Моңғолдар мемлекетінің құрылуы мен құлауы
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Моңғолдар мемлекетінің құрылуы
2. Моңғол мемлекетінің саяси құрылымы
3. Шыңғысханның Қазақстан,Орта Азия және Кавказ жерін жаулап алуы
4. Моңғол мемлекетінің ұлыстары
5. Батыйдың Европаға шабуылы,Алтын Орда
6. Моңғолдар жаулап алуының зардаптары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім
1. Моңғолдар мемлекетінің құрылуы
2. Моңғол мемлекетінің саяси құрылымы
3. Шыңғысханның Қазақстан,Орта Азия және Кавказ жерін жаулап алуы
4. Моңғол мемлекетінің ұлыстары
5. Батыйдың Европаға шабуылы,Алтын Орда
6. Моңғолдар жаулап алуының зардаптары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияға жорықты Жетісу арқылы жүргізбекші болды. Өз басының жауы болған найманның ханы Күшлік ханды талқандап, бай қалалары бар Жетісуды өзіне қарату үшін оған Жебе ноян бастапан әскер жіберді. Жетісуды Шыңғысхан көп қарсылықсыз басып алды. Оны бағындырғаннан кейін Шыңғысханның Мәуереннахрға, сол кезде Орта Азияны билеп отырған хорезм мемлекетіне қарсы жол ашылды. 150 мың адамдық қол Орта Азияны бағындыруға аттанды. Монғолдар Отырарға таяп келгенде монғолдардың басшысы Шағатай мен Үгедей бастаған бірнеше түменді қаланы қоршау үшін қалдырып, әскерлердің Жошы бастапан басқа тағы бір шоғыры Сыр бойымен төмен бағыттады. Үшінші шоғырға Сырдарияның жоғарғы ағысы бойындағы қалаларды бағындыру міндетін жүктеді. Шыңғысхан ұлы Төлеймен бірге әскерімен Бұхараға беттеді. Хорезм шахы Мұхаммед монғолдарға қарсы тұруға дайын емес еді. Ол әскери күштерді әр қалаға бөліп ұстап отырды. Мұның өзі Шыңғысханға қалаларда тұрған шағын шоғырды оңай құртып жіберуге мүмкіндік берді.
1219 ж. күзінде Шыңғыс хан зор армияны Жетісу арқылы Мәуереннахрға аттандырды. Оңтүстік Қазақстан халқы қатты қарсылық көрсетті. Мыс. Отырар 6 ай бойы (1219 ж. қыркүйек- 1220 ж. ақпаны) қарсыласты. Алайда әскер басыларының бірі Қараджа түн ішінде қақпаны ашып жіберіп, монғолдарға өтіп кетті. Әскер осы қақпа арқылы қалаға кіріп, оны талқандады. Сөйтіп Отырар қамалын жермен-жексен еткен Шағатай мен Үгедей бастаған әскер Шыңғысханға қосылды. Бұл кезде Шыңғыс хан Бұхара мен Самарқанд арасындағы жолда болатын Сығанақ қаласы да, ашнас та ерлікпен қорғанды. 1220 ж. 4 көкекте монғолдар Жентті алды. Сыр бойындағы қалаларды жеңгеннен кейін Шыңғыс әскерлері Орта Азияның ішіне кірді. Халық ерлікпен қорғанды. Бұхара, Самарқанд, Үргенш үлкен қарсылықпен алынды. 1219-1221 жж. Шыңғыс хан әскері Орта Азияны ойрандады. 1221 ж. көктемінен бастап соғыс хорасан, Ауғанстан және Солтүстік Үндістан мемлекеттерінің жеріне ауысты.
1219 ж. күзінде Шыңғыс хан зор армияны Жетісу арқылы Мәуереннахрға аттандырды. Оңтүстік Қазақстан халқы қатты қарсылық көрсетті. Мыс. Отырар 6 ай бойы (1219 ж. қыркүйек- 1220 ж. ақпаны) қарсыласты. Алайда әскер басыларының бірі Қараджа түн ішінде қақпаны ашып жіберіп, монғолдарға өтіп кетті. Әскер осы қақпа арқылы қалаға кіріп, оны талқандады. Сөйтіп Отырар қамалын жермен-жексен еткен Шағатай мен Үгедей бастаған әскер Шыңғысханға қосылды. Бұл кезде Шыңғыс хан Бұхара мен Самарқанд арасындағы жолда болатын Сығанақ қаласы да, ашнас та ерлікпен қорғанды. 1220 ж. 4 көкекте монғолдар Жентті алды. Сыр бойындағы қалаларды жеңгеннен кейін Шыңғыс әскерлері Орта Азияның ішіне кірді. Халық ерлікпен қорғанды. Бұхара, Самарқанд, Үргенш үлкен қарсылықпен алынды. 1219-1221 жж. Шыңғыс хан әскері Орта Азияны ойрандады. 1221 ж. көктемінен бастап соғыс хорасан, Ауғанстан және Солтүстік Үндістан мемлекеттерінің жеріне ауысты.
1. Орта ғасырлардағы дүние жүзі тарихы. - Алматы: Атамұра,2007.
2. Аманжолов К. Түркі халықтарының тарихы. Т. І-ІІІ. Алматы, 1993-1999
3. Қазақстан тарихы. І-ІІІ том. Алматы, 1996, 1998, 2000.
4. Қазақстан тарихы очерктері. Алматы, 1996.
5. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
6. Қазақстан тарихы. 1 т. Алматы. Атамұра. 1996
7. Қазақстан тарихы. 2 т. Алматы. Атамұра. 1998
8. Қазақстан тарихы 3 т. Алматы. Атамұра. 2002
2. Аманжолов К. Түркі халықтарының тарихы. Т. І-ІІІ. Алматы, 1993-1999
3. Қазақстан тарихы. І-ІІІ том. Алматы, 1996, 1998, 2000.
4. Қазақстан тарихы очерктері. Алматы, 1996.
5. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
6. Қазақстан тарихы. 1 т. Алматы. Атамұра. 1996
7. Қазақстан тарихы. 2 т. Алматы. Атамұра. 1998
8. Қазақстан тарихы 3 т. Алматы. Атамұра. 2002
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Моңғолдар мемлекетінің құрылуы
2. Моңғол мемлекетінің саяси құрылымы
3. Шыңғысханның Қазақстан,Орта Азия және Кавказ жерін жаулап алуы
4. Моңғол мемлекетінің ұлыстары
5. Батыйдың Европаға шабуылы,Алтын Орда
6. Моңғолдар жаулап алуының зардаптары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияға жорықты Жетісу арқылы жүргізбекші
болды. Өз басының жауы болған найманның ханы Күшлік ханды талқандап, бай
қалалары бар Жетісуды өзіне қарату үшін оған Жебе ноян бастапан әскер
жіберді. Жетісуды Шыңғысхан көп қарсылықсыз басып алды. Оны бағындырғаннан
кейін Шыңғысханның Мәуереннахрға, сол кезде Орта Азияны билеп отырған
хорезм мемлекетіне қарсы жол ашылды. 150 мың адамдық қол Орта Азияны
бағындыруға аттанды. Монғолдар Отырарға таяп келгенде монғолдардың басшысы
Шағатай мен Үгедей бастаған бірнеше түменді қаланы қоршау үшін қалдырып,
әскерлердің Жошы бастапан басқа тағы бір шоғыры Сыр бойымен төмен
бағыттады. Үшінші шоғырға Сырдарияның жоғарғы ағысы бойындағы қалаларды
бағындыру міндетін жүктеді. Шыңғысхан ұлы Төлеймен бірге әскерімен Бұхараға
беттеді. Хорезм шахы Мұхаммед монғолдарға қарсы тұруға дайын емес еді. Ол
әскери күштерді әр қалаға бөліп ұстап отырды. Мұның өзі Шыңғысханға
қалаларда тұрған шағын шоғырды оңай құртып жіберуге мүмкіндік берді.
1219 ж. күзінде Шыңғыс хан зор армияны Жетісу арқылы Мәуереннахрға
аттандырды. Оңтүстік Қазақстан халқы қатты қарсылық көрсетті. Мыс. Отырар 6
ай бойы (1219 ж. қыркүйек- 1220 ж. ақпаны) қарсыласты. Алайда әскер
басыларының бірі Қараджа түн ішінде қақпаны ашып жіберіп, монғолдарға өтіп
кетті. Әскер осы қақпа арқылы қалаға кіріп, оны талқандады. Сөйтіп Отырар
қамалын жермен-жексен еткен Шағатай мен Үгедей бастаған әскер Шыңғысханға
қосылды. Бұл кезде Шыңғыс хан Бұхара мен Самарқанд арасындағы жолда болатын
Сығанақ қаласы да, ашнас та ерлікпен қорғанды. 1220 ж. 4 көкекте монғолдар
Жентті алды. Сыр бойындағы қалаларды жеңгеннен кейін Шыңғыс әскерлері Орта
Азияның ішіне кірді. Халық ерлікпен қорғанды. Бұхара, Самарқанд, Үргенш
үлкен қарсылықпен алынды. 1219-1221 жж. Шыңғыс хан әскері Орта Азияны
ойрандады. 1221 ж. көктемінен бастап соғыс хорасан, Ауғанстан және
Солтүстік Үндістан мемлекеттерінің жеріне ауысты.
Моңғолдар мемлекетінің құрылуы
XIII ғасырдың екінші онжылдығында Қазақстан территориясы Шыңғыс-хан
бастаған соғыс–құмар татар-монғол тайпаларының шапқыншылығына ұшырады. Бұл
тайпалар Азияның ішкі шалғай аудандарының ұлан – байтақ жерін иеленген еді.
Моңғол тайпалары әлеуметтік–экономикалық дамудың түрлі сатысында
болатын, орман халқы және көшпелі қыр халқы деп аталатындарға бөлініп
өмір сүрді. Орман тайпалары негізінен аң аулаумен, қыр тайпалары көшпелі
мал шаруашылығымен айналысты және бұлар сан жағынан басым болып, монғол
қоғамының саяси өмірінде жетекші роль атқарды.
ХІІ–ХІІІ ғасырлардың межесінде монғол қоғамында феодалдық
қатынастардың қалыптасу процессі жүріп жатты. Бұл қоғам екі топқа бөлінеді:
нояндар және езгідегі араттарға бөлінді. ХІІІ ғасырдың басында татар -
монғол тайпаларының басын біріктірген Монғол феодалдық мемлекеті құрылды.
Бұл мемлекеттің негізін салушы Борджеген тайпасынан шыққан Темучин болды.
Ол бір дерек бойынша 1162 жылы, екінші дерек бойынша 1155 жылы бай ноян
Есугей – бағадұрдың отбасында дүниеге келген. Шешесі -Меркет қызы, руы
қоңрат. Темучин ер жете келе көшпелілер үстінен билік жүргізу үшін,
тайпалар арасындағы күрес жағдайында негізгі қарсыластарының барлығын
женіп, 1203-1204 жылдары моңғолдың бүкіл тайпаларын өзінің қол астына
біріктірді. Егер бұрын Моңғолияны мекендеген тайпалардың көпшілігі татар
деген (ең қуатты тайпалардың бірі аты ) белгілі болса, енді мемлекеттің
нығаюына байланысты моңғолия тайпалары өздерін моңғолдар деп атай бастады
да, бұл термин жинақтаушы этникалық – саяси мәнге ие болды.1206 жылдың
көктемде Орхон өзенінің сағасында Темучинді жақтаушылардың–моңғол
ақсүйектерінің құрылтай жиналысыболып, онда ол Шыңғыс-хан деген атпен
моңғолдардың әміршісі болып салтанатты түрде жарияланды. Шыңғыс хан деген
сөз моңғолша көктен жаралған деген ұғымды білдіреді. Сөйтіп, Орталық
Азияда құдіретті күшті Шыңғыс-хан империясы құрылды.
Шыңғыс-хан құрған мемлекеттің негізіне әскери тұрғыдан ұйымдастыру
принципі алынды. Бүкіл территориясы мен халқы оң қанат (барунғар), сол
қанат (зұңғар – жоңғар) және орталық (гол) атты үш әскери-әкімшілік округке
бөлінді. Әрбір округ түменге (түмендер) бөлінді. Олардың әрқайсысы оң мың
адамнан тұрды, мыңдар – он жүзден, ал жүздер, - ондықтан құралды.
Қасиетті аңызға сәйкес, бүкіл Моңғолия Шыңғыс-ханның туыстарымен оны
қолдаушылардың биілігіне таратылып берілген 95 мыңға жіктелді. Бұдан
басқа Шыңғыс-ханға 10 мың өзіне Бар билікті өз қолына алған Шыңғыс-ханның
шын берілген таңдаулы жауынгерлерден тұратын кешігі (гвардиясы) қызмет
етті. Оның көмегімен Шыңғыс-хан нояндар мен басқа феодалдарды өзіне тәуелді
етіп ұстады. алдына қойған басты мақсаты – ішкі саяси - әлеуметтік
қайшылықтарды болдырмау. Ол үшін көрші жатқан халықтардың жерін басып алу,
соғыс жолына түсу, үстем тап өкілдерінің мудделерінен шығу үшін, жаулап
алған халықтардың байлығын тонау, оларды феодалдық кіріптарлыққа салу.
Моңғол мемлекетінің саяси құрылымы
Яса (Жаса) - XIII ғасырдың басында Монғол мемлекеті мемлекет баскару
үшін ортақ, жазбаша баянды етілген күкықтық нормалар мен заң ережелерін
бекітті. Зандар мен ережелердің жиынтығы Шыңғысханның Ұлы ясасы деп
аталды. Ясаның талабын орындамаған хан тұқымының мүшелері қатаң жазаланатын
болды. Монғол хандары Ясаны ел басқаруда үзақ жылдар бойы басшылыққа алып
отырды. Алайда Ясаның қағидалары жергілікті халықтың әдет-ғұрпы мен
құқығына сәйкес келмейтін еді. Осының негізінде Яса заңын талап етушілер
мен оны орындауға тиіс карапайым халық арасында қақтығыстар болып тұрды.
Шыңғысханның Қазақстан,Орта Азия және Кавказ жерін жаулап алуы
Шыңғысхан Қытайды жаулап алғаннан кейін, батыс елдерге бірнеше рет
саудагерлер мен елшілерін жіберіп, барлау жүргізе бастайды. Жетісу өңіріне
монғолдар 1211 жылы келіп кіреді.1216 жылы Жошы бастаған қалың қол
керейлерді бағындыру үшін Торғай даласына дейін барады. Осы жорығында
монғол әскерлері тұңғыш рет Мұхаммед хорезмшах әскерлерімен
соғысады. 1218 жылы Орта Азияға Шыңғысхан сауда керуенін жібереді,
олар Отырар қаласына келген кезде Ғайырхан саудагерлерден күмәнданып,
олардың бәрін өлтіруге бұйрық береді. Бұл хабарды естіген Шыңғысхан Орта
Азияға 200 мың әскермен жорыққа аттанады. 1219 жылы Ертіс өзенінің бойында
әскерлерін тынықтырып, Балқаш көлінің оңтүстігі - Жетісу арқылы Отырар
каласына жақындай түседі. Қалаға жақындағанда Шыңғысхан әскерлерін бірнеше
түменге бөледі. (Он мың әскер бір түмен деп аталған). Отырар қаласын
алуға Үгедеймен Шағатайды қалдырады . Жошы қалған түмендерімен Сыр өзенінің
төменгі ағысындағы Жент және Янгикент қалал арын алуға аттанады. Шыңғысхан
кіші баласы Тулуймен (Төлей)Бұхара қалас ына жүріп кетеді. 1219 жылдың
күзінде монғол әскерлері Отырар қаласына келеді. Отырар өмірі Ғайырхан 20
мың әскерімен қаланы қорғауға дайындалады. Отырарды қоршап алған монғол
әскерлері бірнеше ай бойына қаланы ала алмайды. Алты айға созылған соғыстан
кейін Отырар қаласы құлайды. Монғолдар қала халқын қырып, қаланы жермен-
ған. Бұл жерде ғұлама ойшыл, данышпан ғалым Әбу Насыр әл-Фараби туған.
Қаланың орны күні бүгінге дейін сақталып, Қазақстан ғалымдары жыл сайын
аржексен етеді.Заманында Отырар қаласы қазақ жеріндегі ең ірі қалалардың
бірі болхеологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп келеді. Отырардың
күйреуі атты кинофильм түсірілді. Көптеген зерттеулердің нәтижесінде
ғылыми кітаптар жазылды. Отырар қаласы құлағаннан кейін 1220 жылы Шағатай
мен Үгедей Бұхара жолында Шыңғысхан әскерлеріне қосылып, Орта Азия
қалаларын жаулап ала бастайды.
Монғол шапқыншылығы басталғанда қазақ даласында, Орта Азия жерінде
феодалдык бытыраңқылық күшейіп келе жатқан болатын. Шыңғысхан Хорезм
мемлекетін де жеңіп, өзіне бағындырды. Бұхара, Самарқан қалаларының халқы
ерлікпен ай корғанып, қарсылық көрсетті. Хорезм астанасы Үргеніштің
түрғындары жеті бойына ерлікпен қорғанды. Шыңғысхан бастаған монғол-татар
әскерлері 1220 жылдың мамыр айында бүкіл Мауараннахр аймағын өзіне
бағындырды. 1221 жылы Мерв, Хорасан қалаларын алып, Орта Азияны өзіне
каратты,1221 жылы көктемде Шыңғысхан Өмудария өзенінен өтіп, Ауғанстан мен
Солтүстік Үнді жеріне барады. XIII ғасырда Қазақстан мен Орта Азия жерінде
монғол-татар үстемдігі орнайды. Қырғын соғыс пен ұзақ жылдарға созылған
езгі жергілікті халықты күйзеліске ұшыратты.
Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Шыңғысхан жіберген
әскерлер Кавказға аттанады. Солтүстік Ираннан кейін монғол-татар
әскерлері Әзірбайжан жеріне кіреді.
Жолындағы Марага,Нахичеван, Байлака н қалаларын жаулап алады. Шемаха қаласы
қатты қарсылық көрсетеді. Армян-грузин әскерлерін жеңіп, Жебе мен Сүбедей
әскерлері Дағыстан арқылы Дербентқа ласына келіп, Солтүстік Кавказ жеріне
аяқ басады. Осы жерде қыпшақтармен кездеседі. 1223 жылы 31 мамырда Қалқа
өзенінің жағасына шығып, орыс даласына жақындайды. Қалқа өзенінің бойында
монғолдарға орыс-қыпшақ әскерлері біршама қарсылық көрсетеді. Бірақ орыс
жеріндегі феодалдық бытыраңқылық орыс әскерлерінің бірігіп соғысуына
кедергі болады. Орыстардың қыпшақтармен келісе алмауы
салдарынан Қалқа өзенінің бойында монғол-татар әскері жеңіске
жетеді. 1225 жылы Шыңғысхан өзінің
астанасы Қарақорымға келеді.1226 жы лы Таңғұт патшалығына жорық жасайды. Бұл
жорықта Шыңғысхан ірі жеңіске жетіп, Таңғұт патшасын өзіне бағындырады.
Жорықтан қайтып келгеннен кейін аң аулап жүргенде аттан құлап, мертігеді.
Сол жығылғаннан тұра алмаған Шыңғысхан 1227 жылы 72 жасында дүние салады.
Өзінің көзі тірісінде айтып кеткеніндей, баласы Үгедей таққа
отырады. 1235жылы Қарақорымда болған құрылтай жиналысы ендігі шабуылды
батысқа қарай бастауға, жаңа жерлерді бағындыруға шешім қабылдайды. Жорықты
бастау Жошының баласы Батуға(Батый) тапсырылады. Көп кешікпей 1236 жылы
Батудың Орыс жеріне жорығы басталады.
Моңғол мемлекетінің ұлыстары
1219—1224 жж. шапқыншылық салдарынан Қазақстан мен Орта Азия Шыңғыс
империясының қол астына кірді. Шыңғыс жаулап алынған жерлерді балаларына
бөліп берді. Шыңғыс хан Ертістен Орал тауларына дейінгі, онан батысқа қарай
монғол атының тұяғы тиетін жер, оңтүстікке қарай Каспий мен Арал теңізіне
дейінгі жерді үлкен ұлы Жошының билігіне берді. Орта Азиядағы иеліктерінен
Жошы ұлысына — Амудың төменгі жағындағы аудандар (Солтүстік Хорезм) мен
Сырдария кірді. Жошының ордасы Ертіс алқабында болды.Шыңғыс ханның екінші
баласы Шағатайдың үлесіне Мәуереннахр, Жетісу мен Қашғар кірді. Оның ордасы
Іле алқабында болды.Үшінші баласы Үгедейге Батыс Монғолия мен Тарбағатай
жері қарады. Оның ордасы қазіргі Шәуешек қаласы маңы.Кіші ұлы Төле, Шыңғыс
хан жұрты Монғолияны иеленді.Сонымен Қазақстан жері монғолдың үш ұлысының
құрамына: үлкен (далалық) бөлігі — Жошы ұлысының, Оңтүстік және оңтүстік-
шығыс Қазақстан — Шағатай ұлысының, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі Үгедей
ұлысының құрамына кірді.
Батыйдың Европаға шабуылы,Алтын Орда
1227 ж. Шыңғыс хан қайтыс болды. Ол өлгеннен кейін 1235 ж. Қарақорымда
өткен монгол ақсүйектерінің құрылтай жиналысы Шығыс Еуропаға жаңа жорық
жасауға шешім қабылдады. Оны Жошының ұлы Бату басқаратын болды. Бату хан
әскері еріксіз тайпалар өкілдерінен құралды. Басқару қызметтерін монгол
феодалдары иеленді. Бату хан әскері 1236 жылы Камадағы Бұлғарды,
Мордваларды талқандап, 1237-1240 жж. орыс жерлеріне келді. Рязань, Мәскеу,
Владимир түбінде күшті шайқастар болды.1239 ж. басында монғолдар Еділ
өзенінің ту сыртынан орыс жеріне екінші жорыққа аттанды. 1240 ж. күзде Киев
алынды. Монголдар Польша, Венгрия, Чехияны талады. Енді монгол жері батыста
-Днестрге, шығыста Ертіске, оңтүстікте Солтүстік Кавказға дейін жетті. Бату
хан иеліктері құрамына оңтүстік-шығыста Солтүстік хорезм мен Сырдың төмен
жағындағы жерлер енді. Орыс кінәздықтары да Бату ханға тәуелді бодан
болды.Осындай аса зор мемлекет шығыс деректемелерінде Көк Орда, орыс
жылнамаларында Алтын Орда деп атанды. Алғашында Алтын Орда Монголия
империясына оның бір ұлысы ретінде енген еді, ал 15 ғ. 1460 жж. кейін ол
дербес ел болып бөлінді. Алтын Орда халқы этникалық жағынан біркелкі болған
жоқ. Отырықшы аймақтарда Еділ бұлғарлары, қала қыпшақтары, орыстар,
армяндар, ежелгі хазарлар, хорезмдіктер тұрды. Ал далалық аймағында қыпшақ,
найман, қоңырат т.б. мекендеді. Дешті-Қыпшақ пен Еділ бойына қоныс аударған
монголдар жергілікті халықпен сіңісіп кетті. Алтын Орданың орталық аймағы —
Еділ бойы (Сарытаудан (қазіргі Саратов) Аштараханға дейін) астанасы Берке
сарайы немесе Сарай-әл-Жадид немесе Сарай-Жүк), негізгі әскери күші —
қыпшақтар.Алтын Орда өзін билеген хандары — Бату хан 1241—1256; Берке −
1257—1266; Мөңке-Темір — 1266—1280; Төде-Мөңке — 1280—1287; Төле-Бұқа −
1287—1291 жж, Тоқа — 1291—1312 жж; Өзбек хан — 1312—1342; Жәнібек хан —
1343—1357 жж. күшейе түсті. Егер Жошы мен Бату хан Монголиядағы ұлы ханға
бағынышты болса, Беркеден бастап Алтын Орда хандары өздерін тәуелсізбіз деп
есептеді. Батыс Еуропамен, Мысырмен, Анадолымен, Үндістанмен, Қытаймен
сауда жүргізді. Ислам діні Өзбек хан тұсында үстем дінге айналды. Мемлекет
құрылысы әскери негізде болды, шет аймақтарда әскери әкімшілік биледі.
Қарулы күштер оң қол, сол қолға бөлініп, оларды ханзада — оғландар, түмен
басы, мың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Моңғолдар мемлекетінің құрылуы
2. Моңғол мемлекетінің саяси құрылымы
3. Шыңғысханның Қазақстан,Орта Азия және Кавказ жерін жаулап алуы
4. Моңғол мемлекетінің ұлыстары
5. Батыйдың Европаға шабуылы,Алтын Орда
6. Моңғолдар жаулап алуының зардаптары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияға жорықты Жетісу арқылы жүргізбекші
болды. Өз басының жауы болған найманның ханы Күшлік ханды талқандап, бай
қалалары бар Жетісуды өзіне қарату үшін оған Жебе ноян бастапан әскер
жіберді. Жетісуды Шыңғысхан көп қарсылықсыз басып алды. Оны бағындырғаннан
кейін Шыңғысханның Мәуереннахрға, сол кезде Орта Азияны билеп отырған
хорезм мемлекетіне қарсы жол ашылды. 150 мың адамдық қол Орта Азияны
бағындыруға аттанды. Монғолдар Отырарға таяп келгенде монғолдардың басшысы
Шағатай мен Үгедей бастаған бірнеше түменді қаланы қоршау үшін қалдырып,
әскерлердің Жошы бастапан басқа тағы бір шоғыры Сыр бойымен төмен
бағыттады. Үшінші шоғырға Сырдарияның жоғарғы ағысы бойындағы қалаларды
бағындыру міндетін жүктеді. Шыңғысхан ұлы Төлеймен бірге әскерімен Бұхараға
беттеді. Хорезм шахы Мұхаммед монғолдарға қарсы тұруға дайын емес еді. Ол
әскери күштерді әр қалаға бөліп ұстап отырды. Мұның өзі Шыңғысханға
қалаларда тұрған шағын шоғырды оңай құртып жіберуге мүмкіндік берді.
1219 ж. күзінде Шыңғыс хан зор армияны Жетісу арқылы Мәуереннахрға
аттандырды. Оңтүстік Қазақстан халқы қатты қарсылық көрсетті. Мыс. Отырар 6
ай бойы (1219 ж. қыркүйек- 1220 ж. ақпаны) қарсыласты. Алайда әскер
басыларының бірі Қараджа түн ішінде қақпаны ашып жіберіп, монғолдарға өтіп
кетті. Әскер осы қақпа арқылы қалаға кіріп, оны талқандады. Сөйтіп Отырар
қамалын жермен-жексен еткен Шағатай мен Үгедей бастаған әскер Шыңғысханға
қосылды. Бұл кезде Шыңғыс хан Бұхара мен Самарқанд арасындағы жолда болатын
Сығанақ қаласы да, ашнас та ерлікпен қорғанды. 1220 ж. 4 көкекте монғолдар
Жентті алды. Сыр бойындағы қалаларды жеңгеннен кейін Шыңғыс әскерлері Орта
Азияның ішіне кірді. Халық ерлікпен қорғанды. Бұхара, Самарқанд, Үргенш
үлкен қарсылықпен алынды. 1219-1221 жж. Шыңғыс хан әскері Орта Азияны
ойрандады. 1221 ж. көктемінен бастап соғыс хорасан, Ауғанстан және
Солтүстік Үндістан мемлекеттерінің жеріне ауысты.
Моңғолдар мемлекетінің құрылуы
XIII ғасырдың екінші онжылдығында Қазақстан территориясы Шыңғыс-хан
бастаған соғыс–құмар татар-монғол тайпаларының шапқыншылығына ұшырады. Бұл
тайпалар Азияның ішкі шалғай аудандарының ұлан – байтақ жерін иеленген еді.
Моңғол тайпалары әлеуметтік–экономикалық дамудың түрлі сатысында
болатын, орман халқы және көшпелі қыр халқы деп аталатындарға бөлініп
өмір сүрді. Орман тайпалары негізінен аң аулаумен, қыр тайпалары көшпелі
мал шаруашылығымен айналысты және бұлар сан жағынан басым болып, монғол
қоғамының саяси өмірінде жетекші роль атқарды.
ХІІ–ХІІІ ғасырлардың межесінде монғол қоғамында феодалдық
қатынастардың қалыптасу процессі жүріп жатты. Бұл қоғам екі топқа бөлінеді:
нояндар және езгідегі араттарға бөлінді. ХІІІ ғасырдың басында татар -
монғол тайпаларының басын біріктірген Монғол феодалдық мемлекеті құрылды.
Бұл мемлекеттің негізін салушы Борджеген тайпасынан шыққан Темучин болды.
Ол бір дерек бойынша 1162 жылы, екінші дерек бойынша 1155 жылы бай ноян
Есугей – бағадұрдың отбасында дүниеге келген. Шешесі -Меркет қызы, руы
қоңрат. Темучин ер жете келе көшпелілер үстінен билік жүргізу үшін,
тайпалар арасындағы күрес жағдайында негізгі қарсыластарының барлығын
женіп, 1203-1204 жылдары моңғолдың бүкіл тайпаларын өзінің қол астына
біріктірді. Егер бұрын Моңғолияны мекендеген тайпалардың көпшілігі татар
деген (ең қуатты тайпалардың бірі аты ) белгілі болса, енді мемлекеттің
нығаюына байланысты моңғолия тайпалары өздерін моңғолдар деп атай бастады
да, бұл термин жинақтаушы этникалық – саяси мәнге ие болды.1206 жылдың
көктемде Орхон өзенінің сағасында Темучинді жақтаушылардың–моңғол
ақсүйектерінің құрылтай жиналысыболып, онда ол Шыңғыс-хан деген атпен
моңғолдардың әміршісі болып салтанатты түрде жарияланды. Шыңғыс хан деген
сөз моңғолша көктен жаралған деген ұғымды білдіреді. Сөйтіп, Орталық
Азияда құдіретті күшті Шыңғыс-хан империясы құрылды.
Шыңғыс-хан құрған мемлекеттің негізіне әскери тұрғыдан ұйымдастыру
принципі алынды. Бүкіл территориясы мен халқы оң қанат (барунғар), сол
қанат (зұңғар – жоңғар) және орталық (гол) атты үш әскери-әкімшілік округке
бөлінді. Әрбір округ түменге (түмендер) бөлінді. Олардың әрқайсысы оң мың
адамнан тұрды, мыңдар – он жүзден, ал жүздер, - ондықтан құралды.
Қасиетті аңызға сәйкес, бүкіл Моңғолия Шыңғыс-ханның туыстарымен оны
қолдаушылардың биілігіне таратылып берілген 95 мыңға жіктелді. Бұдан
басқа Шыңғыс-ханға 10 мың өзіне Бар билікті өз қолына алған Шыңғыс-ханның
шын берілген таңдаулы жауынгерлерден тұратын кешігі (гвардиясы) қызмет
етті. Оның көмегімен Шыңғыс-хан нояндар мен басқа феодалдарды өзіне тәуелді
етіп ұстады. алдына қойған басты мақсаты – ішкі саяси - әлеуметтік
қайшылықтарды болдырмау. Ол үшін көрші жатқан халықтардың жерін басып алу,
соғыс жолына түсу, үстем тап өкілдерінің мудделерінен шығу үшін, жаулап
алған халықтардың байлығын тонау, оларды феодалдық кіріптарлыққа салу.
Моңғол мемлекетінің саяси құрылымы
Яса (Жаса) - XIII ғасырдың басында Монғол мемлекеті мемлекет баскару
үшін ортақ, жазбаша баянды етілген күкықтық нормалар мен заң ережелерін
бекітті. Зандар мен ережелердің жиынтығы Шыңғысханның Ұлы ясасы деп
аталды. Ясаның талабын орындамаған хан тұқымының мүшелері қатаң жазаланатын
болды. Монғол хандары Ясаны ел басқаруда үзақ жылдар бойы басшылыққа алып
отырды. Алайда Ясаның қағидалары жергілікті халықтың әдет-ғұрпы мен
құқығына сәйкес келмейтін еді. Осының негізінде Яса заңын талап етушілер
мен оны орындауға тиіс карапайым халық арасында қақтығыстар болып тұрды.
Шыңғысханның Қазақстан,Орта Азия және Кавказ жерін жаулап алуы
Шыңғысхан Қытайды жаулап алғаннан кейін, батыс елдерге бірнеше рет
саудагерлер мен елшілерін жіберіп, барлау жүргізе бастайды. Жетісу өңіріне
монғолдар 1211 жылы келіп кіреді.1216 жылы Жошы бастаған қалың қол
керейлерді бағындыру үшін Торғай даласына дейін барады. Осы жорығында
монғол әскерлері тұңғыш рет Мұхаммед хорезмшах әскерлерімен
соғысады. 1218 жылы Орта Азияға Шыңғысхан сауда керуенін жібереді,
олар Отырар қаласына келген кезде Ғайырхан саудагерлерден күмәнданып,
олардың бәрін өлтіруге бұйрық береді. Бұл хабарды естіген Шыңғысхан Орта
Азияға 200 мың әскермен жорыққа аттанады. 1219 жылы Ертіс өзенінің бойында
әскерлерін тынықтырып, Балқаш көлінің оңтүстігі - Жетісу арқылы Отырар
каласына жақындай түседі. Қалаға жақындағанда Шыңғысхан әскерлерін бірнеше
түменге бөледі. (Он мың әскер бір түмен деп аталған). Отырар қаласын
алуға Үгедеймен Шағатайды қалдырады . Жошы қалған түмендерімен Сыр өзенінің
төменгі ағысындағы Жент және Янгикент қалал арын алуға аттанады. Шыңғысхан
кіші баласы Тулуймен (Төлей)Бұхара қалас ына жүріп кетеді. 1219 жылдың
күзінде монғол әскерлері Отырар қаласына келеді. Отырар өмірі Ғайырхан 20
мың әскерімен қаланы қорғауға дайындалады. Отырарды қоршап алған монғол
әскерлері бірнеше ай бойына қаланы ала алмайды. Алты айға созылған соғыстан
кейін Отырар қаласы құлайды. Монғолдар қала халқын қырып, қаланы жермен-
ған. Бұл жерде ғұлама ойшыл, данышпан ғалым Әбу Насыр әл-Фараби туған.
Қаланың орны күні бүгінге дейін сақталып, Қазақстан ғалымдары жыл сайын
аржексен етеді.Заманында Отырар қаласы қазақ жеріндегі ең ірі қалалардың
бірі болхеологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп келеді. Отырардың
күйреуі атты кинофильм түсірілді. Көптеген зерттеулердің нәтижесінде
ғылыми кітаптар жазылды. Отырар қаласы құлағаннан кейін 1220 жылы Шағатай
мен Үгедей Бұхара жолында Шыңғысхан әскерлеріне қосылып, Орта Азия
қалаларын жаулап ала бастайды.
Монғол шапқыншылығы басталғанда қазақ даласында, Орта Азия жерінде
феодалдык бытыраңқылық күшейіп келе жатқан болатын. Шыңғысхан Хорезм
мемлекетін де жеңіп, өзіне бағындырды. Бұхара, Самарқан қалаларының халқы
ерлікпен ай корғанып, қарсылық көрсетті. Хорезм астанасы Үргеніштің
түрғындары жеті бойына ерлікпен қорғанды. Шыңғысхан бастаған монғол-татар
әскерлері 1220 жылдың мамыр айында бүкіл Мауараннахр аймағын өзіне
бағындырды. 1221 жылы Мерв, Хорасан қалаларын алып, Орта Азияны өзіне
каратты,1221 жылы көктемде Шыңғысхан Өмудария өзенінен өтіп, Ауғанстан мен
Солтүстік Үнді жеріне барады. XIII ғасырда Қазақстан мен Орта Азия жерінде
монғол-татар үстемдігі орнайды. Қырғын соғыс пен ұзақ жылдарға созылған
езгі жергілікті халықты күйзеліске ұшыратты.
Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Шыңғысхан жіберген
әскерлер Кавказға аттанады. Солтүстік Ираннан кейін монғол-татар
әскерлері Әзірбайжан жеріне кіреді.
Жолындағы Марага,Нахичеван, Байлака н қалаларын жаулап алады. Шемаха қаласы
қатты қарсылық көрсетеді. Армян-грузин әскерлерін жеңіп, Жебе мен Сүбедей
әскерлері Дағыстан арқылы Дербентқа ласына келіп, Солтүстік Кавказ жеріне
аяқ басады. Осы жерде қыпшақтармен кездеседі. 1223 жылы 31 мамырда Қалқа
өзенінің жағасына шығып, орыс даласына жақындайды. Қалқа өзенінің бойында
монғолдарға орыс-қыпшақ әскерлері біршама қарсылық көрсетеді. Бірақ орыс
жеріндегі феодалдық бытыраңқылық орыс әскерлерінің бірігіп соғысуына
кедергі болады. Орыстардың қыпшақтармен келісе алмауы
салдарынан Қалқа өзенінің бойында монғол-татар әскері жеңіске
жетеді. 1225 жылы Шыңғысхан өзінің
астанасы Қарақорымға келеді.1226 жы лы Таңғұт патшалығына жорық жасайды. Бұл
жорықта Шыңғысхан ірі жеңіске жетіп, Таңғұт патшасын өзіне бағындырады.
Жорықтан қайтып келгеннен кейін аң аулап жүргенде аттан құлап, мертігеді.
Сол жығылғаннан тұра алмаған Шыңғысхан 1227 жылы 72 жасында дүние салады.
Өзінің көзі тірісінде айтып кеткеніндей, баласы Үгедей таққа
отырады. 1235жылы Қарақорымда болған құрылтай жиналысы ендігі шабуылды
батысқа қарай бастауға, жаңа жерлерді бағындыруға шешім қабылдайды. Жорықты
бастау Жошының баласы Батуға(Батый) тапсырылады. Көп кешікпей 1236 жылы
Батудың Орыс жеріне жорығы басталады.
Моңғол мемлекетінің ұлыстары
1219—1224 жж. шапқыншылық салдарынан Қазақстан мен Орта Азия Шыңғыс
империясының қол астына кірді. Шыңғыс жаулап алынған жерлерді балаларына
бөліп берді. Шыңғыс хан Ертістен Орал тауларына дейінгі, онан батысқа қарай
монғол атының тұяғы тиетін жер, оңтүстікке қарай Каспий мен Арал теңізіне
дейінгі жерді үлкен ұлы Жошының билігіне берді. Орта Азиядағы иеліктерінен
Жошы ұлысына — Амудың төменгі жағындағы аудандар (Солтүстік Хорезм) мен
Сырдария кірді. Жошының ордасы Ертіс алқабында болды.Шыңғыс ханның екінші
баласы Шағатайдың үлесіне Мәуереннахр, Жетісу мен Қашғар кірді. Оның ордасы
Іле алқабында болды.Үшінші баласы Үгедейге Батыс Монғолия мен Тарбағатай
жері қарады. Оның ордасы қазіргі Шәуешек қаласы маңы.Кіші ұлы Төле, Шыңғыс
хан жұрты Монғолияны иеленді.Сонымен Қазақстан жері монғолдың үш ұлысының
құрамына: үлкен (далалық) бөлігі — Жошы ұлысының, Оңтүстік және оңтүстік-
шығыс Қазақстан — Шағатай ұлысының, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі Үгедей
ұлысының құрамына кірді.
Батыйдың Европаға шабуылы,Алтын Орда
1227 ж. Шыңғыс хан қайтыс болды. Ол өлгеннен кейін 1235 ж. Қарақорымда
өткен монгол ақсүйектерінің құрылтай жиналысы Шығыс Еуропаға жаңа жорық
жасауға шешім қабылдады. Оны Жошының ұлы Бату басқаратын болды. Бату хан
әскері еріксіз тайпалар өкілдерінен құралды. Басқару қызметтерін монгол
феодалдары иеленді. Бату хан әскері 1236 жылы Камадағы Бұлғарды,
Мордваларды талқандап, 1237-1240 жж. орыс жерлеріне келді. Рязань, Мәскеу,
Владимир түбінде күшті шайқастар болды.1239 ж. басында монғолдар Еділ
өзенінің ту сыртынан орыс жеріне екінші жорыққа аттанды. 1240 ж. күзде Киев
алынды. Монголдар Польша, Венгрия, Чехияны талады. Енді монгол жері батыста
-Днестрге, шығыста Ертіске, оңтүстікте Солтүстік Кавказға дейін жетті. Бату
хан иеліктері құрамына оңтүстік-шығыста Солтүстік хорезм мен Сырдың төмен
жағындағы жерлер енді. Орыс кінәздықтары да Бату ханға тәуелді бодан
болды.Осындай аса зор мемлекет шығыс деректемелерінде Көк Орда, орыс
жылнамаларында Алтын Орда деп атанды. Алғашында Алтын Орда Монголия
империясына оның бір ұлысы ретінде енген еді, ал 15 ғ. 1460 жж. кейін ол
дербес ел болып бөлінді. Алтын Орда халқы этникалық жағынан біркелкі болған
жоқ. Отырықшы аймақтарда Еділ бұлғарлары, қала қыпшақтары, орыстар,
армяндар, ежелгі хазарлар, хорезмдіктер тұрды. Ал далалық аймағында қыпшақ,
найман, қоңырат т.б. мекендеді. Дешті-Қыпшақ пен Еділ бойына қоныс аударған
монголдар жергілікті халықпен сіңісіп кетті. Алтын Орданың орталық аймағы —
Еділ бойы (Сарытаудан (қазіргі Саратов) Аштараханға дейін) астанасы Берке
сарайы немесе Сарай-әл-Жадид немесе Сарай-Жүк), негізгі әскери күші —
қыпшақтар.Алтын Орда өзін билеген хандары — Бату хан 1241—1256; Берке −
1257—1266; Мөңке-Темір — 1266—1280; Төде-Мөңке — 1280—1287; Төле-Бұқа −
1287—1291 жж, Тоқа — 1291—1312 жж; Өзбек хан — 1312—1342; Жәнібек хан —
1343—1357 жж. күшейе түсті. Егер Жошы мен Бату хан Монголиядағы ұлы ханға
бағынышты болса, Беркеден бастап Алтын Орда хандары өздерін тәуелсізбіз деп
есептеді. Батыс Еуропамен, Мысырмен, Анадолымен, Үндістанмен, Қытаймен
сауда жүргізді. Ислам діні Өзбек хан тұсында үстем дінге айналды. Мемлекет
құрылысы әскери негізде болды, шет аймақтарда әскери әкімшілік биледі.
Қарулы күштер оң қол, сол қолға бөлініп, оларды ханзада — оғландар, түмен
басы, мың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz