекеттің қаржы саясатын жүргізетін қаржы органдары
қызметінің барысында іске асады.
Бақылау функциясы қаржылық бақылауда жалпы ішкі µнімді тиісті қорларға
бµлуге және оларды мақсатты арналым бойынша ж±мсауға бақылау жасауда
кµрінеді.
Қаржының бақылау функциясын жүзеге асырудың нысаны қаржылық
кµрсеткіштерді білдіретін қаржы аппараты болып табылады. Қаржының бақылау
функциясы қаржы органдарының сан қырлы қызметі арқылы жүзеге асырылады.
Қаржы жүйесі мен салық службасы қызметкерлері қаржылық бақылауды қаржыны
жоспарлау процесінде, бюджет жүйесінің кіріс және шығыс бµлігінің атқарылуы
кезінде жүзеге асырады.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай түрлерін ажыратады:
қаржылық-шаруашылық бақылау. Оны фирмалардың, кәсіпорындардың,
бірлестіктердің, министрліктер мен ведомствалардың қаржы органдары ақша
қорларын бµлу жолымен жүргізеді.
қаржылық-бюджеттік бақылау. Ол кєсіпорындар табысының (пайдасының) бір
бөлігін мемлекеттік бюджетке алу арқылы, сондай-ақ кәсіпорындар мен
құрылыстарды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады.
кредиттік-банктік бақылау. Ол фирмалар мен кәсіпорындарды несиелеу
арқылы жүргізіледі.
1.3. Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы
Қоғамдық өнімді бөлу процесі өте күрделі, м±ның барысында өндірісте
жасалған құн шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында, ал олардың
әрқайсысында мақсатты арналым бойынша бөлінеді. Қаржы құндық бөлу процесіне
қатыса отырып, баға, жалақы, кредит сияқты категориялармен өзара тығыз
байланыста болады және өзара іс-қимыл жасайды.
Баѓа – ж±ртқа мәлім, тауар құнының ақшалай тұлғалануы. Ол еңбек
өнімінің натуралдық-заттай нысанынан ақша нысанына көшуін және сатып алу-
сату актілерінің негізінде оның бір иеден басқасына қозғалысын ортақтастыра
отырып құндық бөліністің бастапқы категориясы ретінде көрінеді.
Ќаржы еңбекке ақы төлеумен тығыз байланысты. Бағаның ізінше қаржылық
бµлудің ішінде жалақы жұмыс істей бастайды. Қаржы жалақы қоры мен еңбекке
ақы тµлеудің басқа қорларының оқшаулануы үшін жағдайлар жасайды.
Ењбекке ақы төлеу тұтыну стадиясында, яғни тауарлар мен ќызметтерге
ақы тµлеу арқылы пайдаланылады. Бір мезгілде оның белгілі бір бөлігі
қаржылық әдістермен халықтың салықтарды, сақтандыру жөніндегі жарналарды
төлеуі түрінде; несиелік әдіспен — банктерге салынған салымдар, мемлекеттік
қарыздардың облигациялары түрінде; акцияларды және басқа бағалы қағаздарды
сатып алу, лотереялар өткізу жолымен жұмылдырылады.
Жалақы көмегімен v толық және т ішінара бµлінеді. Ќаржының көмегімен
қорлардың жиынтығы, ал жалақының көмегімен жалақы қоры мен сыйлықақы қоры
қалыптасады. Олар еңбекке ақы төлеу қорын құрайды. Жалақы — салық төлеудің
негізі. Жалақының көзі қаржы ресурстары болып табылады, ал жалақы қоры оны
үнемдеу кезінде өзі қаржы ресурстарының көзі бола бастайды.
Қоғамдық өнім құнын бµлуге кредит те қатысады. Әрі қайта бөлгіштік
процестер кредит қатынастарының сферасына жатады. Қаржы сияқты кредит
қатынастарында да шаруашылық жүргізуші субъектілерді, халықты, мемлекетті
±зақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелендіру мақсаттары үшін несиелік деп
аталатын ақша қорлары қалыптасып, пайдаланылады.
1.2 сызба Қоғамдық жүйедегі қатынастардың дәйектілігі (Бағыныңқылығы)
Кредиттің көмегімен қаржы ресурстары шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен халықтың (үй шаруашылығының) арасында қайта бөлінеді. Қаржы мен
кредиттің арасында кµптеген ортақ белгілер бар, бірақ негізгі бµлігі
өндірістік қорлардың (капиталдардың) толық айналымында екі категорияны
кеңінен пайдалану болып табылады.
Қаржы ресурстары ұдайы өндірістің және мемлекеттің шығындарын жабу үшін
қажет. Демек, қаржы ресурстары — бұл жалпы ішкі өнім қ±нының бір бөлігін,
aman айтқанда, ақша нысанындағы таза
1.4. Қаржы катынастарының объектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен корлары
табысты бөлу және қайта бөлу процесінде жасалынатын мемлекеттің, шаруашылық
жургізуші субъектілердің және халықтың қарамағындағы ақша қаражаттары, олар
±лѓаймалы ±дайы өндіріс пен басқа жалпымемлекеттік қажеттіліктерді
қамтамасыз етуге пайдаланылады.
Қаржы ресурстарында негізгі орынды таза табыс (пайда, қосылған құнға
салынатын салық,ақциздер, кеден төлемдері, қоғамдық мүдделерге төленетін
жарналар нысанындағы) және амортизациялық, аударымдар алады.
Қаржы ресурстарының қаржы қорларынан айырмашылығы бар. Қаржы қорлары -
қаржылық әдіспен қалыптастырылған, белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыруға пайдаланылатын мақсатты ақша қаражаттары, ал қаржы
ресурстары болса, ол мемлекеттің (оның органдары арқылы) және шаруашылық
жүргізуші субъектілердің табыстары мен түсімдері. Біріншіден, қаржы
ресурстары деп ақша қаражаттарының көздерін, шаруашылық органның немесе
шаруашылық жүргізуші субъектінің мұндай қаражаттарды жасау мүмкіндіктерін
түсінеді. Екіншіден, қаржы ресурстары — бұл қорлардағы, яғни ақша
қаражаттарының мақсатты босалқы қорларындағы қаражаттар, сондай-ақ мақсатты
белгілі бір бағыттылығы жоқ қорлар бойынша қалыптаспаған ақша қаражаттары.
"Қаржы ресурстары" ұғымындағы оның екі жағын ажырата білген жөн.
1. Шаруашылық жүргізу практикасында "қаржы ресурстарының" ұғымы деп
мемлекеттің, кәсіпорындардың қарамағындағы белгілі бір кезендегі барлық
ақша кірістері мен қорланымдардың жиынтығын, яғни ақша қорларын, кредит
ресурстарын, ақша резервтерін айтады.
2. Егер жиынтық µнімнің (c+v+m) материалдық-заттай және құндық
құрылымына, оның бµлінісіне және бұл процестегі орнына сүйенсек, онда қаржы
ресурстарының ұғымы басқаша көрінеді.
Қаржы ресурстарының кµздері қоғамдық өнім құнының барлық үш элементі:
"с", "v", "m ", болып табылады. Мысалы, өндірісті кеңейту үшін, "С"
элементін көбейту ұшін қосымша ресурстар тарту керек. "V" элементі
қызметкерлердің жеке (меншікті) табысы, әдеттегідей жалақысы бола отырып,
қаржы ресурстарының көзі ретінде үш бағытта көрінеді: салықтар (еңбекақыдан
төленетін); сақтық төлемдері (сыйақылар); басқадай төлемдер (ерікті
жарналар, арнаулы қорларға аударылатын жарналар және т.б сияқты).
"М"элементі табыс (пайда), өнімдер мен импортқа салынатын салықтар
нысанындағы қосымша өнім қаржы ресурстарының негізгі кµзі болып табылады.
Макродеңгейдегі қаржы ресурстарының негізгі т‰рлері болып табылады:
Халықаралық валюта қорының және басқа халықаралық ±йымдарының кредиттері,
Ұлттық банктің ішкі кредиттері; салықтар; бюджетке төленетін басқадай
төлемдер; бюджеттен тыс қорларға аударылатын аударымдар және өзгедей
түрлері.
Микродењгейдегі қаржы ресурстарының т‰рлеріне мыналар жатады:
шаруашылық жүргізуші субъектісінің таза табысы - пайдасы; амортизациялық
1.3 сызба Қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу
аударымдар; кредиттер; сақтық µтеулері; істен шыққан мүлікті сатудан түскен
түсім-ақша; орнықты пассивтер; құрылыста ішкі ресурстарды ж±мылдыру;
серіктестіктер мен кооперативтер мүшелерінің үлестік және басқа жарналары;
меншікті бағалы қағаздарды сатудан алынған табыстар; жоғарғы құрылымдардан
аударылған қаржы ресурстары; бюджет субсидиялары және басқадайлары.
Қаржы ресурстары орталықтандырылған және орталықтандырылмаған болып
бөлінеді.
Орталықтандырылған қаржы ресурстары бюджет және макродеңгейдегі ұдайы
µндірістің қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.
Мемлекет тарапынан болатын жеңілдікті несиелендіру.
Орталықтандырылмаѓан қаржы ресурстары шаруашылық жүргізуші субъектілерде
қалыптасады және өндірісті кеңейтуге, кәсіпорын қызметкерлерінің әлеуметтік-
мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланылады.
Қаржы ресурстарын босатып алудың мынадай жағдайлары болады:
айналым қаражаттарының айналымдылығын тездету;
µндірісті қысқарту;
тауар-материалдық құндылықтардың босалқы қорларын қысқарту;
материал сиымдылығын қысқарту;
меншікті қаражаттарды қарыз қаражаттарымен ауыстыру.
¤зін-µзі тексеру с±раќтары
1. Ақшалай төлеммен байланысты операциялар сипаты.
2. Қаржыны сипаттаушы белгілер
3. Қаржы анықтамасы
4. Алғашқы бөлудің сипаттамасы
5. Қайта бөлудің сипаттамасы
6. Жинақ қоры мен тұтыну қоры түсінігі
7. Қаржының бақылау функциясына сипаттамасы
8. Қаржылық бақылаудың қаржының бақылау функциясымен байланысы
Таќырып-2. Қаржы жүйесі және оны ±йымдастырудың қағидалары.
2.1 Ќаржы ж‰йесініњ ±ѓымы.
2.2 Жалпы мемлекеттіњ ќаржысы
2.3 Шаруашылыќ ж‰ргізуші субектісініњ ќаржысы
2.4 Халыќтыњ (‰й шаруашылыѓыныњ) ќаржысы
2.5 Ќаржы ж‰йесініњ сфералары мен ќаѓидалары
2.1 Ќаржы ж‰йесініњ ±ѓымы.
"Қаржы ж‰йесінің" ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы және нақтылана
түсуі болып табылады.
Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып,
пайдаланылатын қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды ±йымдастыратын
органдардың жиынтығын қамтиды.
Сонымен бірге жалпы институционалдық түрғыдан алғанда қаржы жүйесі бұл
қаржы мекемелерінің жиынтығы, ал экономикалық т±рғыдан — ол мемлекетте іс-
әрекет ететін бір-бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы
Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы
қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек
бір ғана буынмен — мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм
жағдайында батыстың кµптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде бүрынғы
КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын — мемлекеттік бюджет пен жергілікті
қаржылар құрады. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл
буындардың кµмегімен мемлекет µзінің саяси және экономикалық функцияларын
орындап отырды.
Қаржы жүйесі терминінің жоғарыда келтірілген анықтамасында қаржының
мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық-экономикалық процестегі орнын негіздей
отырып, қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі қойылған. Осы критерийге
сәйкес қаржы жүйесі мынадай үш бµлікті қамтиды:
қаржы қатынастарының жиынтығы;
ақша қорларының жиынтығы;
басқарудың қаржы аппараты.
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шаруашылық жүргізуші
субъектілер, салалар, аймақтар және жеке азаматтар арасында пайда болатын
экономикалық, ақша қатынастарыныњ жиынтығы қаржы қатынастарын құрайды.
Қаржы қатынастарының буындарына тєн болып келетін тиісті
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларының жиынтығы қаржы
ж‰йесінің екінші бөлігін қ±райды.
2.2 Жалпымемлекеттіњ ќаржысы
Мемлекеттің қаржысы — қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір
бөлігін бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекет пен оның шаруашылық
субъектілерінің қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен және
мемлекеттің қаражаттарын олардың жұмыс істеуімен байланысты шығындарға
жұмсаумен байланысты ақша қатынастары. Мемлекеттің қаржысы өзіне
мемлекеттік бюджетті, мемлекеттік бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттік
кредитті кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджет — экономиканы, єлеуметтік-мєдени мұқтаждарды,
қорѓаныс пен мемлекеттік басқарудың мұқтаждарын қаржыландыруға арналған
елдің орталықтандырылған қорын жасаумен және пайдаланумен байланысты ұлттық
табысты бөлу және қайта бөлу туралы мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен
пайда болатын ақша қатынастарымен көрінетін экономикалық категория.
Мемлекеттік бюджет орталық (Қазақстанда — республикалық) және жергілікті
бюджеттерді (облыстардың, қалалардың, аудандардың бюджеттерін) кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар — қорлардың ±йымдық дербестігі
негізінде кешенді пайдаланылатын бірқатар ќоғамдық қажеттіліктерді
қаржыландыру үшін тартылатын қаржы ресурстарын қайта бөлу мен пайдаланудың
айрықшалықты нысаны.
Ќалыптасу кµздері: арнаулы мақсатты салыќтар, ќарыздар, бюджеттен
берілген субсидиялар, ќосымша табыстар мен ‰немделген ќаржы ресурстары,
ерікті жарналар жєне ќайырымдылыќтар болып келеді.
Мемлекеттік кредит — мемлекеттік билік органдарының қарамағына уақытша
бос ақша қаражаттарын ж±мылдырумен байланысты мемлекеттің заңды және жеке
тұлғалармен, соның ішінде шетелдіктермен және оларды мемлекеттің шығыстарын
қаржыландыруға пайдаланумен байланысты пайда болатын кредит қатынастарының
жиынтығы.
2.3 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы
Материалдыќ µндіріс сферасыныњ шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілерініњ
ќаржысы ќаржылардыњ негізін ќ±райды.
Шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілер ќаржысыныњ ќ±рамына мыналар кіреді.
Материалдық өндірістің барлық кәсіпорындары және нарықтық экономика
жағдайында өзінің қызметін коммерциялық есеп негізінде жүзеге асыратын
өндірістік емес сфераның бір бөлігінің қаржысы. Коммерциялық есеп —
шаруашылықты жүргізу әдісі, оның мақсаты рентабелділік деңгейде шаруашылық
жүргізуді жалғастыруға жеткілікті ең аз шығындармен ең көп табыс алу болып
табылады.
Коммерциялық емес сфераның қаржысы. Коммерциялық емес қызмет белгілі
бір табыс алуды мақсат етпейді. Бұл сфераны қаржыландыру үшін
пайдаланылатын қаржы ресурстары.
Қаржы жүйесіндегі өндірістік емес сфера қаржысының орны мен рөлі оның
ұлттық табысты бөлу жєне пайдалану жөніндегі байланысымен айқындалады.
2.4 Халықтың (уй шаруашылығының) қаржысы
Ќаржы жүйесінің ерекше бµлігі болып табылады. Халық (азаматтар) µзінің
ақша қаражаттарымен жалпымемлекеттік қаржы жүйесімен және меншіктің барлық
нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің µндірістік және
өндірістік емес сфералармен қарым-қатынас жасайды. Бұл сан алуан қатынастар
халыққа еңбекке ақы төлеумен, жинақтаушы зейнетақы жүйесінен ақша
қаражаттарын төлеумен, материалдық және материалдық емес игіліктерді алумен
байланысты; басқа жағынан, халық өзінің ақшалай табысынан салық төлейді,
өндірістік және өндірістік емес сфералардың мемлекеттік және басқа
мекемелер мен ±йымдардың қызметін төлейді. Мұндай қатынастар айырбасқа
жататын сауда органдарында, рыноктарда, халыққа қызмет көрсететін
кәсіпорындар мен ұйымдарда (кµлік, байланыс, тұрмыстық сектор жене т.б.)
тұтыну тауарлары мен қызметтерді сатып алуға байланысты болатын ақша
қатынастарын қоспағанда, қаржы қатынастары болып табылады.
Сақтандыру - шаруашылық жүргізуші субъектілерге келтірілген мүмкін
болған зиянды немесе болған сақтық жағдайларының салдарына байланысты
отбасыларының кірістеріндегі ысыраптарды өтеуге арналған ақша жарналары
есебінен мақсатты сақтық қорларын құру туралы оның қатысушылары арасындағы
т±йық қайта бөлгіштік қатынастардың жиынтығы.
2.5 Ќаржы ж‰йесініњ сфералары мен ќаѓидалары
Қаржы қатынастарының нысандары мен ақша қорлары басқарылатын
материалдық объектіні құрайды. Басқарушы субъект қаржыны басқарудың
мемлекеттік жєне қоғамдық аппараттарының жүйесі — қаржы аппараты болып
келеді, бұл қаржы жүйесінің ‰шінші бөлігі болып табылады.
Бүгінде Қазақстанның қаржы жүйесінің құрамы қаржы қатынастарының
біршама дербес мына сфераларынан тұрады:
- мемлекеттің бюджет жүйесі;
- арнаулы бюджеттен тыс қорлар;
- мемлекеттік кредит;
- жергілікті қаржы;
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы;
- халықтың қаржысы.
Қаржы қатынастарының алғашқы үш бөлігі жалпымемлекеттік, яғни
орталықтандырылған қаржыларѓа жатады және макродеңгейдегі экономика мен
әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық ж‰ргізуші
субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаѓан қаржыларга жатады және
микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін
пайдаланылады.
Ќаржы ж‰йесін ќ±рудыњ негізіне мынадай ќаѓидалары бар:
1. Ќаржы ж‰йесін ±йымдастыруда централизм мен демократизмніњ ‰йлесуі.
Мемлекеттік ќаржы органдары тарапынан болатын орталыќтандырылѓан
басшылыќпен бір мезгілде жергілікті ќаржы органдарына жєне шаруашылыќ
ж‰ргізуші субектілерге кењ ќ±ќыќ пен дербестік берілген. Б±л ќаѓида
жергілікті ќаржы органдарыныњ тиісті жергілікті єкімшілікке жєне жоѓары
ќаржы органдарына екі жаќты баѓынышты ж‰йесін алдын ала айќындайды.
2. ¦лттыќ жєне аймаќтыќ м‰дделерді саќтау. Аймаќтарды дамытудыњ
єлеуметтік жаѓынан ќабылдауѓа болатын дењгейі сияќты б±л ќаѓиданыњ
талаптары ќаржы ќатынастарында ±лттыќ тењдікті ќамтамасыз етуге шаќырады.
Ќаржы ж‰йесін ќ±рудаѓы оныњ кµрінісі мемлекеттік ќаржы органдары ќ±рылымныњ
±лттыќ мемлекеттік жєне єкімшілік аймаќтыќ ќ±рылымына сай келеді.
3. Ќаржы ж‰йесі бірлігініњ ќаѓидалары. Орталыќ ќаржы органдары арќылы
мемлекеттіњ ж‰ргізіп отырѓан бірыњѓай маќсаттары мен алдын ала айќындалып
отырады. Ќаржыныњ барлыќ буындарын басќару бірыњѓай негізгі зањнамалыќ жєне
нормативтік актілерге негізделеді. Ќаржы ж‰йесініњ бірлігі ќаржы
ресурстарыныњ басты кµздерініњ ортаќтастыѓында, олардыњ ќозѓалысыныњ µзара
байланыстыѓында, ќажетті ќаржылыќ кµмек кµрсету ‰шін ќаражаттарды аймаќтар,
салалар арасында ќайта бµлуде болып отырады.
4.Ќаржы ж‰йесініњ жеке ќ±рамды элементтерініњ функциялдыќ арналымыныњ
ќаѓидасы. Ќаржыныњ єр буыны µз міндеттерін шешіп отыратындыѓынан кµрінеді.
Оѓан айрыќша ќаржы аппараты сєйкес келеді. Мемлекеттік бюджеттіњ
ресурстарын ќ±рып, пайдалану жµніндегі ж±мысты ±йымдастыруды республиканыњ
Ќаржы министрлігі мен Экономика жєне бюджеттік жоспарлау министрлігі ж‰зеге
асырады.
¤зін-µзі тексеру с±раќтары
1. Қаржы жүйесінің анықтамасы .
2. Қаржы жүйесінің сыныптаудың белгілері.
3. Мемлекеттік қаржы жүйесінің негізгі принциптері (қағидалары)
4. Қаржы жүйесін жетілдірудің бағыттары.
5. Орталықтандырылған қаржы
6. Орталықтандырылмаған қаржы
7. Қаржы жүйесінің сфералары
Тақырып-3. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
1. Қаржы саясатының ұғымы, міндеті, мақсаты және қағидалары
2. Қаржы механизмі, мазмұны және құрлымы
3. Қаржыны басќару: қағидалары және элементері
4. Қаржы аппараттары, оның құрылымы
5. Қаржылық жоспарлау, оның мазмүны, әдістері, ерекшеліктері,
қағидалары және кезеңдері
6. Қаржылық жоспарлаудың жүйесі және қаржылық көрсеткіштер
7. Қаржы қатынастарын құқықтық реттеу,нормалар, әдістер, актілері
8. Қаржылық бақылаудың ұғымы, қағидалары, міндеттері және сыныптамасы
(жіктелуі).
Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қамтиды. Саяси ықпал
жасаудың элементі болып табылатын қоғамдық қатынастардың сферасына қарай
экономикалық немесе әлеуметтік, мәдени немесе техникалық, қаржы немесе
кредит, ішкі немесе сыртқы саясат туралы айтады.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінін сызбасы
Қаржы саясаты - бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі. Ол
мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі болып табылады.
Қаржы саясаты өзіне бюджет, салық, ақша, кредит, баға және кеден
саясатын қамтиды. Өз кезегіндегі мемлекеттің қаржы саясаты тек оның
экономикалық және әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың құралы болып келеді,
яғни қосалқы рольді орындайды. Мемлекеттік саясаттың басқа да бағыттарын —
ұлттық, геосаясатты, әскери саясаттарды да ұмытуға болмайды. Осы бес
бағыттың жиынтығы мемлекеттік саясатты жүргізудің негізгі құралы болып
табылатын қаржы саясатын анықтайды.
Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі мемлекеттің қаржы саясатына
негізделеді. Қаржы саясатын жасауға биліктің заңнамалық және атқарушы
тармақтары қатысады. Қазақстан Республикасында оның конституциялық
ерекшеліктеріне қарай жалпы экономикалық саясат сияқты қаржы саясатын
жасаудағы басымдық Қазақстан Республикасының Президентіне жатады, ол жыл
сайынғы Жолдауында ағымдағы жылға және перспективаға арналған қаржы
саясатының басты бағыттарын анықтайды. Үкімет экономиканы дамытудың басты
бағыттарын жүзеге асыру және қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз
ету мақсатымен осы Жолдаудың шеңберінде іс-қимыл жасауы тиіс. Осыған орай
биліктің атқарушы тармағының бір бөлігі ретінде Үкімет қаржы саясатын іске
асыруға қажетті заңдардың жобаларын жасайды және оларды қарап, қабылдау
үшін Президентке тапсырады.
Мезгілінің ұзақтығына және шешілетін мәселердің сипатына қарай
мемлекеттің қаржы саясаты қаржы стратегиясы мен қаржы тактикасы болып
бөлінеді.
Қаржы стратегиясы экономикалық және әлеуметтік стратегиямен анықталып,
перспективаға есептелген және ipi ауқымды міндеттерді шешуді қарастыратын
қаржы саясатының ұзақ мерзімді курсы.
Қаржы тактикасы қаржы байланыстарын ұйымдастыруды дер кезінде өзгертіп
отыру, қаржы ресурстарын қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың нақтылы
кезеңінің мәселелерін шешуге бағытталған.
Қазіргі кезеңде қаржы саясатының көмегімен шешілетін басты міндеттер:
А) Елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері негізінде қаржы
ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын
қамтамасыз ету.
В) Қаржы ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық
шаруашылық секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды
белгілі бір мақсаттарға бағыттау.
Б) Экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті
қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.
Қазақстан жағдайында қаржы саясатының міндеті- экономиканы
экономикалық өсудің траекториясына көшіру, ұлттық шаруашылықтың құрылымын
одан әрі жетілдіру негізінде шаруашылық өмірді тұрақтандыру, кәсіпкерлік
қызметті дамыту, мемлекеттік биліктің үлесін оңтайландыра отырып, меншікті
реформалау, сыртқы экономикалық қызметті ұлғайтып, жандандыру, әлеуметтік
бағдарламаларды қаржыландыру жөнінде шаралар жасап, оларды қаржы механизмі
арқылы іске асыру болып табылады.
Қаржы саясатының мақсаты- қоғам дамуының аса манызды қажеттіліктерін
қанағаттандыруға қажет қаржы ресурстарын толық жұмылдыру. Осыған
байланысты қаржы саясаты кәсіпкерлік қызметті жандандыра түсуге қолайлы
жағдайлар жасауға шақырады.
Қаржы саясатын жүргізгенде оның мына қағидаларын жүзеге асырады.
1. қаржы қатынастарының жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;
2. қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындарында кірістер мен
шығыстардың теңгерімділігі;
3. қаржы резевтерін жасау (бюджет жүйесінде кірістердің шығыстардан
және салалық қаржыларда қаржы резевтерінің асып түсуі);
4. Мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы қаржы
ресурстарын оңтайлы бөлу;
3.2 Қаржы механизмі, мазмұны және құрлымы
Қаржы саясаты нақты шаруашылық өмірде қаржы механизмі арқылы іске
асырылады, ол қаржыны ұйымдастыру, жоспарлау және басқару түрлерінің,
нысандарының және әдістерінің жүйесі болып табылады.
Қаржы механизмінің құрылымы қоғамдық шаруашылықтың жеке бөлімдерінің
ерекшеліктеріне қарай және қаржы қатынастарының сфералары мен буындары
бөлінуінің негізінде қаржы механизмі шаруашылық жүргізуші субъектілердіц
қаржы механизмі, сондай-ақ мемлекет қаржысының механизмі болып бөлінеді.
Мемлекет қаржысының механизмі бюджеттік механизм мен бюджеттен тыс
ресурстар механизмі болып бөлінеді. Аумақтық бөлініске сәйкес
республиканың, биліктің жергілікті органдарының қаржы механизмі деп бөлуге
болады
Қаржы механизмінің қосалқы жүйесі (бөлігі) оның неғұрлым маңызды
қорғаушы күші болып табылады, олар: қаржылық жоспарлау, қаржы тұтқалары мен
ынталандырмалары, ұйымдық құрылым және қаржы жүйесінің құқықтық режімі,
қаржыны ұйымдастыру.
3.3 Қаржыны басќару: қағидалары және элементері
Қаржыны басқару — бұл қаржыны және шектесуші экономикалық және
әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау
процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне
жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығы. Ќаржыны
басқару — бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты. Ќаржы механизмі —
бұл мақсатқа жетудің құралы. Ќаржы саясаты — қаржыны басқарудың тиісті
процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Б±л орайда қажетті нәтижеге жету
үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістерімен тәсілдері пайдаланылады.
Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше тєсілдер мен
әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және санкциялардың
көмегімен жүзеге асырады.
3.1 сызба Қаржы механизмінің жүйесі
ҚАРЖЫ МЕХАНИЗМІ (ЖҮЙЕ)
ҚОСАЛҚЫ ЖҮЙЕЛЕР
ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ ҚАРЖЫ ТҰТҚАЛАР МЕН ҰЙЫМДЫҚ ҚҰРЫЛЫМ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ
ЫНТАЛАНДЫРМАЛАР РЕЖІМ
БЛОКТАР
Қаржы әдістері тұтқалары Құқықтық Нормативтік Ақпараттық
қамтамасыз қамтамасыз қамтамасыз ету
ету ету
Жоспарлау, Табыс (пайда), Құқықтық Компьютерлік
болжау, өзін-өзіамортизациялықактілер, Нүсқаулар, бағдарламалар,
қаржылындыру, аударламалар, заңдар, әдістемелік бухгалтерлік
инвестициялық қаржы жарғылыр, нүсқаулар есептеме,
бағдарламалар, санкциялары, Үкімет статистикалық
кредит беру, баға, жалдау каулылары, есептеме,
бағалы қағаздар ақысы, Қаржы оперативтік
шығару, салық дивиденттер, министрлігін есептеме.
салу, жолдау, пайыздық, ің,
сақтандыру, мөлшерлерме, Экономика
кепілдікті дисконт және
операциялар, бюджеттік
траст, жоспарлау
факторинг, министрлігін
лизинг, ің
трансферттер. бүйырықтары,
өкімдері,
хаттары
Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет
профицитінде, мемлекеттік борыштың азаюында, ұлттық валютаның беріктігінде,
ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық
мүдделерінің үйлесуінде (үштасуында) көрінетін қаржының тұрақтылығы мен
қаржының тәуелсіздігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың екі аспектісі бар: біріншіден, мемлекет қаржыны
оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны басқарудың тетігі, тұтқасы
ретінде пайдаланады және сөйтіп, қоғамдық µндірістің бүкіл процесіне ықпал
жасайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың объектісі, қаржы қатынастарының
нысандары, ақша қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі
басқарылады.
Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған:
Басқарудағы демократизм; қаржы мәселелеріне саяси тәсілдеме (көзқарас);
басқарудағы экономикалық және єкімшілік әдістердің оңтайлы үйлесуі;
басқарудың ғылымилығы; орталықтандырылған, салалық және аумақтық
басқарудағы келісушілік; басқарудағы жауапкершілік; шаруашылық шешімдерінің
сабақтастығы.
Қаржы қатынастарының әрбір сферасы мен әрбір буынында басқару
субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысандарын
пайдаланады. Мәселен қаржыны басқаруда мынадай бірнеше өзара байланысты
нақтылы функциялық элементтерге бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау),
ұйымдастыру, реттеу, бақылау.
3.4 Қаржы аппараттары, оның құрылымы
Қаржы басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесіңдегідей басқарудың
объектілері мен субъектілері болып бөлінеді. Объектілер ретіңде қаржы
қатынастарынан сан алуан түрлері бола алады, басқаруды жүзеге асыратын
ұйымдық құрылымдар субъектілер болып табылады. Қаржыны басқаруды жүзеге
асыратын барлық ұйымдық құрылымдардың жиынтығы қаржы аппараты деп аталады..
Қаржы қатынастарын олардың сфераларына сәйкес объектілердің екі тобын
бөледі: шаруашылық жүргізущі субъектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы.
Оларға басқарудың мына субъектілері сәйкес келеді; қаржы службалары
(шаруашылық жүргізуші субъектілердің бөлімдері), қаржы және салық
органдары.
Шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілердіњ ќаржысын басќаруды
министрліктердіњ, ведомствалардыњ, концерндердіњ, ассоциациялардыњ,
ќоѓамдардыњ, серіктестіктердіњ ќаржы департаменті мен бµлімдері, шаруашылыќ
ж‰ргізуші субъектілердіњ ќаржы бµлімдері мен ќаржы службалары ж‰зеге
асырады.
Қаржы бөлімінің құрылымы болжамды-талдамалық, есеп-қисап, шағым,
оперативтік-қаржылық жұмыстың бағыттарына негізделеді.
Қаржы-өтім бөлімдері бюджетпен, банктермен, жоғарғы ұйым-дармен есеп
айырысу жөніндегі, кассалық сияқты топтарға бөлінеді.
3.2 сызба Шаруашылық жүргізуші субьектісінің қаржысын басқару
Шаруашылық жүргізуші субьектісінің қаржы бөлімі
Жоспарлау-экономикаБанк және кассалық операциялар Еспеп айырысу бюросы
лық бюросы бюросы
ТОПТАР
Қаржылық-ОперативтікЭконо-мСаты п Жеткізуші-лермеКінәрат-тала
кредиттік-жоспарлау икалық алушылар-мен есепн есеп айырысу п тобы
жоспарлаужәне талдау айырысу бюросы
бақылау
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы службаларының маңызды
міндеттері мыналар болып табылады:
- табысты немесе пайданы өсірудің жолдарын іздестіру және
рентабелділікті арттыру;
- өндіріс, күрделі қаржылар, жаңа техниканы µндіру және басқа жоспарлы
шығындар жөніндегі тапсырмаларды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету;
мемлекеттік бюджет, банктер, жеткізушілер, жоғарғы ұйымдар алдындағы
қаржылық міндеттемелерді орындау;
- есеп айырысуларды ұйымдастыру;
- өндірістік капитал мен күрделі жүмсалымды тиімді пайдалануга
жәрдемдесу;
- қаржы ресурстарын дұрыс пайдалануды бақылау, айналым қаражаттарының
сақталымдылығы мен тездетілген айналымдылығын қамтамасыз ету және
басқалары.
Қаржыны оперативті басқаруға банк мекемелері қатысады. Екінші деңгей
банктері кәсіпорындар мен ұйымдарға есеп айырысу-кассалық қызмет көрсетуді
жүзеге асырады, ақшаға деген уақытша қажеттіліктерді несиелендіреді.
Мемлекеттің қаржысын басқару. Қаржыны басқару стратегиялық, яғни
қаржыны жалпы басқару және оперативтік басқару болып ажыратылады.
Стратегиялық басқару қаржы ресурстарын келешекте болжау арқылы анықтауда,
мақсатты бағдарламаларды және басқаны іске асыруға арналған қаржы
ресурстарының ауқымын белгілеуде кµрінеді. Оны дәстүр бойынша мемлекеттік
биліктің және басқарудың жоғарғы органдары — Президент аппараты, Парламент,
Үкімет, Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі
жүзеге асырады.
Ќазіргі уаќытта ќаржыны басќаруды жетілдіру- б±л процесте
автоматтандырылѓан ж‰йелерді жасап, оларды ќаржыны басќаруѓа өндіру мен
‰йлестіру негізінде ж‰ргізіліп отыр. Экономикалыќ-математикалыќ єдістер мен
электронды-есептеу техникасына негізделген басќарудыњ автоматтандырылѓан
ж‰йелері (БАЖ) ќаржыны жалпы басќарудыњ бір бµлігі болып табылады. Ќаржыны
басќарудыњ автоматтандырылѓан ж‰йесі деп - ќаржы ж‰йесін тиімді басќаруѓа
м‰мкіндік жасайтын есептеу жєне ±йымдыќ техниканыњ, байланыс ќ±ралдарыныњ
єкімшілік, экономикалыќ, математикалыќ єдістердіњ жиынтыѓын атайды.
3.5 Қаржылық жоспарлау, оның мазмұны, әдістері, ерекшеліктері, қағидалары
және кезеңдері.
Қаржылық жоспарлау мен болжау - бұл қаржы механизмінің қосалқы жүйесі,
саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік-
экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар экономиканың үйлесімді және
тепе-тењдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық
буындарының қызметін үйлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын
қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған.
Қаржылық жоспарлау — бұл қаржы жоспарларын (тапсырмаларын) әзірлеу,
қаралған мерзімде оларды орындау, белгіленген мақсаттарға жетуге
бағытталған процесі. Жоспарлау басқарудың элементі ретінде қаржы саясаты
құралдарының бірі болып табылады.
Жоспарлау:
1) экстенсивтілігімен (әлеуметтік-саяси және экономикалық
құбылыстардың кең шеңберін қамтиды);
қарқындылығымен (кәміл техника мен әдістерді қолдануды түсінеді);
тиімділігімен (қорытындысында қаржыны басқару қойған
міндеттерге жетудің қажеттілігін білдіреді) сипатталады.
Қаржылық жоспарлауда мына тәсілдемелер пайдаланылады:
а) автоматтық (өткен жылдың деректері келесі жылға көшіріледі.
Инфляция кезінде деректер инфляцияның коэффициенттеріне көбейтіледі. Бұл
әдіс ең қарапайым әдіс болып табылады және әдеттегідей уақыт жетіспеушілігі
кезінде пайдаланылады;
ә) статистикалық (өткен жылдардың шығыстарын қосып, өткен жылдардың
санына бөледі);
6) нөлдік база төсілдемесі (барлық айқындамалар қайта есептелуі тиіс
бұл әдіс нақтылы қажеттіліктерді есепке алады және оларды мүмкіндіктерімен
үйлестіріледі).
Қаржылық жоспарлаудың мазмұны ақшалай табыстар мен қорланымдарды
жасау, бµлу және қайта бөлуді экономикалық процестермен оңтайландырудың
күні бұрын анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және осының негізінде
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру
және пайдалану.
Қаржылық болжау мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын алдын ала
кµре білу, қаржы жоспарларының кµрсеткіштерін негіздеу (дәлелдеу).
Болжамдар орташа мерзімді (5-10 жыл) және ұзақ мерзімді (10 жылдан астам)
болуы мүмкін. Қаржылық болжау қаржы жоспарларын жасау стадияларынан б±рын
болады, қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне арналған қаржы саясатының
т±жырымын жасайды. Қаржылық болжаудың мақсаты — болжанған кезендегі қаржы
ресурстарының шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды қалыптастырудың
көздерін және пайдалануды анықтау болып табылады.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде сонымен бірге индикативтік,
яғни ұсынбалы (нусқамалық) жоспарлау пайдаланылады; Индикативтік жоспарлау
нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеуде және экономиканың стратегиялық
ұзақ мерзімді бағыттарын анықтауда маңызды орын алады, мұның процесінде
экономиканы ойдағыдай дамытудың бүкіл шегі анықталады.
Қазақстанда индикативтік жоспарлау 1993 жылдан бері қол-данылады. Оны
жасау барысында батыс Еуропа және Шығыс Азия елдерінің тәжірибелері негізге
алынып келеді. 1996 жылдан бері ағымдағы индикативті (жылдық) жоспарлау
негізінде мемлекеттік бюджетті жасау жұмыстары қалыптасты.
Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса манызды мына қағидаларға
негізделген:
1. орталықтандырылған және орталықтандырылмаған тәсілдемелердің
үйлесуі. Бұл қаржы жоспарларын жасағанда екі негіздің (бастаудың)
орталықтандырылған қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі)
бастаманы барынша дамытумен етене үштасуын білдіреді.
2. Бірлік қағидаты қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік
жоспарлаумен тығыз өзара байланысты және өзара тәуелділігінде
көрініп білінеді.
3. Жоспарлаудың үздіксіздік қағидаты перспективалық және жылдық
(ағымдағы ) қаржы жоспарларының тығыз үйлесуін шамалайды, бұған
перспективалық жоспарлаудың іс-қимылының мезгілін ұзартумен және
жылдық жоспарлаудың олардың міндеттерін нақтылаумен қол жеткізеді.
Қаржыны жоспарлау белгілі әдістердің көмегімен жүзеге асырылады,
олардың қатарына жататын ең маңыздылары мыналар:
1. Экстраполяция (немесе коэффициенттер) әдісі.
2. Нормативтік әдісі.
3. Математикалық, үлгілеу әдісі.
4. Баланстық әдіс
5. Сараптық баѓалаулар єдісі
Ќаржылыќ жоспарлауда тарихи мына ±йымдыќ ќаѓидаттар ќалыптасады:
ведомстволыќ, салалыќ, аумаќтыќ жєне предметтік-маќсатты.
Қаржы жоспарларың жасау негізінен үш кезеңнен тұрады: бірінші кезеңде
есеп беріліп отырылған мезгілдің қаржылық көрсеткіштердің орындалуына
экономикалық талдау жасалады. Қаржылық көрсеткіштерді талдау өндірістік
мәліметтермен өзара байланыста жүргізіледі. Мұның өзі қаражаттарды толық
жұмылдырудың себептерін ашуға, оларды пайдаланудың тиімділігі дәрежесін
анықтауға, ішкі шаруашылықтық резервтерді табуға мүмкіндік береді.
Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістер мен шығыстардың нақтылы
түрлерінің есеп-қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде сметадағы тапсырмалар және кірістердің баптары
үйлестіріліп, теңестіріледі.
3.6 Қаржы жоспарлаудың ж‰йесі және қаржылық көрсеткіштері.
Қаржылық жоспарлаудың негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және жалпы
мемлекеттің ақшалай табыстары (кірістері) мен қорланымдарын құрудың және
пайдаланудың жоспары болып табылады. Қаржы жоспары ұлттық шаруашылықтың
ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Экономикалық әдебиеттерде олар негізгі екі топқа бөлінеді: жиынтық
және бастапқы қаржы жоспарлары.
Жиынтық қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік қаржы ресурстарының
қозғалысын негіздейді, мемлекеттің қаржы жүйесі жүзеге асыратын қайта бөлу
процестерін белгілейді.
Жиынтық қаржы балансы деп орта мерзімді (бесжылдық) кезеңге арналған
дамудың жалпы мемлекеттік болжамының қаржылық бағдарламасын айтады. Оны
жасаумен Қаржы министрлігінің, Ұлттық банктің белсенді қатысуымен экономика
және бюджеттік жоспарлау министрлігі айналысады.
Баланстың кіріс бөлігі мыналарды көрсетеді: таза табыс, тұтынуға
салынатын салықтар (қосылған құнға салынатын салық, акциздер, кеден
баждары) амортизациялық аударымдар, сыртқы сауда операцияларынан түсетін
түсімдер, салықтар мен алымдар, қысқа мерзімді несилендірудің ресурстары,
ұзақ мерзімді несиелендірудің көздері.
Шығыстар бөлігінің аса маңызды көрсеткіштері: экономиканы дамытуға
жұмсалынатын шығыстар (күрделі жүмсалымдарды қаржыландыру, айналым
қаражаттарының өсіміне жұмсалатын шығындар, мемлекттік субвенциялар):
әлеуметтік мәдени шараларға жұмсалатын шығыстар, басқару мен қорғаныс
шығыстары, қысқы мерзімді кредит салымдарының және ұзақ мерзімді кредит
беруге арналған қаражаттардың өсімі.
Жиынтық қаржы жоспарлары тек қаржы жүйесінің буындары бойынша емес,
сонымен бірге қаржы ресурсары қозғалысының денгейі бойынша да: жалпы
мемлекеттік немесе жеке аймсақтардың (республикалық және жергілікті)
жоспарлары болып ажыратылады.
Салалық (ведомстволық) қаржы жоспарларының жүйесі материалдық өндіріс
салалары министрліктерінің (ведомстволарының) кірістері мен шыгыстарының
балансын, өндірістік емес салалар министрліктерінің (ведомстволарының)
шығындарының құрама сметаларын, қоғамдық ұйымдардың және т.б. қаржы
жоспарларын кіріктіреді.
Аумақтық қаржы жоспарларына мыналар жатады: аймақтардың жиынтык, қаржы
баланстары, жергілікті бюджеттер, тиісті аумақтағы қоғамдық ұйымдардың және
т.б. жоспарлары.
Мезгіліне қарай қаржылық жоспарлау жылдық, ортамерзімді (үшжылдық,
бесжылдык,) және перспективалық болып бөлінеді. Қазіргі кезде жоспарлардың
жоғарыда аталған барлық түрлері бір және бесжылдық мерзімге жасалынады.
Бастапќы ќаржы жоспарларыныњ саны жиынтыќ ќаржы жоспарларына ќараѓанда
едєуір кµп жєне нысаны мен мазм±ны єр т‰рлі. Б±л толып жатќан µзініњ
ќызметі, ±йымдастыру типі, басќару єдістері мен ќаржыландырылуы єр алуан
шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілердіњ, ведомстволардыњ ќаржы жоспары.
Бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің қаржы жоспарлары
смета деп аталады және негізінен олардың шығындары анықталады, ал
кірістердің қосымша көздері болған жағдайда шаруашылық қызмет бойынша
барлық түсімдер мен шығындарды негіздейтін кіріс-шығыс сметалары
жасалынады. Ұжымшарлар, кооперативтік ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер және
сақтық компаниялары қаржы жоспарларын, мемлекеттік биліктің органдары түрлі
деңгейлердегі бюджеттерді жасайды. Коммерциялық (шаруашылық) есепте жұмыс
істейтін кәсіпорындар мен ұйымдар қаржы жоспарларын бұрын кірістер мен
шығыстардыњ балансы түрінде жасайтын. Бұл жоспарлардың құрылымы негізінен
кәсіпорындар үшін де, сондай-ақ бірлестіктер үшін де бірдей болады. Олардың
кіріс бөлігінде табыстар мен қаражаттардың түсімі: шығыс бөлігінде осы
түсімдер есебінен жасалатын шығындар анықталатын..
Бизнес-жоспар - бұл кәсіпкерлік қызметтің техникалық-экономикалық
негізіне сайма-сай болатын құжат. Ол мемлекеттік кәсіпорындардың
экономикалық және әлеуметтік дамуының жоспарларына қарағанда жекеше
кәсіпорындар қатынастарының барлық жақтарын анағұрлым толық қамтиды. Бизнес-
жоспар өнімнің немесе қызметтер көрсетудің, ерекшеліктерін, олардың
бәсекелестік қабілетін, өтім рыногын бағалауды (рынок болжамы), маркетинг
стратегиясын, өндірістік, ұйымдық және зандық жоспарларды, тәуекелдікті
бағалауды және сақтандыруды сипаттайтын бөлімдерді қамтиды.
Қаржылық көрсеткіштер. Басқаруда және шаруашылық-қаржылық қызметті
жоспарлауда қаржылық көрсеткіштер — шаруашылық жүргізуші субъектілердің,
салалардың және жалпы ұлттық шаруашылықтың ақшалай табыстары мен
қорланымдарын жасаумен және пайдаланумен байланысты қызметтің түрлі
жақтарын сипаттайтын жоспардың, есептің немесе есеп-қисаптың мәліметтері
пайдалынылады. Олар абсолюттік және салыстырмалы мөлшерлерде тұлғаланады.
Қаржылық көрсеткіштер сан және сапа түрінде белгілі бір қаржы-экономикалық
категорияны, қосалқы категорияны, қаржы қатынастарының элементін
бейнелейді.
Шаруашылық жүргізуші төменгі буындарында, мысалы мынадай аса маңызды
абсолюттік каржылық көрсеткіштер қабылданады:
өнімді (жұмысты немесе қызметті) өткізуден түсетін табыс;
өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтердің) өзіндік құны;
жалпы табыс;
кезең шығысы;
негізгі қызметтен түсетін табыс (зиян);
табыс салығының сомасы (төленген);
таза табыс (немесе зиян).
Мыналар шаруашылық жүргізуші субъектілердің көлемдік көрсеткіштері
болып табылады:
инвестициялар көлемі;
жарғылық капиталдың мөлшері;
өндірістік және әлеуметтік даму қорларының (қолдану, тұтыну немесе
соларға ұқсас резервтік, валюта жөндеу қорларының) мөлшері;
жабдықтаушылармен, тұтынушылармен, банкпен, бюджетпен есеп айырысудың
көрсеткіштері (кредиторлық және дебиторлық берешектер);
төленген дивидендтердің, үлестердің мөлшері;
айналым қаражаттары көздерінің көлемі.
Мыналар салыстырмалы көрсеткіштер болып табылады:
табыстылықтың (рентабелділіктің) деңгейі;
акциялар бойынша табыстылық;
негізгі және айналым капиталдарын пайдаланудың көрсеткіштері (қор
қайтарымы, өнімнің қор сиымдылығы, негізгі құрал-жабдықтар айналымдылығының
коэффициенті, айналымның ұзақтығы);
өтімділіктің көрсеткіштері.
Айрықшалықты көрсеткіштер банк, сақтық қызметтерінде, зейнетақы және
басқа қорларда пайдаланылады.
Салық салу кезінде жиынтық жылдық табыс, жиынтық жылдық табыстан
шегерімдер, салық салынбайтын табыс, айналым және импорт сияқты және басқа
көрсеткіштер қолданылады.
Мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерде жалпы және жеке элементтер
(санаттар, сыныптар, қосалқы сыныптар, ерекшеліктер) бойынша шығыстардың
көрсеткіштері қолданылады.
Жиынтыќ қаржы көрсеткіштеріне бюджеттің кірістері мен шығыстарының,
сондай-ақ олардың жеке құрамдастарының көрсеткіштері мен олардың үлес
салмақтары; бюджеттер тапшылығының сомасы; мемлекеттік бюджет кірістерінің,
шығыстарының, тапшылығының ұлттық табысқа жалпы ішкі (ұлттық) өнімге
қатынасы (пайызбен) және басқалары жатады.
Ұлттық шаруашылык, деңгейіндегі қаржылық көрсеткіштер мемлекеттің
қаржы ресурстарының ауқымы мен құрылымын, мемлекеттік бюджет және басқа
қаржы жоспарлары арқылы олардың бөлінуін, экономиканың түрлі салаларының
рентабелділілігін және бюджетке төленетін табыстың үлесін сипаттайды.
Мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастырудың тиімділігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырып-1. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні, функциялары және
ролі
1. Қаржы ұғымы және оның мәні мен қажеттігі
2. Қаржының функциялары және ролі
3. Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы
4. Қаржы қатынастарынның обьектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен
қорлары
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сөзінен
шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық
арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары
мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды
қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық
категориялардың бірі болып табылады.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап"
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады.
Олардың єрқайсысы өндірістің материалдық заттай факторларының айырмашылығы,
олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті
ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен
өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін
µлшеудің қажырлы еңбектің және ж±мсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың
өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық
өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті
тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар - ақша,
баѓа, қаржы, еңбекақы, кредит және басқалары пайдаланылады.
Қаржы — ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
єрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша—бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің
еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы — жалпы ішкі өнім
мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша
қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге
және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Қаржы — бұл шаруашылық жургізуші субъектілерде және мемлекетте ақшалай
табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ±дайы
үлѓаймалы өндіріске, қоғамның єлеуметтік және басқа қажеттіліктерін
ќанаѓаттандыруѓа пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің ќ±нын және
ұлттық байлықтың бір бµлігін бµлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын
аќша қатынастары.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы және экономикалық,
заңдардың іс-єрекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан — тауар-ақша қатынастарының
болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Қаржының басты
арналымы — табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы ресурстарына деген
қажеттіліктерін қанағаттандырып отыру және бұл ресурстардың жүмсалуына
бақылау жасау. Қоғамдық қажеттіліктердің дамуы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қарамағында жасалатын ақша (қаржы) ресурстарының құрамы мен
құрылымының өзгеруіне жеткізеді.
1.2. Қаржының функциялары және ролі
Қаржының мәні іс-әрекет ететін механизмі және ролі оның
функцияларынан айқын кµрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен
қажеттігін ғана емес, сонымен бірге қаржының қоғамдық арналымын, яғни оның
функцияларын анықтауды да талап етеді.
Қазіргі уақытта қаржының екі функциясы орындалады: бµлу және бақылау.
Бөлгіштік қатынастардың ерекше сферасы ретінде қаржының ең алдымен
бөлгіштік функцияның көмегі арқылы кµрінеді. Тап осы функция арқылы
қаржының қоғамдық арналымы - шаруашылық жүргізудің әрбір субъектісін оған
қажет арнаулы мақсатты ақша қорлары нысанында пайдаланылатын қаржы
ресурстарымен қамтамасыз ету жүзеге асырылады.
Жалпы қоғамдық өнімнің құны, сонымен бірге ақша нысанында тұлғаланатын
ұлттық байлықтың бір бµлігі қаржының бөлгіштік функциясының іс-әрекетінің
объектілері болып табылады.
1.1сызба. Қаржы қажеттігінің факторлары
Қаржы қажеттігінің факторлары
Қарамағында мақсатты арналымның қорлары қалыптасатын ұдайы өндірістік
процестің қатысушылары болып табылатын заңды жєне жеке тұлғалар (мемлекет,
кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, азаматтар) қаржылық бµлуде
субъектілер болып келеді.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды бµлігі — ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бµлігін
(мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікті сату операцияларын
шығарып тастағанда) бµлу және қайта бµлу процесінде пайдаланған кезде
кµрінеді.
Қаржының бµлгіштік функциясының іс-әрекеті оның мәнінен: жиынтық
қоғамдық µнімді, ұлттық табысты және таза табысты бµлумен және қайта
бөлумен байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден; табыстар мен
қорланымдарды қалыптастырудан; ақша қорларын жасаудан туындайды.
Қоғамдық өнімді бµлу: алғашқы және қайта бөлу болып ажыратылады.
Алѓашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық µнімнің жалпы кµлемінен орнын
толтыру (өтеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)
шығарып тасталады және жаңадан жасалған құн — ұлттық табысты бөлудің
нєтижесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің) және халықтың алғашқы табыстары қалыптасады, олар бөлудің
және қайта бөлудің күрделі процестеріне ±шырайды, бұл процестерде маңызды
рөлді қаржы атқарады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты алғашқы бөлу кезінде
қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқты экономикалық категорияларымен
тығыз байланыста дамиды.
Қайта бөлу - салалық, аумақтық т±рғыдағы шаруашылық жүргізуші
субъектілер бойынша қоғамдық өнімді мүшелеудің сан алуан процесін қамтиды.
¦лттық табыс қорлану қоры мен тұтыну қорына ие болады. Бірінші жағдайда
қаражаттар өндірісті кеңейту үшін немесе материалдық сфера капиталынан,
єлеуметтік инфрақұрылымның өндірістік емес қорларынан болатын өндірістік
қорлардың (капиталдың) өсімі үшін, резервтер мен сақтық қорларын жасау үшін
пайдаланылады. Тұтыну қорын бүкіл халықтың оның ұдайы толықтырылуы үшін
пайдаланылатын түпкілікті табыстарын, єлеуметтік сфераның мекемелерін
ұстауға, ғылымға, мәдениетке, басқаруға, елдің қорѓанысына арналған
ресурстар құрайды.
Қаржы көмегімен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу екі әдіспен жүзеге
асырылады:
қаржылық - бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады;
несиелік - банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын ж±мылдыруды
және қайтарымдылық негізде кредиттер беруді білдіреді.
Коммерциялық есеп пен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға
байланысты болатын қаржының баќылау функциясын барлық ғылыми
тұжырымдамалардың µкілдері мойындайды. Қаржының бұл функциясы экономикалық
категория ретіндегі қаржыға тән ќасиет және қаржының не бірінші, не екінші
функциясымен бір мезгілде жүзеге асады. Бақылау функциясы мазмұнының
нақтылы көрінісі мемлекеттің қаржы саясатын жүргізетін қаржы органдары
қызметінің барысында іске асады.
Бақылау функциясы қаржылық бақылауда жалпы ішкі µнімді тиісті қорларға
бµлуге және оларды мақсатты арналым бойынша ж±мсауға бақылау жасауда
кµрінеді.
Қаржының бақылау функциясын жүзеге асырудың нысаны қаржылық
кµрсеткіштерді білдіретін қаржы аппараты болып табылады. Қаржының бақылау
функциясы қаржы органдарының сан қырлы қызметі арқылы жүзеге асырылады.
Қаржы жүйесі мен салық службасы қызметкерлері қаржылық бақылауды қаржыны
жоспарлау процесінде, бюджет жүйесінің кіріс және шығыс бµлігінің атқарылуы
кезінде жүзеге асырады.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай түрлерін ажыратады:
қаржылық-шаруашылық бақылау. Оны фирмалардың, кәсіпорындардың,
бірлестіктердің, министрліктер мен ведомствалардың қаржы органдары ақша
қорларын бµлу жолымен жүргізеді.
қаржылық-бюджеттік бақылау. Ол кєсіпорындар табысының (пайдасының) бір
бөлігін мемлекеттік бюджетке алу арқылы, сондай-ақ кәсіпорындар мен
құрылыстарды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады.
кредиттік-банктік бақылау. Ол фирмалар мен кәсіпорындарды несиелеу
арқылы жүргізіледі.
1.3. Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы
Қоғамдық өнімді бөлу процесі өте күрделі, м±ның барысында өндірісте
жасалған құн шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында, ал олардың
әрқайсысында мақсатты арналым бойынша бөлінеді. Қаржы құндық бөлу процесіне
қатыса отырып, баға, жалақы, кредит сияқты категориялармен өзара тығыз
байланыста болады және өзара іс-қимыл жасайды.
Баѓа – ж±ртқа мәлім, тауар құнының ақшалай тұлғалануы. Ол еңбек
өнімінің натуралдық-заттай нысанынан ақша нысанына көшуін және сатып алу-
сату актілерінің негізінде оның бір иеден басқасына қозғалысын ортақтастыра
отырып құндық бөліністің бастапқы категориясы ретінде көрінеді.
Ќаржы еңбекке ақы төлеумен тығыз байланысты. Бағаның ізінше қаржылық
бµлудің ішінде жалақы жұмыс істей бастайды. Қаржы жалақы қоры мен еңбекке
ақы тµлеудің басқа қорларының оқшаулануы үшін жағдайлар жасайды.
Ењбекке ақы төлеу тұтыну стадиясында, яғни тауарлар мен ќызметтерге
ақы тµлеу арқылы пайдаланылады. Бір мезгілде оның белгілі бір бөлігі
қаржылық әдістермен халықтың салықтарды, сақтандыру жөніндегі жарналарды
төлеуі түрінде; несиелік әдіспен — банктерге салынған салымдар, мемлекеттік
қарыздардың облигациялары түрінде; акцияларды және басқа бағалы қағаздарды
сатып алу, лотереялар өткізу жолымен жұмылдырылады.
Жалақы көмегімен v толық және т ішінара бµлінеді. Ќаржының көмегімен
қорлардың жиынтығы, ал жалақының көмегімен жалақы қоры мен сыйлықақы қоры
қалыптасады. Олар еңбекке ақы төлеу қорын құрайды. Жалақы — салық төлеудің
негізі. Жалақының көзі қаржы ресурстары болып табылады, ал жалақы қоры оны
үнемдеу кезінде өзі қаржы ресурстарының көзі бола бастайды.
Қоғамдық өнім құнын бµлуге кредит те қатысады. Әрі қайта бөлгіштік
процестер кредит қатынастарының сферасына жатады. Қаржы сияқты кредит
қатынастарында да шаруашылық жүргізуші субъектілерді, халықты, мемлекетті
±зақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелендіру мақсаттары үшін несиелік деп
аталатын ақша қорлары қалыптасып, пайдаланылады.
1.2 сызба Қоғамдық жүйедегі қатынастардың дәйектілігі (Бағыныңқылығы)
Кредиттің көмегімен қаржы ресурстары шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен халықтың (үй шаруашылығының) арасында қайта бөлінеді. Қаржы мен
кредиттің арасында кµптеген ортақ белгілер бар, бірақ негізгі бµлігі
өндірістік қорлардың (капиталдардың) толық айналымында екі категорияны
кеңінен пайдалану болып табылады.
Қаржы ресурстары ұдайы өндірістің және мемлекеттің шығындарын жабу үшін
қажет. Демек, қаржы ресурстары — бұл жалпы ішкі өнім қ±нының бір бөлігін,
aman айтқанда, ақша нысанындағы таза
1.4. Қаржы катынастарының объектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен корлары
табысты бөлу және қайта бөлу процесінде жасалынатын мемлекеттің, шаруашылық
жургізуші субъектілердің және халықтың қарамағындағы ақша қаражаттары, олар
±лѓаймалы ±дайы өндіріс пен басқа жалпымемлекеттік қажеттіліктерді
қамтамасыз етуге пайдаланылады.
Қаржы ресурстарында негізгі орынды таза табыс (пайда, қосылған құнға
салынатын салық,ақциздер, кеден төлемдері, қоғамдық мүдделерге төленетін
жарналар нысанындағы) және амортизациялық, аударымдар алады.
Қаржы ресурстарының қаржы қорларынан айырмашылығы бар. Қаржы қорлары -
қаржылық әдіспен қалыптастырылған, белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыруға пайдаланылатын мақсатты ақша қаражаттары, ал қаржы
ресурстары болса, ол мемлекеттің (оның органдары арқылы) және шаруашылық
жүргізуші субъектілердің табыстары мен түсімдері. Біріншіден, қаржы
ресурстары деп ақша қаражаттарының көздерін, шаруашылық органның немесе
шаруашылық жүргізуші субъектінің мұндай қаражаттарды жасау мүмкіндіктерін
түсінеді. Екіншіден, қаржы ресурстары — бұл қорлардағы, яғни ақша
қаражаттарының мақсатты босалқы қорларындағы қаражаттар, сондай-ақ мақсатты
белгілі бір бағыттылығы жоқ қорлар бойынша қалыптаспаған ақша қаражаттары.
"Қаржы ресурстары" ұғымындағы оның екі жағын ажырата білген жөн.
1. Шаруашылық жүргізу практикасында "қаржы ресурстарының" ұғымы деп
мемлекеттің, кәсіпорындардың қарамағындағы белгілі бір кезендегі барлық
ақша кірістері мен қорланымдардың жиынтығын, яғни ақша қорларын, кредит
ресурстарын, ақша резервтерін айтады.
2. Егер жиынтық µнімнің (c+v+m) материалдық-заттай және құндық
құрылымына, оның бµлінісіне және бұл процестегі орнына сүйенсек, онда қаржы
ресурстарының ұғымы басқаша көрінеді.
Қаржы ресурстарының кµздері қоғамдық өнім құнының барлық үш элементі:
"с", "v", "m ", болып табылады. Мысалы, өндірісті кеңейту үшін, "С"
элементін көбейту ұшін қосымша ресурстар тарту керек. "V" элементі
қызметкерлердің жеке (меншікті) табысы, әдеттегідей жалақысы бола отырып,
қаржы ресурстарының көзі ретінде үш бағытта көрінеді: салықтар (еңбекақыдан
төленетін); сақтық төлемдері (сыйақылар); басқадай төлемдер (ерікті
жарналар, арнаулы қорларға аударылатын жарналар және т.б сияқты).
"М"элементі табыс (пайда), өнімдер мен импортқа салынатын салықтар
нысанындағы қосымша өнім қаржы ресурстарының негізгі кµзі болып табылады.
Макродеңгейдегі қаржы ресурстарының негізгі т‰рлері болып табылады:
Халықаралық валюта қорының және басқа халықаралық ±йымдарының кредиттері,
Ұлттық банктің ішкі кредиттері; салықтар; бюджетке төленетін басқадай
төлемдер; бюджеттен тыс қорларға аударылатын аударымдар және өзгедей
түрлері.
Микродењгейдегі қаржы ресурстарының т‰рлеріне мыналар жатады:
шаруашылық жүргізуші субъектісінің таза табысы - пайдасы; амортизациялық
1.3 сызба Қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу
аударымдар; кредиттер; сақтық µтеулері; істен шыққан мүлікті сатудан түскен
түсім-ақша; орнықты пассивтер; құрылыста ішкі ресурстарды ж±мылдыру;
серіктестіктер мен кооперативтер мүшелерінің үлестік және басқа жарналары;
меншікті бағалы қағаздарды сатудан алынған табыстар; жоғарғы құрылымдардан
аударылған қаржы ресурстары; бюджет субсидиялары және басқадайлары.
Қаржы ресурстары орталықтандырылған және орталықтандырылмаған болып
бөлінеді.
Орталықтандырылған қаржы ресурстары бюджет және макродеңгейдегі ұдайы
µндірістің қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.
Мемлекет тарапынан болатын жеңілдікті несиелендіру.
Орталықтандырылмаѓан қаржы ресурстары шаруашылық жүргізуші субъектілерде
қалыптасады және өндірісті кеңейтуге, кәсіпорын қызметкерлерінің әлеуметтік-
мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланылады.
Қаржы ресурстарын босатып алудың мынадай жағдайлары болады:
айналым қаражаттарының айналымдылығын тездету;
µндірісті қысқарту;
тауар-материалдық құндылықтардың босалқы қорларын қысқарту;
материал сиымдылығын қысқарту;
меншікті қаражаттарды қарыз қаражаттарымен ауыстыру.
¤зін-µзі тексеру с±раќтары
1. Ақшалай төлеммен байланысты операциялар сипаты.
2. Қаржыны сипаттаушы белгілер
3. Қаржы анықтамасы
4. Алғашқы бөлудің сипаттамасы
5. Қайта бөлудің сипаттамасы
6. Жинақ қоры мен тұтыну қоры түсінігі
7. Қаржының бақылау функциясына сипаттамасы
8. Қаржылық бақылаудың қаржының бақылау функциясымен байланысы
Таќырып-2. Қаржы жүйесі және оны ±йымдастырудың қағидалары.
2.1 Ќаржы ж‰йесініњ ±ѓымы.
2.2 Жалпы мемлекеттіњ ќаржысы
2.3 Шаруашылыќ ж‰ргізуші субектісініњ ќаржысы
2.4 Халыќтыњ (‰й шаруашылыѓыныњ) ќаржысы
2.5 Ќаржы ж‰йесініњ сфералары мен ќаѓидалары
2.1 Ќаржы ж‰йесініњ ±ѓымы.
"Қаржы ж‰йесінің" ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы және нақтылана
түсуі болып табылады.
Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып,
пайдаланылатын қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды ±йымдастыратын
органдардың жиынтығын қамтиды.
Сонымен бірге жалпы институционалдық түрғыдан алғанда қаржы жүйесі бұл
қаржы мекемелерінің жиынтығы, ал экономикалық т±рғыдан — ол мемлекетте іс-
әрекет ететін бір-бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы
Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы
қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек
бір ғана буынмен — мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм
жағдайында батыстың кµптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде бүрынғы
КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын — мемлекеттік бюджет пен жергілікті
қаржылар құрады. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл
буындардың кµмегімен мемлекет µзінің саяси және экономикалық функцияларын
орындап отырды.
Қаржы жүйесі терминінің жоғарыда келтірілген анықтамасында қаржының
мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық-экономикалық процестегі орнын негіздей
отырып, қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі қойылған. Осы критерийге
сәйкес қаржы жүйесі мынадай үш бµлікті қамтиды:
қаржы қатынастарының жиынтығы;
ақша қорларының жиынтығы;
басқарудың қаржы аппараты.
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шаруашылық жүргізуші
субъектілер, салалар, аймақтар және жеке азаматтар арасында пайда болатын
экономикалық, ақша қатынастарыныњ жиынтығы қаржы қатынастарын құрайды.
Қаржы қатынастарының буындарына тєн болып келетін тиісті
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларының жиынтығы қаржы
ж‰йесінің екінші бөлігін қ±райды.
2.2 Жалпымемлекеттіњ ќаржысы
Мемлекеттің қаржысы — қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір
бөлігін бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекет пен оның шаруашылық
субъектілерінің қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен және
мемлекеттің қаражаттарын олардың жұмыс істеуімен байланысты шығындарға
жұмсаумен байланысты ақша қатынастары. Мемлекеттің қаржысы өзіне
мемлекеттік бюджетті, мемлекеттік бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттік
кредитті кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджет — экономиканы, єлеуметтік-мєдени мұқтаждарды,
қорѓаныс пен мемлекеттік басқарудың мұқтаждарын қаржыландыруға арналған
елдің орталықтандырылған қорын жасаумен және пайдаланумен байланысты ұлттық
табысты бөлу және қайта бөлу туралы мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен
пайда болатын ақша қатынастарымен көрінетін экономикалық категория.
Мемлекеттік бюджет орталық (Қазақстанда — республикалық) және жергілікті
бюджеттерді (облыстардың, қалалардың, аудандардың бюджеттерін) кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар — қорлардың ±йымдық дербестігі
негізінде кешенді пайдаланылатын бірқатар ќоғамдық қажеттіліктерді
қаржыландыру үшін тартылатын қаржы ресурстарын қайта бөлу мен пайдаланудың
айрықшалықты нысаны.
Ќалыптасу кµздері: арнаулы мақсатты салыќтар, ќарыздар, бюджеттен
берілген субсидиялар, ќосымша табыстар мен ‰немделген ќаржы ресурстары,
ерікті жарналар жєне ќайырымдылыќтар болып келеді.
Мемлекеттік кредит — мемлекеттік билік органдарының қарамағына уақытша
бос ақша қаражаттарын ж±мылдырумен байланысты мемлекеттің заңды және жеке
тұлғалармен, соның ішінде шетелдіктермен және оларды мемлекеттің шығыстарын
қаржыландыруға пайдаланумен байланысты пайда болатын кредит қатынастарының
жиынтығы.
2.3 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы
Материалдыќ µндіріс сферасыныњ шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілерініњ
ќаржысы ќаржылардыњ негізін ќ±райды.
Шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілер ќаржысыныњ ќ±рамына мыналар кіреді.
Материалдық өндірістің барлық кәсіпорындары және нарықтық экономика
жағдайында өзінің қызметін коммерциялық есеп негізінде жүзеге асыратын
өндірістік емес сфераның бір бөлігінің қаржысы. Коммерциялық есеп —
шаруашылықты жүргізу әдісі, оның мақсаты рентабелділік деңгейде шаруашылық
жүргізуді жалғастыруға жеткілікті ең аз шығындармен ең көп табыс алу болып
табылады.
Коммерциялық емес сфераның қаржысы. Коммерциялық емес қызмет белгілі
бір табыс алуды мақсат етпейді. Бұл сфераны қаржыландыру үшін
пайдаланылатын қаржы ресурстары.
Қаржы жүйесіндегі өндірістік емес сфера қаржысының орны мен рөлі оның
ұлттық табысты бөлу жєне пайдалану жөніндегі байланысымен айқындалады.
2.4 Халықтың (уй шаруашылығының) қаржысы
Ќаржы жүйесінің ерекше бµлігі болып табылады. Халық (азаматтар) µзінің
ақша қаражаттарымен жалпымемлекеттік қаржы жүйесімен және меншіктің барлық
нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің µндірістік және
өндірістік емес сфералармен қарым-қатынас жасайды. Бұл сан алуан қатынастар
халыққа еңбекке ақы төлеумен, жинақтаушы зейнетақы жүйесінен ақша
қаражаттарын төлеумен, материалдық және материалдық емес игіліктерді алумен
байланысты; басқа жағынан, халық өзінің ақшалай табысынан салық төлейді,
өндірістік және өндірістік емес сфералардың мемлекеттік және басқа
мекемелер мен ±йымдардың қызметін төлейді. Мұндай қатынастар айырбасқа
жататын сауда органдарында, рыноктарда, халыққа қызмет көрсететін
кәсіпорындар мен ұйымдарда (кµлік, байланыс, тұрмыстық сектор жене т.б.)
тұтыну тауарлары мен қызметтерді сатып алуға байланысты болатын ақша
қатынастарын қоспағанда, қаржы қатынастары болып табылады.
Сақтандыру - шаруашылық жүргізуші субъектілерге келтірілген мүмкін
болған зиянды немесе болған сақтық жағдайларының салдарына байланысты
отбасыларының кірістеріндегі ысыраптарды өтеуге арналған ақша жарналары
есебінен мақсатты сақтық қорларын құру туралы оның қатысушылары арасындағы
т±йық қайта бөлгіштік қатынастардың жиынтығы.
2.5 Ќаржы ж‰йесініњ сфералары мен ќаѓидалары
Қаржы қатынастарының нысандары мен ақша қорлары басқарылатын
материалдық объектіні құрайды. Басқарушы субъект қаржыны басқарудың
мемлекеттік жєне қоғамдық аппараттарының жүйесі — қаржы аппараты болып
келеді, бұл қаржы жүйесінің ‰шінші бөлігі болып табылады.
Бүгінде Қазақстанның қаржы жүйесінің құрамы қаржы қатынастарының
біршама дербес мына сфераларынан тұрады:
- мемлекеттің бюджет жүйесі;
- арнаулы бюджеттен тыс қорлар;
- мемлекеттік кредит;
- жергілікті қаржы;
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы;
- халықтың қаржысы.
Қаржы қатынастарының алғашқы үш бөлігі жалпымемлекеттік, яғни
орталықтандырылған қаржыларѓа жатады және макродеңгейдегі экономика мен
әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық ж‰ргізуші
субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаѓан қаржыларга жатады және
микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін
пайдаланылады.
Ќаржы ж‰йесін ќ±рудыњ негізіне мынадай ќаѓидалары бар:
1. Ќаржы ж‰йесін ±йымдастыруда централизм мен демократизмніњ ‰йлесуі.
Мемлекеттік ќаржы органдары тарапынан болатын орталыќтандырылѓан
басшылыќпен бір мезгілде жергілікті ќаржы органдарына жєне шаруашылыќ
ж‰ргізуші субектілерге кењ ќ±ќыќ пен дербестік берілген. Б±л ќаѓида
жергілікті ќаржы органдарыныњ тиісті жергілікті єкімшілікке жєне жоѓары
ќаржы органдарына екі жаќты баѓынышты ж‰йесін алдын ала айќындайды.
2. ¦лттыќ жєне аймаќтыќ м‰дделерді саќтау. Аймаќтарды дамытудыњ
єлеуметтік жаѓынан ќабылдауѓа болатын дењгейі сияќты б±л ќаѓиданыњ
талаптары ќаржы ќатынастарында ±лттыќ тењдікті ќамтамасыз етуге шаќырады.
Ќаржы ж‰йесін ќ±рудаѓы оныњ кµрінісі мемлекеттік ќаржы органдары ќ±рылымныњ
±лттыќ мемлекеттік жєне єкімшілік аймаќтыќ ќ±рылымына сай келеді.
3. Ќаржы ж‰йесі бірлігініњ ќаѓидалары. Орталыќ ќаржы органдары арќылы
мемлекеттіњ ж‰ргізіп отырѓан бірыњѓай маќсаттары мен алдын ала айќындалып
отырады. Ќаржыныњ барлыќ буындарын басќару бірыњѓай негізгі зањнамалыќ жєне
нормативтік актілерге негізделеді. Ќаржы ж‰йесініњ бірлігі ќаржы
ресурстарыныњ басты кµздерініњ ортаќтастыѓында, олардыњ ќозѓалысыныњ µзара
байланыстыѓында, ќажетті ќаржылыќ кµмек кµрсету ‰шін ќаражаттарды аймаќтар,
салалар арасында ќайта бµлуде болып отырады.
4.Ќаржы ж‰йесініњ жеке ќ±рамды элементтерініњ функциялдыќ арналымыныњ
ќаѓидасы. Ќаржыныњ єр буыны µз міндеттерін шешіп отыратындыѓынан кµрінеді.
Оѓан айрыќша ќаржы аппараты сєйкес келеді. Мемлекеттік бюджеттіњ
ресурстарын ќ±рып, пайдалану жµніндегі ж±мысты ±йымдастыруды республиканыњ
Ќаржы министрлігі мен Экономика жєне бюджеттік жоспарлау министрлігі ж‰зеге
асырады.
¤зін-µзі тексеру с±раќтары
1. Қаржы жүйесінің анықтамасы .
2. Қаржы жүйесінің сыныптаудың белгілері.
3. Мемлекеттік қаржы жүйесінің негізгі принциптері (қағидалары)
4. Қаржы жүйесін жетілдірудің бағыттары.
5. Орталықтандырылған қаржы
6. Орталықтандырылмаған қаржы
7. Қаржы жүйесінің сфералары
Тақырып-3. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
1. Қаржы саясатының ұғымы, міндеті, мақсаты және қағидалары
2. Қаржы механизмі, мазмұны және құрлымы
3. Қаржыны басќару: қағидалары және элементері
4. Қаржы аппараттары, оның құрылымы
5. Қаржылық жоспарлау, оның мазмүны, әдістері, ерекшеліктері,
қағидалары және кезеңдері
6. Қаржылық жоспарлаудың жүйесі және қаржылық көрсеткіштер
7. Қаржы қатынастарын құқықтық реттеу,нормалар, әдістер, актілері
8. Қаржылық бақылаудың ұғымы, қағидалары, міндеттері және сыныптамасы
(жіктелуі).
Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қамтиды. Саяси ықпал
жасаудың элементі болып табылатын қоғамдық қатынастардың сферасына қарай
экономикалық немесе әлеуметтік, мәдени немесе техникалық, қаржы немесе
кредит, ішкі немесе сыртқы саясат туралы айтады.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінін сызбасы
Қаржы саясаты - бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі. Ол
мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі болып табылады.
Қаржы саясаты өзіне бюджет, салық, ақша, кредит, баға және кеден
саясатын қамтиды. Өз кезегіндегі мемлекеттің қаржы саясаты тек оның
экономикалық және әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың құралы болып келеді,
яғни қосалқы рольді орындайды. Мемлекеттік саясаттың басқа да бағыттарын —
ұлттық, геосаясатты, әскери саясаттарды да ұмытуға болмайды. Осы бес
бағыттың жиынтығы мемлекеттік саясатты жүргізудің негізгі құралы болып
табылатын қаржы саясатын анықтайды.
Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі мемлекеттің қаржы саясатына
негізделеді. Қаржы саясатын жасауға биліктің заңнамалық және атқарушы
тармақтары қатысады. Қазақстан Республикасында оның конституциялық
ерекшеліктеріне қарай жалпы экономикалық саясат сияқты қаржы саясатын
жасаудағы басымдық Қазақстан Республикасының Президентіне жатады, ол жыл
сайынғы Жолдауында ағымдағы жылға және перспективаға арналған қаржы
саясатының басты бағыттарын анықтайды. Үкімет экономиканы дамытудың басты
бағыттарын жүзеге асыру және қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз
ету мақсатымен осы Жолдаудың шеңберінде іс-қимыл жасауы тиіс. Осыған орай
биліктің атқарушы тармағының бір бөлігі ретінде Үкімет қаржы саясатын іске
асыруға қажетті заңдардың жобаларын жасайды және оларды қарап, қабылдау
үшін Президентке тапсырады.
Мезгілінің ұзақтығына және шешілетін мәселердің сипатына қарай
мемлекеттің қаржы саясаты қаржы стратегиясы мен қаржы тактикасы болып
бөлінеді.
Қаржы стратегиясы экономикалық және әлеуметтік стратегиямен анықталып,
перспективаға есептелген және ipi ауқымды міндеттерді шешуді қарастыратын
қаржы саясатының ұзақ мерзімді курсы.
Қаржы тактикасы қаржы байланыстарын ұйымдастыруды дер кезінде өзгертіп
отыру, қаржы ресурстарын қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың нақтылы
кезеңінің мәселелерін шешуге бағытталған.
Қазіргі кезеңде қаржы саясатының көмегімен шешілетін басты міндеттер:
А) Елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері негізінде қаржы
ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын
қамтамасыз ету.
В) Қаржы ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық
шаруашылық секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды
белгілі бір мақсаттарға бағыттау.
Б) Экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті
қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.
Қазақстан жағдайында қаржы саясатының міндеті- экономиканы
экономикалық өсудің траекториясына көшіру, ұлттық шаруашылықтың құрылымын
одан әрі жетілдіру негізінде шаруашылық өмірді тұрақтандыру, кәсіпкерлік
қызметті дамыту, мемлекеттік биліктің үлесін оңтайландыра отырып, меншікті
реформалау, сыртқы экономикалық қызметті ұлғайтып, жандандыру, әлеуметтік
бағдарламаларды қаржыландыру жөнінде шаралар жасап, оларды қаржы механизмі
арқылы іске асыру болып табылады.
Қаржы саясатының мақсаты- қоғам дамуының аса манызды қажеттіліктерін
қанағаттандыруға қажет қаржы ресурстарын толық жұмылдыру. Осыған
байланысты қаржы саясаты кәсіпкерлік қызметті жандандыра түсуге қолайлы
жағдайлар жасауға шақырады.
Қаржы саясатын жүргізгенде оның мына қағидаларын жүзеге асырады.
1. қаржы қатынастарының жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;
2. қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындарында кірістер мен
шығыстардың теңгерімділігі;
3. қаржы резевтерін жасау (бюджет жүйесінде кірістердің шығыстардан
және салалық қаржыларда қаржы резевтерінің асып түсуі);
4. Мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы қаржы
ресурстарын оңтайлы бөлу;
3.2 Қаржы механизмі, мазмұны және құрлымы
Қаржы саясаты нақты шаруашылық өмірде қаржы механизмі арқылы іске
асырылады, ол қаржыны ұйымдастыру, жоспарлау және басқару түрлерінің,
нысандарының және әдістерінің жүйесі болып табылады.
Қаржы механизмінің құрылымы қоғамдық шаруашылықтың жеке бөлімдерінің
ерекшеліктеріне қарай және қаржы қатынастарының сфералары мен буындары
бөлінуінің негізінде қаржы механизмі шаруашылық жүргізуші субъектілердіц
қаржы механизмі, сондай-ақ мемлекет қаржысының механизмі болып бөлінеді.
Мемлекет қаржысының механизмі бюджеттік механизм мен бюджеттен тыс
ресурстар механизмі болып бөлінеді. Аумақтық бөлініске сәйкес
республиканың, биліктің жергілікті органдарының қаржы механизмі деп бөлуге
болады
Қаржы механизмінің қосалқы жүйесі (бөлігі) оның неғұрлым маңызды
қорғаушы күші болып табылады, олар: қаржылық жоспарлау, қаржы тұтқалары мен
ынталандырмалары, ұйымдық құрылым және қаржы жүйесінің құқықтық режімі,
қаржыны ұйымдастыру.
3.3 Қаржыны басќару: қағидалары және элементері
Қаржыны басқару — бұл қаржыны және шектесуші экономикалық және
әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау
процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне
жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығы. Ќаржыны
басқару — бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты. Ќаржы механизмі —
бұл мақсатқа жетудің құралы. Ќаржы саясаты — қаржыны басқарудың тиісті
процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Б±л орайда қажетті нәтижеге жету
үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістерімен тәсілдері пайдаланылады.
Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше тєсілдер мен
әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және санкциялардың
көмегімен жүзеге асырады.
3.1 сызба Қаржы механизмінің жүйесі
ҚАРЖЫ МЕХАНИЗМІ (ЖҮЙЕ)
ҚОСАЛҚЫ ЖҮЙЕЛЕР
ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ ҚАРЖЫ ТҰТҚАЛАР МЕН ҰЙЫМДЫҚ ҚҰРЫЛЫМ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ
ЫНТАЛАНДЫРМАЛАР РЕЖІМ
БЛОКТАР
Қаржы әдістері тұтқалары Құқықтық Нормативтік Ақпараттық
қамтамасыз қамтамасыз қамтамасыз ету
ету ету
Жоспарлау, Табыс (пайда), Құқықтық Компьютерлік
болжау, өзін-өзіамортизациялықактілер, Нүсқаулар, бағдарламалар,
қаржылындыру, аударламалар, заңдар, әдістемелік бухгалтерлік
инвестициялық қаржы жарғылыр, нүсқаулар есептеме,
бағдарламалар, санкциялары, Үкімет статистикалық
кредит беру, баға, жалдау каулылары, есептеме,
бағалы қағаздар ақысы, Қаржы оперативтік
шығару, салық дивиденттер, министрлігін есептеме.
салу, жолдау, пайыздық, ің,
сақтандыру, мөлшерлерме, Экономика
кепілдікті дисконт және
операциялар, бюджеттік
траст, жоспарлау
факторинг, министрлігін
лизинг, ің
трансферттер. бүйырықтары,
өкімдері,
хаттары
Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет
профицитінде, мемлекеттік борыштың азаюында, ұлттық валютаның беріктігінде,
ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық
мүдделерінің үйлесуінде (үштасуында) көрінетін қаржының тұрақтылығы мен
қаржының тәуелсіздігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың екі аспектісі бар: біріншіден, мемлекет қаржыны
оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны басқарудың тетігі, тұтқасы
ретінде пайдаланады және сөйтіп, қоғамдық µндірістің бүкіл процесіне ықпал
жасайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың объектісі, қаржы қатынастарының
нысандары, ақша қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі
басқарылады.
Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған:
Басқарудағы демократизм; қаржы мәселелеріне саяси тәсілдеме (көзқарас);
басқарудағы экономикалық және єкімшілік әдістердің оңтайлы үйлесуі;
басқарудың ғылымилығы; орталықтандырылған, салалық және аумақтық
басқарудағы келісушілік; басқарудағы жауапкершілік; шаруашылық шешімдерінің
сабақтастығы.
Қаржы қатынастарының әрбір сферасы мен әрбір буынында басқару
субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысандарын
пайдаланады. Мәселен қаржыны басқаруда мынадай бірнеше өзара байланысты
нақтылы функциялық элементтерге бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау),
ұйымдастыру, реттеу, бақылау.
3.4 Қаржы аппараттары, оның құрылымы
Қаржы басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесіңдегідей басқарудың
объектілері мен субъектілері болып бөлінеді. Объектілер ретіңде қаржы
қатынастарынан сан алуан түрлері бола алады, басқаруды жүзеге асыратын
ұйымдық құрылымдар субъектілер болып табылады. Қаржыны басқаруды жүзеге
асыратын барлық ұйымдық құрылымдардың жиынтығы қаржы аппараты деп аталады..
Қаржы қатынастарын олардың сфераларына сәйкес объектілердің екі тобын
бөледі: шаруашылық жүргізущі субъектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы.
Оларға басқарудың мына субъектілері сәйкес келеді; қаржы службалары
(шаруашылық жүргізуші субъектілердің бөлімдері), қаржы және салық
органдары.
Шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілердіњ ќаржысын басќаруды
министрліктердіњ, ведомствалардыњ, концерндердіњ, ассоциациялардыњ,
ќоѓамдардыњ, серіктестіктердіњ ќаржы департаменті мен бµлімдері, шаруашылыќ
ж‰ргізуші субъектілердіњ ќаржы бµлімдері мен ќаржы службалары ж‰зеге
асырады.
Қаржы бөлімінің құрылымы болжамды-талдамалық, есеп-қисап, шағым,
оперативтік-қаржылық жұмыстың бағыттарына негізделеді.
Қаржы-өтім бөлімдері бюджетпен, банктермен, жоғарғы ұйым-дармен есеп
айырысу жөніндегі, кассалық сияқты топтарға бөлінеді.
3.2 сызба Шаруашылық жүргізуші субьектісінің қаржысын басқару
Шаруашылық жүргізуші субьектісінің қаржы бөлімі
Жоспарлау-экономикаБанк және кассалық операциялар Еспеп айырысу бюросы
лық бюросы бюросы
ТОПТАР
Қаржылық-ОперативтікЭконо-мСаты п Жеткізуші-лермеКінәрат-тала
кредиттік-жоспарлау икалық алушылар-мен есепн есеп айырысу п тобы
жоспарлаужәне талдау айырысу бюросы
бақылау
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы службаларының маңызды
міндеттері мыналар болып табылады:
- табысты немесе пайданы өсірудің жолдарын іздестіру және
рентабелділікті арттыру;
- өндіріс, күрделі қаржылар, жаңа техниканы µндіру және басқа жоспарлы
шығындар жөніндегі тапсырмаларды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету;
мемлекеттік бюджет, банктер, жеткізушілер, жоғарғы ұйымдар алдындағы
қаржылық міндеттемелерді орындау;
- есеп айырысуларды ұйымдастыру;
- өндірістік капитал мен күрделі жүмсалымды тиімді пайдалануга
жәрдемдесу;
- қаржы ресурстарын дұрыс пайдалануды бақылау, айналым қаражаттарының
сақталымдылығы мен тездетілген айналымдылығын қамтамасыз ету және
басқалары.
Қаржыны оперативті басқаруға банк мекемелері қатысады. Екінші деңгей
банктері кәсіпорындар мен ұйымдарға есеп айырысу-кассалық қызмет көрсетуді
жүзеге асырады, ақшаға деген уақытша қажеттіліктерді несиелендіреді.
Мемлекеттің қаржысын басқару. Қаржыны басқару стратегиялық, яғни
қаржыны жалпы басқару және оперативтік басқару болып ажыратылады.
Стратегиялық басқару қаржы ресурстарын келешекте болжау арқылы анықтауда,
мақсатты бағдарламаларды және басқаны іске асыруға арналған қаржы
ресурстарының ауқымын белгілеуде кµрінеді. Оны дәстүр бойынша мемлекеттік
биліктің және басқарудың жоғарғы органдары — Президент аппараты, Парламент,
Үкімет, Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі
жүзеге асырады.
Ќазіргі уаќытта ќаржыны басќаруды жетілдіру- б±л процесте
автоматтандырылѓан ж‰йелерді жасап, оларды ќаржыны басќаруѓа өндіру мен
‰йлестіру негізінде ж‰ргізіліп отыр. Экономикалыќ-математикалыќ єдістер мен
электронды-есептеу техникасына негізделген басќарудыњ автоматтандырылѓан
ж‰йелері (БАЖ) ќаржыны жалпы басќарудыњ бір бµлігі болып табылады. Ќаржыны
басќарудыњ автоматтандырылѓан ж‰йесі деп - ќаржы ж‰йесін тиімді басќаруѓа
м‰мкіндік жасайтын есептеу жєне ±йымдыќ техниканыњ, байланыс ќ±ралдарыныњ
єкімшілік, экономикалыќ, математикалыќ єдістердіњ жиынтыѓын атайды.
3.5 Қаржылық жоспарлау, оның мазмұны, әдістері, ерекшеліктері, қағидалары
және кезеңдері.
Қаржылық жоспарлау мен болжау - бұл қаржы механизмінің қосалқы жүйесі,
саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік-
экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар экономиканың үйлесімді және
тепе-тењдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық
буындарының қызметін үйлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын
қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған.
Қаржылық жоспарлау — бұл қаржы жоспарларын (тапсырмаларын) әзірлеу,
қаралған мерзімде оларды орындау, белгіленген мақсаттарға жетуге
бағытталған процесі. Жоспарлау басқарудың элементі ретінде қаржы саясаты
құралдарының бірі болып табылады.
Жоспарлау:
1) экстенсивтілігімен (әлеуметтік-саяси және экономикалық
құбылыстардың кең шеңберін қамтиды);
қарқындылығымен (кәміл техника мен әдістерді қолдануды түсінеді);
тиімділігімен (қорытындысында қаржыны басқару қойған
міндеттерге жетудің қажеттілігін білдіреді) сипатталады.
Қаржылық жоспарлауда мына тәсілдемелер пайдаланылады:
а) автоматтық (өткен жылдың деректері келесі жылға көшіріледі.
Инфляция кезінде деректер инфляцияның коэффициенттеріне көбейтіледі. Бұл
әдіс ең қарапайым әдіс болып табылады және әдеттегідей уақыт жетіспеушілігі
кезінде пайдаланылады;
ә) статистикалық (өткен жылдардың шығыстарын қосып, өткен жылдардың
санына бөледі);
6) нөлдік база төсілдемесі (барлық айқындамалар қайта есептелуі тиіс
бұл әдіс нақтылы қажеттіліктерді есепке алады және оларды мүмкіндіктерімен
үйлестіріледі).
Қаржылық жоспарлаудың мазмұны ақшалай табыстар мен қорланымдарды
жасау, бµлу және қайта бөлуді экономикалық процестермен оңтайландырудың
күні бұрын анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және осының негізінде
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру
және пайдалану.
Қаржылық болжау мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын алдын ала
кµре білу, қаржы жоспарларының кµрсеткіштерін негіздеу (дәлелдеу).
Болжамдар орташа мерзімді (5-10 жыл) және ұзақ мерзімді (10 жылдан астам)
болуы мүмкін. Қаржылық болжау қаржы жоспарларын жасау стадияларынан б±рын
болады, қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне арналған қаржы саясатының
т±жырымын жасайды. Қаржылық болжаудың мақсаты — болжанған кезендегі қаржы
ресурстарының шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды қалыптастырудың
көздерін және пайдалануды анықтау болып табылады.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде сонымен бірге индикативтік,
яғни ұсынбалы (нусқамалық) жоспарлау пайдаланылады; Индикативтік жоспарлау
нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеуде және экономиканың стратегиялық
ұзақ мерзімді бағыттарын анықтауда маңызды орын алады, мұның процесінде
экономиканы ойдағыдай дамытудың бүкіл шегі анықталады.
Қазақстанда индикативтік жоспарлау 1993 жылдан бері қол-данылады. Оны
жасау барысында батыс Еуропа және Шығыс Азия елдерінің тәжірибелері негізге
алынып келеді. 1996 жылдан бері ағымдағы индикативті (жылдық) жоспарлау
негізінде мемлекеттік бюджетті жасау жұмыстары қалыптасты.
Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса манызды мына қағидаларға
негізделген:
1. орталықтандырылған және орталықтандырылмаған тәсілдемелердің
үйлесуі. Бұл қаржы жоспарларын жасағанда екі негіздің (бастаудың)
орталықтандырылған қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі)
бастаманы барынша дамытумен етене үштасуын білдіреді.
2. Бірлік қағидаты қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік
жоспарлаумен тығыз өзара байланысты және өзара тәуелділігінде
көрініп білінеді.
3. Жоспарлаудың үздіксіздік қағидаты перспективалық және жылдық
(ағымдағы ) қаржы жоспарларының тығыз үйлесуін шамалайды, бұған
перспективалық жоспарлаудың іс-қимылының мезгілін ұзартумен және
жылдық жоспарлаудың олардың міндеттерін нақтылаумен қол жеткізеді.
Қаржыны жоспарлау белгілі әдістердің көмегімен жүзеге асырылады,
олардың қатарына жататын ең маңыздылары мыналар:
1. Экстраполяция (немесе коэффициенттер) әдісі.
2. Нормативтік әдісі.
3. Математикалық, үлгілеу әдісі.
4. Баланстық әдіс
5. Сараптық баѓалаулар єдісі
Ќаржылыќ жоспарлауда тарихи мына ±йымдыќ ќаѓидаттар ќалыптасады:
ведомстволыќ, салалыќ, аумаќтыќ жєне предметтік-маќсатты.
Қаржы жоспарларың жасау негізінен үш кезеңнен тұрады: бірінші кезеңде
есеп беріліп отырылған мезгілдің қаржылық көрсеткіштердің орындалуына
экономикалық талдау жасалады. Қаржылық көрсеткіштерді талдау өндірістік
мәліметтермен өзара байланыста жүргізіледі. Мұның өзі қаражаттарды толық
жұмылдырудың себептерін ашуға, оларды пайдаланудың тиімділігі дәрежесін
анықтауға, ішкі шаруашылықтық резервтерді табуға мүмкіндік береді.
Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістер мен шығыстардың нақтылы
түрлерінің есеп-қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде сметадағы тапсырмалар және кірістердің баптары
үйлестіріліп, теңестіріледі.
3.6 Қаржы жоспарлаудың ж‰йесі және қаржылық көрсеткіштері.
Қаржылық жоспарлаудың негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және жалпы
мемлекеттің ақшалай табыстары (кірістері) мен қорланымдарын құрудың және
пайдаланудың жоспары болып табылады. Қаржы жоспары ұлттық шаруашылықтың
ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Экономикалық әдебиеттерде олар негізгі екі топқа бөлінеді: жиынтық
және бастапқы қаржы жоспарлары.
Жиынтық қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік қаржы ресурстарының
қозғалысын негіздейді, мемлекеттің қаржы жүйесі жүзеге асыратын қайта бөлу
процестерін белгілейді.
Жиынтық қаржы балансы деп орта мерзімді (бесжылдық) кезеңге арналған
дамудың жалпы мемлекеттік болжамының қаржылық бағдарламасын айтады. Оны
жасаумен Қаржы министрлігінің, Ұлттық банктің белсенді қатысуымен экономика
және бюджеттік жоспарлау министрлігі айналысады.
Баланстың кіріс бөлігі мыналарды көрсетеді: таза табыс, тұтынуға
салынатын салықтар (қосылған құнға салынатын салық, акциздер, кеден
баждары) амортизациялық аударымдар, сыртқы сауда операцияларынан түсетін
түсімдер, салықтар мен алымдар, қысқа мерзімді несилендірудің ресурстары,
ұзақ мерзімді несиелендірудің көздері.
Шығыстар бөлігінің аса маңызды көрсеткіштері: экономиканы дамытуға
жұмсалынатын шығыстар (күрделі жүмсалымдарды қаржыландыру, айналым
қаражаттарының өсіміне жұмсалатын шығындар, мемлекттік субвенциялар):
әлеуметтік мәдени шараларға жұмсалатын шығыстар, басқару мен қорғаныс
шығыстары, қысқы мерзімді кредит салымдарының және ұзақ мерзімді кредит
беруге арналған қаражаттардың өсімі.
Жиынтық қаржы жоспарлары тек қаржы жүйесінің буындары бойынша емес,
сонымен бірге қаржы ресурсары қозғалысының денгейі бойынша да: жалпы
мемлекеттік немесе жеке аймсақтардың (республикалық және жергілікті)
жоспарлары болып ажыратылады.
Салалық (ведомстволық) қаржы жоспарларының жүйесі материалдық өндіріс
салалары министрліктерінің (ведомстволарының) кірістері мен шыгыстарының
балансын, өндірістік емес салалар министрліктерінің (ведомстволарының)
шығындарының құрама сметаларын, қоғамдық ұйымдардың және т.б. қаржы
жоспарларын кіріктіреді.
Аумақтық қаржы жоспарларына мыналар жатады: аймақтардың жиынтык, қаржы
баланстары, жергілікті бюджеттер, тиісті аумақтағы қоғамдық ұйымдардың және
т.б. жоспарлары.
Мезгіліне қарай қаржылық жоспарлау жылдық, ортамерзімді (үшжылдық,
бесжылдык,) және перспективалық болып бөлінеді. Қазіргі кезде жоспарлардың
жоғарыда аталған барлық түрлері бір және бесжылдық мерзімге жасалынады.
Бастапќы ќаржы жоспарларыныњ саны жиынтыќ ќаржы жоспарларына ќараѓанда
едєуір кµп жєне нысаны мен мазм±ны єр т‰рлі. Б±л толып жатќан µзініњ
ќызметі, ±йымдастыру типі, басќару єдістері мен ќаржыландырылуы єр алуан
шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілердіњ, ведомстволардыњ ќаржы жоспары.
Бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің қаржы жоспарлары
смета деп аталады және негізінен олардың шығындары анықталады, ал
кірістердің қосымша көздері болған жағдайда шаруашылық қызмет бойынша
барлық түсімдер мен шығындарды негіздейтін кіріс-шығыс сметалары
жасалынады. Ұжымшарлар, кооперативтік ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер және
сақтық компаниялары қаржы жоспарларын, мемлекеттік биліктің органдары түрлі
деңгейлердегі бюджеттерді жасайды. Коммерциялық (шаруашылық) есепте жұмыс
істейтін кәсіпорындар мен ұйымдар қаржы жоспарларын бұрын кірістер мен
шығыстардыњ балансы түрінде жасайтын. Бұл жоспарлардың құрылымы негізінен
кәсіпорындар үшін де, сондай-ақ бірлестіктер үшін де бірдей болады. Олардың
кіріс бөлігінде табыстар мен қаражаттардың түсімі: шығыс бөлігінде осы
түсімдер есебінен жасалатын шығындар анықталатын..
Бизнес-жоспар - бұл кәсіпкерлік қызметтің техникалық-экономикалық
негізіне сайма-сай болатын құжат. Ол мемлекеттік кәсіпорындардың
экономикалық және әлеуметтік дамуының жоспарларына қарағанда жекеше
кәсіпорындар қатынастарының барлық жақтарын анағұрлым толық қамтиды. Бизнес-
жоспар өнімнің немесе қызметтер көрсетудің, ерекшеліктерін, олардың
бәсекелестік қабілетін, өтім рыногын бағалауды (рынок болжамы), маркетинг
стратегиясын, өндірістік, ұйымдық және зандық жоспарларды, тәуекелдікті
бағалауды және сақтандыруды сипаттайтын бөлімдерді қамтиды.
Қаржылық көрсеткіштер. Басқаруда және шаруашылық-қаржылық қызметті
жоспарлауда қаржылық көрсеткіштер — шаруашылық жүргізуші субъектілердің,
салалардың және жалпы ұлттық шаруашылықтың ақшалай табыстары мен
қорланымдарын жасаумен және пайдаланумен байланысты қызметтің түрлі
жақтарын сипаттайтын жоспардың, есептің немесе есеп-қисаптың мәліметтері
пайдалынылады. Олар абсолюттік және салыстырмалы мөлшерлерде тұлғаланады.
Қаржылық көрсеткіштер сан және сапа түрінде белгілі бір қаржы-экономикалық
категорияны, қосалқы категорияны, қаржы қатынастарының элементін
бейнелейді.
Шаруашылық жүргізуші төменгі буындарында, мысалы мынадай аса маңызды
абсолюттік каржылық көрсеткіштер қабылданады:
өнімді (жұмысты немесе қызметті) өткізуден түсетін табыс;
өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтердің) өзіндік құны;
жалпы табыс;
кезең шығысы;
негізгі қызметтен түсетін табыс (зиян);
табыс салығының сомасы (төленген);
таза табыс (немесе зиян).
Мыналар шаруашылық жүргізуші субъектілердің көлемдік көрсеткіштері
болып табылады:
инвестициялар көлемі;
жарғылық капиталдың мөлшері;
өндірістік және әлеуметтік даму қорларының (қолдану, тұтыну немесе
соларға ұқсас резервтік, валюта жөндеу қорларының) мөлшері;
жабдықтаушылармен, тұтынушылармен, банкпен, бюджетпен есеп айырысудың
көрсеткіштері (кредиторлық және дебиторлық берешектер);
төленген дивидендтердің, үлестердің мөлшері;
айналым қаражаттары көздерінің көлемі.
Мыналар салыстырмалы көрсеткіштер болып табылады:
табыстылықтың (рентабелділіктің) деңгейі;
акциялар бойынша табыстылық;
негізгі және айналым капиталдарын пайдаланудың көрсеткіштері (қор
қайтарымы, өнімнің қор сиымдылығы, негізгі құрал-жабдықтар айналымдылығының
коэффициенті, айналымның ұзақтығы);
өтімділіктің көрсеткіштері.
Айрықшалықты көрсеткіштер банк, сақтық қызметтерінде, зейнетақы және
басқа қорларда пайдаланылады.
Салық салу кезінде жиынтық жылдық табыс, жиынтық жылдық табыстан
шегерімдер, салық салынбайтын табыс, айналым және импорт сияқты және басқа
көрсеткіштер қолданылады.
Мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерде жалпы және жеке элементтер
(санаттар, сыныптар, қосалқы сыныптар, ерекшеліктер) бойынша шығыстардың
көрсеткіштері қолданылады.
Жиынтыќ қаржы көрсеткіштеріне бюджеттің кірістері мен шығыстарының,
сондай-ақ олардың жеке құрамдастарының көрсеткіштері мен олардың үлес
салмақтары; бюджеттер тапшылығының сомасы; мемлекеттік бюджет кірістерінің,
шығыстарының, тапшылығының ұлттық табысқа жалпы ішкі (ұлттық) өнімге
қатынасы (пайызбен) және басқалары жатады.
Ұлттық шаруашылык, деңгейіндегі қаржылық көрсеткіштер мемлекеттің
қаржы ресурстарының ауқымы мен құрылымын, мемлекеттік бюджет және басқа
қаржы жоспарлары арқылы олардың бөлінуін, экономиканың түрлі салаларының
рентабелділілігін және бюджетке төленетін табыстың үлесін сипаттайды.
Мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастырудың тиімділігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz