Қазақстан Республикасындағы экологиялық проблемалар және оларды жоюдың құқықтық жолдары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Экологиялық проблемалардың мазмұны және оның құқықтық
аспектісі
1.1 Экологиялық проблемалардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Экологиялық проблемалардың пайда болу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Қазақстан Республикасындағы экологиялық.құқықтық қауіпсіздік ... ... 13
2 Экологиялық проблемалар және оларды жоюдың құқықтық
негіздері
2.1 Қазақстан Республикасының экологиялық проблемалары ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Қазақстан Респбуликасындағы экологиялық қауіпсіздікті жетілдіру
тетіктері ... ... ... .. 39
2.3 Экологиялық проблемаларды жоюдағы халықаралық
ынтымақтастық ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... .
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... . 78
1 Экологиялық проблемалардың мазмұны және оның құқықтық
аспектісі
1.1 Экологиялық проблемалардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Экологиялық проблемалардың пайда болу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Қазақстан Республикасындағы экологиялық.құқықтық қауіпсіздік ... ... 13
2 Экологиялық проблемалар және оларды жоюдың құқықтық
негіздері
2.1 Қазақстан Республикасының экологиялық проблемалары ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Қазақстан Респбуликасындағы экологиялық қауіпсіздікті жетілдіру
тетіктері ... ... ... .. 39
2.3 Экологиялық проблемаларды жоюдағы халықаралық
ынтымақтастық ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... .
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... . 78
Бүгінде әлем алдында екі үлкен мәселе тұр. Оның бірі – ядролық соғыс қауіпі болса, екіншісі күннен – күнге шйеленісіп келе жатқан экологиялық мәселені айтамыз. Бұл екеуі де әлде бір құдірет күшінің әсерінен емес, адам баласының өз санасының әсерінен емес, адам баласының өз санасының әмірімен дүниеге келгенін материалистік тұрғыда ойлайтындардың кез-келгені түсінеді. Түсінеді де, өз қолымен жасағанын өз мойнымен көтеру түн ұйқысын төрт бөліп дөңбекшиді, төніп келген төтенше қатерден шығудың жолдарын іздеп шарқ ұрады. Осы бір жан ұшырған, жанталасқан адамды ертегіде айтылатын қырық бірінші құпия есікті ашып алып, енді соны жаба алмай әлектенген байғұспен ғана салыстыруға болар еді. Бүгінгі экологиялық тепе-теңдік жолындағы жаппай дамудың түп-тамырын, табиғат тазалығы жолында көпшілік қозғалысының себеп-салдарын, міне, осы төңіректен іздестіру керек шығар.
Қазіргі әлемде экологиялық проблемалар өзінің қоғамдық мәні жағынан алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналды, тіпті ядролық соғыс қауіпі де оның көлеңкесінде қалып қойды. Адамның шаруашылық іс-әрекетінің қауырт дамуы, айналадағы ортаға үдемелі көбіне бүлдірушілік сипатта әсер етуде. Адамның табиғатқа әсері мыңдаған жылдар бойында қалыптасқан табиғи жүйелерді өзгерту, сондай-ақ, топырақты, су көздерін ауаны ластау арқылы жүзеге асуда. Бұл табиғат ахуалының күрт төмендеуіне әкеліп соқты, көп жағдайларда орны толмас зардаптар қалдырды. Экологиялық дағдарыс шын мәнінде қуіп төндіріп отыр: іс жүзінде тез өріс алып бара жатқан дағдарыстың жағдайларды тез кез-келген аймақтардан көруге болады.
Экологияның танымал сөзге айналғаны соншалық, оны не болса соған – тазарту ғимараттарын салуға, жерді пайдалануды аймақтық деңгейде жоспарлуға, қағазды қайта өңдеуге және көкеністерді тек органикалық тыңайтқыштарды пайдалана отырып өсіруге айдар етіп таға салатын болды. Осы іс – әрекеттердің бәрі аса қажет екендігіне қарамастан, мұның ар жағында көбіне ойыңды әдеттегі талай сыннан өткен ережелер бойынша жүргізбей, табиғат заңдарын сорақылықпен бұзғанымыз үшін табиғаттың өз үмітімен бізге берер соққысын жеңілдетумен лайықты жазаны аз да болса кемеуілдетуге тырысуымыз керек. Мемлекетiмiздiң тәуелсiздiгiмен бiрге жаңа экологиялық қауiпсiздiк жүйелерiн басқару да бой көтерiп келедi. Дұрыс басқару қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттiк саясатын уағыздап, табиғи ресурстарды рационалды пайдалану үшін өте қажет. Өкiнiшке орай Қазақстанда көптеген жылдар бойы өндiрiсте табиғи шикiзаттарды өндiргенде, қоршаған ортаға зиянды қалдықтарды шығару көп мөлшерде болды.
Қазіргі әлемде экологиялық проблемалар өзінің қоғамдық мәні жағынан алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналды, тіпті ядролық соғыс қауіпі де оның көлеңкесінде қалып қойды. Адамның шаруашылық іс-әрекетінің қауырт дамуы, айналадағы ортаға үдемелі көбіне бүлдірушілік сипатта әсер етуде. Адамның табиғатқа әсері мыңдаған жылдар бойында қалыптасқан табиғи жүйелерді өзгерту, сондай-ақ, топырақты, су көздерін ауаны ластау арқылы жүзеге асуда. Бұл табиғат ахуалының күрт төмендеуіне әкеліп соқты, көп жағдайларда орны толмас зардаптар қалдырды. Экологиялық дағдарыс шын мәнінде қуіп төндіріп отыр: іс жүзінде тез өріс алып бара жатқан дағдарыстың жағдайларды тез кез-келген аймақтардан көруге болады.
Экологияның танымал сөзге айналғаны соншалық, оны не болса соған – тазарту ғимараттарын салуға, жерді пайдалануды аймақтық деңгейде жоспарлуға, қағазды қайта өңдеуге және көкеністерді тек органикалық тыңайтқыштарды пайдалана отырып өсіруге айдар етіп таға салатын болды. Осы іс – әрекеттердің бәрі аса қажет екендігіне қарамастан, мұның ар жағында көбіне ойыңды әдеттегі талай сыннан өткен ережелер бойынша жүргізбей, табиғат заңдарын сорақылықпен бұзғанымыз үшін табиғаттың өз үмітімен бізге берер соққысын жеңілдетумен лайықты жазаны аз да болса кемеуілдетуге тырысуымыз керек. Мемлекетiмiздiң тәуелсiздiгiмен бiрге жаңа экологиялық қауiпсiздiк жүйелерiн басқару да бой көтерiп келедi. Дұрыс басқару қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттiк саясатын уағыздап, табиғи ресурстарды рационалды пайдалану үшін өте қажет. Өкiнiшке орай Қазақстанда көптеген жылдар бойы өндiрiсте табиғи шикiзаттарды өндiргенде, қоршаған ортаға зиянды қалдықтарды шығару көп мөлшерде болды.
1. Қазақстан Республикасының 30.08.1995 жылғы Конституциясы (Қазақстан Республикасы Парламентінің 1996 ж., №4,217-құжат), Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы Заңымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулары (Қазақстан Республикасы Парламентінің 1998 ж., №20,245-құжат), Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы Заңымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулары (Қазақстан Республикасы Парламентінің 2007 ж., №10, 68-құжат). –Астана: «Елорда» баспасы, 2009 ж.
2. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты 2006 жылғы Жолдауы, www.president.kz. Сайты.
3. «Экологиялық құқық». http://www.stud.kz/124.
4. «Ғаламдық экологиялық проблемалар». http://kk.wikipedia.org/wiki.
5. Бекмаганбетов Р. «Экономико-экологические факторы и механизмы их развития в условиях рынка»// Экология. Устойчивое развитие№12, дек. 2004 г.
6. Кажымуратова А. «Влияние экологического фактора на уровень жизни населения в Республике Казахстан»// Саясат-Policy №7, 2002 г.
7. Айтуғанова З.Ш. «Экологиялық қауіпсіздіктің экономикалық мәселелері» дисс. жұмыс. 2003 ж.
8. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы» Заңы, 1998 жыл, 26 маусым.// Егемен Қазақстан газеті.
9. «Қала мен Дала» газеті, «Экологияның өзекті мәселелері» атты мақала, 2004 ж. 26 мамыр.
10. Ақиқат журналы, «Экологияның экономикалық залалдары» атты мақала, 2006 ж №4, 58 б.
11. Қазақстан Республикасының «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңы, Алматы. Юрист, 2004 ж.
12. Қазақстан және оның аймақтары. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі. — 2002. – №4
13. Н.Ә. Назарбаев «Сындарлы он жыл». Алматы: Атамұра, 2003. — Б.240
14. Нарибаев К.Н. Научно-технический прогресс и занятость: современные мировые тенденции. – Алматы, 1998. — С.46
15. Энгельс Ф. Табигат диалектикасы. – Алматы: Қазақстан, 1982. – 342 б.
16. Назарбаев Н.Э. Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде //Халық Кеңесі, 1993. – 9 қазан.
17. Қазақстан Республикасының Парламент Жаршысы ақпараттық бюллетені, 1992 жыл № 12.
18. Назарбаев Н.Э. Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде //Халық Кеңесі, 1993. – 9 қазан.
19. Назарбаев Н.Э. Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы, 1998 ж.
20. А.Т.Түрарбеков. Жалпы Экология. Оқулық.- Астана 2009ж., 716 б.
21. Нациоанльные доклады о состоянии окружающей природной среды в Республики Қазақстан в 2000-2006 гг., Алматы, 2001-2007 гг.
22. Бигалиев А.Б., Халилов М.Р., Шарипов М.А. Основы общей экологии. Аламаты, «Қазақ университеті» 2007 ж.
23. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты 2006 жылғы Жолдауы, www.president.kz. Сайты.tanim.ucoz.com/load/bilim_zh_ne_ylym/…/6-1-0-57 — Cached — Simil
24. Бекмаганбетов Р. «Экономико-экологические факторы и механизмы их развития в условиях рынка»// Экология. Устойчивое развитие№12, дек. 2004 г
25. Айтуғанова З.Ш. «Экологиялық қауіпсіздіктің экономикалық мәселелері» дисс. жұмыс. 2003 ж.
26. «Қала мен Дала» газеті, «Экологияның өзекті мәселелері» атты мақала, 2004 ж. 26 мамыр.
27. «Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасы туралы» ҚР Президентiнiң 2003 жылғы 3 желтоқсандағы №1241 Жарлығы. (ПҮАЖ-ы, 2003 ж., №47)
28. "Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі жетілдіру шаралары туралы" ҚР Президентінің 2002 ж. 28 тамыздағы № 931 Жарлығы (ҚР ПҮАЖ, 2002, №28)
29. "Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрліғінің мәселелері" ҚР Үкіметінің 2002 ж. 6 қарашадағы №173 қаулысы (ҚР ПҮАЖ, 2002, №39)
30. "Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі жетілдіру жөніндегі шаралар туралы" ҚР Президентінің 2004 ж. 29 қыркүйектегі №1449 Жарлығы (ҚР ПҮАЖ, 2004, №36).
31. Атырау облысының мамндандырылған ауданаралық экономикалық сотының бас маманы Лаура Ахметова «ҚОЛАЙСЫЗ ҚОРШАҒАН ОРТАМЕН АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫНА КЕЛТІРІЛЕТІН ЗИЯННЫҢ ОРНЫН ТОЛТЫРУ» www.atroblsud.kz/index.php?name=news&op=view&id=4
32. Дастан Кенжалин. «Айналамызды аялайық» Қоршаған ортаны қорғау министрі Нұрғали ӘШІМОВПЕН әңгіме. //Егемен Қазақстан. 17.10.2009.
33. Галямова З. «Право человека на благоприятную окружаюшую среду (право на возмещение ущерба причиненного здоровью неблагоприятной окружающей средой» // Сборник статей слушателей юридического университета-1998 ж.
34. Экологиялық қауiпсiздiк – ел құндылығы | Егемен Қазақстан www.egemen.kz/2011/02/18/27958/
35. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты 2006 жылғы Жолдауы, www.president.kz. Сайты.tanim.ucoz.com/load/bilim_zh_ne_ylym/.../6-1-0-57 - Cached - Similar
36. Бекмаганбетов Р. «Экономико-экологические факторы и механизмы их развития в условиях рынка»// Экология. Устойчивое развитие№12, дек. 2004 г
37. Кажымуратова А. «Влияние экологического фактора на уровень жизни населения в Республике Казахстан»// Саясат-Policy №7, 2002 г.
38. Айтуғанова З.Ш. «Экологиялық қауіпсіздіктің экономикалық мәселелері» дисс. жұмыс. 2003 ж.
39. «Қала мен Дала» газеті, «Экологияның өзекті мәселелері» атты мақала, 2004 ж. 26 мамыр.
40. Айтуғанова З.Ш. «Экологиялық қауіпсіздіктің экономикалық мәселелері» диссерт. 2003ж.
41. Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасы туралы. source ref: concepcia_ekolog_bezopasn.doc.
42. «Қазақстанда қалыптасқан экологиялық мәселелер және оны шешу жолдары». http://www.stud.kz/Курстық-жұмыс/3449.
43. «Экологиялық қауіпсіздік – Қазақстандағы өзекті мәселелердің бірі». http://bes-asyl.kz/.
44. «Экологиялық проблемаларды шешу жолдары». http://referaty.ucoz.kz/load/1-1-0-283.
2. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты 2006 жылғы Жолдауы, www.president.kz. Сайты.
3. «Экологиялық құқық». http://www.stud.kz/124.
4. «Ғаламдық экологиялық проблемалар». http://kk.wikipedia.org/wiki.
5. Бекмаганбетов Р. «Экономико-экологические факторы и механизмы их развития в условиях рынка»// Экология. Устойчивое развитие№12, дек. 2004 г.
6. Кажымуратова А. «Влияние экологического фактора на уровень жизни населения в Республике Казахстан»// Саясат-Policy №7, 2002 г.
7. Айтуғанова З.Ш. «Экологиялық қауіпсіздіктің экономикалық мәселелері» дисс. жұмыс. 2003 ж.
8. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы» Заңы, 1998 жыл, 26 маусым.// Егемен Қазақстан газеті.
9. «Қала мен Дала» газеті, «Экологияның өзекті мәселелері» атты мақала, 2004 ж. 26 мамыр.
10. Ақиқат журналы, «Экологияның экономикалық залалдары» атты мақала, 2006 ж №4, 58 б.
11. Қазақстан Республикасының «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңы, Алматы. Юрист, 2004 ж.
12. Қазақстан және оның аймақтары. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі. — 2002. – №4
13. Н.Ә. Назарбаев «Сындарлы он жыл». Алматы: Атамұра, 2003. — Б.240
14. Нарибаев К.Н. Научно-технический прогресс и занятость: современные мировые тенденции. – Алматы, 1998. — С.46
15. Энгельс Ф. Табигат диалектикасы. – Алматы: Қазақстан, 1982. – 342 б.
16. Назарбаев Н.Э. Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде //Халық Кеңесі, 1993. – 9 қазан.
17. Қазақстан Республикасының Парламент Жаршысы ақпараттық бюллетені, 1992 жыл № 12.
18. Назарбаев Н.Э. Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде //Халық Кеңесі, 1993. – 9 қазан.
19. Назарбаев Н.Э. Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы, 1998 ж.
20. А.Т.Түрарбеков. Жалпы Экология. Оқулық.- Астана 2009ж., 716 б.
21. Нациоанльные доклады о состоянии окружающей природной среды в Республики Қазақстан в 2000-2006 гг., Алматы, 2001-2007 гг.
22. Бигалиев А.Б., Халилов М.Р., Шарипов М.А. Основы общей экологии. Аламаты, «Қазақ университеті» 2007 ж.
23. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты 2006 жылғы Жолдауы, www.president.kz. Сайты.tanim.ucoz.com/load/bilim_zh_ne_ylym/…/6-1-0-57 — Cached — Simil
24. Бекмаганбетов Р. «Экономико-экологические факторы и механизмы их развития в условиях рынка»// Экология. Устойчивое развитие№12, дек. 2004 г
25. Айтуғанова З.Ш. «Экологиялық қауіпсіздіктің экономикалық мәселелері» дисс. жұмыс. 2003 ж.
26. «Қала мен Дала» газеті, «Экологияның өзекті мәселелері» атты мақала, 2004 ж. 26 мамыр.
27. «Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасы туралы» ҚР Президентiнiң 2003 жылғы 3 желтоқсандағы №1241 Жарлығы. (ПҮАЖ-ы, 2003 ж., №47)
28. "Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі жетілдіру шаралары туралы" ҚР Президентінің 2002 ж. 28 тамыздағы № 931 Жарлығы (ҚР ПҮАЖ, 2002, №28)
29. "Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрліғінің мәселелері" ҚР Үкіметінің 2002 ж. 6 қарашадағы №173 қаулысы (ҚР ПҮАЖ, 2002, №39)
30. "Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі жетілдіру жөніндегі шаралар туралы" ҚР Президентінің 2004 ж. 29 қыркүйектегі №1449 Жарлығы (ҚР ПҮАЖ, 2004, №36).
31. Атырау облысының мамндандырылған ауданаралық экономикалық сотының бас маманы Лаура Ахметова «ҚОЛАЙСЫЗ ҚОРШАҒАН ОРТАМЕН АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫНА КЕЛТІРІЛЕТІН ЗИЯННЫҢ ОРНЫН ТОЛТЫРУ» www.atroblsud.kz/index.php?name=news&op=view&id=4
32. Дастан Кенжалин. «Айналамызды аялайық» Қоршаған ортаны қорғау министрі Нұрғали ӘШІМОВПЕН әңгіме. //Егемен Қазақстан. 17.10.2009.
33. Галямова З. «Право человека на благоприятную окружаюшую среду (право на возмещение ущерба причиненного здоровью неблагоприятной окружающей средой» // Сборник статей слушателей юридического университета-1998 ж.
34. Экологиялық қауiпсiздiк – ел құндылығы | Егемен Қазақстан www.egemen.kz/2011/02/18/27958/
35. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты 2006 жылғы Жолдауы, www.president.kz. Сайты.tanim.ucoz.com/load/bilim_zh_ne_ylym/.../6-1-0-57 - Cached - Similar
36. Бекмаганбетов Р. «Экономико-экологические факторы и механизмы их развития в условиях рынка»// Экология. Устойчивое развитие№12, дек. 2004 г
37. Кажымуратова А. «Влияние экологического фактора на уровень жизни населения в Республике Казахстан»// Саясат-Policy №7, 2002 г.
38. Айтуғанова З.Ш. «Экологиялық қауіпсіздіктің экономикалық мәселелері» дисс. жұмыс. 2003 ж.
39. «Қала мен Дала» газеті, «Экологияның өзекті мәселелері» атты мақала, 2004 ж. 26 мамыр.
40. Айтуғанова З.Ш. «Экологиялық қауіпсіздіктің экономикалық мәселелері» диссерт. 2003ж.
41. Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасы туралы. source ref: concepcia_ekolog_bezopasn.doc.
42. «Қазақстанда қалыптасқан экологиялық мәселелер және оны шешу жолдары». http://www.stud.kz/Курстық-жұмыс/3449.
43. «Экологиялық қауіпсіздік – Қазақстандағы өзекті мәселелердің бірі». http://bes-asyl.kz/.
44. «Экологиялық проблемаларды шешу жолдары». http://referaty.ucoz.kz/load/1-1-0-283.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Батанов Б.
Қазақстан Республикасындағы экологиялық проблемалар және оларды жоюдың
құқықтық жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- Құқықтану
Түркістан 2014 ж
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға
жіберілді
Азаматтық
құқық және іс
жүргізу кафедрасының
меңгерушісі м.а., аға оқытушы
___________ Қ.А. Тұрлыбеков
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы экологиялық проблемалар және оларды
жоюдың құқықтық жолдары
5В030100 - мамандығы бойынша- Құқықтану
Орындаған
Батанов Б.
Ғылыми жетекшісі
магистр оқытушы Омар
Б.
Түркістан 2014 ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 Экологиялық проблемалардың мазмұны және оның құқықтық
аспектісі
1. Экологиялық проблемалардың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2 Экологиялық проблемалардың пайда болу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..11
1.3 Қазақстан Республикасындағы экологиялық-құқықтық қауіпсіздік ... ...
13
1. Экологиялық проблемалар және оларды жоюдың құқықтық
негіздері
2.1 Қазақстан Республикасының экологиялық
проблемалары ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Қазақстан Респбуликасындағы экологиялық қауіпсіздікті жетілдіру
тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.3 Экологиялық проблемаларды жоюдағы халықаралық
ынтымақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 78
Кіріспе
Тақырыптың өзектілгі. Бүгінде әлем алдында екі үлкен мәселе тұр. Оның
бірі – ядролық соғыс қауіпі болса, екіншісі күннен – күнге шйеленісіп келе
жатқан экологиялық мәселені айтамыз. Бұл екеуі де әлде бір құдірет күшінің
әсерінен емес, адам баласының өз санасының әсерінен емес, адам баласының өз
санасының әмірімен дүниеге келгенін материалистік тұрғыда ойлайтындардың
кез-келгені түсінеді. Түсінеді де, өз қолымен жасағанын өз мойнымен көтеру
түн ұйқысын төрт бөліп дөңбекшиді, төніп келген төтенше қатерден шығудың
жолдарын іздеп шарқ ұрады. Осы бір жан ұшырған, жанталасқан адамды ертегіде
айтылатын қырық бірінші құпия есікті ашып алып, енді соны жаба алмай
әлектенген байғұспен ғана салыстыруға болар еді. Бүгінгі экологиялық тепе-
теңдік жолындағы жаппай дамудың түп-тамырын, табиғат тазалығы жолында
көпшілік қозғалысының себеп-салдарын, міне, осы төңіректен іздестіру керек
шығар.
Қазіргі әлемде экологиялық проблемалар өзінің қоғамдық мәні жағынан
алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналды, тіпті ядролық соғыс қауіпі
де оның көлеңкесінде қалып қойды. Адамның шаруашылық іс-әрекетінің қауырт
дамуы, айналадағы ортаға үдемелі көбіне бүлдірушілік сипатта әсер етуде.
Адамның табиғатқа әсері мыңдаған жылдар бойында қалыптасқан табиғи
жүйелерді өзгерту, сондай-ақ, топырақты, су көздерін ауаны ластау арқылы
жүзеге асуда. Бұл табиғат ахуалының күрт төмендеуіне әкеліп соқты, көп
жағдайларда орны толмас зардаптар қалдырды. Экологиялық дағдарыс шын
мәнінде қуіп төндіріп отыр: іс жүзінде тез өріс алып бара жатқан
дағдарыстың жағдайларды тез кез-келген аймақтардан көруге болады.
Экологияның танымал сөзге айналғаны соншалық, оны не болса соған – тазарту
ғимараттарын салуға, жерді пайдалануды аймақтық деңгейде жоспарлуға,
қағазды қайта өңдеуге және көкеністерді тек органикалық тыңайтқыштарды
пайдалана отырып өсіруге айдар етіп таға салатын болды. Осы іс –
әрекеттердің бәрі аса қажет екендігіне қарамастан, мұның ар жағында көбіне
ойыңды әдеттегі талай сыннан өткен ережелер бойынша жүргізбей, табиғат
заңдарын сорақылықпен бұзғанымыз үшін табиғаттың өз үмітімен бізге берер
соққысын жеңілдетумен лайықты жазаны аз да болса кемеуілдетуге тырысуымыз
керек. Мемлекетiмiздiң тәуелсiздiгiмен бiрге жаңа экологиялық қауiпсiздiк
жүйелерiн басқару да бой көтерiп келедi. Дұрыс басқару қоршаған ортаны
қорғаудың мемлекеттiк саясатын уағыздап, табиғи ресурстарды рационалды
пайдалану үшін өте қажет. Өкiнiшке орай Қазақстанда көптеген жылдар бойы
өндiрiсте табиғи шикiзаттарды өндiргенде, қоршаған ортаға зиянды
қалдықтарды шығару көп мөлшерде болды.
Экологиялық қатердi болғызбау үшін халық шаруашылығын, өндiрiстi
байланыстыра отырып, экологиялық-экономикалық талдаудың әдiстерiн
пайдаланып, қоршаған ортаға шығарылатын ластағыштар деңгейiн салааралық
модель арқылы талдап көрсету қажет-ақ. Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз
ететін технологиясы бар мемлекеттің келешегі зор. Қазақстан Президент Н.Ә.
Назарбаев 2006 жылғы Жолдауында халықаралық стандарттарға сәйкес қоршаған
ортаны қорғау және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөнінде тоқтала
келіп былай деді: 2006 жылы біздің экологиялық заңнамаларымызды
халықаралық озық актілермен үйлестіруге, жаңа стандарттарға көшуге,
мемлекеттік бақылау жүйесін жетілдіруге бағытталған Экология кодексі
қабылдануға тиіс. Тұтас алғанда, біз 2010 жылы қоғамның тұрлаулы дамуының
негізгі экологиялық стандарттарын жасауға тиіспіз. Экономика және экология
проблемаларына, соның ішінде экологиялық қауіпсіздік туралы теориялық
ізденістер туралы айтар болсақ, онда отандық ғалым М.С.Тонкопийдің
Экономика и экология еңбегін атап өтуге тура келеді.
Қазіргідей жаппай жаңару мен жаңғыру кезінде болып жатқан революцияның
өзгерістерді әркімнің әрқалай қабылдауы заңды. Жан тыныштығын күтпеген,
кешегісімен күн кешкен бей күнә жандардың жаппай қозғалыс, экологиялық
дүмпу секілді бойында қаны мен жаны бар сөздерді ә дегеннен тасырқап,
тосау қабылдауы да мүмкін. Оның үстіне адам психологиясы мұндайда тәттіні
көп жеген баладай тез тойып, өз әрекетінен өзі жеріп шыға келетіні тағы
бар. Ендеше экологиялық қозғалыс төңірегінде болып жатқан әр алуан талас –
тартыс пен экология насихатының бүгіні мен болашағы кімді болса да салғырт
қалдырмаса керек.
Білімнің барлық салалары сияқты, экология үздіксіз дамып келеді, басқа ол
бірде тез, бірде баяу болып отырады. Гипократтың, Аристотельдің, басқа да
көне грек философтарының еңбектерінде айқын экологиялық сипаттағы деректер
бар. Сонымен бірге гректер экология деген сөзді білмеген. Бұл салаға
биологиялық қайта өрлеудің XVIII – XIX ғасырлардың көптеген көптеген
қайраткерлері де өз үлесін қосты. Мысалы, XVIII ғасырдың басындағы алғашқы
микроскоппен зертеушілердің бірі ретінде көбірек танымал болған Ангол вон
Левенгук, сонымен қатар осы күнгі экологияның маңызды екі саласы – қоректі
тізбектерді және популяция санының динамикасын зерттеудің пионері болып
табылады. Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900 – шы жылы қалыптасты.
Экология термині 1869 жылы неміс биологы Эрнест Гегель Ұсынған болатын.
Демек, бір шама жас ғылым, сонымен қатар экология қазір қауырт өсу кезеңін
басынан кешіріп тіпті одан ары өсі барады. Экология сөзбе –сөз аударғанда –
тіршілік мекені туралы ғылым. Авторлар неғұрлым дәл және қысқа тұжырымдама
беруде бір – бірімен жарыса отырып, бұл ғылымға ең толық анықтама Эрнест
Гегельдің өзі бергенін естен шығарып алады. Гегель айтқан: Экология деп,
біз табиғат экономикасына қатысты барлық білімдерді – жануарлардың оны
қоршаған ортамен, әсіресе оның өзімен тікелей немесе жанама қатысатын
жануарлармен және өсімдіктермен өзара ынтымақтастық немесе қатынастық
әрекеттерінің бар жиынтығын зертеуді түсінеміз. Бір сөзбен айтқанда,
экология – Дарвин тіршілік үшін күресті туындатушы жағдайлар деп атаған,
барлық күрделі қарым – қатынастарды зерттеу болып табылады. Кез – келген
ғылым санасы сияқты, экологияның екі аспектісі бар. Оның бірі таным
шеңберін кеңейту. Бұл бағытта бірінші орынға табиғат дамуының заңдылықтарын
және оларды түсіндіру қойылады. Екіншісі – жинақталған білімдерді қоршаған
ортаға қатысты проблемаларды шешу үші қолдану. Экология маңызының барған
сайын артуын – практикалық маңызы бар бірде-бір ірі мәселе табиғаттың жанды
және жнсыз компоненттері арсындағы байланыстарды ескермей
шешілмейтіндігімен түсіндіруге болады.
Экологияның практикалық нәтижесі ең алдымен табиғатты пайдалану мәселелерін
шешуден көрінеді. Тек экология ғана табиғи ресурстарды пайдаланудың ғылыми
негіздерін құрай алады. Бұл ретте, табиғи прцестердің негізінде жатқан
заңдылықтарды ескермеу табиғат пен адам арасындағы елеулі қайшылықтарға
әкеліп соқтырғанын ата кеткен жөн. Нарық жағдайында экологияның
экономикалық құқықтық мазмұны әр түрлі нысандары. Қозғалыс табиғатты қорғау
жөжінен әлемдік ауқымда қаралатын, кейінге қалдыруға болмайтын және жоғары
имандылықты талап ететеін мәселе болып табылады. Адам мен табиғаттың қарым
– қатынасы экологиялық – экономикалық қатынас ретінде қарала бастады.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Қазақстан Республикасындағы
экологиялық проблемалар анықтап, оларды жоюдың құқықтық жолдарын қарастыру
болып табылады. Елiмiзде экологиялық қауiпсiздiктi және тұрақты
экономикалық дамуымызды қамтамасыз ету мақсатымен, 2003 жылдың 3
желтоқсанында Президенттiң Жарлығымен Қазақстан Республикасының 2004-2015
жылдарға арналған Экологиялық қауiпсiздiк концепциясы жарияланды. Бұл
концепция қабылдағаннан бастап көптеген маңызды өзгерiстер болып жатыр.
Қоршаған ортаны қорғау заңдылықтар негiзi құрылды. Бiрқатар халықаралық
келiсiмдерге қол қойылды. Қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесi құрылды.
Концепция қоршаған ортаны қорғау мониторингiнiң бiркелкi жүйесiмен iске
асыруды ұсынады. Экологиялық қауiпсiздiк ол – халық қауіпсiздiгiнiң маңызды
бiр бөлiгi. Экологиялық қауіпсiздiк бағытында Мемлекеттiк саясаттың
мақсаты, ол – табиғи жүйенi қолданудың қорғалуы. Адам өмiрiндегi ең маңызды
жағдайларды ескере отырып, табиғатқа зиян тигiзбеу. Өндiрiстi дамытумен
қатар ғылыми-техникалық зерттеулердi күшейту.
Жұмыстың объектісі. Біздің республикамыздың териториясы көлемі
жағынан әлемде тоғзыншы орынға ие. Менделеев таблицасындағы 105 элементтің
Қазақстан қойнауынан 99 – ы табылды, 70 – інің қоры зерттелді, өндірісте 60
– тан пайдаланылуда. Қазақстанда отын өндірісі: көмір өндіру, мұнай және
газ өндіру, түрлі – түсті металургия; мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және
титан – магни өндірісі, қара металургия : сапалы қара металургия өндірісі
дамыған. Осы өндірістер суды, ауаны, жерді, жер қойнауын бүлдіріп қана
қоймай, барлық тіршілік дүнйесіне әсерін тигізеді. Климатологтардың пікірі
бойынша, республика териториясында климаттық антропогендік өзгерістері бар
екендігі дәлелденген. Өлім деңгейі бұрынғы КСРО елдерімен салыстырғанда екі
есе көп, ал балалар өлімі жағынан әлемде ең арттағылардың қатарында.
Экология ең негізгі саяси проблемаларға айналды. Қазақстан экологиялық
жағдайының мұншама қайғылы болуының ең басты себептерінің бірі өнер кәсіп
орындары мен ведоиставаларға табиғатты қорғау қазіргі кезде экономикалық
жағынан тиімді болып отырғанында. Экономикалық реформа ғана бұл жағдайды
түпкілікті өзгерте алады. Барлық табиғи байлықтардың құны мен қожайыны
болуы керек. Табиғатты пайдаланудағы бейбастықты тек қана экономикалық
жағынан мүдделі субъект тоқтата алады. Табиғаттың жалпы күйзеліске
ұшырауына кінәлілердің бірі ғылыми техникалық прогрес. Ертеңгі күннің
технологиясы қандай болуы қажет? Экологиялық тұрғыдан қарағанда, табиғатты
пайдалану технологиясын табиғатпен бірлесе қызмет технологиясына көшу
бағыты дұрыс деп есептеледі. Әлемнің ірі – ірі қалаларында ауаны ластаудың
23 бөлігі автомобиль транспортының үлесіне тиеді. Табиғатты бүлдіруге ат
салысып жүрген негізгі он бүлдірушінің ішінде, БҰҰ – ның таблицасы бойынша,
автомобильден бөлінетін көміртегі екінші орында түр.
1. Экологиялық проблемалардың түсінігі
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында Қазақстан өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырды, оның ең қьмбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп, -атап көрсетілген. Сонымен қатар, мемлекеттің ең
қымбат қазынасы Адамның асыл құқықтарының бірі - қолайлы қоршаған ортада
өмір сүру құқығы. Оны Конституцияның 31-бабымен дәлелдеуге болады:
Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны
қорғауды мақсат етіп қояды [1].
Қазіргі таңда Ата заңымыздың бұл нормасы, сақталмай келеді деп,-
айтуға болады. Себебі, табиғи ресурстарды ретсіз өндіріп, оларды тиімсіз
пайдалануда. Қазақстан территориясының өте үлкен бөлігі әртүрлі
факторлардың әсерінен кешенді ластанған, мысалы, ауаның, судың, жердің
әртүрлі өндірістік зиянды қалдықтармен, улы газдармен және т.б. ластануда.
Оған полигондарды, сынақ алаңдарын, Байқоңыр ғарыш кешенің, ірі тау-кен
өндірістерін, Балхаш, Арал, Каспий суларындағы экологиялык апаттарды,
мыңдаған өндірістік кәсіпорын, заводтар мен фабрикаларды қосатын болсақ,
Қазақстан территориясының нағыз апат алаңы екенін байқауға болады.
Еліміздің территориясы дүние жүзінде 9-орынға ие болса да, шегі шектеулі.
Жайылып жатқан территориямыздың жартысынан көбі өмір сүруге қолайсыз және
ондай жерлердің көлемі күннен күнге өсуде. Қазіргі кезде Қазақстан халқының
біраз бөлгі тіпті жануарлар ішпейтін суды ауыз-су ретінде пайдаланып отыр.
Қанша десек те сол суларды ластап отырған өндіріс орыңдарының саны азаюдың
орнына, керісінше, одан әрі өсіп келе жатыр. Оның себебін жауапкершіліктің
жоқ болуымен сипаттауға болады, олардың көбі аз мөлшердегі айыпты төлеу
арқылы және басқа да жолдармен кұтылып жатады. Еліміздегі қоршаған ортаны
қорғау - өткір мәселелердің бірі және ол дереу шешімді талап етеді.
Қазақстан Республикасының экологиялық жағдайы тіпті күннен күнге нашарлауда
және ол ең алдымен халықтың денсаулығы мен өміріне өте үлкен залалдар
әкелуде. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының жыл сайын беретін
қорытындысына сүйенсек, дүниежүзінде тек ауаның ластануынан қайтыс болатын
адамдардың саны, автомобиль апатынан қаза болатын адамдардың санынан асып
отыр. Атмосфералық ауаға шетелдік және ұлттық өндірістік компаниялар
зиянды газдардың үштен екі бөлігін тастайды екен.
Қазіргі таңда елімізде 22 млрд. тоннадан астам өндіріс және тұтыну
қалдықтары жинақталған. Оның 18 млрд. тоннасы техногенді минералды
түзілімдер. Жыл сайын елімізде 700 млн. тонна шамасында өндіріс қалдықтары
пайда болуда, оның 250 млн. тоннаға жуығы улы қалдықтар. Қазір кен және
байыту кешендері қалдықтарының ең үлкен үлесі Қарағанды (29,4 пайыз), Шығыс
Қазақстанда (25,7 пайыз), Қостанайда (17 пайыз) және Павлодар (14,6 пайыз)
облыстарында. Өндіріс қалдықтарының басым бөлігін – 65 пайызға дейінін,
аршынды жыныстар, байыту қалдықтары, үйінділер және тағы сол сияқты
техногенді минералды түзілімдер құрайды. Осы күндері жиналған аршынды
жыныстар құрылыс материалдары ретінде және істен шыққан шахталарды,
карьерлерді жабу мақсатында қолданылып отыр.
Адамзаттың экологиялық проблемалары әлеуметтік және экономикалық
проблемалары өте тығыз байланысты. Аймақтық экологиялық проблемалары
әлеуиеттік мүлік теңсіздіктері мен геосаяси сілкіністердің тікелей
ошағы болып табылады. Осы проблемалардың көпшілігін тек қана
экологиялық себептерге ғана емес, сонымен қатар экономика мен
қоғамдық идеологиялық саясатқа да байланысты. Қазіргі таңдағы
экология оларды кешенді түрде зерттеп және шешудің маңызды ғылыми
негіздерін енгізуде. Экологиялық зиян ұғымын белгілеу, оның жалпы сипаты
мен ерекшеліктерін айқындау проблемасы бүгінгі таңда әлеуметтік және
құқықтық зор мағынаға ие болып отыр. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда ол
қоршаған ортаның ауыр күйімен байланысты. Соңғы кездері қоғамдық
экологиялық қатынастарға қол сұғудың әлеуметтік зияндылығының елеулі түрде
өзгергені күмән тудырмайды, қайта ол келтірілген зиянның сипаты күрделене
түсіп, іс жүзінде әр қырынан танылып отыр. Экологиялық құқық бұзушылық
және экологиялық зиян ұғымдарын теориялық тұрғыдан терең зерттеу
қажеттілігіне 80-ші жылдардың басында белгілі ғалым С.Б.Байсалов назар
аударған. Қазақстандық құқықтық әдебиетте экологиялық құқық бұзушылық үшін
жауапкершілік мәселелері бойынша жекелеген зерттеулер шығып, онда қаралып
отырған мәселенің кейбір аспектілері өз шешімін тапқан жоқ.
Ғылым ретінде қазіргі таңдағы экологияның міндеті: көптеген нақты
материалдардың бірегей теориялық платформаға өзара қатынасын барлық
қырынан көрсетіп, осы мәліметтерді бір жүйеге келтіріп,
біріктіруі қажет.
Қазіргі кезде ғаламшардың экологиялық проблемасын түсіну үшін,
экологияның жаңа идеологиясы мен әдіснамасын жасау үшін табиғатты
пайдаланудағы тәжірибелік істерді, экологиялық білімді дұрыс
ұйымдастыра білу қажет. Осы күнгі экологиялық жалпы міндеттерін
ғылыми іс-тәжірибелік жоспарда ауқымды түсінік бойынша
төмендегідей қалыптастыруға болады:
1. Ғаламшар табиғаты жағдайларының және оның ресурстарының жан-
жақты диагностикасы, ортаның ластануы мен адамзат әрекетінен
биологиялық қорлардың алынуына себеп адамның ісінен, антропогендік
қысымға қатынасы бойынша биосфераның шыдамдылық шамасын анықтау;
2. Биосферасы ең маңызды өнім әлеуетінің себеп адамның ісінен қ
бағалануының бар әдістеріне шолу ... ... ... ... ... ... ... ...
табиғатын кешенді түрде толығымен қалыпты өзгеруінің, сонымен қатар
қоршаған ортаның аймақтық және ғаламдық жай-күйін, аймақтың және
адамның ттолық әлеуметтік дамуының әр түрлі елдердің түрлі
сценарийі негізінде болжауын жасау:
3. Табиғатты күштеп бағындыру идеологиясынан алшақтау, экспертизхм
әдіснамасы мен жаңа идеологияны қалыптастыру, өнеркәсіп өркениетіне
өтуге байланысты білімді, саясатты, техниканы, өндірісті,
экономиканы экологияландыруға бағытталған шарашлар;
4. Оңтайландыру критерийлерін орындау – экологиялық өктемдік пен
анағұрлым келісімді таңдау мен қоғмның әлеуметтік – экономикалық
дамуының экологияға қарай бет түзеуі (бағдары).
5. Адамзат қоғамының стратегиялық әрекетінің экономикасы мен
технологиясы, табиғат шыдамдылығы шегінің экономикасына сәйкес
шаруашылық қызметінің сипаты мен көлемін қалыптастыру ғаламдық
экологиялық дағдарысты болдырмайды.
Көптеген ғалымдар экология ғылымының мәнін, мағынасын, салдарын әр
түрлі түсінеді. Көбі экология ғылымың жаңа ғылымның саласына қосады. Эрнест
Геккельден бұрын да ғылымдар экология жайлы өзіндік зерттеулер жүргізген.
Әйтсе де оның бастауына неміс ғалымы Эрнест Геккель биологиялық экологияға
берген анықтама тұрғысынан қарайды, ал шындығында XXI ғасырдың экологиялық
проблемалары қатыспайтын бірде-бір ғылым саласы жоқ. Сондықтан да экология
ғылымы ғылымдардың ғылымы сипатына айналды. Себебі, олар барлық ғылым
салаларының нәтижесіндегі ғылым жетістіктерінің табиғаттың тепе-теңдігінің
бұзуылуына жауапты бола отырып, оның шешімін табуға ат салысу керек. Бұл
ғаламдық проблема [2].
Қазақ халқы ежелден-ақ табиғат болмысын, оны бүкіл өзінің
шаруашылығының дамуы мен қалыптасуының, тіршіліктің даму жүйесінің көне
айналдырған. Қазақтың көшпелі өмірінің өзінде табиғатты пайдаланумен қатар,
оны аялаудың, қорғаудың тамаша үлгілері қалыптасқан. Осы арқылы болашақ
ұрпақ бойына табиғатпен етене жүруді сіңіріп отырған.
Қазіргі дүние жүзілік ғылыми-техникалық прогрес пен адам әрекеті
табиғаттағы тепе-теңдікті бұзып, болашақ ұрпақтың алдына ғаламдық
экологиялық проблемаларды тудыруда. Табиғаттың байлығын қажжеттілігімізге
жүйелі жаратудың орнына, кейінгі жылдары оған жаппай үлкен қауіп тудыратын,
ядролық, экологиялық, биологиялық қарулардың сыналуы, ормандардың аталуы,
аң мен құстардың есепсіз жойылуы, адамның ақыл-ойын аздыратын арақ пен
есерткінің таралуы осы экологиялық апаттың көзі болып табылады. Шын мәнінде
туған еліміздің экологиялық ақуалы қандай екенін көпшілік біле бермейді.
Неге десеңіз, экологиялық ақпаратты игеру үшін экологиялық білім керек.
Қазақстанның экологиялық ахуалына қысқаша талдау жасағанда мынаны байқауға
болады. Солтүстік Қазақстан бойынша құнарлы жерлердің 25-30% жарамсызданса,
Павлодардағы ірі өндіріс орнының зиялды экологиясы айтпаса да түсінікті.
Батыс Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібінің өнімдерімен ластану 2,5 млн.га
жайылымдардың деградацияға ұшырауы З млн. га жерді қамтып отыр. Семей
полигоны жайлы көп айтылады, бірақ халыққа әкелген зардабы жайлы маңызды
шешім табылған жоқ. Әсіресе, Азғыр мен Тайсойған полигондары қамтып отырған
1,4 млн. га жер радиоактивті ластануда. Ал, Каспий теңізінің 268 млн. га
жағалауы су астында қалып, олардың мұнай өнімдерімен ластануы одан ары етек
алуда. [3].
1.2 Экологиялық проблемалардың пайда болу негіздері
Экологиялық проблемалардың пайда болу нысандары алуан түрлі. Ол адам
мекендеген қоршаған табиғи ортадағы сан мен сапалық шығындар арқылы
байқалады. Қоршаған ортаның немесе оның жеке объектілерінің ластануы;
олардың бұзылуы немесе жойылуы; ортаның тозуы және оның компоненттері
арасындағы экологиялық байланыстардың бұзылуы арқылы байқалады. Сонымен,
экологиялық проблемалардың негізгі түрлеріне: табиғи ресурстарды ластау,
тоздыру, жою, бұзу, табиғи экологиялық ресурстарды бүлдіру жатады. Қоршаған
ортаны ластаудың негізгі түрлері-физикалық, химиялық, биологиялық ластау.
Физикалық ластау қоршаған ортаның физикалық өлшемдерінің температуралық-
энергетикалық, толқынды, радиациялық өзгерістермен байланысты. Химиялық
ластау-қалыпты қоршаған ортада жоқ немесе оның табиғи құрамын қалпынан
арттырып өзгертетін табиғи химиялық қасиеттерінің өзгеруі. Құрамында
қоршаған ортаға енген кезде оған тікелей немесе жанама түрде, қолма-қол
немесе келешекте қоршаған ортаға зиян келтіре алатын заттарды немесе өнім
улы зат болып табылады. Мысалы, мұнай өңдеу барысында жанар май жағылған
кезде қоршаған ортаға құрамында физиологиялық тұрғыдан белсенді азот, сера,
көміртегі бар газдар шығарылады, ал олар орталық жүйке жүйесіне әсер етеді,
тұншықтыруға, қан қысымының түсіуіне әкеп соғады. Сонымен бірге, су,
топырақ және атмосфералық ауа күйіндегі химиялық өзгерістер ақыр соңында
жануарлар мен өсімдіктердің өзгеріуіне әкеледі.
Биологиялық ластану аз зерттелген ұғым. Сондықтан оның жалпы танылған
түсінігі жоқ. Бұл жерде жануарлар санының табиғи қалыптан артып, көбеюі,
сондай-ақ табиғи ортаға бұрын болмаған жануарлардың пайда болуы туралы
айтылуда. Биологиялық ластау салдары адам үшін зиянды арам шөптердің,
жәндіктер мен жануарлар санының күрт өсуі арқылы білінеді. Табиғи
ресурстардың жекелеген түріне қатысты олардың ластануы ұғымы арнайы
құқықтық-нормативтік актілерді жан-жақты берілген. Мысалы, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 16 маусымдағы №976 Ластанған және
бұзылған жерлерді алу қорғау және пайдалану тәртібі туралы қағиданың бекіту
туралы қаулысы бойынша антропагендік қызмет нәтижесінде қалыптық деңгейден
асатын және жердің қор-экономикалық және санитарлық-гигиеналық құндылығын
төмендететін, ауылшаруашылық өнімінің, қоршаған ортаның өзге объектілерінің
сапасын, халықтың тұрмысын нашарлататын әртүрлі заттар мен организімдердің
жерде жиналуын-жерді ластау деп ұғыну қажет [4].
Бүгінгі таңда қоршаған ортаға зиянды әсердің шектеулі өлшемдерін
анықтау, сондай-ақ атмосфералық ауаны, сулар мен топырақты химиялық,
физикалық және биологиялық сипаттамалар бойынша сапасын бағалау үшін
эколгиялық нормалау жүйесі, яғни қоршаған орта сапасының нормативтерін
белгілеу жүйесі қолданылуда. Қоғамның экономикалық және экологиялық
мүдделері арасындағы шын мәнінде қажетті ымыра ретінде бұл нормативтер
қоршаған ортаның сапалы күйін мүмкіндігінше ғылыми негізде қамтамасыз етуге
арналған.
Біздің республикамызда жүргізіліп жатқан өзгерістердің негізгі мақсаты
-адам өмірін жақсарту, елімізді дағдарыстан шығару жəне əлемдік
қоғамдастықта оның лайықты орын алуына жету. Сондықтан қазіргі қоғам жаңа
сападағы мемлекет пен құқық, экономика мен экология құруға ұмтылуы тиіс.
Республикада экологиялық дағдарысты, туындататын бірнеше ошақтар бар.
Экологиялық жағдайды қиындата түсетін негізгі факторлар:
- өнеркəсіп өндірісінде зиянды қосындылардың ара салмағының жоғары болуы
(түсті жəне қара металлургия, газ, мұнай өндіру салаларында, химиялық
өндірістерде, т.б.);
- əскери жəне ядролық полигондар (Семей полигоны);
- "Байқоңыр" ғарыш аймағындағы космостық (ғарыштык) станциялардың жұмысы;
- суармалы жерлерді игеру технологиясын күрт өсіру. Арал теңізінің жойылуға
дейін бару себептерінің бірі - судың да сұрауы бар екенін ескермей, мақта,
басқа да мəдени дақылдардың егіс көлемін есепсіз көбейту, су ысырабына жол
беру салдарынан бірте-бірте Сырдария суының тартылуы,
тіпті жазғы маусымда өзен арнасының құрғауы, ал Амударияның теңізге жетпей
кеуіп қалуы;
- пайдалы қазбаларды кейбір технологиялық процестерді сақтамай тағылықпен
өндіру;
- энергетиканың дамуының зардаптары;
- жердің өзгеруі, жасанды тыңайтқыштарды шамадан тыс пайдалану, тоғайларды
кесу, топырақ эрозиясы;
- өнеркəсіптік жəне тұрмыстық қалдықтар мен қоқыстардың көлемінің артуы;
- табиғатқа тікелей ықпал ететін əр түрлі өнеркəсіптік жəне шаруашылық
объектілерін салу болып табылады [5].
1.3 Қазақстан Республикасындағы экологиялық-құқықтық
қауіпсіздік
Экологиялық қауіпсіздік мәселесі — бүгінгі таңдағы адамзат
өркениетінің аса ауқымды проблемаларының бірі болып отыр. Аталмыш
проблеманың пайда болуының басты алғышарты — қоршаған ортаға адамзат
перзентінің антропогендік және техногендік ықпалдарының ұзақ жылдар бойы
тигізіп келген әсері деп тұжырым жасауымызға болады. ХХ ғасырдың аяғы мен
ХХІ ғасырдың басында адамзаттың шаруашылық әрекеттері мен өндірістік
қатынастарының ғылыми-техникалық жаңару биігіне көтерілуі — экономикалық
реформалардың ерекше сипат алуына (модернизациялануы мен интеграциялануына)
түрткі болды. Қазақстан Республикасы үшін экологиялық қауiпсiздiк
мәселелерi мен жағдайлары бүгiнгi таңда маңызды орын алып тұр.
Мемлекетiмiздiң тәуелсiздiгiмен бiрге жаңа экологиялық қауiпсiздiк
жүйелерiн басқару да бой көтерiп келедi. Дұрыс басқару қоршаған ортаны
қорғаудың мемлекеттiк саясатын уағыздап, табиғи ресурстарды рационалды
пайдалану үшін өте қажет. Өкiнiшке орай Қазақстанда көптеген жылдар бойы
өндiрiсте табиғи шикiзаттарды өндiргенде, қоршаған ортаға зиянды
қалдықтарды шығару көп мөлшерде болды. Адамзат қоғамының алдында тұрған
экологиялық қауіпсіздік мәселелері оның дамуының барлық тарихи кезеңдерінде
орын алып отырды. Себебі, өндірістік қоғамның табиғатқа теріс әсерінің
нәтижелері ғаламдық сипатқа ие болды. Экологиялық қауіпсіздіктің мәні –
табиғаттағы қалыптасқан тепе-теңдікті бұзбай, экологиялық тазалықты сақтай
отырып, адамдардың барлық қажеттіліктерін қамтамасыз ету болып табылады.
Осындай экологиялық қауіпсіздік мәселелерінің алдын алу үшін адам ретсіз
дамудан тиімді, реттелген, табиғат пен қоғамның даму заңдарына негізделген
дамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғамының дамуы үздіксіз, ұзақ
уақыттық, бірқалыпты жағдайда, табиғи және әлеуметтік дағдарыссыз дамиды.
Мұндай дамуды – тұрақты даму деп атайды. Бірақ бұл үшін адамдардың сана-
сезімі, құқықтық мәдениеті, олардың мақсаты мен адамгершілік бағыттылығы
өзгеруі тиіс. Елiмiзде экологиялық қауiпсiздiктi және тұрақты экономикалық
дамуымызды қамтамасыз ету мақсатымен, 2003 жылдың 3 желтоқсанында
Президенттiң Жарлығымен Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға
арналған Экологиялық қауiпсiздiк концепциясы жарияланды. Бұл концепция
қабылдағаннан бастап көптеген маңызды өзгерiстер болып жатыр. Қоршаған
ортаны қорғау заңдылықтар негiзi құрылды. Бiрқатар халықаралық келiсiмдерге
қол қойылды. Қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесi құрылды. Концепция
қоршаған ортаны қорғау мониторингiнiң бiркелкi жүйесiмен iске асыруды
ұсынады. Экологиялық қауiпсiздiк ол – халық қауіпсiздiгiнiң маңызды бiр
бөлiгi.
Экологиялық қауіпсiздiк бағытында Мемлекеттiк саясаттың мақсаты, ол –
табиғи жүйенi тиімді қолдану және оның заңмен қорғалуы, сондай-ақ, адам
өмiрiндегi ең маңызды жағдайларды ескере отырып, табиғатқа зиян тигiзбеу.
Өндiрiстi дамытумен қатар ғылыми-техникалық зерттеулердi күшейту.
Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін технологиясы бар мемлекеттің
келешегі зор. Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев 2006 жылғы Жолдауында
халықаралық стандарттарға сәйкес қоршаған ортаны қорғау және экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөнінде тоқтала келіп: 2006 жылы біздің
экологиялық заңнамаларымызды халықаралық озық актілермен үйлестіруге, жаңа
стандарттарға көшуге, мемлекеттік бақылау жүйесін жетілдіруге бағытталған
Экология кодексі қабылдануға тиіс. Тұтас алғанда, біз 2010 жылы қоғамның
тұрлаулы дамуының негізгі экологиялық стандарттарын жасауға тиіспіз —
деген болтын. Осыдан келіп арада бір жыл уақыт өткеннен соң ҚР Экологиялық
кодексі қабылданды. Экологиялық қауіпсіздік – ұлттық қауіпсіздіктің
құрамдас бөлігі ретінде мемлекеттің тұрақты дамудың міндетті шарттарының
бірі болып табылады. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алған күнінен
бастап экологиялық мәселелерге маңызды көңіл бөліп келеді. Ел Президентінің
басшылығымен дүние жүзіне танымал әлемдегі ірі ядролық полигонды өз еркімен
жабуы, Арал теңізін сақтау және Каспийді қорғау бағдарламаларын халықаралық
деңгейде ынталандыруы, сондай-ақ Қазақстанның басқа да халықаралық деңгейде
орын алатын қоршаған ортаны залалды әсерлерден қорғауға арналған тәжірибелі
еңбектері соның бірден-бір айғақтары болып табылады.
Елбасымыздың жыл сайынғы жолдаулары әдеттегідей жетістіктерімізді саралап,
келешегімізді бағдарлауға, ең бастысы, баршамызға ортақ ұлы мақсаттарға
бірге жетудің дұрыс жолын айқындап отырады. Мысалы, Елбасымыз өзінің 2007
жылғы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты халыққа жолдаған Жолдауында
табиғи ресурстарды тиімді және ұтымды пайдаланудың технологиялары мен
бағдарламаларын ендіруде экономикалық, әлеуметтік және экологиялық
үдерістердің үндестігін сақтауымыздың тиістілігі айтылған болатын. Яғни,
экономика мен экология арасында теңдікті қалыптастыра алмаған мемлекеттің
болашағы да бұлыңғыр болатыны сөзсіз. Өйткені, бүгін қайтсек те
экономикалық көрсеткіштерді арттырамыз деп, ертеңгі күні соның салдарынан
келетін залалды жою үшін тапқан пайдамыздан он, тіпті, жүз есе артық
қаражат жұмсауымызға әкеп соғуы мүмкін. Сондықтан, Қазақстан даму жолында
өзін орнықты дамудың қажеттілігімен ұштастырып келеді, — деген болатын.
Сонымен қатар, Елбасы 2011 жылғы 28 қаңтардағы Болашақтың іргесін бірге
қалаймыз атты Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында Үкіметке тұрғындарды
сапалы ауыз сумен қамтамасыз ететін жаңа принциптегі бағдарлама әзірлеуді
және оны қабылдауды тапсырған болатын [6].
Қазіргі таңда, республика тұрғындарының 20 пайызы нормативтік стандарт
сапасына сәйкес келмейтін суды пайдаланады. Елде жыл сайын су
пайдаланушылар көлемі ұлғаюда. Негізгі су пайдаланушылар ауыл шаруашылығы
(75%) және өндірістер (20%) болып табылады. Бұдан басқа, өзен суларының
жартысынан көбі көршілес елдердің аумақтарынан келетіндігін, транс-
шекаралық сипаты және климаттың өзгеруі салдарынан болашақта проблема
туындайтынын атап кеткеніміз дұрыс. Еліміз жер асты суларына, гидротермалды
энергияның минералды көздеріне және ресурстарына бай. Казіргі таңда
өнеркәсіп кәсіпорындарын айналмалы су жабдықтарымен қамтамасыз ету
жөніндегі заң жобасы әзірленуде. Ол су ресурстарын ұтымды пайдалануға
септігін тигізетін болады. Елбасының және Үкіметтің министрлікке жүктеген
тапсырмаларын орындау қазақстандықтардың сапалы өмір сүру деңгейін арттыру
үшін қолайлы қоршаған ортаны қамтамасыз етудің экологиялық қауіпсіздігіне
қол жеткізуге мүмкіндік береді. Біздің табиғи ресурстарымыз – орасан зор.
Алайда, мұның өзі қаншалықты кереғар көрінгенімен, әлемдік тәжірибе табиғи
байлығы бар көптеген елдердің оны дұрыс игере алмағандығынан, кедей
елдердің қатарынан шыға алмағанын көрсетеді. Осының бәрі жетекші фактор –
адамдар, олардың ерік-жігері, күш-қуаты, табандылығы, білім-білігі екенін
тағы да дәлелдей түседі.
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жасыл өсу жоспарлары мен
бағдарламаларын іске асыруда Азия және Тынық мұхит, Еуропа елдеріне
серіктестік жәрдемдесу жолындағы Жасыл көпір атты Астана бастамасы жүзеге
асырылуда. Бастама сектораралық, ішкі аймақтық және аймақаралық бекініске
бағытталған. Қазіргі заманғы құралдар байланысымен сараптамалық және
ақпараттандыруды қамтамасыз ететін Жасыл өсу кеңсесі құрылды. Жасыл өсу
кеңсесі Қазақстан және Орталық Азия, Еуропа аймағында қызмет бағыттары
тәжірибелері жөнінде толық ақпарат таратуға мүмкіндік береді. Қазақстанның
энергиялық тиімді және төмен эмиссиялық технологияларды қолдану арқылы
Жасыл даму жолын таңдауы қоршаған ортаға антропогендік әсерді азайтады,
сондай-ақ еліміздің әлеуметтік және экономикалық дамуының жаңа сапалық
деңгейіне шығуға өз септігін тигізеді деп айтуға болады. Осы мақсатта
Үкімет 2010-2014 жылдарға арналған Жасыл даму бағдарламасын бекітті.
Бағдарлама жасыл экономиканы дамытуға, қоршаған орта мен денсаулыққа зиян
келтіретін антропогендік ықпалды азайтуға, табиғи экожүйені қалпына келтіру
мен сақтауға, қоршаған ортаның сапасын жақсартуды басқару жүйесін дамытуға
бағытталып отыр. Жасыл даму бағдарламасы шеңберінде шешілетін тағы бір
мәселе – Каспий теңізінен өндірілетін мұнайдың экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету. Бұл Мексика шығанағындағы соңғы жаңалықтармен өзекті
екендігі баршамызға мәлім. Осындай мәселелер көп елдердің қызығушылығын
танытып, оны бірлесіп шешуге мүмкіндік тудырады. 2007 жылы барлық Каспий
жағалауындағы мемлекеттермен арадағы Каспий теңізінің су айдынын қорғау
жөніндегі Негіздемелік конвенция күшіне енді. Осы Конвенция Каспий теңізіне
антропогендік ықпалды реттеудің негізгі бағытын анықтау, Каспий теңізінің
биологиялық және басқа коммерциялық ресурстарын қалпына келтіру, сонымен
қатар, Каспий бойы мемлекеттерімен бірлесіп, кешенді мәселелерді шешу
мақсатында қабылданған бірінші аймақтық конвенция болып табылады. Біріккен
Ұлттар Ұйымының бастамасымен өткен V Халықаралық экологиялық конгресс
(Жапония, 1990), Қоршаған ортаны қоғау жөніндегі конференция (Бразилия,
1992), ХХҮІІ Халықаралық географиялық конгресс (АҚШ, 1992) және
Йоханнесбург (ОАР, 2003) қаласында өткен бүкілдүниежүзілік экологиялық
форум — аталмыш мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр. Жарқын болашаққа қадам
басу жолында Еуразияның жүрегінде орналасқан Қазақстан Рио-92
декларациясына, Йоханнесбург декларациясына (2002 ж.) қол қойып, экология
мен даму салаларындағы 25 халықаралық конвенцияны және Киото хаттамасын
ратификациялады. Сондай-ақ, Еуропа және Азия елдерінің жаһандық
үдерістерінің орнықты дамудағы белсенді қатысушысы болып белгіленді.
Елбасымыздың Халықаралық стандарттарға сәйкес қоршаған ортаны қорғауды
және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету деген сөзі Қазақстан
Республикасының экологиялық саясатын дамытудың негізі болып қалыптасты.
Дүниежүзілік қауымдастық дамуын соңғы 60 жылда экономикалық және келесі
60 жылда жасыл деген идеологияға бөліп қарауға мүмкіндік беретін Жасыл
даму – бұл қазіргі таңдағы халықаралық стандарт. Әлемдік дағдарысты ескере
отырып, бағдарламамыздың негізгі тірегі ретінде біз экономикалық құралдарды
табиғат қорғауға пайдалану, экологиялық стандарттарға сәйкес экологиялық
қауіпсіздікке қол жеткізу мақсатына оңтайластыруды қарастырдық. Бұл бағыт
2006 жылы 14 қарашада республика Президентінің Жарлығымен қабылданған
Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдар аралығында орнықты дамуға көшу
тұжырымдамасына сәйкес орындалды. Осы бағдарлама шеңберінде күрделі
экологиялық мәселе – қалдықтарды өңдеу мен тұтыну мәселесін шешудің жолдары
қарастырылды [7].
Қазақстан 2007 жылы Стокгольм конвенциясын бекітіп, 200 мың тоннаға
дейін жинақталған берік органикалық ластаушыларды жоюды өз міндетіне алды.
Премьер-Министр К.Мәсімовтің тапсырмасы бойынша түрлі саладағы қалдықтармен
жұмыс мәселесін реттейтін ведомствоаралық жұмыс тобы құрылды. Қолданыстағы
нормативтік құқықтық актілерге тексеріс жүргізілді және қалдықтарды өңдеу
бөлігі бойынша қолданыстағы заңнамаға түзетулер енгізуге ұсыныстар
әзірленді. Сонымен қатар, барлық облыс орталықтары мен Астана және Алматы
қалаларының коммуналдық тазалау құрылыстары құбырларының ағысын тазалау
мәселесі де күрделі жағдайда. Еліміздің көптеген аймақтарында су
шаруашылығы жағдайы қиын кезеңді кешуде. Себебі, көптеген су нысандары
өздігінен тазару және өздігінен қалпына келу сияқты табиғи қасиеттерін
жоғалтқан. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық прогрестің қарыштап алға басуы
адамзат өмірін жақсартуға тікелей игі ықпал етумен қатар, қоршаған орта-
табиғатқа орны толмас орасан зор зиян да тигізіп келеді. Осы тұста
Бэконның: Адам табиғатты бағындырумен бірге оған бағыну керек,- деген
сөзін еске алсақ болады. Біздер осы қағиданы есте сақтамағандықтан қазіргі
таңда табиғатты қорғау мен экологиялық қауіпсіздік мәселелері ұлттық
дәрежеден көтеріліп, бүкіл дүниежүзілік аса маңызды проблемаға айналып
отыр. Әлі де болса адамзаттың экологиялық зияны ескерілмей, бірыңғай
қоршаған ортаны қорғау шаралары оң бағытта дамымай отыр. Жалпы санамызда
табиғат байлығын ешқашан таусылмайтын, шексіз жатқан мол дүние деп
бағалаудың басым болғандығынан оны экстенсивті түрде игерумен келе
жатқанымыз бәрімізге белгілі. Осыған орай, Республикамыздың реформа
жағдайында әлеуметтік-экономикасының қайта құрылу процесінің одан әрі
жүзеге асырылуы экологиялық проблемаларды талдау мен бағалауды, қоршаған
орта проблемаларын зерттеуді талап етеді, яғни осы проблемалар оның
әлеуметтік-экономикалық әлеуетінің маңызды бір бөлігі болып табылады.
Экономикалық әлует сипаты, экономикалық және әлеуметтік сипаттағы нақтылы
шешімдер қабылдау, көптеген экологиялық және экономикалық процестерді
болжау үшін негіз болды [8].
Қазақстанның қазіргі кезеңдегі даму жағдайында экономикалық
қауіпсіздік пен экологиялық қауіпсіздікті сақтаудың маңызы ерекше.
Сондықтан да, экологиялық қауіпсіздік тұрғысынан Қазақстанның дамуындағы
экономикалық өзгешеліктер және әлеуметтік ерекшеліктерді бөліп көрсете
отырып экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін кешенді іс-шаралар
қолдануымыз қажет деп, ойлаймын. Қазақстан Республикасы үшін экологиялық
қауiпсiздiк мәселелерi мен жағдайлары бүгiнгi таңда маңызды орын алып тұр.
Мемлекетiмiздiң тәуелсiздiгiмен бiрге жаңа экологиялық қауiпсiздiк
жүйелерiн басқару да бой көтерiп келедi. Дұрыс басқару қоршаған ортаны
қорғаудың мемлекеттiк саясатын уағыздап, табиғи ресурстарды рационалды
пайдалану үшін өте қажет. Өкiнiшке орай Қазақстанда көптеген жылдар бойы
өндiрiсте табиғи шикiзаттарды өндiргенде, қоршаған ортаға зиянды
қалдықтарды шығару көп мөлшерде болды.
Елiмiзде экологиялық қауiпсiздiктi және тұрақты экономикалық
дамуымызды қамтамасыз ету мақсатымен, 2003 жылдың 3 желтоқсанында
Президенттiң Жарлығымен Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға
арналған Экологиялық қауiпсiздiк концепциясы жарияланды. Бұл концепция
қабылдағаннан бастап көптеген маңызды өзгерiстер болып жатыр. Қоршаған
ортаны қорғау заңдылықтар негiзi құрылды. Бiрқатар халықаралық келiсiмдерге
қол қойылды. Қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесi құрылды. Концепция
қоршаған ортаны қорғау мониторингiнiң бiркелкi жүйесiмен iске асыруды
ұсынады. Экологиялық қауiпсiздiк ол – халық қауіпсiздiгiнiң маңызды бiр
бөлiгi. Экологиялық қауіпсiздiк бағытында Мемлекеттiк саясаттың мақсаты, ол
– табиғи жүйенi қолданудың қорғалуы. Адам өмiрiндегi ең маңызды жағдайларды
ескере отырып, табиғатқа зиян тигiзбеу. Өндiрiстi дамытумен қатар ғылыми-
техникалық зерттеулердi күшейту. Экологиялық қатердi болғызбау үшін халық
шаруашылығын, өндiрiстi байланыстыра отырып, экологиялық-экономикалық
талдаудың әдiстерiн пайдаланып, қоршаған ортаға шығарылатын ластағыштар
деңгейiн салааралық модель арқылы талдап көрсету қажет-ақ. Экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін технологиясы бар мемлекеттің келешегі зор.
Қазақстан Президент Н.Ә. Назарбаев 2006 жылғы Жолдауында халықаралық
стандарттарға сәйкес қоршаған ортаны қорғау және экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету жөнінде тоқтала келіп былай деді: 2006 жылы біздің
экологиялық заңнамаларымызды халықаралық озық актілермен үйлестіруге, жаңа
стандарттарға көшуге, мемлекеттік бақылау жүйесін жетілдіруге бағытталған
Экология кодексі қабылдануға тиіс.
Тұтас алғанда, біз 2010 жылы қоғамның тұрлаулы дамуының негізгі экологиялық
стандарттарын жасауға тиіспіз. Экономика және экология проблемаларына,
соның ішінде экологиялық қауіпсіздік туралы теориялық ізденістер туралы
айтар болсақ, онда отандық ғалым М.С.Тонкопийдің Экономика и экология
еңбегін атап өтуге тура келеді. Әлемде адамзат тіршілігі бар ортаға біздің
білуімізше әзірше тек Жер ғана жатады. Табиғатпен оның байлықтары
адамдардың өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты әлеуметтік-экономикалық
дамуы әл-қуатын арттырудың негізі болып саналады. Сондықтан қоршаған ортаны
қорғау проблемасы қазіргі заманның маңызды, қажетті мәселелерінің бірі.
Қоршаған ортаны қорғау дегеніміз табиғат пен адамның өзара қарым-
қатынастағы атмосфералық ауаны, суды, жер мен оның қойнауын, жануарлар мен
өсімдіктер дүниесін тағы басқа табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану,
сауықтыру, сапасын жақсарту, молықтыру. Бұл іс-әрекеттердің бәрі
мемлекеттер заңымен, тиісті нормативтік-құқықтық актілермен, азаматтар мен
қоғамдық бірлестіктердің белсенді араласуымен, мемлекеттік және
мемлекетаралық келісімдермен, конвенциялармен реттеліп жүзеге асырылады
[9].
Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі принциптері:
• халықтың денсаулығына, өміріне, еңбегі мен демалысына қолайлы түрде
қоршаған табиғи ортаны сақтау мен қалпына келтіру;
• қазіргі және болашақ ұрпақтардың салауатты өмір сүруіне қажетті қоршаған
ортаны сақтау үшін әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешіп отыру;
•экологиялық аймақтарда экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
шараларын кеңінен қолданумен қатар, бұзылған табиғи жүйелерді қалпына
келтіру;
• табиғи ресурстарды толық тиімді түрде пайдалану және молықтыру;
• қоршаған ортаны қорғауға экономикалық жағынан ынталандыру және табиғат
ресурстарын пайдаланғаны үшін ақы төлеуді енгізу;
• биологиялық алуан түрлілікті, ғылыми және мәдени маңызы бар сирек
объектілерді, ерекше құнды табиғи аймақтарды сақтауды қамтамасыз ету;
• қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды реттеп, олардың орындалуына
мемлекеттік тұрғыдан бақылау орнату;
• табиғатқа нұқсан келтіруге жол бермеу;
• халықтың, қоғамдық ұйымдардың, бірлестіктер мен жергілікті басқару
органдарының қоршаған ортаны қорғау саласына белсенді түрде және
демократиялық жолмен қатысуы;
• халықаралық құқық негізінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы
халықаралық ынтымақтастық принциптерін сақтау негізінде жүзеге асыру.
Қауіпсіздік сыртқы және ішкі қатерден қорғайтын тірі организмнің қажетті
шарасы. Ал адам қауіпсіздігінің өз ерекшеліктері бар, адам басқа тірі
организмдерден айырмашылығы, табиғи ортадан өзгеше, өз өмір сүру ортасын
жасай алады. Сондықтан болуы ықтимал қатерлер табиғи қатерлердің қатарына
жатпауы да мүмкін. Адамдар өздерінің ойлы іс-әрекеттерін пайдалана отырып,
өте тез арада антропогендік орта жасап үлгерді. Бұл ортаға тірі
организмдер, оның ішінде адамдардың өзі де, толық бірігіп кете алатын емес.
Міне, сондықтан адамның кез келген іс-әрекеті әкелетін пайдасымен бірге
кері нәтиже де әкеліп жатыр, мысалы, экологияның бұзылуы, жарақат алу,
ауыру, тіпті қазаға ұшырау. Сондықтан қауіпсіздікті, нақты іс-әрекеттен
болатын, адамды және өмір сүру ортаны кешенді қорғау шаралары деп
түсінуіміз қажет. Іс-әрекеттің түрі күрделенген сайын, кешенді қорғану
шаралары қажет болады. Кешенді қорғану шаралары мынаны қамтиды: құқықтық,
ұйымдастырушылық, экономикалық, техникалық, санитарлық- гигиеналық, емдік
шаралар. Адамның іс-әрекетінің қауіпсіздігі – адамның іс-тіршілігі мен
қауіп-қатер бір-бірімен кездеспейтін тұйық шеңбер. Әрине, адамның іс-
әрекетінің процесінде қауіп-қатер әр уақытта болғанымен, ылғи да бола
бермейді. Ондай қауіп болуы үшін үш жағдай болуы керек: қауіп нақты бар;
адам қауіп-қатер аймағында; адамның қолындағы қорғану құралдары
жеткіліксіз. Сонымен, қауіпсіздік – бұл іс-әрекет кезінде қауіп-қатердің
болмайтындығы айқын болған жағдай
Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасында
экологиялық қауіпсіздіктің басымдықтары экологиялық, энергия және ресурс
сақтаушы технологиялар негізінде табиғат пайдаланудың стратегиясы мен
құрылымына принципті өзгерістер енгізу қажеттігін алға тартады.
Экологиялық қауіпсіздік Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігінің
табиғи-тарихи негізі және құрамдас бөлігі ретінде жеке адамның, қоғам мен
мемлекеттің қоршаған ортаға шамадан тыс антропогендік әсердің салдарынан,
сондай-ақ дүлей апаттардан өнеркәсіптік авариялар мен күйреулерден қорғалу
дәрежесімен айқындалады. Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы осылардың
экологиялық құқығының тетіктері болып саналады [10].
Экологиялық қауіпсіздік – жеке адамның, қоғамның өмірлік маңызды
мүдделері мен құқықтарын қоршаған ортаға антропогендік және табиғи ықпал
ету нәтижесінде туындайтын қатерден қорғалуының жай-күйі.
Сондықтан Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің 1) табиғи-
тарихи негіздері, 2) принциптері (қағидаттары), 3)стратегиялық мақсаты, 4)
басқару жүйесі; 5) экологиялық талаптар және өтпелі кезеңнің басымдылықтары
бар.
1. Табиғи-тарихи негіздерге – Қазақстан Республикасының табиғи
ерекшеліктері, оның жартысынан астамы шөл және шөлейт аумақтар, табиғатты
пайдаланудың ресурстық-шикізаттық жүйесі, халық шаруашылығы кешені
өнеркәсіптердің, әскери объектілердің, табиғи техногендік процестердің
зиянды әсерлері мен шетін табиғат жүйелері жатады.
2. Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің принциптері Қазақстан
Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасында Жер планетасының
тұтастығы мен табиғатының өзара байланыстылығын мойындай отырып, Рио-де-
Жанейро Декларациясының принциптеріне сәйкестендірілген. Олардың қатарында
мыналар бар: адамдардың табиғатпен үйлесімдікте салауатты және жемісті өмір
сүру құқығы, мемлекеттің өз табиғи ресурстарын игеру жөніндегі егеменді
құқығын іске асыруы және ұлттық юрисдикцияның қолдануы шегінен тыс басқа
мемлекеттердің немесе аудандардың қоршаған ортаға келтірілген залалы үшін
жауапкершілікті мойындауы; мемлекеттің қоршаған ортаны дамыту мен қорғау
жөніндегі құқығын іске асыру қазіргі және болашақ ұрпақтардың
қажеттіліктерін әділетті қанағаттандыруды қамтамасыз етуі, мемлекеттің
экологиялық тұрғыдан мейлінше шетін ел ретінде Қазақстан саясатында оның
қажеттіктері мен мүмкіндіктерін пайдалану және басым түрде еске алуы;
жердің экологиялық жүйесін сақтау, қорғау және оның салауатты жай-күйімен
тұтастығын қалпына келтіру мақсатындағы ауқымды әріптестік пен
ынтымақтастық, өндіру мен тұтынудың тіршілік етуге қабілетсіз үлгілерін
азайту және істен шығару әрі тиісті демографиялық саясатты қуаттау
негізінде тұрақты даму мен неғұрлым жоғары өмір сүрудің дәрежесіне қол
жеткізу; қоршаған ортаны тиімді пайдалануда әйелдердің маңызды ролі және
олардың тұрақты дамуға қол жеткізу үшін жан-жақты қатысуының қажеттілігі;
барлық мүдделі азаматтардың экологиялық мәселелерді шешуге пәрменді қатысуы
үшін жағдайлар туғызу, мемлекеттің қоршаған ортаның сапасы мен оған әсер
ететін қауіпті материалдар жөнінде ресми ақпараттың ашық болуын,
жұртшылықтың шешімдер қабылдау процестеріне қатысу мүмкінділігін қамтамасыз
ету, жұртшылықтың хабарлылығын дамыту және қуаттау.
3. Экологиялық қауіпсіздіктің стратегиялық мақсаты мен міндеті: халықаралық
қатынастарда, интеграциялық процестерде экологиялық мәртебенің
ерекшеліктерін тиісінше есепке алу;
- қоршаған ортаның жай-күйіне жүргізілетін бірыңғай мониторинггің жүйесін
енгізу;
- экологиялық қауіпсіздік пен табиғат тұрақты пайдалану жөніндегі аса
маңызды, соның ішінде, іргелі (фундаментальный) проблемалар жөніндегі
ғылыми зерттеулердің өзара орнатылуын қамтамасыз ету;
- Қазақстан Республикасының табиғи орта сапасының жай-күйін бағалауды, оның
аумағын экологиялық аудандастыру мен арнаулы картаға түсіру;
- қоршаған ортаны қорғауды және табиғат пайдалануды басқаруды реттейтін
табиғат қорғау заңының жүйесін жасау, экологиялық бақылау жүйесін
жетілдіру;
- табиғат пайдалану жоспарларын қоршаған ортаны қорғау мен тұрақты
пайдаланудың экологиялық бағдарламаларын, жүйелерің әзірлеу;
- экологиялық білім және тәрбие беру жүйесін дамытуды;
- қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдаланудың экономикалық тетігін
(механизімін) жасау;
- қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану мен дүлей апаттардан сақтану
проблемалары жөнінде халықаралық ынтымақтастық бағдарламаларын әзірлеу
[11].
Қазақстан Республикасында экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасын
іске асырудың негізгі стратегиялық бағыттары – ресурс сақтаушы экологиялық
таза технологиялар әзірлеу және енгізу, жұмыс істеп тұрған өндірістік
процестерді моделдендіру және жетілдіру жолымен республиканың әлеуметтік-
экономикалық және адам тұрмысының дамуын қамтамасыз ету.
1998 жылғы 26 маусымда күшіне енген Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңында экологиялық
қауіпсіздік – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Батанов Б.
Қазақстан Республикасындағы экологиялық проблемалар және оларды жоюдың
құқықтық жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- Құқықтану
Түркістан 2014 ж
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға
жіберілді
Азаматтық
құқық және іс
жүргізу кафедрасының
меңгерушісі м.а., аға оқытушы
___________ Қ.А. Тұрлыбеков
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы экологиялық проблемалар және оларды
жоюдың құқықтық жолдары
5В030100 - мамандығы бойынша- Құқықтану
Орындаған
Батанов Б.
Ғылыми жетекшісі
магистр оқытушы Омар
Б.
Түркістан 2014 ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 Экологиялық проблемалардың мазмұны және оның құқықтық
аспектісі
1. Экологиялық проблемалардың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2 Экологиялық проблемалардың пайда болу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..11
1.3 Қазақстан Республикасындағы экологиялық-құқықтық қауіпсіздік ... ...
13
1. Экологиялық проблемалар және оларды жоюдың құқықтық
негіздері
2.1 Қазақстан Республикасының экологиялық
проблемалары ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Қазақстан Респбуликасындағы экологиялық қауіпсіздікті жетілдіру
тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.3 Экологиялық проблемаларды жоюдағы халықаралық
ынтымақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 78
Кіріспе
Тақырыптың өзектілгі. Бүгінде әлем алдында екі үлкен мәселе тұр. Оның
бірі – ядролық соғыс қауіпі болса, екіншісі күннен – күнге шйеленісіп келе
жатқан экологиялық мәселені айтамыз. Бұл екеуі де әлде бір құдірет күшінің
әсерінен емес, адам баласының өз санасының әсерінен емес, адам баласының өз
санасының әмірімен дүниеге келгенін материалистік тұрғыда ойлайтындардың
кез-келгені түсінеді. Түсінеді де, өз қолымен жасағанын өз мойнымен көтеру
түн ұйқысын төрт бөліп дөңбекшиді, төніп келген төтенше қатерден шығудың
жолдарын іздеп шарқ ұрады. Осы бір жан ұшырған, жанталасқан адамды ертегіде
айтылатын қырық бірінші құпия есікті ашып алып, енді соны жаба алмай
әлектенген байғұспен ғана салыстыруға болар еді. Бүгінгі экологиялық тепе-
теңдік жолындағы жаппай дамудың түп-тамырын, табиғат тазалығы жолында
көпшілік қозғалысының себеп-салдарын, міне, осы төңіректен іздестіру керек
шығар.
Қазіргі әлемде экологиялық проблемалар өзінің қоғамдық мәні жағынан
алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналды, тіпті ядролық соғыс қауіпі
де оның көлеңкесінде қалып қойды. Адамның шаруашылық іс-әрекетінің қауырт
дамуы, айналадағы ортаға үдемелі көбіне бүлдірушілік сипатта әсер етуде.
Адамның табиғатқа әсері мыңдаған жылдар бойында қалыптасқан табиғи
жүйелерді өзгерту, сондай-ақ, топырақты, су көздерін ауаны ластау арқылы
жүзеге асуда. Бұл табиғат ахуалының күрт төмендеуіне әкеліп соқты, көп
жағдайларда орны толмас зардаптар қалдырды. Экологиялық дағдарыс шын
мәнінде қуіп төндіріп отыр: іс жүзінде тез өріс алып бара жатқан
дағдарыстың жағдайларды тез кез-келген аймақтардан көруге болады.
Экологияның танымал сөзге айналғаны соншалық, оны не болса соған – тазарту
ғимараттарын салуға, жерді пайдалануды аймақтық деңгейде жоспарлуға,
қағазды қайта өңдеуге және көкеністерді тек органикалық тыңайтқыштарды
пайдалана отырып өсіруге айдар етіп таға салатын болды. Осы іс –
әрекеттердің бәрі аса қажет екендігіне қарамастан, мұның ар жағында көбіне
ойыңды әдеттегі талай сыннан өткен ережелер бойынша жүргізбей, табиғат
заңдарын сорақылықпен бұзғанымыз үшін табиғаттың өз үмітімен бізге берер
соққысын жеңілдетумен лайықты жазаны аз да болса кемеуілдетуге тырысуымыз
керек. Мемлекетiмiздiң тәуелсiздiгiмен бiрге жаңа экологиялық қауiпсiздiк
жүйелерiн басқару да бой көтерiп келедi. Дұрыс басқару қоршаған ортаны
қорғаудың мемлекеттiк саясатын уағыздап, табиғи ресурстарды рационалды
пайдалану үшін өте қажет. Өкiнiшке орай Қазақстанда көптеген жылдар бойы
өндiрiсте табиғи шикiзаттарды өндiргенде, қоршаған ортаға зиянды
қалдықтарды шығару көп мөлшерде болды.
Экологиялық қатердi болғызбау үшін халық шаруашылығын, өндiрiстi
байланыстыра отырып, экологиялық-экономикалық талдаудың әдiстерiн
пайдаланып, қоршаған ортаға шығарылатын ластағыштар деңгейiн салааралық
модель арқылы талдап көрсету қажет-ақ. Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз
ететін технологиясы бар мемлекеттің келешегі зор. Қазақстан Президент Н.Ә.
Назарбаев 2006 жылғы Жолдауында халықаралық стандарттарға сәйкес қоршаған
ортаны қорғау және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөнінде тоқтала
келіп былай деді: 2006 жылы біздің экологиялық заңнамаларымызды
халықаралық озық актілермен үйлестіруге, жаңа стандарттарға көшуге,
мемлекеттік бақылау жүйесін жетілдіруге бағытталған Экология кодексі
қабылдануға тиіс. Тұтас алғанда, біз 2010 жылы қоғамның тұрлаулы дамуының
негізгі экологиялық стандарттарын жасауға тиіспіз. Экономика және экология
проблемаларына, соның ішінде экологиялық қауіпсіздік туралы теориялық
ізденістер туралы айтар болсақ, онда отандық ғалым М.С.Тонкопийдің
Экономика и экология еңбегін атап өтуге тура келеді.
Қазіргідей жаппай жаңару мен жаңғыру кезінде болып жатқан революцияның
өзгерістерді әркімнің әрқалай қабылдауы заңды. Жан тыныштығын күтпеген,
кешегісімен күн кешкен бей күнә жандардың жаппай қозғалыс, экологиялық
дүмпу секілді бойында қаны мен жаны бар сөздерді ә дегеннен тасырқап,
тосау қабылдауы да мүмкін. Оның үстіне адам психологиясы мұндайда тәттіні
көп жеген баладай тез тойып, өз әрекетінен өзі жеріп шыға келетіні тағы
бар. Ендеше экологиялық қозғалыс төңірегінде болып жатқан әр алуан талас –
тартыс пен экология насихатының бүгіні мен болашағы кімді болса да салғырт
қалдырмаса керек.
Білімнің барлық салалары сияқты, экология үздіксіз дамып келеді, басқа ол
бірде тез, бірде баяу болып отырады. Гипократтың, Аристотельдің, басқа да
көне грек философтарының еңбектерінде айқын экологиялық сипаттағы деректер
бар. Сонымен бірге гректер экология деген сөзді білмеген. Бұл салаға
биологиялық қайта өрлеудің XVIII – XIX ғасырлардың көптеген көптеген
қайраткерлері де өз үлесін қосты. Мысалы, XVIII ғасырдың басындағы алғашқы
микроскоппен зертеушілердің бірі ретінде көбірек танымал болған Ангол вон
Левенгук, сонымен қатар осы күнгі экологияның маңызды екі саласы – қоректі
тізбектерді және популяция санының динамикасын зерттеудің пионері болып
табылады. Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900 – шы жылы қалыптасты.
Экология термині 1869 жылы неміс биологы Эрнест Гегель Ұсынған болатын.
Демек, бір шама жас ғылым, сонымен қатар экология қазір қауырт өсу кезеңін
басынан кешіріп тіпті одан ары өсі барады. Экология сөзбе –сөз аударғанда –
тіршілік мекені туралы ғылым. Авторлар неғұрлым дәл және қысқа тұжырымдама
беруде бір – бірімен жарыса отырып, бұл ғылымға ең толық анықтама Эрнест
Гегельдің өзі бергенін естен шығарып алады. Гегель айтқан: Экология деп,
біз табиғат экономикасына қатысты барлық білімдерді – жануарлардың оны
қоршаған ортамен, әсіресе оның өзімен тікелей немесе жанама қатысатын
жануарлармен және өсімдіктермен өзара ынтымақтастық немесе қатынастық
әрекеттерінің бар жиынтығын зертеуді түсінеміз. Бір сөзбен айтқанда,
экология – Дарвин тіршілік үшін күресті туындатушы жағдайлар деп атаған,
барлық күрделі қарым – қатынастарды зерттеу болып табылады. Кез – келген
ғылым санасы сияқты, экологияның екі аспектісі бар. Оның бірі таным
шеңберін кеңейту. Бұл бағытта бірінші орынға табиғат дамуының заңдылықтарын
және оларды түсіндіру қойылады. Екіншісі – жинақталған білімдерді қоршаған
ортаға қатысты проблемаларды шешу үші қолдану. Экология маңызының барған
сайын артуын – практикалық маңызы бар бірде-бір ірі мәселе табиғаттың жанды
және жнсыз компоненттері арсындағы байланыстарды ескермей
шешілмейтіндігімен түсіндіруге болады.
Экологияның практикалық нәтижесі ең алдымен табиғатты пайдалану мәселелерін
шешуден көрінеді. Тек экология ғана табиғи ресурстарды пайдаланудың ғылыми
негіздерін құрай алады. Бұл ретте, табиғи прцестердің негізінде жатқан
заңдылықтарды ескермеу табиғат пен адам арасындағы елеулі қайшылықтарға
әкеліп соқтырғанын ата кеткен жөн. Нарық жағдайында экологияның
экономикалық құқықтық мазмұны әр түрлі нысандары. Қозғалыс табиғатты қорғау
жөжінен әлемдік ауқымда қаралатын, кейінге қалдыруға болмайтын және жоғары
имандылықты талап ететеін мәселе болып табылады. Адам мен табиғаттың қарым
– қатынасы экологиялық – экономикалық қатынас ретінде қарала бастады.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Қазақстан Республикасындағы
экологиялық проблемалар анықтап, оларды жоюдың құқықтық жолдарын қарастыру
болып табылады. Елiмiзде экологиялық қауiпсiздiктi және тұрақты
экономикалық дамуымызды қамтамасыз ету мақсатымен, 2003 жылдың 3
желтоқсанында Президенттiң Жарлығымен Қазақстан Республикасының 2004-2015
жылдарға арналған Экологиялық қауiпсiздiк концепциясы жарияланды. Бұл
концепция қабылдағаннан бастап көптеген маңызды өзгерiстер болып жатыр.
Қоршаған ортаны қорғау заңдылықтар негiзi құрылды. Бiрқатар халықаралық
келiсiмдерге қол қойылды. Қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесi құрылды.
Концепция қоршаған ортаны қорғау мониторингiнiң бiркелкi жүйесiмен iске
асыруды ұсынады. Экологиялық қауiпсiздiк ол – халық қауіпсiздiгiнiң маңызды
бiр бөлiгi. Экологиялық қауіпсiздiк бағытында Мемлекеттiк саясаттың
мақсаты, ол – табиғи жүйенi қолданудың қорғалуы. Адам өмiрiндегi ең маңызды
жағдайларды ескере отырып, табиғатқа зиян тигiзбеу. Өндiрiстi дамытумен
қатар ғылыми-техникалық зерттеулердi күшейту.
Жұмыстың объектісі. Біздің республикамыздың териториясы көлемі
жағынан әлемде тоғзыншы орынға ие. Менделеев таблицасындағы 105 элементтің
Қазақстан қойнауынан 99 – ы табылды, 70 – інің қоры зерттелді, өндірісте 60
– тан пайдаланылуда. Қазақстанда отын өндірісі: көмір өндіру, мұнай және
газ өндіру, түрлі – түсті металургия; мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және
титан – магни өндірісі, қара металургия : сапалы қара металургия өндірісі
дамыған. Осы өндірістер суды, ауаны, жерді, жер қойнауын бүлдіріп қана
қоймай, барлық тіршілік дүнйесіне әсерін тигізеді. Климатологтардың пікірі
бойынша, республика териториясында климаттық антропогендік өзгерістері бар
екендігі дәлелденген. Өлім деңгейі бұрынғы КСРО елдерімен салыстырғанда екі
есе көп, ал балалар өлімі жағынан әлемде ең арттағылардың қатарында.
Экология ең негізгі саяси проблемаларға айналды. Қазақстан экологиялық
жағдайының мұншама қайғылы болуының ең басты себептерінің бірі өнер кәсіп
орындары мен ведоиставаларға табиғатты қорғау қазіргі кезде экономикалық
жағынан тиімді болып отырғанында. Экономикалық реформа ғана бұл жағдайды
түпкілікті өзгерте алады. Барлық табиғи байлықтардың құны мен қожайыны
болуы керек. Табиғатты пайдаланудағы бейбастықты тек қана экономикалық
жағынан мүдделі субъект тоқтата алады. Табиғаттың жалпы күйзеліске
ұшырауына кінәлілердің бірі ғылыми техникалық прогрес. Ертеңгі күннің
технологиясы қандай болуы қажет? Экологиялық тұрғыдан қарағанда, табиғатты
пайдалану технологиясын табиғатпен бірлесе қызмет технологиясына көшу
бағыты дұрыс деп есептеледі. Әлемнің ірі – ірі қалаларында ауаны ластаудың
23 бөлігі автомобиль транспортының үлесіне тиеді. Табиғатты бүлдіруге ат
салысып жүрген негізгі он бүлдірушінің ішінде, БҰҰ – ның таблицасы бойынша,
автомобильден бөлінетін көміртегі екінші орында түр.
1. Экологиялық проблемалардың түсінігі
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында Қазақстан өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырды, оның ең қьмбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп, -атап көрсетілген. Сонымен қатар, мемлекеттің ең
қымбат қазынасы Адамның асыл құқықтарының бірі - қолайлы қоршаған ортада
өмір сүру құқығы. Оны Конституцияның 31-бабымен дәлелдеуге болады:
Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны
қорғауды мақсат етіп қояды [1].
Қазіргі таңда Ата заңымыздың бұл нормасы, сақталмай келеді деп,-
айтуға болады. Себебі, табиғи ресурстарды ретсіз өндіріп, оларды тиімсіз
пайдалануда. Қазақстан территориясының өте үлкен бөлігі әртүрлі
факторлардың әсерінен кешенді ластанған, мысалы, ауаның, судың, жердің
әртүрлі өндірістік зиянды қалдықтармен, улы газдармен және т.б. ластануда.
Оған полигондарды, сынақ алаңдарын, Байқоңыр ғарыш кешенің, ірі тау-кен
өндірістерін, Балхаш, Арал, Каспий суларындағы экологиялык апаттарды,
мыңдаған өндірістік кәсіпорын, заводтар мен фабрикаларды қосатын болсақ,
Қазақстан территориясының нағыз апат алаңы екенін байқауға болады.
Еліміздің территориясы дүние жүзінде 9-орынға ие болса да, шегі шектеулі.
Жайылып жатқан территориямыздың жартысынан көбі өмір сүруге қолайсыз және
ондай жерлердің көлемі күннен күнге өсуде. Қазіргі кезде Қазақстан халқының
біраз бөлгі тіпті жануарлар ішпейтін суды ауыз-су ретінде пайдаланып отыр.
Қанша десек те сол суларды ластап отырған өндіріс орыңдарының саны азаюдың
орнына, керісінше, одан әрі өсіп келе жатыр. Оның себебін жауапкершіліктің
жоқ болуымен сипаттауға болады, олардың көбі аз мөлшердегі айыпты төлеу
арқылы және басқа да жолдармен кұтылып жатады. Еліміздегі қоршаған ортаны
қорғау - өткір мәселелердің бірі және ол дереу шешімді талап етеді.
Қазақстан Республикасының экологиялық жағдайы тіпті күннен күнге нашарлауда
және ол ең алдымен халықтың денсаулығы мен өміріне өте үлкен залалдар
әкелуде. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының жыл сайын беретін
қорытындысына сүйенсек, дүниежүзінде тек ауаның ластануынан қайтыс болатын
адамдардың саны, автомобиль апатынан қаза болатын адамдардың санынан асып
отыр. Атмосфералық ауаға шетелдік және ұлттық өндірістік компаниялар
зиянды газдардың үштен екі бөлігін тастайды екен.
Қазіргі таңда елімізде 22 млрд. тоннадан астам өндіріс және тұтыну
қалдықтары жинақталған. Оның 18 млрд. тоннасы техногенді минералды
түзілімдер. Жыл сайын елімізде 700 млн. тонна шамасында өндіріс қалдықтары
пайда болуда, оның 250 млн. тоннаға жуығы улы қалдықтар. Қазір кен және
байыту кешендері қалдықтарының ең үлкен үлесі Қарағанды (29,4 пайыз), Шығыс
Қазақстанда (25,7 пайыз), Қостанайда (17 пайыз) және Павлодар (14,6 пайыз)
облыстарында. Өндіріс қалдықтарының басым бөлігін – 65 пайызға дейінін,
аршынды жыныстар, байыту қалдықтары, үйінділер және тағы сол сияқты
техногенді минералды түзілімдер құрайды. Осы күндері жиналған аршынды
жыныстар құрылыс материалдары ретінде және істен шыққан шахталарды,
карьерлерді жабу мақсатында қолданылып отыр.
Адамзаттың экологиялық проблемалары әлеуметтік және экономикалық
проблемалары өте тығыз байланысты. Аймақтық экологиялық проблемалары
әлеуиеттік мүлік теңсіздіктері мен геосаяси сілкіністердің тікелей
ошағы болып табылады. Осы проблемалардың көпшілігін тек қана
экологиялық себептерге ғана емес, сонымен қатар экономика мен
қоғамдық идеологиялық саясатқа да байланысты. Қазіргі таңдағы
экология оларды кешенді түрде зерттеп және шешудің маңызды ғылыми
негіздерін енгізуде. Экологиялық зиян ұғымын белгілеу, оның жалпы сипаты
мен ерекшеліктерін айқындау проблемасы бүгінгі таңда әлеуметтік және
құқықтық зор мағынаға ие болып отыр. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда ол
қоршаған ортаның ауыр күйімен байланысты. Соңғы кездері қоғамдық
экологиялық қатынастарға қол сұғудың әлеуметтік зияндылығының елеулі түрде
өзгергені күмән тудырмайды, қайта ол келтірілген зиянның сипаты күрделене
түсіп, іс жүзінде әр қырынан танылып отыр. Экологиялық құқық бұзушылық
және экологиялық зиян ұғымдарын теориялық тұрғыдан терең зерттеу
қажеттілігіне 80-ші жылдардың басында белгілі ғалым С.Б.Байсалов назар
аударған. Қазақстандық құқықтық әдебиетте экологиялық құқық бұзушылық үшін
жауапкершілік мәселелері бойынша жекелеген зерттеулер шығып, онда қаралып
отырған мәселенің кейбір аспектілері өз шешімін тапқан жоқ.
Ғылым ретінде қазіргі таңдағы экологияның міндеті: көптеген нақты
материалдардың бірегей теориялық платформаға өзара қатынасын барлық
қырынан көрсетіп, осы мәліметтерді бір жүйеге келтіріп,
біріктіруі қажет.
Қазіргі кезде ғаламшардың экологиялық проблемасын түсіну үшін,
экологияның жаңа идеологиясы мен әдіснамасын жасау үшін табиғатты
пайдаланудағы тәжірибелік істерді, экологиялық білімді дұрыс
ұйымдастыра білу қажет. Осы күнгі экологиялық жалпы міндеттерін
ғылыми іс-тәжірибелік жоспарда ауқымды түсінік бойынша
төмендегідей қалыптастыруға болады:
1. Ғаламшар табиғаты жағдайларының және оның ресурстарының жан-
жақты диагностикасы, ортаның ластануы мен адамзат әрекетінен
биологиялық қорлардың алынуына себеп адамның ісінен, антропогендік
қысымға қатынасы бойынша биосфераның шыдамдылық шамасын анықтау;
2. Биосферасы ең маңызды өнім әлеуетінің себеп адамның ісінен қ
бағалануының бар әдістеріне шолу ... ... ... ... ... ... ... ...
табиғатын кешенді түрде толығымен қалыпты өзгеруінің, сонымен қатар
қоршаған ортаның аймақтық және ғаламдық жай-күйін, аймақтың және
адамның ттолық әлеуметтік дамуының әр түрлі елдердің түрлі
сценарийі негізінде болжауын жасау:
3. Табиғатты күштеп бағындыру идеологиясынан алшақтау, экспертизхм
әдіснамасы мен жаңа идеологияны қалыптастыру, өнеркәсіп өркениетіне
өтуге байланысты білімді, саясатты, техниканы, өндірісті,
экономиканы экологияландыруға бағытталған шарашлар;
4. Оңтайландыру критерийлерін орындау – экологиялық өктемдік пен
анағұрлым келісімді таңдау мен қоғмның әлеуметтік – экономикалық
дамуының экологияға қарай бет түзеуі (бағдары).
5. Адамзат қоғамының стратегиялық әрекетінің экономикасы мен
технологиясы, табиғат шыдамдылығы шегінің экономикасына сәйкес
шаруашылық қызметінің сипаты мен көлемін қалыптастыру ғаламдық
экологиялық дағдарысты болдырмайды.
Көптеген ғалымдар экология ғылымының мәнін, мағынасын, салдарын әр
түрлі түсінеді. Көбі экология ғылымың жаңа ғылымның саласына қосады. Эрнест
Геккельден бұрын да ғылымдар экология жайлы өзіндік зерттеулер жүргізген.
Әйтсе де оның бастауына неміс ғалымы Эрнест Геккель биологиялық экологияға
берген анықтама тұрғысынан қарайды, ал шындығында XXI ғасырдың экологиялық
проблемалары қатыспайтын бірде-бір ғылым саласы жоқ. Сондықтан да экология
ғылымы ғылымдардың ғылымы сипатына айналды. Себебі, олар барлық ғылым
салаларының нәтижесіндегі ғылым жетістіктерінің табиғаттың тепе-теңдігінің
бұзуылуына жауапты бола отырып, оның шешімін табуға ат салысу керек. Бұл
ғаламдық проблема [2].
Қазақ халқы ежелден-ақ табиғат болмысын, оны бүкіл өзінің
шаруашылығының дамуы мен қалыптасуының, тіршіліктің даму жүйесінің көне
айналдырған. Қазақтың көшпелі өмірінің өзінде табиғатты пайдаланумен қатар,
оны аялаудың, қорғаудың тамаша үлгілері қалыптасқан. Осы арқылы болашақ
ұрпақ бойына табиғатпен етене жүруді сіңіріп отырған.
Қазіргі дүние жүзілік ғылыми-техникалық прогрес пен адам әрекеті
табиғаттағы тепе-теңдікті бұзып, болашақ ұрпақтың алдына ғаламдық
экологиялық проблемаларды тудыруда. Табиғаттың байлығын қажжеттілігімізге
жүйелі жаратудың орнына, кейінгі жылдары оған жаппай үлкен қауіп тудыратын,
ядролық, экологиялық, биологиялық қарулардың сыналуы, ормандардың аталуы,
аң мен құстардың есепсіз жойылуы, адамның ақыл-ойын аздыратын арақ пен
есерткінің таралуы осы экологиялық апаттың көзі болып табылады. Шын мәнінде
туған еліміздің экологиялық ақуалы қандай екенін көпшілік біле бермейді.
Неге десеңіз, экологиялық ақпаратты игеру үшін экологиялық білім керек.
Қазақстанның экологиялық ахуалына қысқаша талдау жасағанда мынаны байқауға
болады. Солтүстік Қазақстан бойынша құнарлы жерлердің 25-30% жарамсызданса,
Павлодардағы ірі өндіріс орнының зиялды экологиясы айтпаса да түсінікті.
Батыс Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібінің өнімдерімен ластану 2,5 млн.га
жайылымдардың деградацияға ұшырауы З млн. га жерді қамтып отыр. Семей
полигоны жайлы көп айтылады, бірақ халыққа әкелген зардабы жайлы маңызды
шешім табылған жоқ. Әсіресе, Азғыр мен Тайсойған полигондары қамтып отырған
1,4 млн. га жер радиоактивті ластануда. Ал, Каспий теңізінің 268 млн. га
жағалауы су астында қалып, олардың мұнай өнімдерімен ластануы одан ары етек
алуда. [3].
1.2 Экологиялық проблемалардың пайда болу негіздері
Экологиялық проблемалардың пайда болу нысандары алуан түрлі. Ол адам
мекендеген қоршаған табиғи ортадағы сан мен сапалық шығындар арқылы
байқалады. Қоршаған ортаның немесе оның жеке объектілерінің ластануы;
олардың бұзылуы немесе жойылуы; ортаның тозуы және оның компоненттері
арасындағы экологиялық байланыстардың бұзылуы арқылы байқалады. Сонымен,
экологиялық проблемалардың негізгі түрлеріне: табиғи ресурстарды ластау,
тоздыру, жою, бұзу, табиғи экологиялық ресурстарды бүлдіру жатады. Қоршаған
ортаны ластаудың негізгі түрлері-физикалық, химиялық, биологиялық ластау.
Физикалық ластау қоршаған ортаның физикалық өлшемдерінің температуралық-
энергетикалық, толқынды, радиациялық өзгерістермен байланысты. Химиялық
ластау-қалыпты қоршаған ортада жоқ немесе оның табиғи құрамын қалпынан
арттырып өзгертетін табиғи химиялық қасиеттерінің өзгеруі. Құрамында
қоршаған ортаға енген кезде оған тікелей немесе жанама түрде, қолма-қол
немесе келешекте қоршаған ортаға зиян келтіре алатын заттарды немесе өнім
улы зат болып табылады. Мысалы, мұнай өңдеу барысында жанар май жағылған
кезде қоршаған ортаға құрамында физиологиялық тұрғыдан белсенді азот, сера,
көміртегі бар газдар шығарылады, ал олар орталық жүйке жүйесіне әсер етеді,
тұншықтыруға, қан қысымының түсіуіне әкеп соғады. Сонымен бірге, су,
топырақ және атмосфералық ауа күйіндегі химиялық өзгерістер ақыр соңында
жануарлар мен өсімдіктердің өзгеріуіне әкеледі.
Биологиялық ластану аз зерттелген ұғым. Сондықтан оның жалпы танылған
түсінігі жоқ. Бұл жерде жануарлар санының табиғи қалыптан артып, көбеюі,
сондай-ақ табиғи ортаға бұрын болмаған жануарлардың пайда болуы туралы
айтылуда. Биологиялық ластау салдары адам үшін зиянды арам шөптердің,
жәндіктер мен жануарлар санының күрт өсуі арқылы білінеді. Табиғи
ресурстардың жекелеген түріне қатысты олардың ластануы ұғымы арнайы
құқықтық-нормативтік актілерді жан-жақты берілген. Мысалы, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 16 маусымдағы №976 Ластанған және
бұзылған жерлерді алу қорғау және пайдалану тәртібі туралы қағиданың бекіту
туралы қаулысы бойынша антропагендік қызмет нәтижесінде қалыптық деңгейден
асатын және жердің қор-экономикалық және санитарлық-гигиеналық құндылығын
төмендететін, ауылшаруашылық өнімінің, қоршаған ортаның өзге объектілерінің
сапасын, халықтың тұрмысын нашарлататын әртүрлі заттар мен организімдердің
жерде жиналуын-жерді ластау деп ұғыну қажет [4].
Бүгінгі таңда қоршаған ортаға зиянды әсердің шектеулі өлшемдерін
анықтау, сондай-ақ атмосфералық ауаны, сулар мен топырақты химиялық,
физикалық және биологиялық сипаттамалар бойынша сапасын бағалау үшін
эколгиялық нормалау жүйесі, яғни қоршаған орта сапасының нормативтерін
белгілеу жүйесі қолданылуда. Қоғамның экономикалық және экологиялық
мүдделері арасындағы шын мәнінде қажетті ымыра ретінде бұл нормативтер
қоршаған ортаның сапалы күйін мүмкіндігінше ғылыми негізде қамтамасыз етуге
арналған.
Біздің республикамызда жүргізіліп жатқан өзгерістердің негізгі мақсаты
-адам өмірін жақсарту, елімізді дағдарыстан шығару жəне əлемдік
қоғамдастықта оның лайықты орын алуына жету. Сондықтан қазіргі қоғам жаңа
сападағы мемлекет пен құқық, экономика мен экология құруға ұмтылуы тиіс.
Республикада экологиялық дағдарысты, туындататын бірнеше ошақтар бар.
Экологиялық жағдайды қиындата түсетін негізгі факторлар:
- өнеркəсіп өндірісінде зиянды қосындылардың ара салмағының жоғары болуы
(түсті жəне қара металлургия, газ, мұнай өндіру салаларында, химиялық
өндірістерде, т.б.);
- əскери жəне ядролық полигондар (Семей полигоны);
- "Байқоңыр" ғарыш аймағындағы космостық (ғарыштык) станциялардың жұмысы;
- суармалы жерлерді игеру технологиясын күрт өсіру. Арал теңізінің жойылуға
дейін бару себептерінің бірі - судың да сұрауы бар екенін ескермей, мақта,
басқа да мəдени дақылдардың егіс көлемін есепсіз көбейту, су ысырабына жол
беру салдарынан бірте-бірте Сырдария суының тартылуы,
тіпті жазғы маусымда өзен арнасының құрғауы, ал Амударияның теңізге жетпей
кеуіп қалуы;
- пайдалы қазбаларды кейбір технологиялық процестерді сақтамай тағылықпен
өндіру;
- энергетиканың дамуының зардаптары;
- жердің өзгеруі, жасанды тыңайтқыштарды шамадан тыс пайдалану, тоғайларды
кесу, топырақ эрозиясы;
- өнеркəсіптік жəне тұрмыстық қалдықтар мен қоқыстардың көлемінің артуы;
- табиғатқа тікелей ықпал ететін əр түрлі өнеркəсіптік жəне шаруашылық
объектілерін салу болып табылады [5].
1.3 Қазақстан Республикасындағы экологиялық-құқықтық
қауіпсіздік
Экологиялық қауіпсіздік мәселесі — бүгінгі таңдағы адамзат
өркениетінің аса ауқымды проблемаларының бірі болып отыр. Аталмыш
проблеманың пайда болуының басты алғышарты — қоршаған ортаға адамзат
перзентінің антропогендік және техногендік ықпалдарының ұзақ жылдар бойы
тигізіп келген әсері деп тұжырым жасауымызға болады. ХХ ғасырдың аяғы мен
ХХІ ғасырдың басында адамзаттың шаруашылық әрекеттері мен өндірістік
қатынастарының ғылыми-техникалық жаңару биігіне көтерілуі — экономикалық
реформалардың ерекше сипат алуына (модернизациялануы мен интеграциялануына)
түрткі болды. Қазақстан Республикасы үшін экологиялық қауiпсiздiк
мәселелерi мен жағдайлары бүгiнгi таңда маңызды орын алып тұр.
Мемлекетiмiздiң тәуелсiздiгiмен бiрге жаңа экологиялық қауiпсiздiк
жүйелерiн басқару да бой көтерiп келедi. Дұрыс басқару қоршаған ортаны
қорғаудың мемлекеттiк саясатын уағыздап, табиғи ресурстарды рационалды
пайдалану үшін өте қажет. Өкiнiшке орай Қазақстанда көптеген жылдар бойы
өндiрiсте табиғи шикiзаттарды өндiргенде, қоршаған ортаға зиянды
қалдықтарды шығару көп мөлшерде болды. Адамзат қоғамының алдында тұрған
экологиялық қауіпсіздік мәселелері оның дамуының барлық тарихи кезеңдерінде
орын алып отырды. Себебі, өндірістік қоғамның табиғатқа теріс әсерінің
нәтижелері ғаламдық сипатқа ие болды. Экологиялық қауіпсіздіктің мәні –
табиғаттағы қалыптасқан тепе-теңдікті бұзбай, экологиялық тазалықты сақтай
отырып, адамдардың барлық қажеттіліктерін қамтамасыз ету болып табылады.
Осындай экологиялық қауіпсіздік мәселелерінің алдын алу үшін адам ретсіз
дамудан тиімді, реттелген, табиғат пен қоғамның даму заңдарына негізделген
дамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғамының дамуы үздіксіз, ұзақ
уақыттық, бірқалыпты жағдайда, табиғи және әлеуметтік дағдарыссыз дамиды.
Мұндай дамуды – тұрақты даму деп атайды. Бірақ бұл үшін адамдардың сана-
сезімі, құқықтық мәдениеті, олардың мақсаты мен адамгершілік бағыттылығы
өзгеруі тиіс. Елiмiзде экологиялық қауiпсiздiктi және тұрақты экономикалық
дамуымызды қамтамасыз ету мақсатымен, 2003 жылдың 3 желтоқсанында
Президенттiң Жарлығымен Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға
арналған Экологиялық қауiпсiздiк концепциясы жарияланды. Бұл концепция
қабылдағаннан бастап көптеген маңызды өзгерiстер болып жатыр. Қоршаған
ортаны қорғау заңдылықтар негiзi құрылды. Бiрқатар халықаралық келiсiмдерге
қол қойылды. Қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесi құрылды. Концепция
қоршаған ортаны қорғау мониторингiнiң бiркелкi жүйесiмен iске асыруды
ұсынады. Экологиялық қауiпсiздiк ол – халық қауіпсiздiгiнiң маңызды бiр
бөлiгi.
Экологиялық қауіпсiздiк бағытында Мемлекеттiк саясаттың мақсаты, ол –
табиғи жүйенi тиімді қолдану және оның заңмен қорғалуы, сондай-ақ, адам
өмiрiндегi ең маңызды жағдайларды ескере отырып, табиғатқа зиян тигiзбеу.
Өндiрiстi дамытумен қатар ғылыми-техникалық зерттеулердi күшейту.
Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін технологиясы бар мемлекеттің
келешегі зор. Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев 2006 жылғы Жолдауында
халықаралық стандарттарға сәйкес қоршаған ортаны қорғау және экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөнінде тоқтала келіп: 2006 жылы біздің
экологиялық заңнамаларымызды халықаралық озық актілермен үйлестіруге, жаңа
стандарттарға көшуге, мемлекеттік бақылау жүйесін жетілдіруге бағытталған
Экология кодексі қабылдануға тиіс. Тұтас алғанда, біз 2010 жылы қоғамның
тұрлаулы дамуының негізгі экологиялық стандарттарын жасауға тиіспіз —
деген болтын. Осыдан келіп арада бір жыл уақыт өткеннен соң ҚР Экологиялық
кодексі қабылданды. Экологиялық қауіпсіздік – ұлттық қауіпсіздіктің
құрамдас бөлігі ретінде мемлекеттің тұрақты дамудың міндетті шарттарының
бірі болып табылады. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алған күнінен
бастап экологиялық мәселелерге маңызды көңіл бөліп келеді. Ел Президентінің
басшылығымен дүние жүзіне танымал әлемдегі ірі ядролық полигонды өз еркімен
жабуы, Арал теңізін сақтау және Каспийді қорғау бағдарламаларын халықаралық
деңгейде ынталандыруы, сондай-ақ Қазақстанның басқа да халықаралық деңгейде
орын алатын қоршаған ортаны залалды әсерлерден қорғауға арналған тәжірибелі
еңбектері соның бірден-бір айғақтары болып табылады.
Елбасымыздың жыл сайынғы жолдаулары әдеттегідей жетістіктерімізді саралап,
келешегімізді бағдарлауға, ең бастысы, баршамызға ортақ ұлы мақсаттарға
бірге жетудің дұрыс жолын айқындап отырады. Мысалы, Елбасымыз өзінің 2007
жылғы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты халыққа жолдаған Жолдауында
табиғи ресурстарды тиімді және ұтымды пайдаланудың технологиялары мен
бағдарламаларын ендіруде экономикалық, әлеуметтік және экологиялық
үдерістердің үндестігін сақтауымыздың тиістілігі айтылған болатын. Яғни,
экономика мен экология арасында теңдікті қалыптастыра алмаған мемлекеттің
болашағы да бұлыңғыр болатыны сөзсіз. Өйткені, бүгін қайтсек те
экономикалық көрсеткіштерді арттырамыз деп, ертеңгі күні соның салдарынан
келетін залалды жою үшін тапқан пайдамыздан он, тіпті, жүз есе артық
қаражат жұмсауымызға әкеп соғуы мүмкін. Сондықтан, Қазақстан даму жолында
өзін орнықты дамудың қажеттілігімен ұштастырып келеді, — деген болатын.
Сонымен қатар, Елбасы 2011 жылғы 28 қаңтардағы Болашақтың іргесін бірге
қалаймыз атты Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында Үкіметке тұрғындарды
сапалы ауыз сумен қамтамасыз ететін жаңа принциптегі бағдарлама әзірлеуді
және оны қабылдауды тапсырған болатын [6].
Қазіргі таңда, республика тұрғындарының 20 пайызы нормативтік стандарт
сапасына сәйкес келмейтін суды пайдаланады. Елде жыл сайын су
пайдаланушылар көлемі ұлғаюда. Негізгі су пайдаланушылар ауыл шаруашылығы
(75%) және өндірістер (20%) болып табылады. Бұдан басқа, өзен суларының
жартысынан көбі көршілес елдердің аумақтарынан келетіндігін, транс-
шекаралық сипаты және климаттың өзгеруі салдарынан болашақта проблема
туындайтынын атап кеткеніміз дұрыс. Еліміз жер асты суларына, гидротермалды
энергияның минералды көздеріне және ресурстарына бай. Казіргі таңда
өнеркәсіп кәсіпорындарын айналмалы су жабдықтарымен қамтамасыз ету
жөніндегі заң жобасы әзірленуде. Ол су ресурстарын ұтымды пайдалануға
септігін тигізетін болады. Елбасының және Үкіметтің министрлікке жүктеген
тапсырмаларын орындау қазақстандықтардың сапалы өмір сүру деңгейін арттыру
үшін қолайлы қоршаған ортаны қамтамасыз етудің экологиялық қауіпсіздігіне
қол жеткізуге мүмкіндік береді. Біздің табиғи ресурстарымыз – орасан зор.
Алайда, мұның өзі қаншалықты кереғар көрінгенімен, әлемдік тәжірибе табиғи
байлығы бар көптеген елдердің оны дұрыс игере алмағандығынан, кедей
елдердің қатарынан шыға алмағанын көрсетеді. Осының бәрі жетекші фактор –
адамдар, олардың ерік-жігері, күш-қуаты, табандылығы, білім-білігі екенін
тағы да дәлелдей түседі.
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жасыл өсу жоспарлары мен
бағдарламаларын іске асыруда Азия және Тынық мұхит, Еуропа елдеріне
серіктестік жәрдемдесу жолындағы Жасыл көпір атты Астана бастамасы жүзеге
асырылуда. Бастама сектораралық, ішкі аймақтық және аймақаралық бекініске
бағытталған. Қазіргі заманғы құралдар байланысымен сараптамалық және
ақпараттандыруды қамтамасыз ететін Жасыл өсу кеңсесі құрылды. Жасыл өсу
кеңсесі Қазақстан және Орталық Азия, Еуропа аймағында қызмет бағыттары
тәжірибелері жөнінде толық ақпарат таратуға мүмкіндік береді. Қазақстанның
энергиялық тиімді және төмен эмиссиялық технологияларды қолдану арқылы
Жасыл даму жолын таңдауы қоршаған ортаға антропогендік әсерді азайтады,
сондай-ақ еліміздің әлеуметтік және экономикалық дамуының жаңа сапалық
деңгейіне шығуға өз септігін тигізеді деп айтуға болады. Осы мақсатта
Үкімет 2010-2014 жылдарға арналған Жасыл даму бағдарламасын бекітті.
Бағдарлама жасыл экономиканы дамытуға, қоршаған орта мен денсаулыққа зиян
келтіретін антропогендік ықпалды азайтуға, табиғи экожүйені қалпына келтіру
мен сақтауға, қоршаған ортаның сапасын жақсартуды басқару жүйесін дамытуға
бағытталып отыр. Жасыл даму бағдарламасы шеңберінде шешілетін тағы бір
мәселе – Каспий теңізінен өндірілетін мұнайдың экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету. Бұл Мексика шығанағындағы соңғы жаңалықтармен өзекті
екендігі баршамызға мәлім. Осындай мәселелер көп елдердің қызығушылығын
танытып, оны бірлесіп шешуге мүмкіндік тудырады. 2007 жылы барлық Каспий
жағалауындағы мемлекеттермен арадағы Каспий теңізінің су айдынын қорғау
жөніндегі Негіздемелік конвенция күшіне енді. Осы Конвенция Каспий теңізіне
антропогендік ықпалды реттеудің негізгі бағытын анықтау, Каспий теңізінің
биологиялық және басқа коммерциялық ресурстарын қалпына келтіру, сонымен
қатар, Каспий бойы мемлекеттерімен бірлесіп, кешенді мәселелерді шешу
мақсатында қабылданған бірінші аймақтық конвенция болып табылады. Біріккен
Ұлттар Ұйымының бастамасымен өткен V Халықаралық экологиялық конгресс
(Жапония, 1990), Қоршаған ортаны қоғау жөніндегі конференция (Бразилия,
1992), ХХҮІІ Халықаралық географиялық конгресс (АҚШ, 1992) және
Йоханнесбург (ОАР, 2003) қаласында өткен бүкілдүниежүзілік экологиялық
форум — аталмыш мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр. Жарқын болашаққа қадам
басу жолында Еуразияның жүрегінде орналасқан Қазақстан Рио-92
декларациясына, Йоханнесбург декларациясына (2002 ж.) қол қойып, экология
мен даму салаларындағы 25 халықаралық конвенцияны және Киото хаттамасын
ратификациялады. Сондай-ақ, Еуропа және Азия елдерінің жаһандық
үдерістерінің орнықты дамудағы белсенді қатысушысы болып белгіленді.
Елбасымыздың Халықаралық стандарттарға сәйкес қоршаған ортаны қорғауды
және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету деген сөзі Қазақстан
Республикасының экологиялық саясатын дамытудың негізі болып қалыптасты.
Дүниежүзілік қауымдастық дамуын соңғы 60 жылда экономикалық және келесі
60 жылда жасыл деген идеологияға бөліп қарауға мүмкіндік беретін Жасыл
даму – бұл қазіргі таңдағы халықаралық стандарт. Әлемдік дағдарысты ескере
отырып, бағдарламамыздың негізгі тірегі ретінде біз экономикалық құралдарды
табиғат қорғауға пайдалану, экологиялық стандарттарға сәйкес экологиялық
қауіпсіздікке қол жеткізу мақсатына оңтайластыруды қарастырдық. Бұл бағыт
2006 жылы 14 қарашада республика Президентінің Жарлығымен қабылданған
Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдар аралығында орнықты дамуға көшу
тұжырымдамасына сәйкес орындалды. Осы бағдарлама шеңберінде күрделі
экологиялық мәселе – қалдықтарды өңдеу мен тұтыну мәселесін шешудің жолдары
қарастырылды [7].
Қазақстан 2007 жылы Стокгольм конвенциясын бекітіп, 200 мың тоннаға
дейін жинақталған берік органикалық ластаушыларды жоюды өз міндетіне алды.
Премьер-Министр К.Мәсімовтің тапсырмасы бойынша түрлі саладағы қалдықтармен
жұмыс мәселесін реттейтін ведомствоаралық жұмыс тобы құрылды. Қолданыстағы
нормативтік құқықтық актілерге тексеріс жүргізілді және қалдықтарды өңдеу
бөлігі бойынша қолданыстағы заңнамаға түзетулер енгізуге ұсыныстар
әзірленді. Сонымен қатар, барлық облыс орталықтары мен Астана және Алматы
қалаларының коммуналдық тазалау құрылыстары құбырларының ағысын тазалау
мәселесі де күрделі жағдайда. Еліміздің көптеген аймақтарында су
шаруашылығы жағдайы қиын кезеңді кешуде. Себебі, көптеген су нысандары
өздігінен тазару және өздігінен қалпына келу сияқты табиғи қасиеттерін
жоғалтқан. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық прогрестің қарыштап алға басуы
адамзат өмірін жақсартуға тікелей игі ықпал етумен қатар, қоршаған орта-
табиғатқа орны толмас орасан зор зиян да тигізіп келеді. Осы тұста
Бэконның: Адам табиғатты бағындырумен бірге оған бағыну керек,- деген
сөзін еске алсақ болады. Біздер осы қағиданы есте сақтамағандықтан қазіргі
таңда табиғатты қорғау мен экологиялық қауіпсіздік мәселелері ұлттық
дәрежеден көтеріліп, бүкіл дүниежүзілік аса маңызды проблемаға айналып
отыр. Әлі де болса адамзаттың экологиялық зияны ескерілмей, бірыңғай
қоршаған ортаны қорғау шаралары оң бағытта дамымай отыр. Жалпы санамызда
табиғат байлығын ешқашан таусылмайтын, шексіз жатқан мол дүние деп
бағалаудың басым болғандығынан оны экстенсивті түрде игерумен келе
жатқанымыз бәрімізге белгілі. Осыған орай, Республикамыздың реформа
жағдайында әлеуметтік-экономикасының қайта құрылу процесінің одан әрі
жүзеге асырылуы экологиялық проблемаларды талдау мен бағалауды, қоршаған
орта проблемаларын зерттеуді талап етеді, яғни осы проблемалар оның
әлеуметтік-экономикалық әлеуетінің маңызды бір бөлігі болып табылады.
Экономикалық әлует сипаты, экономикалық және әлеуметтік сипаттағы нақтылы
шешімдер қабылдау, көптеген экологиялық және экономикалық процестерді
болжау үшін негіз болды [8].
Қазақстанның қазіргі кезеңдегі даму жағдайында экономикалық
қауіпсіздік пен экологиялық қауіпсіздікті сақтаудың маңызы ерекше.
Сондықтан да, экологиялық қауіпсіздік тұрғысынан Қазақстанның дамуындағы
экономикалық өзгешеліктер және әлеуметтік ерекшеліктерді бөліп көрсете
отырып экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін кешенді іс-шаралар
қолдануымыз қажет деп, ойлаймын. Қазақстан Республикасы үшін экологиялық
қауiпсiздiк мәселелерi мен жағдайлары бүгiнгi таңда маңызды орын алып тұр.
Мемлекетiмiздiң тәуелсiздiгiмен бiрге жаңа экологиялық қауiпсiздiк
жүйелерiн басқару да бой көтерiп келедi. Дұрыс басқару қоршаған ортаны
қорғаудың мемлекеттiк саясатын уағыздап, табиғи ресурстарды рационалды
пайдалану үшін өте қажет. Өкiнiшке орай Қазақстанда көптеген жылдар бойы
өндiрiсте табиғи шикiзаттарды өндiргенде, қоршаған ортаға зиянды
қалдықтарды шығару көп мөлшерде болды.
Елiмiзде экологиялық қауiпсiздiктi және тұрақты экономикалық
дамуымызды қамтамасыз ету мақсатымен, 2003 жылдың 3 желтоқсанында
Президенттiң Жарлығымен Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға
арналған Экологиялық қауiпсiздiк концепциясы жарияланды. Бұл концепция
қабылдағаннан бастап көптеген маңызды өзгерiстер болып жатыр. Қоршаған
ортаны қорғау заңдылықтар негiзi құрылды. Бiрқатар халықаралық келiсiмдерге
қол қойылды. Қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесi құрылды. Концепция
қоршаған ортаны қорғау мониторингiнiң бiркелкi жүйесiмен iске асыруды
ұсынады. Экологиялық қауiпсiздiк ол – халық қауіпсiздiгiнiң маңызды бiр
бөлiгi. Экологиялық қауіпсiздiк бағытында Мемлекеттiк саясаттың мақсаты, ол
– табиғи жүйенi қолданудың қорғалуы. Адам өмiрiндегi ең маңызды жағдайларды
ескере отырып, табиғатқа зиян тигiзбеу. Өндiрiстi дамытумен қатар ғылыми-
техникалық зерттеулердi күшейту. Экологиялық қатердi болғызбау үшін халық
шаруашылығын, өндiрiстi байланыстыра отырып, экологиялық-экономикалық
талдаудың әдiстерiн пайдаланып, қоршаған ортаға шығарылатын ластағыштар
деңгейiн салааралық модель арқылы талдап көрсету қажет-ақ. Экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін технологиясы бар мемлекеттің келешегі зор.
Қазақстан Президент Н.Ә. Назарбаев 2006 жылғы Жолдауында халықаралық
стандарттарға сәйкес қоршаған ортаны қорғау және экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету жөнінде тоқтала келіп былай деді: 2006 жылы біздің
экологиялық заңнамаларымызды халықаралық озық актілермен үйлестіруге, жаңа
стандарттарға көшуге, мемлекеттік бақылау жүйесін жетілдіруге бағытталған
Экология кодексі қабылдануға тиіс.
Тұтас алғанда, біз 2010 жылы қоғамның тұрлаулы дамуының негізгі экологиялық
стандарттарын жасауға тиіспіз. Экономика және экология проблемаларына,
соның ішінде экологиялық қауіпсіздік туралы теориялық ізденістер туралы
айтар болсақ, онда отандық ғалым М.С.Тонкопийдің Экономика и экология
еңбегін атап өтуге тура келеді. Әлемде адамзат тіршілігі бар ортаға біздің
білуімізше әзірше тек Жер ғана жатады. Табиғатпен оның байлықтары
адамдардың өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты әлеуметтік-экономикалық
дамуы әл-қуатын арттырудың негізі болып саналады. Сондықтан қоршаған ортаны
қорғау проблемасы қазіргі заманның маңызды, қажетті мәселелерінің бірі.
Қоршаған ортаны қорғау дегеніміз табиғат пен адамның өзара қарым-
қатынастағы атмосфералық ауаны, суды, жер мен оның қойнауын, жануарлар мен
өсімдіктер дүниесін тағы басқа табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану,
сауықтыру, сапасын жақсарту, молықтыру. Бұл іс-әрекеттердің бәрі
мемлекеттер заңымен, тиісті нормативтік-құқықтық актілермен, азаматтар мен
қоғамдық бірлестіктердің белсенді араласуымен, мемлекеттік және
мемлекетаралық келісімдермен, конвенциялармен реттеліп жүзеге асырылады
[9].
Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі принциптері:
• халықтың денсаулығына, өміріне, еңбегі мен демалысына қолайлы түрде
қоршаған табиғи ортаны сақтау мен қалпына келтіру;
• қазіргі және болашақ ұрпақтардың салауатты өмір сүруіне қажетті қоршаған
ортаны сақтау үшін әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешіп отыру;
•экологиялық аймақтарда экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
шараларын кеңінен қолданумен қатар, бұзылған табиғи жүйелерді қалпына
келтіру;
• табиғи ресурстарды толық тиімді түрде пайдалану және молықтыру;
• қоршаған ортаны қорғауға экономикалық жағынан ынталандыру және табиғат
ресурстарын пайдаланғаны үшін ақы төлеуді енгізу;
• биологиялық алуан түрлілікті, ғылыми және мәдени маңызы бар сирек
объектілерді, ерекше құнды табиғи аймақтарды сақтауды қамтамасыз ету;
• қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды реттеп, олардың орындалуына
мемлекеттік тұрғыдан бақылау орнату;
• табиғатқа нұқсан келтіруге жол бермеу;
• халықтың, қоғамдық ұйымдардың, бірлестіктер мен жергілікті басқару
органдарының қоршаған ортаны қорғау саласына белсенді түрде және
демократиялық жолмен қатысуы;
• халықаралық құқық негізінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы
халықаралық ынтымақтастық принциптерін сақтау негізінде жүзеге асыру.
Қауіпсіздік сыртқы және ішкі қатерден қорғайтын тірі организмнің қажетті
шарасы. Ал адам қауіпсіздігінің өз ерекшеліктері бар, адам басқа тірі
организмдерден айырмашылығы, табиғи ортадан өзгеше, өз өмір сүру ортасын
жасай алады. Сондықтан болуы ықтимал қатерлер табиғи қатерлердің қатарына
жатпауы да мүмкін. Адамдар өздерінің ойлы іс-әрекеттерін пайдалана отырып,
өте тез арада антропогендік орта жасап үлгерді. Бұл ортаға тірі
организмдер, оның ішінде адамдардың өзі де, толық бірігіп кете алатын емес.
Міне, сондықтан адамның кез келген іс-әрекеті әкелетін пайдасымен бірге
кері нәтиже де әкеліп жатыр, мысалы, экологияның бұзылуы, жарақат алу,
ауыру, тіпті қазаға ұшырау. Сондықтан қауіпсіздікті, нақты іс-әрекеттен
болатын, адамды және өмір сүру ортаны кешенді қорғау шаралары деп
түсінуіміз қажет. Іс-әрекеттің түрі күрделенген сайын, кешенді қорғану
шаралары қажет болады. Кешенді қорғану шаралары мынаны қамтиды: құқықтық,
ұйымдастырушылық, экономикалық, техникалық, санитарлық- гигиеналық, емдік
шаралар. Адамның іс-әрекетінің қауіпсіздігі – адамның іс-тіршілігі мен
қауіп-қатер бір-бірімен кездеспейтін тұйық шеңбер. Әрине, адамның іс-
әрекетінің процесінде қауіп-қатер әр уақытта болғанымен, ылғи да бола
бермейді. Ондай қауіп болуы үшін үш жағдай болуы керек: қауіп нақты бар;
адам қауіп-қатер аймағында; адамның қолындағы қорғану құралдары
жеткіліксіз. Сонымен, қауіпсіздік – бұл іс-әрекет кезінде қауіп-қатердің
болмайтындығы айқын болған жағдай
Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасында
экологиялық қауіпсіздіктің басымдықтары экологиялық, энергия және ресурс
сақтаушы технологиялар негізінде табиғат пайдаланудың стратегиясы мен
құрылымына принципті өзгерістер енгізу қажеттігін алға тартады.
Экологиялық қауіпсіздік Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігінің
табиғи-тарихи негізі және құрамдас бөлігі ретінде жеке адамның, қоғам мен
мемлекеттің қоршаған ортаға шамадан тыс антропогендік әсердің салдарынан,
сондай-ақ дүлей апаттардан өнеркәсіптік авариялар мен күйреулерден қорғалу
дәрежесімен айқындалады. Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы осылардың
экологиялық құқығының тетіктері болып саналады [10].
Экологиялық қауіпсіздік – жеке адамның, қоғамның өмірлік маңызды
мүдделері мен құқықтарын қоршаған ортаға антропогендік және табиғи ықпал
ету нәтижесінде туындайтын қатерден қорғалуының жай-күйі.
Сондықтан Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің 1) табиғи-
тарихи негіздері, 2) принциптері (қағидаттары), 3)стратегиялық мақсаты, 4)
басқару жүйесі; 5) экологиялық талаптар және өтпелі кезеңнің басымдылықтары
бар.
1. Табиғи-тарихи негіздерге – Қазақстан Республикасының табиғи
ерекшеліктері, оның жартысынан астамы шөл және шөлейт аумақтар, табиғатты
пайдаланудың ресурстық-шикізаттық жүйесі, халық шаруашылығы кешені
өнеркәсіптердің, әскери объектілердің, табиғи техногендік процестердің
зиянды әсерлері мен шетін табиғат жүйелері жатады.
2. Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің принциптері Қазақстан
Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасында Жер планетасының
тұтастығы мен табиғатының өзара байланыстылығын мойындай отырып, Рио-де-
Жанейро Декларациясының принциптеріне сәйкестендірілген. Олардың қатарында
мыналар бар: адамдардың табиғатпен үйлесімдікте салауатты және жемісті өмір
сүру құқығы, мемлекеттің өз табиғи ресурстарын игеру жөніндегі егеменді
құқығын іске асыруы және ұлттық юрисдикцияның қолдануы шегінен тыс басқа
мемлекеттердің немесе аудандардың қоршаған ортаға келтірілген залалы үшін
жауапкершілікті мойындауы; мемлекеттің қоршаған ортаны дамыту мен қорғау
жөніндегі құқығын іске асыру қазіргі және болашақ ұрпақтардың
қажеттіліктерін әділетті қанағаттандыруды қамтамасыз етуі, мемлекеттің
экологиялық тұрғыдан мейлінше шетін ел ретінде Қазақстан саясатында оның
қажеттіктері мен мүмкіндіктерін пайдалану және басым түрде еске алуы;
жердің экологиялық жүйесін сақтау, қорғау және оның салауатты жай-күйімен
тұтастығын қалпына келтіру мақсатындағы ауқымды әріптестік пен
ынтымақтастық, өндіру мен тұтынудың тіршілік етуге қабілетсіз үлгілерін
азайту және істен шығару әрі тиісті демографиялық саясатты қуаттау
негізінде тұрақты даму мен неғұрлым жоғары өмір сүрудің дәрежесіне қол
жеткізу; қоршаған ортаны тиімді пайдалануда әйелдердің маңызды ролі және
олардың тұрақты дамуға қол жеткізу үшін жан-жақты қатысуының қажеттілігі;
барлық мүдделі азаматтардың экологиялық мәселелерді шешуге пәрменді қатысуы
үшін жағдайлар туғызу, мемлекеттің қоршаған ортаның сапасы мен оған әсер
ететін қауіпті материалдар жөнінде ресми ақпараттың ашық болуын,
жұртшылықтың шешімдер қабылдау процестеріне қатысу мүмкінділігін қамтамасыз
ету, жұртшылықтың хабарлылығын дамыту және қуаттау.
3. Экологиялық қауіпсіздіктің стратегиялық мақсаты мен міндеті: халықаралық
қатынастарда, интеграциялық процестерде экологиялық мәртебенің
ерекшеліктерін тиісінше есепке алу;
- қоршаған ортаның жай-күйіне жүргізілетін бірыңғай мониторинггің жүйесін
енгізу;
- экологиялық қауіпсіздік пен табиғат тұрақты пайдалану жөніндегі аса
маңызды, соның ішінде, іргелі (фундаментальный) проблемалар жөніндегі
ғылыми зерттеулердің өзара орнатылуын қамтамасыз ету;
- Қазақстан Республикасының табиғи орта сапасының жай-күйін бағалауды, оның
аумағын экологиялық аудандастыру мен арнаулы картаға түсіру;
- қоршаған ортаны қорғауды және табиғат пайдалануды басқаруды реттейтін
табиғат қорғау заңының жүйесін жасау, экологиялық бақылау жүйесін
жетілдіру;
- табиғат пайдалану жоспарларын қоршаған ортаны қорғау мен тұрақты
пайдаланудың экологиялық бағдарламаларын, жүйелерің әзірлеу;
- экологиялық білім және тәрбие беру жүйесін дамытуды;
- қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдаланудың экономикалық тетігін
(механизімін) жасау;
- қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану мен дүлей апаттардан сақтану
проблемалары жөнінде халықаралық ынтымақтастық бағдарламаларын әзірлеу
[11].
Қазақстан Республикасында экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасын
іске асырудың негізгі стратегиялық бағыттары – ресурс сақтаушы экологиялық
таза технологиялар әзірлеу және енгізу, жұмыс істеп тұрған өндірістік
процестерді моделдендіру және жетілдіру жолымен республиканың әлеуметтік-
экономикалық және адам тұрмысының дамуын қамтамасыз ету.
1998 жылғы 26 маусымда күшіне енген Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңында экологиялық
қауіпсіздік – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz