Отбасы жағдайында балалардың валеологиялық мәдениет негіздерін қалыптасуын қамтамасыз ететін педагогикалық жүйелер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Отбасы жағдайында балалардың валеологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми. теориялық негіздері
11 Өскелең жас ұрпақтың денсаулығын сақтау әлеуметтік педагогикалық проблема ретінде ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Отбасы тәрбиесінде балалардың денсаулығын сақтау мен валеологиялық мәдениет негіздерін қалыптастырудың алғы шарттары ... ... .12
2 Отбасындағы валеологиялық мәдениет қалыптастырудың жолдары
2.1 Валеологиялық мәдениет қалыптастырудағы педагог. психологтың ата. аналармен жұмысының жүйесі ... ... ..23
2.2 Отбасы тәрбиесінде балаларда валеологиялық мәдениетті қалыптастыруының әдіс. тәсілдері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ...63
1 Отбасы жағдайында балалардың валеологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми. теориялық негіздері
11 Өскелең жас ұрпақтың денсаулығын сақтау әлеуметтік педагогикалық проблема ретінде ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Отбасы тәрбиесінде балалардың денсаулығын сақтау мен валеологиялық мәдениет негіздерін қалыптастырудың алғы шарттары ... ... .12
2 Отбасындағы валеологиялық мәдениет қалыптастырудың жолдары
2.1 Валеологиялық мәдениет қалыптастырудағы педагог. психологтың ата. аналармен жұмысының жүйесі ... ... ..23
2.2 Отбасы тәрбиесінде балаларда валеологиялық мәдениетті қалыптастыруының әдіс. тәсілдері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ...63
Денсаулық – тіршілік пен бақыттың басты кепілі. Жеке тұлғаның биологиялық және әлеуметтік әлеуетінің мүмкіндіктерін қаншалықты толық жүзеге асыру оның денсаулығына байланысты. Жеке бастың денсаулығы әркімнің жауапкершілігінің, салауаттылығы мен саналығының көрсеткіші болса, жалпы халық денсаулығы – әр мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық, мәдени даму сатысы мен жетістіктерінің сипаттамасы.
Сондықтан да “Қазақстан-2050” мемлекеттік даму бағдарламасының ұзақ мерзімді стратегиясының негізгі бағыттарының бірі “Азаматтардың денсаулығын, білімін және әлеуметтік жағдайын жақсарту” деп аталып, онда салауатты өмір салтына ынталандыру, ана мен баланы қорғау, нашақорлық мен есірткі саудасымен күресу, темекі мен ішімдік тұтынудың алдын алу, тағамның сапасын жақсарту, қоршаған ортаның тазалығын сақтау мәселелерін қолға алуды тапсырады[ 1].
ҚР Үкіметінің 1999 жылы 30 маусымдағы № 905 қаулысымен бекітілген “Салауатты өмір салтының комплексті бағдарламасы” жұмыстарды төмендегі бағыттарды жүргізуді қарастырады:
- Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы білім беру саланың рөлін күшейту;
- Білім беру жүйесінің базистік оқу жоспарына валеология пәнін ендіру;
- Темекі, есірткі заттардан сақтандыруға арналған көп сатылы білім беру бағдарламасын ендіру;
- Адамның қорғаныш тапшылығы қоздырғышы жұқтырушы қорғаныш тапшылығы белгісі (ВИЧ/СПИД) індетінің алдын алу шаралары бағдарламасын ендіру.
Соңғы жылдары жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың денсаулығының күрт нашарлау тенденциясы, әсіресе йод жетіспеушілік, темір жетіспеушілік және жыныстық жолмен таралатын аурулар байқалуда.
Қазіргі кезде балалар денсаулығының жағдайына жасалған талдаулар, мектепке дейінгі және бастауыш сынып оқушыларының арасында дені сауларының үлесі елеулі түрде азайып отырғандығын көрсетеді[2].
Сондықтан да “Қазақстан-2050” мемлекеттік даму бағдарламасының ұзақ мерзімді стратегиясының негізгі бағыттарының бірі “Азаматтардың денсаулығын, білімін және әлеуметтік жағдайын жақсарту” деп аталып, онда салауатты өмір салтына ынталандыру, ана мен баланы қорғау, нашақорлық мен есірткі саудасымен күресу, темекі мен ішімдік тұтынудың алдын алу, тағамның сапасын жақсарту, қоршаған ортаның тазалығын сақтау мәселелерін қолға алуды тапсырады[ 1].
ҚР Үкіметінің 1999 жылы 30 маусымдағы № 905 қаулысымен бекітілген “Салауатты өмір салтының комплексті бағдарламасы” жұмыстарды төмендегі бағыттарды жүргізуді қарастырады:
- Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы білім беру саланың рөлін күшейту;
- Білім беру жүйесінің базистік оқу жоспарына валеология пәнін ендіру;
- Темекі, есірткі заттардан сақтандыруға арналған көп сатылы білім беру бағдарламасын ендіру;
- Адамның қорғаныш тапшылығы қоздырғышы жұқтырушы қорғаныш тапшылығы белгісі (ВИЧ/СПИД) індетінің алдын алу шаралары бағдарламасын ендіру.
Соңғы жылдары жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың денсаулығының күрт нашарлау тенденциясы, әсіресе йод жетіспеушілік, темір жетіспеушілік және жыныстық жолмен таралатын аурулар байқалуда.
Қазіргі кезде балалар денсаулығының жағдайына жасалған талдаулар, мектепке дейінгі және бастауыш сынып оқушыларының арасында дені сауларының үлесі елеулі түрде азайып отырғандығын көрсетеді[2].
1. Назарбаев Н.Ә « Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты .\Оңтүстік Қазақстан.ҚР Президенті Н.Ә Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы.2012.15 желтоқсан.
2. ҚР “Білім тұралы” заңы // Егеменді Қазақстан – 2007
3. Статистикалық жинақ-Алматы ,2005.440 б
4. Коменский Я.А. Избранные педагогические произведения.В 3-х т. //Под ред М.Ф Шабаевой.М.:Учпедгиз, -т3
5. Крупская Н.К. Мектепке дейінгі тәрбие туралы.А.,1988.
6. Макаренко А.С Педагогическая поэма. –М.: Педагогика ,1984.3т- 512с
7. Уалиханов. Ш. Шығармалар жинағы.- Алматы, 1961.5 –том.-89б.
8. Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары.\ құр Қалиев С.А.,1991.
9. Құнанбаев А. Қара сөз, поэмалар\\ құрастырған Серікбаев К.-Алматы, « Ел», 1992.- 272б.
10. ЖұмабаевМ. Педагогика .А., 1993.
11. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеулер мен өлеңдер. – Алматы: Ата мұра. 2003.-208б.
12. Аймауытов Ж. Психология.-Алматы, 1995.-235б.
13. Ахаев А.В., Колесникова Н.В. Валеологизация учебно-воспитательного процесса в общеобразовательной школе.- Алматы: Мектеп, 2002.- 48с
14. Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбесін беруде халықтың педагогика элементерін пайдалану: п.ғ.к. дәрежесін алу үшін дис. жұмыс - Алматы,1995
15. Қаплиева С. А. Эксперименттік мектепте денсаулық сақтау педагогикасының идеяларын дамыту // 12 жылдық білім – 2005- №5
16. ↑ Казначеев В. П., Шурин С. П., Михайлова Л. П. «Открытие № 122. Дистантные межклеточные взаимодействия в системе двух тканевых культур.» //«Открытия, изобретения, промышленные образцы, товарные знаки» — Офиц.бюл. Комитета по делам изобретений и открытий при Сов. Мин. СССР, 1973, № 19.
17. Фромм Э. Душа человека, ее способность к добру и злу = The Heart of Man, its genius for good and evil (1964) / Перевод В. А. Закса. — Москва: Жакыпов С.М., Управления познавательной деятельностью студентов в процесе обучения.-Алматы,2002.-117б
18. Лаптенок С.Д здоровый образ жизни как условие и цель учебно- воспттательного процесса .\ С.Д Лаптенок , 2005
19. Файнбург З. И. Методологические проблемы теории культуры: состояние и перспективы. //Диалектика культуры: сборник статей. — Куйбышев, 1982. с.17-21.
20. Сухомлинский А.В. Балаға жүрек жылыуы. Шығармалар толық жинағы-Алматы.1987.
21. Иван Петрович Павлов (Воспоминания учеников, под ред. и с предисловием Н. И. Лепорского), Воронеж, 1941 (есть библиография об И. П. Павлове
22. Крупская Н.К. Педагогическңие сочинения.-М.: Педагогика, 1978.4т.-71с.
23. Макаренко А.С.Ата-аналар кітабы.А.,1968.8 б
24. В.А.Сухомлинский:Ата- аналар педагогикасы.А ., 1983.102 б
25. Ушинский К.Д. Избранные сочинения.- М.:1954.-18т.-734.
26. А.С.Макаренко. Тәрбие туралы лекциялары. - Алматы, 1968.
27. В. А. Сухомлинский«Педагогика»1979 г.
28. Детская энциклопедия. М.: Педагогика, 1976. Т. 11. С. 289. А.Г. Алексин
29. Торндайк Э., Уотсон Дж.Б. Бихевиоризм. Принципы обучения, основанные на психологии. Психология как наука о поведении. М.: АСТ-ЛТД 1998г. 704 с.
30. . Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1973
31. А. Құнанбаев. Өлеңдер мен поэмалар. І-ІІ том – Алматы: Ғылым, 1977, 312-бет
32. Болтаев М. Н. Абу Али ибн Сина — великий мыслитель, ученый энциклопедист средневекового Востока — М.: Сампо, 2002. — 400 с. — ISBN 5-8071-0005-0
33. Базарный В. Ф. « Нервно-психическое утомление учащихся в традиционной школьной среде». Сергиев Посад, 1995
2. ҚР “Білім тұралы” заңы // Егеменді Қазақстан – 2007
3. Статистикалық жинақ-Алматы ,2005.440 б
4. Коменский Я.А. Избранные педагогические произведения.В 3-х т. //Под ред М.Ф Шабаевой.М.:Учпедгиз, -т3
5. Крупская Н.К. Мектепке дейінгі тәрбие туралы.А.,1988.
6. Макаренко А.С Педагогическая поэма. –М.: Педагогика ,1984.3т- 512с
7. Уалиханов. Ш. Шығармалар жинағы.- Алматы, 1961.5 –том.-89б.
8. Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары.\ құр Қалиев С.А.,1991.
9. Құнанбаев А. Қара сөз, поэмалар\\ құрастырған Серікбаев К.-Алматы, « Ел», 1992.- 272б.
10. ЖұмабаевМ. Педагогика .А., 1993.
11. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеулер мен өлеңдер. – Алматы: Ата мұра. 2003.-208б.
12. Аймауытов Ж. Психология.-Алматы, 1995.-235б.
13. Ахаев А.В., Колесникова Н.В. Валеологизация учебно-воспитательного процесса в общеобразовательной школе.- Алматы: Мектеп, 2002.- 48с
14. Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбесін беруде халықтың педагогика элементерін пайдалану: п.ғ.к. дәрежесін алу үшін дис. жұмыс - Алматы,1995
15. Қаплиева С. А. Эксперименттік мектепте денсаулық сақтау педагогикасының идеяларын дамыту // 12 жылдық білім – 2005- №5
16. ↑ Казначеев В. П., Шурин С. П., Михайлова Л. П. «Открытие № 122. Дистантные межклеточные взаимодействия в системе двух тканевых культур.» //«Открытия, изобретения, промышленные образцы, товарные знаки» — Офиц.бюл. Комитета по делам изобретений и открытий при Сов. Мин. СССР, 1973, № 19.
17. Фромм Э. Душа человека, ее способность к добру и злу = The Heart of Man, its genius for good and evil (1964) / Перевод В. А. Закса. — Москва: Жакыпов С.М., Управления познавательной деятельностью студентов в процесе обучения.-Алматы,2002.-117б
18. Лаптенок С.Д здоровый образ жизни как условие и цель учебно- воспттательного процесса .\ С.Д Лаптенок , 2005
19. Файнбург З. И. Методологические проблемы теории культуры: состояние и перспективы. //Диалектика культуры: сборник статей. — Куйбышев, 1982. с.17-21.
20. Сухомлинский А.В. Балаға жүрек жылыуы. Шығармалар толық жинағы-Алматы.1987.
21. Иван Петрович Павлов (Воспоминания учеников, под ред. и с предисловием Н. И. Лепорского), Воронеж, 1941 (есть библиография об И. П. Павлове
22. Крупская Н.К. Педагогическңие сочинения.-М.: Педагогика, 1978.4т.-71с.
23. Макаренко А.С.Ата-аналар кітабы.А.,1968.8 б
24. В.А.Сухомлинский:Ата- аналар педагогикасы.А ., 1983.102 б
25. Ушинский К.Д. Избранные сочинения.- М.:1954.-18т.-734.
26. А.С.Макаренко. Тәрбие туралы лекциялары. - Алматы, 1968.
27. В. А. Сухомлинский«Педагогика»1979 г.
28. Детская энциклопедия. М.: Педагогика, 1976. Т. 11. С. 289. А.Г. Алексин
29. Торндайк Э., Уотсон Дж.Б. Бихевиоризм. Принципы обучения, основанные на психологии. Психология как наука о поведении. М.: АСТ-ЛТД 1998г. 704 с.
30. . Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1973
31. А. Құнанбаев. Өлеңдер мен поэмалар. І-ІІ том – Алматы: Ғылым, 1977, 312-бет
32. Болтаев М. Н. Абу Али ибн Сина — великий мыслитель, ученый энциклопедист средневекового Востока — М.: Сампо, 2002. — 400 с. — ISBN 5-8071-0005-0
33. Базарный В. Ф. « Нервно-психическое утомление учащихся в традиционной школьной среде». Сергиев Посад, 1995
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Отбасы жағдайында балалардың валеологиялық мәдениетін қалыптастырудың
ғылыми- теориялық негіздері
1. Өскелең жас ұрпақтың денсаулығын сақтау әлеуметтік педагогикалық
проблема
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..6
1.2 Отбасы тәрбиесінде балалардың денсаулығын сақтау мен валеологиялық
мәдениет негіздерін қалыптастырудың алғы шарттары ... ... .12
2 Отбасындағы валеологиялық мәдениет қалыптастырудың жолдары
2.1 Валеологиялық мәдениет қалыптастырудағы педагог- психологтың ата-
аналармен жұмысының жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Отбасы тәрбиесінде балаларда валеологиялық мәдениетті
қалыптастыруының әдіс- тәсілдері мен
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Денсаулық – тіршілік пен бақыттың басты
кепілі. Жеке тұлғаның биологиялық және әлеуметтік әлеуетінің мүмкіндіктерін
қаншалықты толық жүзеге асыру оның денсаулығына байланысты. Жеке бастың
денсаулығы әркімнің жауапкершілігінің, салауаттылығы мен саналығының
көрсеткіші болса, жалпы халық денсаулығы – әр мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық, мәдени даму сатысы мен жетістіктерінің сипаттамасы.
Сондықтан да “Қазақстан-2050” мемлекеттік даму бағдарламасының ұзақ
мерзімді стратегиясының негізгі бағыттарының бірі “Азаматтардың
денсаулығын, білімін және әлеуметтік жағдайын жақсарту” деп аталып, онда
салауатты өмір салтына ынталандыру, ана мен баланы қорғау, нашақорлық мен
есірткі саудасымен күресу, темекі мен ішімдік тұтынудың алдын алу, тағамның
сапасын жақсарту, қоршаған ортаның тазалығын сақтау мәселелерін қолға алуды
тапсырады[ 1].
ҚР Үкіметінің 1999 жылы 30 маусымдағы № 905 қаулысымен бекітілген
“Салауатты өмір салтының комплексті бағдарламасы” жұмыстарды төмендегі
бағыттарды жүргізуді қарастырады:
- Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы білім беру
саланың рөлін күшейту;
- Білім беру жүйесінің базистік оқу жоспарына валеология пәнін ендіру;
- Темекі, есірткі заттардан сақтандыруға арналған көп сатылы білім
беру бағдарламасын ендіру;
- Адамның қорғаныш тапшылығы қоздырғышы жұқтырушы қорғаныш тапшылығы
белгісі (ВИЧСПИД) індетінің алдын алу шаралары бағдарламасын
ендіру.
Соңғы жылдары жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың
денсаулығының күрт нашарлау тенденциясы, әсіресе йод жетіспеушілік,
темір жетіспеушілік және жыныстық жолмен таралатын аурулар
байқалуда.
Қазіргі кезде балалар денсаулығының жағдайына жасалған талдаулар,
мектепке дейінгі және бастауыш сынып оқушыларының арасында дені сауларының
үлесі елеулі түрде азайып отырғандығын көрсетеді[2].
Бірінші сыныптағы балалардың 20-25 % ғана денсаулықтары жақсы деп
санауға болады. Әрбір бесінші оқушының созылмалы сырқаты бар, мектеп
оқушыларының тең жартысында функционалдық ауытқушылық байқалады, бірінші
орында асқазан- ішек аурулары тұрса, екінші орындарда- тыныс органдары,
үшінші орында – жүйке және жүрек қантамырлар аурулары, одан әрі қарай
балалардың без аурулары, аллергиялық және т. б. патологиялық аурулардың 15%
дан астамында салмақ тапшылығы бар, әрбір 20-шы баланың бой өсуі төмендегі
дәрежеде, ал олардың 35 %–нің салмағы артық, 30 – дан астам баланың тісі
шіріген, әрбір 1000 баланың 30-дан 70 % ға дейінгісінің көзі нашар көреді.
Осыған байланысты жүргізілген валеологиялық зерттеулер оқушылар
денсаулығының нашарлауының екі негізгі себебін анықтады. Онын бірі,
оқушының қызығушылығының ескерілмей құрылған оқу процесі. Бұл қайшылық
салдарынан оқушыларда психологиялық шаршап-шалдығу пайда болады, ол
соматикалық ауруларды тудырады. Оқушының сабаққа деген қызығушылығы
төмендеп, белсенділігі жойылады, дамуы баяулап, жағымсыз әдеттер пайда бола
бастайды [3].
Екінші себеп мектептегі білім жүйесінің кемшілігі ретінде оқушылар
денсаулығын күтуді білмейді. Бүгінгі күні мектеп валеологиялық білім беру
мен оқушыларда салауатты өмір салтын қалыптастыру міндеттерін толық
деңгейде жүзеге асыра алмай отыр.
Сондықтан да қазіргі мектеп еркін тұлғаны қалыптастыру технологияларын,
оқуға қызығушылығын арттыру методологиясын қажет етеді. Білім берудің
маңызды міндеттерін жүзеге асыруда оқушы қызығушылығы мен сұранысы
ескерілуі.
Оқушының психологиялық дамуын ескере отырып, білім берудің мазмұны мен
құрылымы қайта қаралуы қажет. Оқушының іс-әрекеті оның санасына, қоршаған
ортамен қатынасына, оның ішкі және сыртқы өміріне, оның жалпы дамуын
анықтайды. Осы айтылған теориялық негіздерге сүйене отырып, өзін-өзі үнемі
дамытып отыратын тұлғаны қалыптастыратын білім беру мекемесінің моделін
құруға мүмкіндік бар деп қорытынды жасауға негіз болды.
Жас ұрпақтың денсаулығын сақтау мәселесі қай заманда болмасын
ойшылардың, ағартушылардың, ғалым-педагогтардың назарынан тыс қалмағандығы
белгілі.
Классикалық педагогтардың өкілдері Я. А. Коменский , Н. К. Крупская ,
А. С. Макаренконың еңбектерінің негізгі өзегі дені сау азаматты тәрбиелеу
болып табылады. Қазақ ағартушылары Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин,
АҚұнанбаев, М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов т. б. өздерінің саяси-
қоғамдық, ғылыми және әдеби еңбектерінде балалар мен жастардың
салауаттылығы туралы пікірлер айтып, ғылыми құндылығы жоғары мұралар
қалдырған [4,5,6,7,8,9,10,11,12]
Бүгінгі таңда Қазақстанда оқушылардың денсаулығын сақтау мен нығайту,
салауатты өмір салтын негіздерін қалыптастыру мәселелері А. В. Ахаев, Б. А.
Тойлыбаев, А. Каплиева, Ж. Ембергенова, Д. Ақбердиева және т. б. зерттеу
еңбектерінде қарастырылып, тың нәтижелер алынғандығы белгілі.[13,14,15]
Дегенмен, жоғарыда айтылған еңбектерде мектеп оқушыларында салауатты
өмір салтын қалыптастыруына қатысты зерттеулердің болғандығына және бұл
мәселенің маныздылығына қарамастан, бастауыш мектептен бастап оқушыларда
валеологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыруды нәтижелі етуде әлі де
шешілмеген мәселелер бар екендігі анық.
Осыған орай біз дипломдық жұмыстың тақырыбы “Сыныптан тыс жұмыстар
арқылы бастауыш мектеп оқушыларында валеологиялық мәдениет негіздерін
қалыптастыру” деп анықталды.
Зерттеу мақсаты: Отбасы жағдайында балалардың валеологиялық мәдениет
негіздерін қалыптасуын қамтамасыз ететін педагогикалық жүйелерді теориялық
тұрғыдан негіздеу және оның тиімділігін іс-тәжірибе арқылы тексеру.
Зерттеу нысаны: Балалардың валеологиялық мәдениетінің қалыптасуы
Зерттеу пәні: Отбасы жағдайында валеологиялық мәдениет негіздерін
қалыптастыру үрдісі
Зерттеу міндеттері
1. Отбасыда балалардың валеологиялық мәдениетін қалыптастыру
мәселесінің зерттелуін анықтау, валеологиялық мәдениет ұғымының мәнін
ашу.
2. Психологиялық, педагогикалық және әлеуметтік факторларды ескере
отырып, отбасында валеологиялық мәдениет негіздерінің қалыптасуын
қамтамасыз ететін өлшемдер мен көрсеткіштерді және оның ұйымдастыру
жолдарын айқындау.
3. Отбасы жағдайында балалардың салауаттылығын қалыптастыруда сыныптан
тыс жұмыстын әдістері мен формалары және оларды пайдалануға ұсыныстар
беру.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом кіріспеден, негізгі екі
бөлімнен тұрады, қорытындылау, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Отбасы жағдайында балалардың валеологиялық мәдениетін қалыптастырудың
ғылыми- теориялық негіздері
1.1 Өскелең жас ұрпақтың денсаулығын сақтау әлеуметтік педагогикалық
проблема ретінде
Егеменді еліміздің жарқын болашағы дені сау ұрпақ. Ұлт денсаулығы –
ұлттық қауіпсіздіктің басты кепілі екені баршамызға аян. Ұлт денсаулығын
нығайту үшін жоғары және жергілікті деңгейде арнаулы бағдарламалар
қабылдануда. Олар бойынша тиімді жұмыстар нәтижелі іске асып жатыр деуге
болады. Десек те, ол ұрпақ салауаттылығын қалыптастыруда жеткіліксіздігін
көрсетіп отыр. Барлығымызға ой салатын мәселенің бірі – орта экологияның
бұзылуы бала денсаулығына кейбір технологияның және басқа факторлардың әсер
етуі болып отыр, осындай әсер салдары адамның физиологиялық, психологиялық
және адамгершілік қасиеттері мен денсаулығының бұзылуына әкеліп соғады.
Көпшілік жағдайда адамның осындай әсерлер кезінде өзін-өзі дұрыс үстай
алмау жағдайларынан болады. Содан барып өз денсаулығына, орта және өсіп
келе жатқан бүлдіршін денсаулығына қолайсыз жағдайлар туындайды. Атап
айтсақ: ішімдіктерді, есірткілік және токсикалық заттарды пайдалану, темекі
шегу, насыбай ату т. б.
Сондай-ақ баланың күнделікті күн тәртібін дұрыс құрмау, демалыс уақытын
дұрыс пайдаланбау, таза ауа дем алмау, ой және дене еңбегінен кейін ағзасын
дұрыс дем алдырмау, уақытында тамақтанбау, психологиялық жүктеменің шектен
тыс көбеюі немесе стресс жағдайынан шыға алмау т. б. барлығы кері әсерін
тигізетіні сөзсіз.
Күнделікті теледидар алдында, компьютер мониторының алдында шектен тыс
көп отыру - жасөспірімнің тек психологиясына ғана әсер етіп қана қоймай,
көз ауруларына күні кешке дейін құлақтарына іліп алып жүретін арзан қолды
магнитофон ызыңы – құлақ, бас ауруына, аз қозғалу немесе гиподинамия –
жүрек, қан, жүйке ауруларына, дұрыс тамақтанбау – ас қорыту жүйесінің түрлі
ауруларына әкеліп соғып жатыр.
Бүгінгі қоғамдағы экологиялық апаттардың көбейіп, адамзат болмысына
зиянды әсерінің елеулі көрініс беріп отырған таңында денсаулықты сақтау мен
қалпына келтірудің және алдын алудың ең тиімді жолы мектеп қабырғасында
салауатты өмір салтын қалыптастырумен байластырылмақ.
Соңғы жылдары республикамыздың мектептерінде балалардың денсаулығының
төмендеу тенденциясы байқалуда. 2010-2012 жылғы зерттеулердің қорытындылары
оқушылардың денсаулық индексінің төмендегенін көрсетеді: еліміздің
оқушыларының 44,3 пайызында түрлі патологиялар байқалады, кейбір аймақтарда
оқушылардың тең жарымында созылмалы аурулар тіркелген.
Ресми статистикалық мәліметтер соңғы бес жылда оқушылардың аурушаңдығы
22 пайызға артып отырғанын көрсетеді. Оның ішінде анемия 2,5 есе, тыныс
жолдарының аурулары 1,5 есе, жүйке жүйесінің аурулары 1,5 есе, жарақат алу,
улану, т. б. оқиғалар саны 1,2 есе артып отыр .
Балалар мен жасөспірімдердің психологиялық және мінез-құлықтық
ауытқушылары өсіп келеді. Әрбір сегізінші баланың психикасы мен жүйке
жүйесінде патологиялар байқалады. Ал психоактивті заттар, оның ішінде
алкоголь мен есірткі заттарын қолданудан туындайтын баланың мінез-құлықтық
ауытқушыларының көрсеткіштері одан да жылдам екпінмен көбейіп келеді.
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып саяси, әлеуметтік
және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылуы – білім
беру ұйымдарында бейіндік оқытуды ұйымдастыруды мен оқушы деңсаулығын
сақтау мен нығайту көкейкесті мәселе болып табылады.
Елбасымыз алдыға міндет етіп қойғандай өзіндік өмір өрнегін жасай
алатын, өзіндік даму арнасын белгілеп, өмірдің қиыр көкжиегіне батыл қадам
бүгінгі бәсекенің қатал заңына икемді ұрпақтың тұғыры бастауыш мектебінен
басталады. Оның алды шарты оқушы бойында өмірлік бейіндіктерді қалыптастыру
мен деңсаулығын сақтаумен орындалады –дейді.
Сондықтан бүгін білім беру жүйесінде еліміздің өсіп өркендеуіне сай,
заман талабына беретін рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастырған,
қоғамдық өмірге икемделген, білім және қолөнер сырларын бойына мұқият
сіңіргенқоғам, мемлекет және отбасы алдындағы жауапкершілігін сезінетін,
салауатты өмір салтын саналы түрде таңдаған өркениетті ұрпақ тәрбиелеу
кезек күттірмес міндет. Бұл жерде балаларға валеологиялық тәлім-тәрбие беру
ерекше орында. Сондықтан валеологиялық білім беру барысында балалармен
жасөспірімдердің бойына салауатты өмір салты аспектілеріне мен факторларына
айрықша мән беру керек . Бірақ өкінішке орай, қазіргі кезде
жасөспірімдердің бір бөлігі салауатты өмір салтына қайшы келетін іс-
әрекеттерге баратыны барлығымызға белгілі жайт. Сондықтан да бірінші
кезекте педагог- психолог пен ата-аналар – баланың қызығушылығы мен жас
ерекшелігін ескере отырып, оның рухани және физикалық еркін дамуына жағдай
жасау, қорғау қажет.
Адамға байланысты басты ұғымның бірі “салауаттылық” және “салауатты
өмір сүру”. Салауаттылық ұғымын нақты, жан-жақты анықтамай, адамға тиісті
мәселелерді қарастыру өте қиын. Сол себептен жүйелер қағидасына сүйене
отырып “Адам - жай жетілген жүйе” негізінде салауаттылық түсінігіне және
анықтамасына келетін болсақ, салауаттылық дегеніміз генетикалық аппарат
негізінде пайда болатын дене, жыныстық, ақыл-ой және әлеуметтік дамулардың
өзара сәйкестілігін (гармония) баптау, тәрбиелеу нәтижесінде организмнің
басқарушы ақпаратқа, Аллаћқа, тиімді бейімделуін қамтамасыз ету арқылы
адамның көбею мүмкіншілігін және жоғары деңғейлі еңбектік қабілетін сақтау
және адамның игілікті өмір сүруін қамтамасыз ету.
Салауаттылық – адам бойында аурудың немесе дінқастықтың болуы ғана
емес, оның күш түскенде тіршілік және әлеуметтік қызметтерін ақаусыз
орындалуы. Салауаттылық түрлері: деңсаулық, ақыл-ой,психалық саулық және
имандылық.
Деңсаулық адамның тектік, генетикалық аппараты мен табиғи қоршаған
ортаның өзара қатынасының нәтижесі болып келеді. Адамның дүние келуін
қамтамасыз етеді. Сондықтан саулықтың бұл түрін ізденушілер негізгі салық
деп атауды жөн көреді.
Адамның ақыл-ой, психилық саулығы тектік, генетикалық аппарат негізінде
тәрбие арқылы қалыптасады. Ақыл-ой саулығының қалыптасуында негізгі әсер
көргенділікке, баптауға, тәлім-тәрбиеге байланысты болып келеді. Сондықтан
саулықтың бұл түрі шартсыз ақпарат негізінде шартты түрде қалыптасады. Ақыл-
ой саулығында обьективті ақпараттардың рөлі басым, сол себептен саулықтың
бұл түрін обьективті деп те атауға болады.
Адамның кісілік қасиеттерінің қалыптасуындағы басты рөлді имандылық
атқарады. Имандылық ақыл-ой саулығы негізінде әлеуметтену арқылы
қалыптасады. Имандылық – шартты, субьективті ұғым. Сол себептен имандылықты
анықтаудың обьективті критерийлерін қарастыру өте қиын. Әрбір қоғамдық
топтың имандылықты бағалауды өздерінің шартты ұғымдары бар, олардың бірімен-
бірі сәйкес келуі өте қиын. Ал түбінде имандылық кісінің іс-әрекетіндегі
шынның көлемімен өлшенеді. Кез келген адамның айтқаны шындық. Ал шын,
ақиқат, рас тек қана Абсолюттен, Жаратушыдан ғана шығады. Одан басқа барлық
нәрселерден шығатын ақпарат шындық болып табылыды. Шындық шынның және
өтіріктің қосындысы болып келеді, яғни шындықтың бір бөлігі шын да, ал
қалған екіншісі өтірік. Шындықтың шын бөлігі адам үшін зияны жоқ, оны
бақытты өмір сүруге жеткізетін ақпарат болып табылады. Сондықтан, кісінің
іс-әрекетіндегі шын бөлігін салауатты өмір салты деп атаймыз .
Салауаттылық ғылымы – денсаулық туралы дәрігерлік-гигиеналық
біліктердің және оның практикалық жолдарының жиынтығы болып табылады.
Денсаулықты сақтау, оны шынықтыру, нығайту, аурудан кейін қалпына келтіруге
қажетті нұсқаулар мен кеңестер береді.
Салауатты өмір салты ұғымына мынадай анықтама беріледі: бұл денсаулықты
сақтауға және нығайтуға бағытталған жұмыстардың жиынтығы.
Соңғы мәліметтер бойынша адам денсаулығының 50 % салауатты өмір салтына
байланысты.
Мұғалім оқушыларға салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша жұмысы:
жүйелі, қалыпты мақсатты түрде жүргізілгенде ғана нәтижелі болатындығын
түсіндіреді.
Салауатты өмір салты дегеніміз- әрбір жеке адамның өнімді еңбек етіп,
тұрмыс құруы, бос уақытында дем ала білуі, қысқасы адамның күнделікті дұрыс
қалыптасқан өмір тіршілігі. Салауатты өмір салтының маңызды элементі
ретінде соңғы уақытта балалардың спортқа қызығушылығының артуына
байланысты, халық арасында дене шынықтыру және спорт құралдары арқылы
сауықтыру және оңалту орталықтарын кабинеттерін ұйымдастыруда.
Ал, денсаулық негізінен мына жағдайларға байланысты. Олар:
- даму;
- тіршілік ету жағдайы;
- өмір сүру жағдайы.
Сонымен, организм үнемі дамиды, адамның өмір сүру жағдайы мейілінше
дұрыс болуы қажетін қанағаттындыра алатындай мүмкіндігі болуы керек.
Зерттеушілердің пікірі бойынша денсаулықтың қалыптасуына байланысты, оның
бірнеше аспектілерден тұратынын білуіміз жөн. Олар: физикалық (немесе тән
саулық), психологиялық, тұлғалық, рухани, эмоционалдық, әлеуметтік (кесте
1).
Денсаулық түрлері (аспектілері)
Физикалық Психология- Тұлғалық Жан (рухани) Эмоционал- Әлеу-
лық дық меттік
Дене өз қабілетін Жеке тұлға Бұл адамгершілікӨз Әр
кемістігің дамыта ретінде қасиеттерді сезімдерін адамн-ың
болмауы, алатын, алғанқоғамнан өзбойына дарыту, өзі бақылау,қоғам-
организм-ң білімін орнын таба өз әрекеттерін тежей алуы, нан өз
сыртқы орта өмірде білуі, же басқа көңіл-қүйін орнын
жағ-на пайдалана мүмкіндігінадамдар тежей алуы таба
бейімделуі, алатын болуы е қарай қатынасын білуі
дене-ң өзің-өзі түсіну,
шыныққаны дамыту кешірімді болуы
Сондықтан да дүниежүзі денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) анықтамасы
бойынша “денсаулық дегеніміз – организмде аурудың не болмаса физикалық
кемістіктің болмауы ғана емес, бұл толық табиғи, рухани және әлеуметтік
аман-саулықты айтуға болады”. Бұл анықтама бойынша, денсаулық:
- аурудың жоқтығы;
- дене кемістігінің болмауы ғана емес;
- рухани дені сау (наркоман емес, қоғамда өз орны бар) дені сау.
Ал, академик В. П. Казначеевтың пікірі бойынша “денсаулық дегеніміз –
организмнің ұзақ өмір сүру барысында биологиялық және физиологиялық және
жұмысқа қабілеттілігі мен әлеуметтік белсенділігінің сақталуы”[16] .
Бұл анықтама бойынша:
- ұзақ өмір сүру кезінде организм үнемі биологиялық жағынан дамиды;
- физиологиялық әрекетін сақталуы (жүрек, өкпе, көз т. б. өз қызметтерін
сақтайды);
- организм жұмысқа қабілетін сақтайды;
- әлеуметтік белсенділігін сақтайды (тек үй жұмысына ғана емес, қоғамға
қажетті адам ретінде өз орнын жоғалтпайды).
Демек, тек сондай адамдарды толық дені сау деп айтуға болады.
Көптеген ғалымдардың зерттеуі бойынша бала денсаулығына әсер етуші
факторлардың % көрсеткіштерін төмендегі кестеден көруге болады: (кесте 2)
Факторлардың Бала денсаулығына әсер етуші факторлар
әсер ету
аймағы
Денсаулықты нығайтушы Денсаулыққа қауып төндіруші
факторлар факторлар
өмір сүру Жағымсыз қылықтардың болмауы;Шылым шегу, ішімдікпен
жағдайы (50%) дұрыс тамақтану; адекватты айналысу; нашақорлық
физикалық белсенділік; өмір (токсикомания), дәрі-дәрмекті
сүру ортасындағы (мектепте, шектен тыс көп қабылдау;
отбасында) психологиялық тамақтанудың дұрыс болмауы;
ахуалдың саулығы; өз стрестік жағдайларға ұшырауы;
денсаулығына мұқият қатынасы медициналық қызметтің төмен
болуы
Сыртқы Тіршілік ортасында жағымсыз Қоршаған ортаның адам
қоршаған орта факторлардың болмауы; жақсы денсаулығына қауіптілігі; төмен
(20%) материалдық-тұрмыстық жағдай.материалдық-тұрмыстық жағдай
Биологиялық Ауруды тудырушы Аурушаң болудағы тұқым
фактор (20%) жастық-жыныстық, қуалаушылық арқылы берілген
конституционалдық аурулар; ауруды тудырушы
ерекшеліктердің болмауы жастық-жыныстық және
конституционалдық
ерекшеліктердің болуы
Медициналық Медициналық көмек көрсетудің Сапасыз медициналық қызмет
көмекті жоғары деңғейі көрсету
ұйымдастыру (
10%)
Ал, салауатты өмір сүру салты дегеніміз – биоәлеуметтік категория. Ол
интегративті түрде қалыптасады. Сондай-ақ, адамдардың іс-әрекетіне
байланысты болады. Салауатты өмір сүру салты шаруашылық, күнделікті үй
тұрмысы, материалдық және рухани сұраныстарын қанағаттандыру үшін, қоғамдық
ұйымдарда өзін- өзі ұстай білуі тағы да зиянкестерден басқадан аулақ болу.
Сонымен, салауатты өмір сүру салты дегеніміз – тұлға мен қоғам деңғейінің
прогресті дамуы көрсеткішінің категориясы. Адамдардың биологиялық
ерекшелігіне сәйкес салауатты өмір сүру салты біркелкі болмайды . Міне,
осыған байланысты салауатты өмір сүру салты ұғымының мәніне үңілсек, ол өте
терең мағыналы ұғым, ол балалардың дене тәрбиесі ғана емес, ең бастысы жан
тәрбиесі екен.
Салауаттылықты меңгеретін адам алдымен өзін-өзі біліп, түсінуден
бастайды, өз мінез-құлқының жақсы-жаман жағын сезініп, оны талдап, жақсы
жағын дамытып, жаман жағын болдырмауға тырысады, машықтанады. Жан
дүниесінің сыры туралы ғылымның қағидаларын меңгеру арқылы адам өз рухын
шынықтырып, ақыл-ой мен жұмысын тиімді пайдалану жолдарын қарастырады.
Адам мен қоғамның саулығы тек қана медицина ғылымның мәселесі болудан
қалғанына көп уақыт болды. Бұл мәселе бүкіл өркениетті әлем үшін әлеуметтік
сипатқа айналды.
Салауатты өмір салты негізінен мынадай 4 түрлі түсінікпен тығыз
байланыста қарастырылады – тұрмыстың деңгейімен, тұрмыс сапасымен, өмір
стилімен және тұрмыстың тәртібі, әдет ғұрпымен.
Тұрмыс деңгейі таза экономикалық жағдайда, яғни материалдық жағдайға
байланысты анықталады; тұрмыс сапасы – қоғамдық түсінік, яғни өмір сүруін
деңгейінің сапасын көрсетеді; өмірдің стилі (көркемдігі) – әлеуметтік-
психологиялық түсінік. Ал өмір тәртібі, әдет-ғұрып – бұл әлеуметтік-
экономикалық түсінік.
Ендіше өмір салты әдет-ғұрып, салт-дәстүрлермен тығыз байланыста
қаралады. Осы түсініктер жалпы адам денсаулығына әсер ететін, өмір салтының
мәнін көрсететін негізгі көрсеткіштер болып табылады.
Сонымен қатар, адамның дені сау болуына салауатты өмір сүру салтының
факторлары іске асырылғанда ғана қол жеткізуге болады.
Қорыта келгенде, салауатты өмір салты ұғымы “салуаттылық” пен “өмір
салты” деген ұғымдардан тұрады. “Салауаттылық” яғни “деннің саулығы”,
“баланың денсаулығы” дегеніміз ағзада аурудың не болмаса физикалық
кемістіктің жоқтығы ғана емес, ол табиғи (физикалық) рухани және
әлеуметтік, моральдық, материалдық жағынан толық аман есендік деген
Дүниежүзілік денсаулық ұйымы ұсынған анықтаманы жақсы түсініп, өмірде
қолдана білу бүгінгі күннің өмір талабы болып табылады.
Ал, “өмір салты” – адамның дене, интеллектуалдық және еңбек әрекетін,
тұрмыстың өзара әрекетін, дағдысын орныққан мінез-құлық, демалысын және
қарым-қатынас ерекшелігін жатқызуға болады. Олай болса “өмір салты”
–дененің саулығына нәтижелі ықпал ететін “салауатты өмір сүру” ұғымын
білдіреді.
Қазіргі ғылым “салауатты өмір салтын”: ең жақсы үйлесімді тәртіп;
денені шынықтыру; қымыл белсенділігі; дұрыс тамақтану; орнықты өмір сүру
әдеті; зиянды әдеттің болмауы; жоғары дәрігерлік белсенділік – деп
түсіндіреді. Сонымен бүгінгі мектептің мақсаты – оқушыны өмірге дайындау.
Оқушының мектепте алған білімі – оның болашақ өміріне қажетті, қолданылатын
білім болуы қажет. Бұл мақсатқа оқушы мен мұғалім денсаулығын көздейтін оқу-
тәрбие үрдісін ұйымдастырудың әдіс-тәсілдерін жинақтаған денсаулық сақтау
педагогикасы арқылы жете алады. Педагог- психолог педагогиканың соңғы
жаңалықтарын біле отырып, оқушы, ата-ана, медицина қызметкерлері мен өз
әріптестерімен бірлесе отырып, өз жұмысын бүкіл педагогикалық үрдістің
қатысушылары денсаулығын сақтау мен нығайтуға бағыттап жоспарлау қажет.
1.2 Отбасы тәрбиесінде балалардың денсаулығын сақтау мен валеологиялық
мәдениет негіздерін қалыптастырудың алғы шарттары
Отбасы - адамның эмоциясы, уайымы, көзқарасы мен қатынасынымен
байланысты емес, ол - ерекше феномен. Отбасы феноменінің бір жолы оның
құрылымын, тарихи уақыт талабына сай өзгеруін және бір отбасының өмірлік
циклын логикалық түсіндірілуі. С.И.Голод (1998) пікірінше отбасы
феноменінде құрылымдық өріс ерлі-зайыптылар және ата – ана мен бала
қатынасы деп қарастырады. Отбасы –неке негізінде немесе қан жағынан туыстас
шағын топ, олар өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және тұрмыстық
жалпылылықта байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990). Отбасы
балаға ықпал етеді, оны қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасының тәрбие
институтты ретінде маңызы онда бала өз өмірінің маңызды бөліктерін өткізеді
және де тұлға ретінде қалыптасуына ықпал ету ұзақтығы жағынан басқа тәрбие
институттарына бой бермейді деп көрсетті Шужебева А.И өз зерттеу жұмысында.
Терең тұлға аралық қатынастарды реттеу механизмдеріне арналған
жұмыстарды талдауда шетелдік ғалым Э.Фромм және ресейлік ғалым М.И Лисина
ол өзіміздің қазақстандық ірі ғалымдардың бірі С.М.Жақыповтардың қойылған
мәселені толығымен шешуге мүмкіндік берді. Біріншіден, отбасы жағдайында
бірлескен іс-әрекетті орындау барысында жеткіншектердің құндылықты-
мағынылық құрылымдардың қалыптасу жағдайларын нақтылауға мүмкіндік
берілді[17,18].
Екіншіден, жеткіншектердің тұлғалық дамуында ауытқулардың пайда
болуының отбасы ішіндегі алғышарттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің методологиялық бағытына қарай жеткіншектерге отбасы ішілік
құндылықтарды беру процесі, отбасы мүшелнрі арасындағы бірлескен әрекет пен
эмоцияның өзара байланыстардың үйлесімділік механизмдерін қолдануға
негізделеді.
А.Б.Харчев берген отбасы ұғымына түсініктеме неғұрлым жалпылама болып
табылады: Отбасы денелік өмір мен әлеуметтік ағза өмірінің арасында
байланыстырушы звено болып табылады.
Қазіргі таңда отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі жетік
түрде толық жасалмаған. Мысалға, Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958)
отбасының маңызды қызметтеріне ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және
өзара көмек көрсету қызметтерін айтады.
Э.К.Васильева (1981) өз зерттеулерінде отбасы қызметінің үш тобын
қарастырады:шаруашылық-экономикалық , генеративті тәрбиелік, мәдени,
репродукциялық. С.Д.Лаптеноктың пікірінше, (1967) отбасының маңызды
қызметтеріне шаруашылық –тұрмыстық, халықтың көбеюі, өз мүшелерінің
демалысын ұйымдастыру, тәрбиелік жатады[18].
70-шы жылдары басты назар отбасындағы қарым-қатынас пен оның тұлға
қалыптасу процесінде алатын орны туралы Б.П.Парыгин, А.Г.Харчев. Ол әйел
адамның кәсіби іс-әрекетімен отбасы жағдайындағы міндеттерін үйлестіре білу
сипаты және де отбасы өміріне қалай ықпал етеді деген тақырыптарда
С.Голод, З.Янкова т.б. зерттеді.
З.И.Файнбург отбасындағы эмоциялық жағдайлар, олардың отбасы ішілік
қатынастың тұрақтылығына ықпалы,отбасының тұрақтылық жағдайы туралы
Ю.Г.Юркеевич отбасы мүшелері арасында қысымның бөлу себептерін және
А.М.Уматинов және т.б. зерттеді[19].
70-шы жылдардың аяғына қарай отбасы мен неке психологиясында неке
жұптарындағы әлеуметтік-перцептивті үрдістерді зерттеп, анықтаған
Ю.Е.Алешина, қалалық отбасыларда некелік рольдерді бөліп беруді,
З.И.Янкова және т.б. қарастырды. Отбасы ішіндегі қарым-қатынастың даму
заңдылықтарын саналы түрде түсіну талпыныстары жасалды,зерттегендер мысалға
А.А.Бодалев, Н.Н.Обозов және т.б.
Ұстаздың бастауыш сынып оқушылармен қарым-қатынасын оқу-тәрбие
үрдісінде ұйымдастыру жөнінде көптеген маңызды зерттеулер бар. Кейінгі
жылдарда мұғалім мен бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынасы және оны
қалыптастыру механизмін қазақстан ғалымдары да зерттей бастады. Олар:
Қ.Ж.Қарақулов, С.М.Елеусізов, С.И.Қалиева, В.К.Шабельник және т.б. Отбасы
әлеуметтенудің алғашқы сатысы, мұнда пікірлер, көзқарастар, құндылықтар мен
мінез-құлықарды меңгере бастайды. Дәстүрлі отбасылар сияқты кеңейтілген
отбасылар да әлеуметтік жүйе болып табылады, онда әрбір отбасы мүшесі басқа
мүшелеріне тікелкй және жанама түрде ықпал ете алады. Отбасы жағымды ата-
аналар бірлестігін, бір-бірін қолдаушы ата-аналар күшін құрай алатын болса,
балалар неғүрлым жақсы тұрады.
Отбасы сонымен қатар дамушы әлеуметтік жүйе болып табылады. Қоғамдық
және мәдени ортаға енетіндіктен, барлық болып жатқан жағдайлар отбасының
қызмет атқаруына ықпал етіп отырады. Отбасына әсер ететін әлеуметтік
өзгерістерге, жалғызбасты ересектердің көпшілігі, неғұрлым кеш некеге тұру;
туылудың азаюы; әйел адамдардың жұмысқа араласуы; толымсыз отбасылар және
аралас отбасылар және де кедейлік жағдайда өмір сүріп жатқан отбасылар
баршылық.
Отбасы-нақты өмірлік құндылықтарды, түсініктерді, қоғаммен өзара
қатынаста бағыттар бірлігін білдіретін адамдар бірлестігі, мәдени
бірлестік. Дәл осы қызметтердің сипаты бірлестігі,мәдени бірлестік. Дәл осы
қызметтердің сипаты некенің мазмұны, формалары және тұрақтылық
критерийлерін болжайды. Отбасы психологиялық ерекшеліктерден тұратын шағын
топ ретінде әлеуметік психологияның зерттеу нысаны болып табылады Қарым-
қатынас – адамзат өмірінің аса маңызды және негізгі сферасы болып, соның
нәтижесіде тұлға аралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамиды.
Қарым-қатынас дегеніміз өзара пікір алмасу, сезім әлемінде бірлесіп ләззат
алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу сенімді кең ауқымды эмоция спектрлерін
қамтиды. Қарым-қатынас барысында екі не бірнеше психологиялық жүйе, рухани
әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында
келісім, не өзара түсіністік тұрғысында, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс,
қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдіс іске асады.
Отбасы қарым-қатынасында, олардың ішінен келісім, өзара түсінстік,
бірінің екіншісіне бойсынуы, бірінің екіншісін құптауы сенімді қарым-
қатынасының қазіргі кездегі басты ерекшелігі әр тұлғаның мейлі балалары,
мейлі ересектері болсын,иағлұмат байлығы (информационное богатство)болып,
өзара қарым-қатынас осы мағлұмат алмасу кезінде өте тығыз орнығыуы ықтимал.
Өзара мағлұмат алмасу отбасы мүшелерінің рухани кемелденуіне алып келсе,
мұндай отбасының болашағы бар. Отбасы мүшелеріне қарым-қатынас арқылы
біріктіретін, өзара туысқандық байланыстарын нығайта түсетін аса маңызды
сфера мақсаты. Отбасын материалдық қамсыздандыру мақсатындағы бірлесіп
еңбек ету,нәтижесіне ортақтасу, бөлісу. Мұндай қарым-қатынас алдымен,
отбасы иелері әке мен шеше ортасында түсіністікпен орнаса, соның өзі
балаларға өнеге болатыны өмірден белгілі. Бұдан басқа әке мен ұл анасы мен
қызы, бір туғандардың бірлесіп, бір мақсатта еңбектенуі өзара түсіністікті
нығайтатын ас маңызды қарым-қатынас екені педагог, психолог ғалымдар
тарапынан дәлелденген.
Қарым-қатынас барысындағы біреудің екінші бір адамға әсерін, не болмаса
өзара қарым-қатынас нәтижесіндегі сипатта болғанымен, ішкі тетіктері
(механизмдері)адамның психикалық ахуалына, сезімі, ой-санасына, қылық
жорығы, жүріс-тұрысына тікелей, жанама, сөз арқылы әсер ету болып саналады
.
Солардың ішінде Шолпанқұлова Г.К. гумандық қарым-қатынас адам
бойындағы адамгершілік, түсінік, сезім.және мінез-құлықтың тұтастығымен,
бірлігімен анықталады деп келтірген. Бұл зерттеу жұмысының мақсаты бастауыш
сынып мұғалімі мен оқушылардың оқыту үрдісіндегі қарым-қатынас стилінің
тәрбиелік негізін дәлелдеді .
Шужебаева А.И. отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-
қатынасындағы қиындықтарын психологиялық-педагогикалық зерттеу атты
жұмысында:балаларды тәрбиелеу жүйесіндегі ең түйінді мәселелердің бірі
қарым-қатынас проблемасы. Тұлға аралық қарым-қатынас сферасындағы
сәйкессіздіктер психологиялық-педагогикалық бағытта болады,ондай балалар
тобын проблемалары бар балалар деп анықтауға болады.
Көрнекті ғалым В. А. Сухомлинский оқушылардың ата – аналарымен жұмыс
істеудің маңызына ерекше назар аударып: “Тек ата – аналармен бірге, жалпы
күш – жігерді біріктіру арқасында мұғалімдер балаларға үлкен адамдық бақыт
беруі мүмкін ” , - дейді[20].
Олай болса, отбасы мектеппен бірге тәрбиелік ортаның тұтастай негізгі
ықпал ету фактроларын жасайды. Сондықтан да педагогикалық әрекетте
мектептің жалпы міндеттерінің көлемінің тым кеңдігіне қарамастан, ата –
аналармен жұмыстың маңызы ерекше.
Бастауыш мектеп мұғалімі ата – аналармен қоян – қолтық жұмыс істеуі
мақсатты түрде ұзақ мерзімді қажет ететін процесс. Ол үшін, отбасыны және
оның отбасы тәрбиесіндегі ерекшеліктері мен жағдайын жанжақты әрі жүйелі
зерттеуді қажет етеді.
Төменгі сынып оқушылары үшін ересектер – олардың ата-аналары мен
мұғалімдердің әрекеті, педагогикалық іс-шаралардың жүйелілігі мен тұтастығы
үлкен әсер етеді. Сол себепті бастауыш мектепте валеологиялық қызметтін
жұмыстары мына бағытта жүргізілуі қажет: оқушылармен жұмыс, олардың ата-
аналарымен, қоғаммен жұмыс. Сондықтан да бірінші кезекте педагог- психолог
пен ата-аналар – баланың қызығушылығы мен жас ерекшелігін ескере отырып,
оның рухани және физикалық еркін дамуына жағдай жасау, қорғау қажет.
Денсаулық – тіршілік пен бақыттың басты кепілі. Жеке бастың биологиялық
және әлеуметтік потенциалдық мүмкіндіктерін қаншалықты толық жүзеге асыруын
оның денсаулығына байланысты. Бірақ қазіргі таңда балалардың іс-әрекетінде,
мінез-құлқында психоэмоционалды тепе-теңдіктің бұзылуы – қызғаншақтық, тез
ренжіп қалу, өктемдік көрсету, дау-жанжалға берілгіштік бүгінгі мектеп
оқушыларына тән құбылыстар болып отыр. Жеткіншек шақтан бастап әр балада
өктем мінездің пайда болуының бірден-бір себебі отбасында ұрыс-керіс,
теледидар, радио арқылы таралатын ақпараттар, зорлық-зомбылықты
насихаттайтын фильмдер. Бұлар баланың ішкі секреция бездерінен адреналиннің
көп бөлуіне, өктем, өзімшіл бұзылған тұлға қалыптастыруға жол береді.
Болашақ салауатты өмір салты қалыптасуына әлеуметтік тұрмыстық жай-күй
де әсер етеді. Ұдайы отбасындағы түсініспеушілікке, агрессиялық мінез-
құлық, баланың ішкі дүниесімен бөліспеу оқушылардың функциональды жүйесін
нашарлатады. Ондай жағдайда баланың иммундық жүйесіне де көп зақым келеді.
Балалардың денсаулығының нашарлап, жылдан-жылға бірнеше аурумен қатар
ауыратын балалар санының өсіп келе жатқандығын бауқауымызға болады.
“Адамның адамшылығы жақсы ата, жақсы ана, жақсы ұстаздан болады”. “Тәрбие
кешіктірілсе: кешірілмейтін, дұрыс бағыт алмаса қайта қалпына келмейтін,
нәзік те күрделі игілікті істеріміздің бірі” деп ұлы ғұламаларымыз
айтқандай баланың әрбір іс-әрекетіне, дұрыс қалыптасуына, дамуына отбасы
мен мұғалімнің тигізетін әсері мол.
Кеңес Одағының батыры Бауыржан Момышұлы атамыздың мына бір ұлағатты
сөзіне назар салайықшы: “Жаудан да қорықпаған қазақ едім, енді қорқынышым
көбейіп жүр:
- балаларды бесікке бөлемеген, бесігі жоқ әйелден қорқамын;
- немерелеріне ертегі айтып беретін әженің азайып бара жатқанынан қорқамын;
- дәмді, дәстүрді сыйламайтын балалар көбейіп келеді, қолына қылыш берсе
кімді де болса шауып тастауға әзір. Үйреніп жатқан бала жоқ, үйретіп
жатқан әке жоқ” - деп мұңайған екен.
Сондықтан да баланың дені сау, тәрбиелі болуына отбасының
жауапкершілігі жоғары. Яғни, жастарды салауаттылыққа бағыттау отбасында
ұрпақтың ана құрсағында жатқан кезден басталу керек. Балалардың денсаулығын
жоғалтпай білім беру үшін ата-ана, мұғалім, дәрігер үш жақты байланыс
орнатып, жұмыла қызмет атқару керек.
Салауатты өмір сүру валеология ғылымының негізі болып есептеледі.
Валеология дегеніміз (valeo лат. тіл. - денсаулық) адамдардың сыртқы
қоршаған ортамен байланысты негізіндегі физикалық, психикалық, рухтық
денсаулығы жөніндегі және олардың туылғаннан бастап өлгенге дейінгі
денсаулығын сақтау және нығайту, аурудың алдын алу, аурудан кейін
денсаулығын түзеу, салауатты өмірді ұзарту туралы жинақылық ілім.
Валеологияның негізгі мақсаты мен мәселесі әр жеке адамның денсаулығы,
табиғат денсаулығы, адам қоғамның жалпы денсаулығы. Яғни валеология –
салауатты өмір сүруге арналған ғылым.
Ал валеологиялық тәрбие процесі – саналы, жүйелілік, динамикалық
процесс болып саналады, баланың жалпы мәдениетінің дамуына жол беретін,
мектептегі бүкіл оқу-тәрбие процесіндегі маңызды бөлігі, сол мектептің
мәдениет өлкесі, білім, тәрбие, даму қызметтерінің орындалуы.
Көптеген педагогикалық валеология зерттеу мәселелерінде балалардың
валеологиялық мәдениетін қалыптастыру мәселелері жан-жақты мазмұндалған.
Дене дайындығына машықтанудың әдіс-тәсілдерін, жаттығу кешендерін орындау
барысында жаттықтырушының тәрбиелік қызметінің технологиясы әдістемелік
ұйымдастыру, әдістемелік тәрбие құралдарын белгілеу болып табылады. Ол дене
мәдениеті және спорт процесінің аясындағы тәрбие процесін ұйымдастырудың,
валеологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістерін, стратегиясын
анықтайды[18].
Тәрбие стратегиясы практикалық міндеттерді шешу, процесінде тәрбие
мақсаттарына жетуге қол жеткізудің жоспарын және оның келешектегі ойлары
мен ниеттерін белгілейді.
Тәрбие тәсілдері өзінің стратегиясына сәйкес оқу орындарында,
мекемелерде, кәсіпорындарда және әрбір нақтылы мамандармен тәрбиелеу
қызметін ұйымдастырудың жүйесін айқындайды.
Тәрбиелеу әдістері валеологиялық қызметте тәрбиелеу құралдарын
пайдалану бойынша денсаулық педагогиканың әдістерінің жиынтығын және басқа
әрекеттерін сипаттайды.
Мұнда тәрбиелеу қызметінің басты технологиясының негізгі элементі
дене мәдениеті және спортпен шұғылданатындарға, ұжымдарға немесе әлеуметтік
міндеттерін табысты орындау және жеке тұлғаның елеулі мақсаттарға жетуі
үшін бір тектес педагогикалық әсер етудің белгілі бір әдістері болып
табылады.
Тәрбиелеу әдістерінің әрқайсысы тәрбие мақсатын қамтамасыз ететін,
сонымен бірге қатысатын тәрбиелеу субьектілерінің ерекшеліктеріне
бағытталған. Адамға тәрбиелік әсер етіп, әрбір тәрбие әдісі нақтылы
айқындалған қызметтерді орындайды. Және де оның белгілі сапаларының даму
қызметіне иеленеді. Кез-келген тәрбие құралы өзіне тән педагогикалық әсер
ету құралдары мен әдістерін, олардың көмегімен сол әдіске тән тәрбие
міндеттерін шешетін жиынтығын ендіреді.
Тәрбиелеу әдістерінің негізін өзара байланыстағы және тәрбие
тәжірибесінде бірегей қолданылатын құралдар мен әдістер құрайды.
Тәрбиелеу құралдары – оқыту процесінде оқушыларға тәрбиелік әсер
ететін құралдары. Валеологиялық тәрбие құралдарына мыналар жатады: сөз,
көрнекті құралдар, кино және бейнефильмдер, әңгімелесу, жиналыс, дәстүрлер,
әдебиеттер, бейнелеу және музыкалық өнер және т. б.
Валеологиялық тәрбиелеу әдістері – нақтылы педагогикалық жағдайға
сәйкес тәрбиелеудің элементтерін немесе жекелеген құралдарын пайдалану
бойынша әрекет жасаудың жекелеген жағдайы әдіске қатынасы бойынша тәрбие
тәсілдері бағынышты сипатта болады.
Тәрбиелеу әдістерінің жүйесінде басқаларының нақтылы бір әдісті
әмбебап әдіс ретінде қарауға болмайды. Тек тәрбие әдістерінің жиынтығы және
олардың олардың технологиялық өзара байланыстылықта қолданылуы тәрбиелік
мақсатқа қол жеткізуге мүмкіндік туғызады. Жекелеген бірде бір әдіс
адамдарда жоғары саналылықты, сенімділіктің және жоғары адамгершілік
сапалардың қалыптасуы .
Жақсы деңғейде ұйымдастырылған валеологиялық қызметтің жұмысы –
оқушылардың дайындығындағы барлық жағдайды жетілдіру үшін негіз болса,
олардың дене дайындығы жаңадан бастағандарына да, олардың ата-аналарына да
көңіл бөлу қажет.
Қазақ жас балдарының қандай деңгейде өсіп жетілетіні алдыңғы
қатардағы өмір сүру процесін құрайтын адамдар тобына жүктелген. Ол қоғамның
белсенді мүшелері мен тұлғалары және қоғам үшін маңызды роль ойнайтын дене
тәрбие сахнасының бір бөлігімен ұштасқан жанашырлар.
Қашанда жас ұрпақтың денсаулық мәселесі тұлғаның жан-жақты даму
қырларын сипаттайды. Ол нәтижелі жетістіктерге жетудің бір көрінісі.
Әсіресе денсаулықты нығайту, дене бітімін қалыптастыру, уақытты тиімді
пайдалану, дене сапаларын дамыту жайлы білімдермен тәрбие беру .
Тек практикалық сапалар ғана бұл процесті тиімді құруға мүмкіндік
береді. Ол үлкен машықтану алаңдары мен күнделікті тұрмыста кездесетін іс-
әрекеттер мен қарапайым әрекеттер мен бірігу процесінде жүзеге асып
отырады. Қоғамда құрылған спорт дәстүрлері мен жетістіктері негізінде
тәрбие процестерін құру тиімді болып табылады. Оған жаппай жұмылдыру және
жекелей дайындық арқылы жалғасымды жаттығуларды орындау мен шешуге болады.
Барлық қоғамдық жетістіктер тәжірибеге сүйене отырып әдістердің одан
кейінгі даму бағытын анықтаумен сол бағыттағы тәрбиенің негізі бола алады.
Барлық денелік машықтану тек дайындықты талап етеді. Осы дайындық
процесі жүретін аймақ салауатты өмір салтын құруға негіз болады. Осылайша
дене дайындығы мәселесі шешімін инновациялық тәрбие негізінде табады. Дене
дайындығына тәрбиелеу ол жайлы білім алу, практикаға айналдыру, дамытуды
қажет етеді. Сондықтан басты алғы шарттар: ол денені үйрету, қалыптастыру,
дағдыландыру, жетілдіру процестері .
Схема 1 - Валеологиялық мәдениет негіздерін қалыптасуына әсер ететін
факторлар
Валеологиялық тәрбиенің жүйе құраушы факторы дегеніміз, оның
рефлексиясы (яғни өзін-өзі тану, білу, меңгеру), шығармашылық жұмыс,
оқушының физикалық, психикалық және әлеуметтік денсаулығын қорғауға және
күшейтуге бағыт береді. Валеологиялық тәрбиесінің нәтижесінде тұлғаның
валеологиялық мәдениеті қалыптасады.
Валеологиялық мәдениет әр жеке адамның валеологиялық қызметінің жеке
стилінде. Балаға валеологиялық тәрбиелеу процесінде оның жеке өзінің
шығармашылық психофизиологиялық қасиеттерімен және бағыттанған әлеуметтік
тәжірибесімен байланыстыру керек.
Бастауыш мектеп оқушыларына валеологиялық тәрбие беру процесті
валеологиялық мәдениет және дене шынықтыру тәрбиесімен ұштастыру қажет.
Валеологияның басты міндеті денсаулықты дамыту жолын қарастыру, себебі ол
үшін өмірдің дені сау жағын нығайту қажет, әрине, бұл өте күрделі, жан-
жақпен байланысты жұмыс. Бұл пәнаралас ғылым, педагогика және
психологияның, физиология және дене шынықтыру пәнінің жетістіктеріне
сүйенеді. Сол себептен оны өз бетінше “педагогикалық валеология” немесе
“денсаулық педагогикасы” деп бөлек ғылым саласына бөледі.
Педагогикалық валеология - жас өспірімдерге тәрбие мен білім берудегі
жаңа бағыт, оның басты мақсаты жүйелі-пәнаралас интегративтік білім
арқасында оқушылардың денсаулығын сақтау және өз бетінше білімін, құзыретін
нығайтуға жол ашу, бағыт қөрсету.
Валологиялық білім дегеніміз – әр адамның жеке басындағы
интеллектуалдық, энергетикалық, ұстанымдық қасиеттері өз денсаулығына
пайдалана білу және денсаулықты жоғалтпай білім алу жолдары.
Жеке тұлғаның валеологиялық мәдениеті дегеніміз – бұл жеке тұлғаның
өзінің сапалы, жүйелік білімі, валеологиялық дамуын және білімділігін
анықтайтын осы деңғейге жету сезімін арттыратын валеологиялық және дене
шынықтыру – салауатты өмір сүру іс-әрекетінде корініс беретін сапа.
Балалардың валеологиялық мәдениетің қалыптасуын ұйымдастыру кең
ауқымды мәселе. Оның қоғамдағы бұқаралық сипаты арқылы валеологиялық
мәдениетін қалыптастыру дене шынықтыру-спорттық қозғалысқа түрткі болады.
Ол оқу-жаттығу процесінің бастапқы сатысында жалпы дамыту жаттығуларына
үлкен назар аударуды қажет етеді.
Мектеп-өскелең ұрпақты тәрбиелеу жүйесіндегі шешуші буын. Оның жас
ұрпақты тәрбиелеудегі рөлі өте зор. Еліміздің бүкіл жастары мектеп арқылы
өмірге жолдама алады. Мектеп еш уақытта отбасыдан, қоғамнан бөлініп, өз
бетінше жеке автономиялық мекеме болған емес. Сондықтан оның іс-әрекеті
отбасымен, жұртшылықпен, еңбек ұжымдарымен, табиғатпен байланысты. Міне,
мектептің тәрбиелік функциясы осында.
Мектеп тәрбиеге байланысты барлық қоғамдық күштерді ұйымдастыру және
біріктіру рөлін атқарады. Ол ішкі тәрбие процесін басқарып қана қоймай,
сонымен бірге мөлтек аудандарда, кәсіпорындарда жүргізілетін тәрбие
жұмысының валеологиялық білім және тәрбие беру мақсатқа бағыттылығын
қамтамасыз етеді. Осы тұрғыдан мектеп балаларымен тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырудың жеке адамның денсаулығын дамуында және қалыптасуында әр
түрлі факторлардың ықпалын үйлестіріп, біріктірудің орталығы. Мектеп іс-
әрекеттің ең бастысы – тәрбие түрлерінің (дүниетаным, еңбек, мінез-құлық,
эстетикалық және дене тәрбиесі) валеологиялық қызметтің мақсаттары және
міндеттерімен ұштастырып жүзеге асырылады. Мектеп басшылығымен жүргізілетін
валеологиялық білім беру мен тәрбие жұмыстарының формалары көптеп саналады.
Олар: ата-аналармен жұмыс: сынып жетекшілерінің және мұғалімдердің
отбасымен жұмысы; сыныптан және мектептен тыс жұмыстары. Осы жұмыстардың
барлығына мектеп басшылық жасайды, көмектеседі, тиісті адамдармен,
ұйымдармен бірігіп іске асыруды қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, тәрбие жүйесінде, әсіресе, жеке адамның жоғары моральдық
қасиеттерін қалыптастыруды, адамгершілік сезімін, эстетикалық талғамын
дамытуда қоғамдық тәрбие институттарының алатын орны ерекше. Олардың
ынтымақтастығын істейтін жұмыстарының негізгі бағыттары: педагогикалық
ұжым, ата-аналар комитеті, тәрбие жұмысының жоспары жасалып, оны басшылыққа
алады. Келер ұрпақтың бойына дарытып өн бойынан көргіміз келетін адамзаттық
асыл қасиеттердің жиынтығы. Отбасы адамзат қоғамының ең шағын бейнесі.
Яғни, салауатты отбасы - өркениетті қоғамның талабы. Отбасы бүкіл ғасырлар
бойы адам баласы тәрбиесінің құралы болып келеді. Сондықтан ол адам үшін ең
жақын әлеуметтік орта. Қоғамда отбасы екі қызмет атқарады, оның бірі
–дүниеге ұрпақ әкелу, екіншісі- дүниеге келген сәбиді тәндік жағынан
дамытуды қамтамасыз етіп, өмір бойы рухани жағынан жетілдіріп оны тұлға
ретінде қалыптастыру. Отбасы тәрбиесі қоғамдағы өзгерістермен тығыз
байланысты, сондықтан ол қоғам мүдесіне қызмет етуі тиіс . Онда бала алғаш
рет өмір жолымен танысады, моральдық нормаларын игереді. Сондықтан
отбасылық өмір жеке адамның азамат болып өсуінің негізі.
Отбасы валеологиялық қызмет жұмысындағы мектептің одақтасы. Ол бала
тәрбиесі жөнінде мектеппен тығыз байланысты болуды өте жақсы түсінеді.
Өйткені, бала тәрбиесінің отбасында, мектепте нәтижелі болуы осындай
ынтымақтастыққа негізделеді.
Отбасы тәрбиесі – бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, мемлекет алдындағы
ата-аналардың борышы. Өкімет отбасыға үнемі қамқорлық жасауда. Оған дәлел:
балалар мекемелері жөнінде халықтың қажеттілігін толық қанағаттандыру,
балалардың еңбек, спорт лагерлеріне ерекше көңіл бөлу: Отбасы мүшелерінің
дем алуы үшін санаториялардың демалыс үйлерінің жүйесін кеңейту: аналар
жағдайын еске алып, әйелдердің халық шаруашылығына қатысуын үйлестіру.
Отбасы басты мәселелердің бірі: баланың тіршілік әрекетін ұйымдастыру.
Бұған баланың күн ырғағы, міндеттері, қойылатын талаптар, оның үй еңбегіне
қатысуы, оқу әрекеті, бос уақытын ұйымдастыру жатады. Бала өмірін және іс-
әрекетін ұйымдастыруда негізгі жағдайлардың бірі – ұтымды ырғақ жасау. Күн
ырғағы өмір тәртібі, еңбек пен демалыстың парасаттылықпен кезектесіп өтуі,
талаптарды орындау, жақсы әдеттерді қалыптастыру. Балалардың күн ырғағы И.
П. Павловтың [21] іліміне негізделеді. Ол жұмыс қабілетін толық сақтау үшін
еңбек пен демалыстың қажет екенін көрсетті. Күн ырғағы баланы жинақтылыққа,
тіл алғыштыққа, дәлдікке, мұқияттылыққа үйретеді, денсаулығын нығайтады,
еңбек қабілетін жақсартады. Күн ырғағын жасаудың ата - ана баланың жасын,
үй жағдайын, денсаулығын, мұғалімдер мен сынып жетекшілер келісіп отбасы
мен мектеп ырғағының бірлігін еске алуы тиіс. Отбасы күн ырғағының негізгі
құрамды элементері –еңбек, демалыс, сабаққа дайындалу, тамақтану, ұйқы, т.
б. дұрыс алмасып отыруы қажет. Күн ырғағын сақтау негізінде мидың үлкен
жарты шарының қабында шартты рефлекстер жүйесі (динамикалық стереотип)
пайда болады. Мысалы, бала белгілі бір уақытта ұйықтауға үйренсе, оның ми
қабында тежелу процесі басым болады да тез ұйқыға кіріседі. Сондықтан ата-
аналар балаларын белгілі уақытта сабаққа дайындалуға, ұйықтауға, тұруға
үйретулері, яғни, ырғақ элементтері берік орындалуы тиіс. Сонымен, дұрыс
ұйымдастырылған күн ырғағы белгілі дағдыға үйретеді, дағды әдетке айналады,
ал әдет келешекте бала қажетін қанағаттандырады.
Отбасы жағдайын және баланың жас ерекшелігін ескере отырып, оны ата-
аналар түрлі еңбек іс-әрекеттеріне үйретуі қажет. Бала отбасы мүшесі, өз
міндетін адал ниетпен орындауы зор қуаныш. Отбасының бала еңбегіне артық
салмақ түсірмей парасатты ұйымдастырылғаны жөн. Үйге берілген оқу
тапсырмаларын үнемі орындап отыруға бақылау жасау, көмектесу, балаларды өз
бетімен жұмыс істей білуге үйрету. Бала бос уақытында қоғамдық пайдалы
істерге, спорт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Отбасы жағдайында балалардың валеологиялық мәдениетін қалыптастырудың
ғылыми- теориялық негіздері
1. Өскелең жас ұрпақтың денсаулығын сақтау әлеуметтік педагогикалық
проблема
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..6
1.2 Отбасы тәрбиесінде балалардың денсаулығын сақтау мен валеологиялық
мәдениет негіздерін қалыптастырудың алғы шарттары ... ... .12
2 Отбасындағы валеологиялық мәдениет қалыптастырудың жолдары
2.1 Валеологиялық мәдениет қалыптастырудағы педагог- психологтың ата-
аналармен жұмысының жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Отбасы тәрбиесінде балаларда валеологиялық мәдениетті
қалыптастыруының әдіс- тәсілдері мен
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Денсаулық – тіршілік пен бақыттың басты
кепілі. Жеке тұлғаның биологиялық және әлеуметтік әлеуетінің мүмкіндіктерін
қаншалықты толық жүзеге асыру оның денсаулығына байланысты. Жеке бастың
денсаулығы әркімнің жауапкершілігінің, салауаттылығы мен саналығының
көрсеткіші болса, жалпы халық денсаулығы – әр мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық, мәдени даму сатысы мен жетістіктерінің сипаттамасы.
Сондықтан да “Қазақстан-2050” мемлекеттік даму бағдарламасының ұзақ
мерзімді стратегиясының негізгі бағыттарының бірі “Азаматтардың
денсаулығын, білімін және әлеуметтік жағдайын жақсарту” деп аталып, онда
салауатты өмір салтына ынталандыру, ана мен баланы қорғау, нашақорлық мен
есірткі саудасымен күресу, темекі мен ішімдік тұтынудың алдын алу, тағамның
сапасын жақсарту, қоршаған ортаның тазалығын сақтау мәселелерін қолға алуды
тапсырады[ 1].
ҚР Үкіметінің 1999 жылы 30 маусымдағы № 905 қаулысымен бекітілген
“Салауатты өмір салтының комплексті бағдарламасы” жұмыстарды төмендегі
бағыттарды жүргізуді қарастырады:
- Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы білім беру
саланың рөлін күшейту;
- Білім беру жүйесінің базистік оқу жоспарына валеология пәнін ендіру;
- Темекі, есірткі заттардан сақтандыруға арналған көп сатылы білім
беру бағдарламасын ендіру;
- Адамның қорғаныш тапшылығы қоздырғышы жұқтырушы қорғаныш тапшылығы
белгісі (ВИЧСПИД) індетінің алдын алу шаралары бағдарламасын
ендіру.
Соңғы жылдары жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың
денсаулығының күрт нашарлау тенденциясы, әсіресе йод жетіспеушілік,
темір жетіспеушілік және жыныстық жолмен таралатын аурулар
байқалуда.
Қазіргі кезде балалар денсаулығының жағдайына жасалған талдаулар,
мектепке дейінгі және бастауыш сынып оқушыларының арасында дені сауларының
үлесі елеулі түрде азайып отырғандығын көрсетеді[2].
Бірінші сыныптағы балалардың 20-25 % ғана денсаулықтары жақсы деп
санауға болады. Әрбір бесінші оқушының созылмалы сырқаты бар, мектеп
оқушыларының тең жартысында функционалдық ауытқушылық байқалады, бірінші
орында асқазан- ішек аурулары тұрса, екінші орындарда- тыныс органдары,
үшінші орында – жүйке және жүрек қантамырлар аурулары, одан әрі қарай
балалардың без аурулары, аллергиялық және т. б. патологиялық аурулардың 15%
дан астамында салмақ тапшылығы бар, әрбір 20-шы баланың бой өсуі төмендегі
дәрежеде, ал олардың 35 %–нің салмағы артық, 30 – дан астам баланың тісі
шіріген, әрбір 1000 баланың 30-дан 70 % ға дейінгісінің көзі нашар көреді.
Осыған байланысты жүргізілген валеологиялық зерттеулер оқушылар
денсаулығының нашарлауының екі негізгі себебін анықтады. Онын бірі,
оқушының қызығушылығының ескерілмей құрылған оқу процесі. Бұл қайшылық
салдарынан оқушыларда психологиялық шаршап-шалдығу пайда болады, ол
соматикалық ауруларды тудырады. Оқушының сабаққа деген қызығушылығы
төмендеп, белсенділігі жойылады, дамуы баяулап, жағымсыз әдеттер пайда бола
бастайды [3].
Екінші себеп мектептегі білім жүйесінің кемшілігі ретінде оқушылар
денсаулығын күтуді білмейді. Бүгінгі күні мектеп валеологиялық білім беру
мен оқушыларда салауатты өмір салтын қалыптастыру міндеттерін толық
деңгейде жүзеге асыра алмай отыр.
Сондықтан да қазіргі мектеп еркін тұлғаны қалыптастыру технологияларын,
оқуға қызығушылығын арттыру методологиясын қажет етеді. Білім берудің
маңызды міндеттерін жүзеге асыруда оқушы қызығушылығы мен сұранысы
ескерілуі.
Оқушының психологиялық дамуын ескере отырып, білім берудің мазмұны мен
құрылымы қайта қаралуы қажет. Оқушының іс-әрекеті оның санасына, қоршаған
ортамен қатынасына, оның ішкі және сыртқы өміріне, оның жалпы дамуын
анықтайды. Осы айтылған теориялық негіздерге сүйене отырып, өзін-өзі үнемі
дамытып отыратын тұлғаны қалыптастыратын білім беру мекемесінің моделін
құруға мүмкіндік бар деп қорытынды жасауға негіз болды.
Жас ұрпақтың денсаулығын сақтау мәселесі қай заманда болмасын
ойшылардың, ағартушылардың, ғалым-педагогтардың назарынан тыс қалмағандығы
белгілі.
Классикалық педагогтардың өкілдері Я. А. Коменский , Н. К. Крупская ,
А. С. Макаренконың еңбектерінің негізгі өзегі дені сау азаматты тәрбиелеу
болып табылады. Қазақ ағартушылары Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин,
АҚұнанбаев, М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов т. б. өздерінің саяси-
қоғамдық, ғылыми және әдеби еңбектерінде балалар мен жастардың
салауаттылығы туралы пікірлер айтып, ғылыми құндылығы жоғары мұралар
қалдырған [4,5,6,7,8,9,10,11,12]
Бүгінгі таңда Қазақстанда оқушылардың денсаулығын сақтау мен нығайту,
салауатты өмір салтын негіздерін қалыптастыру мәселелері А. В. Ахаев, Б. А.
Тойлыбаев, А. Каплиева, Ж. Ембергенова, Д. Ақбердиева және т. б. зерттеу
еңбектерінде қарастырылып, тың нәтижелер алынғандығы белгілі.[13,14,15]
Дегенмен, жоғарыда айтылған еңбектерде мектеп оқушыларында салауатты
өмір салтын қалыптастыруына қатысты зерттеулердің болғандығына және бұл
мәселенің маныздылығына қарамастан, бастауыш мектептен бастап оқушыларда
валеологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыруды нәтижелі етуде әлі де
шешілмеген мәселелер бар екендігі анық.
Осыған орай біз дипломдық жұмыстың тақырыбы “Сыныптан тыс жұмыстар
арқылы бастауыш мектеп оқушыларында валеологиялық мәдениет негіздерін
қалыптастыру” деп анықталды.
Зерттеу мақсаты: Отбасы жағдайында балалардың валеологиялық мәдениет
негіздерін қалыптасуын қамтамасыз ететін педагогикалық жүйелерді теориялық
тұрғыдан негіздеу және оның тиімділігін іс-тәжірибе арқылы тексеру.
Зерттеу нысаны: Балалардың валеологиялық мәдениетінің қалыптасуы
Зерттеу пәні: Отбасы жағдайында валеологиялық мәдениет негіздерін
қалыптастыру үрдісі
Зерттеу міндеттері
1. Отбасыда балалардың валеологиялық мәдениетін қалыптастыру
мәселесінің зерттелуін анықтау, валеологиялық мәдениет ұғымының мәнін
ашу.
2. Психологиялық, педагогикалық және әлеуметтік факторларды ескере
отырып, отбасында валеологиялық мәдениет негіздерінің қалыптасуын
қамтамасыз ететін өлшемдер мен көрсеткіштерді және оның ұйымдастыру
жолдарын айқындау.
3. Отбасы жағдайында балалардың салауаттылығын қалыптастыруда сыныптан
тыс жұмыстын әдістері мен формалары және оларды пайдалануға ұсыныстар
беру.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом кіріспеден, негізгі екі
бөлімнен тұрады, қорытындылау, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Отбасы жағдайында балалардың валеологиялық мәдениетін қалыптастырудың
ғылыми- теориялық негіздері
1.1 Өскелең жас ұрпақтың денсаулығын сақтау әлеуметтік педагогикалық
проблема ретінде
Егеменді еліміздің жарқын болашағы дені сау ұрпақ. Ұлт денсаулығы –
ұлттық қауіпсіздіктің басты кепілі екені баршамызға аян. Ұлт денсаулығын
нығайту үшін жоғары және жергілікті деңгейде арнаулы бағдарламалар
қабылдануда. Олар бойынша тиімді жұмыстар нәтижелі іске асып жатыр деуге
болады. Десек те, ол ұрпақ салауаттылығын қалыптастыруда жеткіліксіздігін
көрсетіп отыр. Барлығымызға ой салатын мәселенің бірі – орта экологияның
бұзылуы бала денсаулығына кейбір технологияның және басқа факторлардың әсер
етуі болып отыр, осындай әсер салдары адамның физиологиялық, психологиялық
және адамгершілік қасиеттері мен денсаулығының бұзылуына әкеліп соғады.
Көпшілік жағдайда адамның осындай әсерлер кезінде өзін-өзі дұрыс үстай
алмау жағдайларынан болады. Содан барып өз денсаулығына, орта және өсіп
келе жатқан бүлдіршін денсаулығына қолайсыз жағдайлар туындайды. Атап
айтсақ: ішімдіктерді, есірткілік және токсикалық заттарды пайдалану, темекі
шегу, насыбай ату т. б.
Сондай-ақ баланың күнделікті күн тәртібін дұрыс құрмау, демалыс уақытын
дұрыс пайдаланбау, таза ауа дем алмау, ой және дене еңбегінен кейін ағзасын
дұрыс дем алдырмау, уақытында тамақтанбау, психологиялық жүктеменің шектен
тыс көбеюі немесе стресс жағдайынан шыға алмау т. б. барлығы кері әсерін
тигізетіні сөзсіз.
Күнделікті теледидар алдында, компьютер мониторының алдында шектен тыс
көп отыру - жасөспірімнің тек психологиясына ғана әсер етіп қана қоймай,
көз ауруларына күні кешке дейін құлақтарына іліп алып жүретін арзан қолды
магнитофон ызыңы – құлақ, бас ауруына, аз қозғалу немесе гиподинамия –
жүрек, қан, жүйке ауруларына, дұрыс тамақтанбау – ас қорыту жүйесінің түрлі
ауруларына әкеліп соғып жатыр.
Бүгінгі қоғамдағы экологиялық апаттардың көбейіп, адамзат болмысына
зиянды әсерінің елеулі көрініс беріп отырған таңында денсаулықты сақтау мен
қалпына келтірудің және алдын алудың ең тиімді жолы мектеп қабырғасында
салауатты өмір салтын қалыптастырумен байластырылмақ.
Соңғы жылдары республикамыздың мектептерінде балалардың денсаулығының
төмендеу тенденциясы байқалуда. 2010-2012 жылғы зерттеулердің қорытындылары
оқушылардың денсаулық индексінің төмендегенін көрсетеді: еліміздің
оқушыларының 44,3 пайызында түрлі патологиялар байқалады, кейбір аймақтарда
оқушылардың тең жарымында созылмалы аурулар тіркелген.
Ресми статистикалық мәліметтер соңғы бес жылда оқушылардың аурушаңдығы
22 пайызға артып отырғанын көрсетеді. Оның ішінде анемия 2,5 есе, тыныс
жолдарының аурулары 1,5 есе, жүйке жүйесінің аурулары 1,5 есе, жарақат алу,
улану, т. б. оқиғалар саны 1,2 есе артып отыр .
Балалар мен жасөспірімдердің психологиялық және мінез-құлықтық
ауытқушылары өсіп келеді. Әрбір сегізінші баланың психикасы мен жүйке
жүйесінде патологиялар байқалады. Ал психоактивті заттар, оның ішінде
алкоголь мен есірткі заттарын қолданудан туындайтын баланың мінез-құлықтық
ауытқушыларының көрсеткіштері одан да жылдам екпінмен көбейіп келеді.
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып саяси, әлеуметтік
және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылуы – білім
беру ұйымдарында бейіндік оқытуды ұйымдастыруды мен оқушы деңсаулығын
сақтау мен нығайту көкейкесті мәселе болып табылады.
Елбасымыз алдыға міндет етіп қойғандай өзіндік өмір өрнегін жасай
алатын, өзіндік даму арнасын белгілеп, өмірдің қиыр көкжиегіне батыл қадам
бүгінгі бәсекенің қатал заңына икемді ұрпақтың тұғыры бастауыш мектебінен
басталады. Оның алды шарты оқушы бойында өмірлік бейіндіктерді қалыптастыру
мен деңсаулығын сақтаумен орындалады –дейді.
Сондықтан бүгін білім беру жүйесінде еліміздің өсіп өркендеуіне сай,
заман талабына беретін рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастырған,
қоғамдық өмірге икемделген, білім және қолөнер сырларын бойына мұқият
сіңіргенқоғам, мемлекет және отбасы алдындағы жауапкершілігін сезінетін,
салауатты өмір салтын саналы түрде таңдаған өркениетті ұрпақ тәрбиелеу
кезек күттірмес міндет. Бұл жерде балаларға валеологиялық тәлім-тәрбие беру
ерекше орында. Сондықтан валеологиялық білім беру барысында балалармен
жасөспірімдердің бойына салауатты өмір салты аспектілеріне мен факторларына
айрықша мән беру керек . Бірақ өкінішке орай, қазіргі кезде
жасөспірімдердің бір бөлігі салауатты өмір салтына қайшы келетін іс-
әрекеттерге баратыны барлығымызға белгілі жайт. Сондықтан да бірінші
кезекте педагог- психолог пен ата-аналар – баланың қызығушылығы мен жас
ерекшелігін ескере отырып, оның рухани және физикалық еркін дамуына жағдай
жасау, қорғау қажет.
Адамға байланысты басты ұғымның бірі “салауаттылық” және “салауатты
өмір сүру”. Салауаттылық ұғымын нақты, жан-жақты анықтамай, адамға тиісті
мәселелерді қарастыру өте қиын. Сол себептен жүйелер қағидасына сүйене
отырып “Адам - жай жетілген жүйе” негізінде салауаттылық түсінігіне және
анықтамасына келетін болсақ, салауаттылық дегеніміз генетикалық аппарат
негізінде пайда болатын дене, жыныстық, ақыл-ой және әлеуметтік дамулардың
өзара сәйкестілігін (гармония) баптау, тәрбиелеу нәтижесінде организмнің
басқарушы ақпаратқа, Аллаћқа, тиімді бейімделуін қамтамасыз ету арқылы
адамның көбею мүмкіншілігін және жоғары деңғейлі еңбектік қабілетін сақтау
және адамның игілікті өмір сүруін қамтамасыз ету.
Салауаттылық – адам бойында аурудың немесе дінқастықтың болуы ғана
емес, оның күш түскенде тіршілік және әлеуметтік қызметтерін ақаусыз
орындалуы. Салауаттылық түрлері: деңсаулық, ақыл-ой,психалық саулық және
имандылық.
Деңсаулық адамның тектік, генетикалық аппараты мен табиғи қоршаған
ортаның өзара қатынасының нәтижесі болып келеді. Адамның дүние келуін
қамтамасыз етеді. Сондықтан саулықтың бұл түрін ізденушілер негізгі салық
деп атауды жөн көреді.
Адамның ақыл-ой, психилық саулығы тектік, генетикалық аппарат негізінде
тәрбие арқылы қалыптасады. Ақыл-ой саулығының қалыптасуында негізгі әсер
көргенділікке, баптауға, тәлім-тәрбиеге байланысты болып келеді. Сондықтан
саулықтың бұл түрі шартсыз ақпарат негізінде шартты түрде қалыптасады. Ақыл-
ой саулығында обьективті ақпараттардың рөлі басым, сол себептен саулықтың
бұл түрін обьективті деп те атауға болады.
Адамның кісілік қасиеттерінің қалыптасуындағы басты рөлді имандылық
атқарады. Имандылық ақыл-ой саулығы негізінде әлеуметтену арқылы
қалыптасады. Имандылық – шартты, субьективті ұғым. Сол себептен имандылықты
анықтаудың обьективті критерийлерін қарастыру өте қиын. Әрбір қоғамдық
топтың имандылықты бағалауды өздерінің шартты ұғымдары бар, олардың бірімен-
бірі сәйкес келуі өте қиын. Ал түбінде имандылық кісінің іс-әрекетіндегі
шынның көлемімен өлшенеді. Кез келген адамның айтқаны шындық. Ал шын,
ақиқат, рас тек қана Абсолюттен, Жаратушыдан ғана шығады. Одан басқа барлық
нәрселерден шығатын ақпарат шындық болып табылыды. Шындық шынның және
өтіріктің қосындысы болып келеді, яғни шындықтың бір бөлігі шын да, ал
қалған екіншісі өтірік. Шындықтың шын бөлігі адам үшін зияны жоқ, оны
бақытты өмір сүруге жеткізетін ақпарат болып табылады. Сондықтан, кісінің
іс-әрекетіндегі шын бөлігін салауатты өмір салты деп атаймыз .
Салауаттылық ғылымы – денсаулық туралы дәрігерлік-гигиеналық
біліктердің және оның практикалық жолдарының жиынтығы болып табылады.
Денсаулықты сақтау, оны шынықтыру, нығайту, аурудан кейін қалпына келтіруге
қажетті нұсқаулар мен кеңестер береді.
Салауатты өмір салты ұғымына мынадай анықтама беріледі: бұл денсаулықты
сақтауға және нығайтуға бағытталған жұмыстардың жиынтығы.
Соңғы мәліметтер бойынша адам денсаулығының 50 % салауатты өмір салтына
байланысты.
Мұғалім оқушыларға салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша жұмысы:
жүйелі, қалыпты мақсатты түрде жүргізілгенде ғана нәтижелі болатындығын
түсіндіреді.
Салауатты өмір салты дегеніміз- әрбір жеке адамның өнімді еңбек етіп,
тұрмыс құруы, бос уақытында дем ала білуі, қысқасы адамның күнделікті дұрыс
қалыптасқан өмір тіршілігі. Салауатты өмір салтының маңызды элементі
ретінде соңғы уақытта балалардың спортқа қызығушылығының артуына
байланысты, халық арасында дене шынықтыру және спорт құралдары арқылы
сауықтыру және оңалту орталықтарын кабинеттерін ұйымдастыруда.
Ал, денсаулық негізінен мына жағдайларға байланысты. Олар:
- даму;
- тіршілік ету жағдайы;
- өмір сүру жағдайы.
Сонымен, организм үнемі дамиды, адамның өмір сүру жағдайы мейілінше
дұрыс болуы қажетін қанағаттындыра алатындай мүмкіндігі болуы керек.
Зерттеушілердің пікірі бойынша денсаулықтың қалыптасуына байланысты, оның
бірнеше аспектілерден тұратынын білуіміз жөн. Олар: физикалық (немесе тән
саулық), психологиялық, тұлғалық, рухани, эмоционалдық, әлеуметтік (кесте
1).
Денсаулық түрлері (аспектілері)
Физикалық Психология- Тұлғалық Жан (рухани) Эмоционал- Әлеу-
лық дық меттік
Дене өз қабілетін Жеке тұлға Бұл адамгершілікӨз Әр
кемістігің дамыта ретінде қасиеттерді сезімдерін адамн-ың
болмауы, алатын, алғанқоғамнан өзбойына дарыту, өзі бақылау,қоғам-
организм-ң білімін орнын таба өз әрекеттерін тежей алуы, нан өз
сыртқы орта өмірде білуі, же басқа көңіл-қүйін орнын
жағ-на пайдалана мүмкіндігінадамдар тежей алуы таба
бейімделуі, алатын болуы е қарай қатынасын білуі
дене-ң өзің-өзі түсіну,
шыныққаны дамыту кешірімді болуы
Сондықтан да дүниежүзі денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) анықтамасы
бойынша “денсаулық дегеніміз – организмде аурудың не болмаса физикалық
кемістіктің болмауы ғана емес, бұл толық табиғи, рухани және әлеуметтік
аман-саулықты айтуға болады”. Бұл анықтама бойынша, денсаулық:
- аурудың жоқтығы;
- дене кемістігінің болмауы ғана емес;
- рухани дені сау (наркоман емес, қоғамда өз орны бар) дені сау.
Ал, академик В. П. Казначеевтың пікірі бойынша “денсаулық дегеніміз –
организмнің ұзақ өмір сүру барысында биологиялық және физиологиялық және
жұмысқа қабілеттілігі мен әлеуметтік белсенділігінің сақталуы”[16] .
Бұл анықтама бойынша:
- ұзақ өмір сүру кезінде организм үнемі биологиялық жағынан дамиды;
- физиологиялық әрекетін сақталуы (жүрек, өкпе, көз т. б. өз қызметтерін
сақтайды);
- организм жұмысқа қабілетін сақтайды;
- әлеуметтік белсенділігін сақтайды (тек үй жұмысына ғана емес, қоғамға
қажетті адам ретінде өз орнын жоғалтпайды).
Демек, тек сондай адамдарды толық дені сау деп айтуға болады.
Көптеген ғалымдардың зерттеуі бойынша бала денсаулығына әсер етуші
факторлардың % көрсеткіштерін төмендегі кестеден көруге болады: (кесте 2)
Факторлардың Бала денсаулығына әсер етуші факторлар
әсер ету
аймағы
Денсаулықты нығайтушы Денсаулыққа қауып төндіруші
факторлар факторлар
өмір сүру Жағымсыз қылықтардың болмауы;Шылым шегу, ішімдікпен
жағдайы (50%) дұрыс тамақтану; адекватты айналысу; нашақорлық
физикалық белсенділік; өмір (токсикомания), дәрі-дәрмекті
сүру ортасындағы (мектепте, шектен тыс көп қабылдау;
отбасында) психологиялық тамақтанудың дұрыс болмауы;
ахуалдың саулығы; өз стрестік жағдайларға ұшырауы;
денсаулығына мұқият қатынасы медициналық қызметтің төмен
болуы
Сыртқы Тіршілік ортасында жағымсыз Қоршаған ортаның адам
қоршаған орта факторлардың болмауы; жақсы денсаулығына қауіптілігі; төмен
(20%) материалдық-тұрмыстық жағдай.материалдық-тұрмыстық жағдай
Биологиялық Ауруды тудырушы Аурушаң болудағы тұқым
фактор (20%) жастық-жыныстық, қуалаушылық арқылы берілген
конституционалдық аурулар; ауруды тудырушы
ерекшеліктердің болмауы жастық-жыныстық және
конституционалдық
ерекшеліктердің болуы
Медициналық Медициналық көмек көрсетудің Сапасыз медициналық қызмет
көмекті жоғары деңғейі көрсету
ұйымдастыру (
10%)
Ал, салауатты өмір сүру салты дегеніміз – биоәлеуметтік категория. Ол
интегративті түрде қалыптасады. Сондай-ақ, адамдардың іс-әрекетіне
байланысты болады. Салауатты өмір сүру салты шаруашылық, күнделікті үй
тұрмысы, материалдық және рухани сұраныстарын қанағаттандыру үшін, қоғамдық
ұйымдарда өзін- өзі ұстай білуі тағы да зиянкестерден басқадан аулақ болу.
Сонымен, салауатты өмір сүру салты дегеніміз – тұлға мен қоғам деңғейінің
прогресті дамуы көрсеткішінің категориясы. Адамдардың биологиялық
ерекшелігіне сәйкес салауатты өмір сүру салты біркелкі болмайды . Міне,
осыған байланысты салауатты өмір сүру салты ұғымының мәніне үңілсек, ол өте
терең мағыналы ұғым, ол балалардың дене тәрбиесі ғана емес, ең бастысы жан
тәрбиесі екен.
Салауаттылықты меңгеретін адам алдымен өзін-өзі біліп, түсінуден
бастайды, өз мінез-құлқының жақсы-жаман жағын сезініп, оны талдап, жақсы
жағын дамытып, жаман жағын болдырмауға тырысады, машықтанады. Жан
дүниесінің сыры туралы ғылымның қағидаларын меңгеру арқылы адам өз рухын
шынықтырып, ақыл-ой мен жұмысын тиімді пайдалану жолдарын қарастырады.
Адам мен қоғамның саулығы тек қана медицина ғылымның мәселесі болудан
қалғанына көп уақыт болды. Бұл мәселе бүкіл өркениетті әлем үшін әлеуметтік
сипатқа айналды.
Салауатты өмір салты негізінен мынадай 4 түрлі түсінікпен тығыз
байланыста қарастырылады – тұрмыстың деңгейімен, тұрмыс сапасымен, өмір
стилімен және тұрмыстың тәртібі, әдет ғұрпымен.
Тұрмыс деңгейі таза экономикалық жағдайда, яғни материалдық жағдайға
байланысты анықталады; тұрмыс сапасы – қоғамдық түсінік, яғни өмір сүруін
деңгейінің сапасын көрсетеді; өмірдің стилі (көркемдігі) – әлеуметтік-
психологиялық түсінік. Ал өмір тәртібі, әдет-ғұрып – бұл әлеуметтік-
экономикалық түсінік.
Ендіше өмір салты әдет-ғұрып, салт-дәстүрлермен тығыз байланыста
қаралады. Осы түсініктер жалпы адам денсаулығына әсер ететін, өмір салтының
мәнін көрсететін негізгі көрсеткіштер болып табылады.
Сонымен қатар, адамның дені сау болуына салауатты өмір сүру салтының
факторлары іске асырылғанда ғана қол жеткізуге болады.
Қорыта келгенде, салауатты өмір салты ұғымы “салуаттылық” пен “өмір
салты” деген ұғымдардан тұрады. “Салауаттылық” яғни “деннің саулығы”,
“баланың денсаулығы” дегеніміз ағзада аурудың не болмаса физикалық
кемістіктің жоқтығы ғана емес, ол табиғи (физикалық) рухани және
әлеуметтік, моральдық, материалдық жағынан толық аман есендік деген
Дүниежүзілік денсаулық ұйымы ұсынған анықтаманы жақсы түсініп, өмірде
қолдана білу бүгінгі күннің өмір талабы болып табылады.
Ал, “өмір салты” – адамның дене, интеллектуалдық және еңбек әрекетін,
тұрмыстың өзара әрекетін, дағдысын орныққан мінез-құлық, демалысын және
қарым-қатынас ерекшелігін жатқызуға болады. Олай болса “өмір салты”
–дененің саулығына нәтижелі ықпал ететін “салауатты өмір сүру” ұғымын
білдіреді.
Қазіргі ғылым “салауатты өмір салтын”: ең жақсы үйлесімді тәртіп;
денені шынықтыру; қымыл белсенділігі; дұрыс тамақтану; орнықты өмір сүру
әдеті; зиянды әдеттің болмауы; жоғары дәрігерлік белсенділік – деп
түсіндіреді. Сонымен бүгінгі мектептің мақсаты – оқушыны өмірге дайындау.
Оқушының мектепте алған білімі – оның болашақ өміріне қажетті, қолданылатын
білім болуы қажет. Бұл мақсатқа оқушы мен мұғалім денсаулығын көздейтін оқу-
тәрбие үрдісін ұйымдастырудың әдіс-тәсілдерін жинақтаған денсаулық сақтау
педагогикасы арқылы жете алады. Педагог- психолог педагогиканың соңғы
жаңалықтарын біле отырып, оқушы, ата-ана, медицина қызметкерлері мен өз
әріптестерімен бірлесе отырып, өз жұмысын бүкіл педагогикалық үрдістің
қатысушылары денсаулығын сақтау мен нығайтуға бағыттап жоспарлау қажет.
1.2 Отбасы тәрбиесінде балалардың денсаулығын сақтау мен валеологиялық
мәдениет негіздерін қалыптастырудың алғы шарттары
Отбасы - адамның эмоциясы, уайымы, көзқарасы мен қатынасынымен
байланысты емес, ол - ерекше феномен. Отбасы феноменінің бір жолы оның
құрылымын, тарихи уақыт талабына сай өзгеруін және бір отбасының өмірлік
циклын логикалық түсіндірілуі. С.И.Голод (1998) пікірінше отбасы
феноменінде құрылымдық өріс ерлі-зайыптылар және ата – ана мен бала
қатынасы деп қарастырады. Отбасы –неке негізінде немесе қан жағынан туыстас
шағын топ, олар өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және тұрмыстық
жалпылылықта байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990). Отбасы
балаға ықпал етеді, оны қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасының тәрбие
институтты ретінде маңызы онда бала өз өмірінің маңызды бөліктерін өткізеді
және де тұлға ретінде қалыптасуына ықпал ету ұзақтығы жағынан басқа тәрбие
институттарына бой бермейді деп көрсетті Шужебева А.И өз зерттеу жұмысында.
Терең тұлға аралық қатынастарды реттеу механизмдеріне арналған
жұмыстарды талдауда шетелдік ғалым Э.Фромм және ресейлік ғалым М.И Лисина
ол өзіміздің қазақстандық ірі ғалымдардың бірі С.М.Жақыповтардың қойылған
мәселені толығымен шешуге мүмкіндік берді. Біріншіден, отбасы жағдайында
бірлескен іс-әрекетті орындау барысында жеткіншектердің құндылықты-
мағынылық құрылымдардың қалыптасу жағдайларын нақтылауға мүмкіндік
берілді[17,18].
Екіншіден, жеткіншектердің тұлғалық дамуында ауытқулардың пайда
болуының отбасы ішіндегі алғышарттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің методологиялық бағытына қарай жеткіншектерге отбасы ішілік
құндылықтарды беру процесі, отбасы мүшелнрі арасындағы бірлескен әрекет пен
эмоцияның өзара байланыстардың үйлесімділік механизмдерін қолдануға
негізделеді.
А.Б.Харчев берген отбасы ұғымына түсініктеме неғұрлым жалпылама болып
табылады: Отбасы денелік өмір мен әлеуметтік ағза өмірінің арасында
байланыстырушы звено болып табылады.
Қазіргі таңда отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі жетік
түрде толық жасалмаған. Мысалға, Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958)
отбасының маңызды қызметтеріне ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және
өзара көмек көрсету қызметтерін айтады.
Э.К.Васильева (1981) өз зерттеулерінде отбасы қызметінің үш тобын
қарастырады:шаруашылық-экономикалық , генеративті тәрбиелік, мәдени,
репродукциялық. С.Д.Лаптеноктың пікірінше, (1967) отбасының маңызды
қызметтеріне шаруашылық –тұрмыстық, халықтың көбеюі, өз мүшелерінің
демалысын ұйымдастыру, тәрбиелік жатады[18].
70-шы жылдары басты назар отбасындағы қарым-қатынас пен оның тұлға
қалыптасу процесінде алатын орны туралы Б.П.Парыгин, А.Г.Харчев. Ол әйел
адамның кәсіби іс-әрекетімен отбасы жағдайындағы міндеттерін үйлестіре білу
сипаты және де отбасы өміріне қалай ықпал етеді деген тақырыптарда
С.Голод, З.Янкова т.б. зерттеді.
З.И.Файнбург отбасындағы эмоциялық жағдайлар, олардың отбасы ішілік
қатынастың тұрақтылығына ықпалы,отбасының тұрақтылық жағдайы туралы
Ю.Г.Юркеевич отбасы мүшелері арасында қысымның бөлу себептерін және
А.М.Уматинов және т.б. зерттеді[19].
70-шы жылдардың аяғына қарай отбасы мен неке психологиясында неке
жұптарындағы әлеуметтік-перцептивті үрдістерді зерттеп, анықтаған
Ю.Е.Алешина, қалалық отбасыларда некелік рольдерді бөліп беруді,
З.И.Янкова және т.б. қарастырды. Отбасы ішіндегі қарым-қатынастың даму
заңдылықтарын саналы түрде түсіну талпыныстары жасалды,зерттегендер мысалға
А.А.Бодалев, Н.Н.Обозов және т.б.
Ұстаздың бастауыш сынып оқушылармен қарым-қатынасын оқу-тәрбие
үрдісінде ұйымдастыру жөнінде көптеген маңызды зерттеулер бар. Кейінгі
жылдарда мұғалім мен бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынасы және оны
қалыптастыру механизмін қазақстан ғалымдары да зерттей бастады. Олар:
Қ.Ж.Қарақулов, С.М.Елеусізов, С.И.Қалиева, В.К.Шабельник және т.б. Отбасы
әлеуметтенудің алғашқы сатысы, мұнда пікірлер, көзқарастар, құндылықтар мен
мінез-құлықарды меңгере бастайды. Дәстүрлі отбасылар сияқты кеңейтілген
отбасылар да әлеуметтік жүйе болып табылады, онда әрбір отбасы мүшесі басқа
мүшелеріне тікелкй және жанама түрде ықпал ете алады. Отбасы жағымды ата-
аналар бірлестігін, бір-бірін қолдаушы ата-аналар күшін құрай алатын болса,
балалар неғүрлым жақсы тұрады.
Отбасы сонымен қатар дамушы әлеуметтік жүйе болып табылады. Қоғамдық
және мәдени ортаға енетіндіктен, барлық болып жатқан жағдайлар отбасының
қызмет атқаруына ықпал етіп отырады. Отбасына әсер ететін әлеуметтік
өзгерістерге, жалғызбасты ересектердің көпшілігі, неғұрлым кеш некеге тұру;
туылудың азаюы; әйел адамдардың жұмысқа араласуы; толымсыз отбасылар және
аралас отбасылар және де кедейлік жағдайда өмір сүріп жатқан отбасылар
баршылық.
Отбасы-нақты өмірлік құндылықтарды, түсініктерді, қоғаммен өзара
қатынаста бағыттар бірлігін білдіретін адамдар бірлестігі, мәдени
бірлестік. Дәл осы қызметтердің сипаты бірлестігі,мәдени бірлестік. Дәл осы
қызметтердің сипаты некенің мазмұны, формалары және тұрақтылық
критерийлерін болжайды. Отбасы психологиялық ерекшеліктерден тұратын шағын
топ ретінде әлеуметік психологияның зерттеу нысаны болып табылады Қарым-
қатынас – адамзат өмірінің аса маңызды және негізгі сферасы болып, соның
нәтижесіде тұлға аралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамиды.
Қарым-қатынас дегеніміз өзара пікір алмасу, сезім әлемінде бірлесіп ләззат
алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу сенімді кең ауқымды эмоция спектрлерін
қамтиды. Қарым-қатынас барысында екі не бірнеше психологиялық жүйе, рухани
әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында
келісім, не өзара түсіністік тұрғысында, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс,
қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдіс іске асады.
Отбасы қарым-қатынасында, олардың ішінен келісім, өзара түсінстік,
бірінің екіншісіне бойсынуы, бірінің екіншісін құптауы сенімді қарым-
қатынасының қазіргі кездегі басты ерекшелігі әр тұлғаның мейлі балалары,
мейлі ересектері болсын,иағлұмат байлығы (информационное богатство)болып,
өзара қарым-қатынас осы мағлұмат алмасу кезінде өте тығыз орнығыуы ықтимал.
Өзара мағлұмат алмасу отбасы мүшелерінің рухани кемелденуіне алып келсе,
мұндай отбасының болашағы бар. Отбасы мүшелеріне қарым-қатынас арқылы
біріктіретін, өзара туысқандық байланыстарын нығайта түсетін аса маңызды
сфера мақсаты. Отбасын материалдық қамсыздандыру мақсатындағы бірлесіп
еңбек ету,нәтижесіне ортақтасу, бөлісу. Мұндай қарым-қатынас алдымен,
отбасы иелері әке мен шеше ортасында түсіністікпен орнаса, соның өзі
балаларға өнеге болатыны өмірден белгілі. Бұдан басқа әке мен ұл анасы мен
қызы, бір туғандардың бірлесіп, бір мақсатта еңбектенуі өзара түсіністікті
нығайтатын ас маңызды қарым-қатынас екені педагог, психолог ғалымдар
тарапынан дәлелденген.
Қарым-қатынас барысындағы біреудің екінші бір адамға әсерін, не болмаса
өзара қарым-қатынас нәтижесіндегі сипатта болғанымен, ішкі тетіктері
(механизмдері)адамның психикалық ахуалына, сезімі, ой-санасына, қылық
жорығы, жүріс-тұрысына тікелей, жанама, сөз арқылы әсер ету болып саналады
.
Солардың ішінде Шолпанқұлова Г.К. гумандық қарым-қатынас адам
бойындағы адамгершілік, түсінік, сезім.және мінез-құлықтың тұтастығымен,
бірлігімен анықталады деп келтірген. Бұл зерттеу жұмысының мақсаты бастауыш
сынып мұғалімі мен оқушылардың оқыту үрдісіндегі қарым-қатынас стилінің
тәрбиелік негізін дәлелдеді .
Шужебаева А.И. отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-
қатынасындағы қиындықтарын психологиялық-педагогикалық зерттеу атты
жұмысында:балаларды тәрбиелеу жүйесіндегі ең түйінді мәселелердің бірі
қарым-қатынас проблемасы. Тұлға аралық қарым-қатынас сферасындағы
сәйкессіздіктер психологиялық-педагогикалық бағытта болады,ондай балалар
тобын проблемалары бар балалар деп анықтауға болады.
Көрнекті ғалым В. А. Сухомлинский оқушылардың ата – аналарымен жұмыс
істеудің маңызына ерекше назар аударып: “Тек ата – аналармен бірге, жалпы
күш – жігерді біріктіру арқасында мұғалімдер балаларға үлкен адамдық бақыт
беруі мүмкін ” , - дейді[20].
Олай болса, отбасы мектеппен бірге тәрбиелік ортаның тұтастай негізгі
ықпал ету фактроларын жасайды. Сондықтан да педагогикалық әрекетте
мектептің жалпы міндеттерінің көлемінің тым кеңдігіне қарамастан, ата –
аналармен жұмыстың маңызы ерекше.
Бастауыш мектеп мұғалімі ата – аналармен қоян – қолтық жұмыс істеуі
мақсатты түрде ұзақ мерзімді қажет ететін процесс. Ол үшін, отбасыны және
оның отбасы тәрбиесіндегі ерекшеліктері мен жағдайын жанжақты әрі жүйелі
зерттеуді қажет етеді.
Төменгі сынып оқушылары үшін ересектер – олардың ата-аналары мен
мұғалімдердің әрекеті, педагогикалық іс-шаралардың жүйелілігі мен тұтастығы
үлкен әсер етеді. Сол себепті бастауыш мектепте валеологиялық қызметтін
жұмыстары мына бағытта жүргізілуі қажет: оқушылармен жұмыс, олардың ата-
аналарымен, қоғаммен жұмыс. Сондықтан да бірінші кезекте педагог- психолог
пен ата-аналар – баланың қызығушылығы мен жас ерекшелігін ескере отырып,
оның рухани және физикалық еркін дамуына жағдай жасау, қорғау қажет.
Денсаулық – тіршілік пен бақыттың басты кепілі. Жеке бастың биологиялық
және әлеуметтік потенциалдық мүмкіндіктерін қаншалықты толық жүзеге асыруын
оның денсаулығына байланысты. Бірақ қазіргі таңда балалардың іс-әрекетінде,
мінез-құлқында психоэмоционалды тепе-теңдіктің бұзылуы – қызғаншақтық, тез
ренжіп қалу, өктемдік көрсету, дау-жанжалға берілгіштік бүгінгі мектеп
оқушыларына тән құбылыстар болып отыр. Жеткіншек шақтан бастап әр балада
өктем мінездің пайда болуының бірден-бір себебі отбасында ұрыс-керіс,
теледидар, радио арқылы таралатын ақпараттар, зорлық-зомбылықты
насихаттайтын фильмдер. Бұлар баланың ішкі секреция бездерінен адреналиннің
көп бөлуіне, өктем, өзімшіл бұзылған тұлға қалыптастыруға жол береді.
Болашақ салауатты өмір салты қалыптасуына әлеуметтік тұрмыстық жай-күй
де әсер етеді. Ұдайы отбасындағы түсініспеушілікке, агрессиялық мінез-
құлық, баланың ішкі дүниесімен бөліспеу оқушылардың функциональды жүйесін
нашарлатады. Ондай жағдайда баланың иммундық жүйесіне де көп зақым келеді.
Балалардың денсаулығының нашарлап, жылдан-жылға бірнеше аурумен қатар
ауыратын балалар санының өсіп келе жатқандығын бауқауымызға болады.
“Адамның адамшылығы жақсы ата, жақсы ана, жақсы ұстаздан болады”. “Тәрбие
кешіктірілсе: кешірілмейтін, дұрыс бағыт алмаса қайта қалпына келмейтін,
нәзік те күрделі игілікті істеріміздің бірі” деп ұлы ғұламаларымыз
айтқандай баланың әрбір іс-әрекетіне, дұрыс қалыптасуына, дамуына отбасы
мен мұғалімнің тигізетін әсері мол.
Кеңес Одағының батыры Бауыржан Момышұлы атамыздың мына бір ұлағатты
сөзіне назар салайықшы: “Жаудан да қорықпаған қазақ едім, енді қорқынышым
көбейіп жүр:
- балаларды бесікке бөлемеген, бесігі жоқ әйелден қорқамын;
- немерелеріне ертегі айтып беретін әженің азайып бара жатқанынан қорқамын;
- дәмді, дәстүрді сыйламайтын балалар көбейіп келеді, қолына қылыш берсе
кімді де болса шауып тастауға әзір. Үйреніп жатқан бала жоқ, үйретіп
жатқан әке жоқ” - деп мұңайған екен.
Сондықтан да баланың дені сау, тәрбиелі болуына отбасының
жауапкершілігі жоғары. Яғни, жастарды салауаттылыққа бағыттау отбасында
ұрпақтың ана құрсағында жатқан кезден басталу керек. Балалардың денсаулығын
жоғалтпай білім беру үшін ата-ана, мұғалім, дәрігер үш жақты байланыс
орнатып, жұмыла қызмет атқару керек.
Салауатты өмір сүру валеология ғылымының негізі болып есептеледі.
Валеология дегеніміз (valeo лат. тіл. - денсаулық) адамдардың сыртқы
қоршаған ортамен байланысты негізіндегі физикалық, психикалық, рухтық
денсаулығы жөніндегі және олардың туылғаннан бастап өлгенге дейінгі
денсаулығын сақтау және нығайту, аурудың алдын алу, аурудан кейін
денсаулығын түзеу, салауатты өмірді ұзарту туралы жинақылық ілім.
Валеологияның негізгі мақсаты мен мәселесі әр жеке адамның денсаулығы,
табиғат денсаулығы, адам қоғамның жалпы денсаулығы. Яғни валеология –
салауатты өмір сүруге арналған ғылым.
Ал валеологиялық тәрбие процесі – саналы, жүйелілік, динамикалық
процесс болып саналады, баланың жалпы мәдениетінің дамуына жол беретін,
мектептегі бүкіл оқу-тәрбие процесіндегі маңызды бөлігі, сол мектептің
мәдениет өлкесі, білім, тәрбие, даму қызметтерінің орындалуы.
Көптеген педагогикалық валеология зерттеу мәселелерінде балалардың
валеологиялық мәдениетін қалыптастыру мәселелері жан-жақты мазмұндалған.
Дене дайындығына машықтанудың әдіс-тәсілдерін, жаттығу кешендерін орындау
барысында жаттықтырушының тәрбиелік қызметінің технологиясы әдістемелік
ұйымдастыру, әдістемелік тәрбие құралдарын белгілеу болып табылады. Ол дене
мәдениеті және спорт процесінің аясындағы тәрбие процесін ұйымдастырудың,
валеологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістерін, стратегиясын
анықтайды[18].
Тәрбие стратегиясы практикалық міндеттерді шешу, процесінде тәрбие
мақсаттарына жетуге қол жеткізудің жоспарын және оның келешектегі ойлары
мен ниеттерін белгілейді.
Тәрбие тәсілдері өзінің стратегиясына сәйкес оқу орындарында,
мекемелерде, кәсіпорындарда және әрбір нақтылы мамандармен тәрбиелеу
қызметін ұйымдастырудың жүйесін айқындайды.
Тәрбиелеу әдістері валеологиялық қызметте тәрбиелеу құралдарын
пайдалану бойынша денсаулық педагогиканың әдістерінің жиынтығын және басқа
әрекеттерін сипаттайды.
Мұнда тәрбиелеу қызметінің басты технологиясының негізгі элементі
дене мәдениеті және спортпен шұғылданатындарға, ұжымдарға немесе әлеуметтік
міндеттерін табысты орындау және жеке тұлғаның елеулі мақсаттарға жетуі
үшін бір тектес педагогикалық әсер етудің белгілі бір әдістері болып
табылады.
Тәрбиелеу әдістерінің әрқайсысы тәрбие мақсатын қамтамасыз ететін,
сонымен бірге қатысатын тәрбиелеу субьектілерінің ерекшеліктеріне
бағытталған. Адамға тәрбиелік әсер етіп, әрбір тәрбие әдісі нақтылы
айқындалған қызметтерді орындайды. Және де оның белгілі сапаларының даму
қызметіне иеленеді. Кез-келген тәрбие құралы өзіне тән педагогикалық әсер
ету құралдары мен әдістерін, олардың көмегімен сол әдіске тән тәрбие
міндеттерін шешетін жиынтығын ендіреді.
Тәрбиелеу әдістерінің негізін өзара байланыстағы және тәрбие
тәжірибесінде бірегей қолданылатын құралдар мен әдістер құрайды.
Тәрбиелеу құралдары – оқыту процесінде оқушыларға тәрбиелік әсер
ететін құралдары. Валеологиялық тәрбие құралдарына мыналар жатады: сөз,
көрнекті құралдар, кино және бейнефильмдер, әңгімелесу, жиналыс, дәстүрлер,
әдебиеттер, бейнелеу және музыкалық өнер және т. б.
Валеологиялық тәрбиелеу әдістері – нақтылы педагогикалық жағдайға
сәйкес тәрбиелеудің элементтерін немесе жекелеген құралдарын пайдалану
бойынша әрекет жасаудың жекелеген жағдайы әдіске қатынасы бойынша тәрбие
тәсілдері бағынышты сипатта болады.
Тәрбиелеу әдістерінің жүйесінде басқаларының нақтылы бір әдісті
әмбебап әдіс ретінде қарауға болмайды. Тек тәрбие әдістерінің жиынтығы және
олардың олардың технологиялық өзара байланыстылықта қолданылуы тәрбиелік
мақсатқа қол жеткізуге мүмкіндік туғызады. Жекелеген бірде бір әдіс
адамдарда жоғары саналылықты, сенімділіктің және жоғары адамгершілік
сапалардың қалыптасуы .
Жақсы деңғейде ұйымдастырылған валеологиялық қызметтің жұмысы –
оқушылардың дайындығындағы барлық жағдайды жетілдіру үшін негіз болса,
олардың дене дайындығы жаңадан бастағандарына да, олардың ата-аналарына да
көңіл бөлу қажет.
Қазақ жас балдарының қандай деңгейде өсіп жетілетіні алдыңғы
қатардағы өмір сүру процесін құрайтын адамдар тобына жүктелген. Ол қоғамның
белсенді мүшелері мен тұлғалары және қоғам үшін маңызды роль ойнайтын дене
тәрбие сахнасының бір бөлігімен ұштасқан жанашырлар.
Қашанда жас ұрпақтың денсаулық мәселесі тұлғаның жан-жақты даму
қырларын сипаттайды. Ол нәтижелі жетістіктерге жетудің бір көрінісі.
Әсіресе денсаулықты нығайту, дене бітімін қалыптастыру, уақытты тиімді
пайдалану, дене сапаларын дамыту жайлы білімдермен тәрбие беру .
Тек практикалық сапалар ғана бұл процесті тиімді құруға мүмкіндік
береді. Ол үлкен машықтану алаңдары мен күнделікті тұрмыста кездесетін іс-
әрекеттер мен қарапайым әрекеттер мен бірігу процесінде жүзеге асып
отырады. Қоғамда құрылған спорт дәстүрлері мен жетістіктері негізінде
тәрбие процестерін құру тиімді болып табылады. Оған жаппай жұмылдыру және
жекелей дайындық арқылы жалғасымды жаттығуларды орындау мен шешуге болады.
Барлық қоғамдық жетістіктер тәжірибеге сүйене отырып әдістердің одан
кейінгі даму бағытын анықтаумен сол бағыттағы тәрбиенің негізі бола алады.
Барлық денелік машықтану тек дайындықты талап етеді. Осы дайындық
процесі жүретін аймақ салауатты өмір салтын құруға негіз болады. Осылайша
дене дайындығы мәселесі шешімін инновациялық тәрбие негізінде табады. Дене
дайындығына тәрбиелеу ол жайлы білім алу, практикаға айналдыру, дамытуды
қажет етеді. Сондықтан басты алғы шарттар: ол денені үйрету, қалыптастыру,
дағдыландыру, жетілдіру процестері .
Схема 1 - Валеологиялық мәдениет негіздерін қалыптасуына әсер ететін
факторлар
Валеологиялық тәрбиенің жүйе құраушы факторы дегеніміз, оның
рефлексиясы (яғни өзін-өзі тану, білу, меңгеру), шығармашылық жұмыс,
оқушының физикалық, психикалық және әлеуметтік денсаулығын қорғауға және
күшейтуге бағыт береді. Валеологиялық тәрбиесінің нәтижесінде тұлғаның
валеологиялық мәдениеті қалыптасады.
Валеологиялық мәдениет әр жеке адамның валеологиялық қызметінің жеке
стилінде. Балаға валеологиялық тәрбиелеу процесінде оның жеке өзінің
шығармашылық психофизиологиялық қасиеттерімен және бағыттанған әлеуметтік
тәжірибесімен байланыстыру керек.
Бастауыш мектеп оқушыларына валеологиялық тәрбие беру процесті
валеологиялық мәдениет және дене шынықтыру тәрбиесімен ұштастыру қажет.
Валеологияның басты міндеті денсаулықты дамыту жолын қарастыру, себебі ол
үшін өмірдің дені сау жағын нығайту қажет, әрине, бұл өте күрделі, жан-
жақпен байланысты жұмыс. Бұл пәнаралас ғылым, педагогика және
психологияның, физиология және дене шынықтыру пәнінің жетістіктеріне
сүйенеді. Сол себептен оны өз бетінше “педагогикалық валеология” немесе
“денсаулық педагогикасы” деп бөлек ғылым саласына бөледі.
Педагогикалық валеология - жас өспірімдерге тәрбие мен білім берудегі
жаңа бағыт, оның басты мақсаты жүйелі-пәнаралас интегративтік білім
арқасында оқушылардың денсаулығын сақтау және өз бетінше білімін, құзыретін
нығайтуға жол ашу, бағыт қөрсету.
Валологиялық білім дегеніміз – әр адамның жеке басындағы
интеллектуалдық, энергетикалық, ұстанымдық қасиеттері өз денсаулығына
пайдалана білу және денсаулықты жоғалтпай білім алу жолдары.
Жеке тұлғаның валеологиялық мәдениеті дегеніміз – бұл жеке тұлғаның
өзінің сапалы, жүйелік білімі, валеологиялық дамуын және білімділігін
анықтайтын осы деңғейге жету сезімін арттыратын валеологиялық және дене
шынықтыру – салауатты өмір сүру іс-әрекетінде корініс беретін сапа.
Балалардың валеологиялық мәдениетің қалыптасуын ұйымдастыру кең
ауқымды мәселе. Оның қоғамдағы бұқаралық сипаты арқылы валеологиялық
мәдениетін қалыптастыру дене шынықтыру-спорттық қозғалысқа түрткі болады.
Ол оқу-жаттығу процесінің бастапқы сатысында жалпы дамыту жаттығуларына
үлкен назар аударуды қажет етеді.
Мектеп-өскелең ұрпақты тәрбиелеу жүйесіндегі шешуші буын. Оның жас
ұрпақты тәрбиелеудегі рөлі өте зор. Еліміздің бүкіл жастары мектеп арқылы
өмірге жолдама алады. Мектеп еш уақытта отбасыдан, қоғамнан бөлініп, өз
бетінше жеке автономиялық мекеме болған емес. Сондықтан оның іс-әрекеті
отбасымен, жұртшылықпен, еңбек ұжымдарымен, табиғатпен байланысты. Міне,
мектептің тәрбиелік функциясы осында.
Мектеп тәрбиеге байланысты барлық қоғамдық күштерді ұйымдастыру және
біріктіру рөлін атқарады. Ол ішкі тәрбие процесін басқарып қана қоймай,
сонымен бірге мөлтек аудандарда, кәсіпорындарда жүргізілетін тәрбие
жұмысының валеологиялық білім және тәрбие беру мақсатқа бағыттылығын
қамтамасыз етеді. Осы тұрғыдан мектеп балаларымен тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырудың жеке адамның денсаулығын дамуында және қалыптасуында әр
түрлі факторлардың ықпалын үйлестіріп, біріктірудің орталығы. Мектеп іс-
әрекеттің ең бастысы – тәрбие түрлерінің (дүниетаным, еңбек, мінез-құлық,
эстетикалық және дене тәрбиесі) валеологиялық қызметтің мақсаттары және
міндеттерімен ұштастырып жүзеге асырылады. Мектеп басшылығымен жүргізілетін
валеологиялық білім беру мен тәрбие жұмыстарының формалары көптеп саналады.
Олар: ата-аналармен жұмыс: сынып жетекшілерінің және мұғалімдердің
отбасымен жұмысы; сыныптан және мектептен тыс жұмыстары. Осы жұмыстардың
барлығына мектеп басшылық жасайды, көмектеседі, тиісті адамдармен,
ұйымдармен бірігіп іске асыруды қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, тәрбие жүйесінде, әсіресе, жеке адамның жоғары моральдық
қасиеттерін қалыптастыруды, адамгершілік сезімін, эстетикалық талғамын
дамытуда қоғамдық тәрбие институттарының алатын орны ерекше. Олардың
ынтымақтастығын істейтін жұмыстарының негізгі бағыттары: педагогикалық
ұжым, ата-аналар комитеті, тәрбие жұмысының жоспары жасалып, оны басшылыққа
алады. Келер ұрпақтың бойына дарытып өн бойынан көргіміз келетін адамзаттық
асыл қасиеттердің жиынтығы. Отбасы адамзат қоғамының ең шағын бейнесі.
Яғни, салауатты отбасы - өркениетті қоғамның талабы. Отбасы бүкіл ғасырлар
бойы адам баласы тәрбиесінің құралы болып келеді. Сондықтан ол адам үшін ең
жақын әлеуметтік орта. Қоғамда отбасы екі қызмет атқарады, оның бірі
–дүниеге ұрпақ әкелу, екіншісі- дүниеге келген сәбиді тәндік жағынан
дамытуды қамтамасыз етіп, өмір бойы рухани жағынан жетілдіріп оны тұлға
ретінде қалыптастыру. Отбасы тәрбиесі қоғамдағы өзгерістермен тығыз
байланысты, сондықтан ол қоғам мүдесіне қызмет етуі тиіс . Онда бала алғаш
рет өмір жолымен танысады, моральдық нормаларын игереді. Сондықтан
отбасылық өмір жеке адамның азамат болып өсуінің негізі.
Отбасы валеологиялық қызмет жұмысындағы мектептің одақтасы. Ол бала
тәрбиесі жөнінде мектеппен тығыз байланысты болуды өте жақсы түсінеді.
Өйткені, бала тәрбиесінің отбасында, мектепте нәтижелі болуы осындай
ынтымақтастыққа негізделеді.
Отбасы тәрбиесі – бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, мемлекет алдындағы
ата-аналардың борышы. Өкімет отбасыға үнемі қамқорлық жасауда. Оған дәлел:
балалар мекемелері жөнінде халықтың қажеттілігін толық қанағаттандыру,
балалардың еңбек, спорт лагерлеріне ерекше көңіл бөлу: Отбасы мүшелерінің
дем алуы үшін санаториялардың демалыс үйлерінің жүйесін кеңейту: аналар
жағдайын еске алып, әйелдердің халық шаруашылығына қатысуын үйлестіру.
Отбасы басты мәселелердің бірі: баланың тіршілік әрекетін ұйымдастыру.
Бұған баланың күн ырғағы, міндеттері, қойылатын талаптар, оның үй еңбегіне
қатысуы, оқу әрекеті, бос уақытын ұйымдастыру жатады. Бала өмірін және іс-
әрекетін ұйымдастыруда негізгі жағдайлардың бірі – ұтымды ырғақ жасау. Күн
ырғағы өмір тәртібі, еңбек пен демалыстың парасаттылықпен кезектесіп өтуі,
талаптарды орындау, жақсы әдеттерді қалыптастыру. Балалардың күн ырғағы И.
П. Павловтың [21] іліміне негізделеді. Ол жұмыс қабілетін толық сақтау үшін
еңбек пен демалыстың қажет екенін көрсетті. Күн ырғағы баланы жинақтылыққа,
тіл алғыштыққа, дәлдікке, мұқияттылыққа үйретеді, денсаулығын нығайтады,
еңбек қабілетін жақсартады. Күн ырғағын жасаудың ата - ана баланың жасын,
үй жағдайын, денсаулығын, мұғалімдер мен сынып жетекшілер келісіп отбасы
мен мектеп ырғағының бірлігін еске алуы тиіс. Отбасы күн ырғағының негізгі
құрамды элементері –еңбек, демалыс, сабаққа дайындалу, тамақтану, ұйқы, т.
б. дұрыс алмасып отыруы қажет. Күн ырғағын сақтау негізінде мидың үлкен
жарты шарының қабында шартты рефлекстер жүйесі (динамикалық стереотип)
пайда болады. Мысалы, бала белгілі бір уақытта ұйықтауға үйренсе, оның ми
қабында тежелу процесі басым болады да тез ұйқыға кіріседі. Сондықтан ата-
аналар балаларын белгілі уақытта сабаққа дайындалуға, ұйықтауға, тұруға
үйретулері, яғни, ырғақ элементтері берік орындалуы тиіс. Сонымен, дұрыс
ұйымдастырылған күн ырғағы белгілі дағдыға үйретеді, дағды әдетке айналады,
ал әдет келешекте бала қажетін қанағаттандырады.
Отбасы жағдайын және баланың жас ерекшелігін ескере отырып, оны ата-
аналар түрлі еңбек іс-әрекеттеріне үйретуі қажет. Бала отбасы мүшесі, өз
міндетін адал ниетпен орындауы зор қуаныш. Отбасының бала еңбегіне артық
салмақ түсірмей парасатты ұйымдастырылғаны жөн. Үйге берілген оқу
тапсырмаларын үнемі орындап отыруға бақылау жасау, көмектесу, балаларды өз
бетімен жұмыс істей білуге үйрету. Бала бос уақытында қоғамдық пайдалы
істерге, спорт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz