Әлемдік әлеуметтану пәнінен дәрістер
1. Әлемдік әлеуметтанудың қалыптасуы мен даму тарихы
2. XIX ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ
3 ХХ ғасырдың екінші жартысы мен хх ғасырдың басындағы қазақстандағы әлеуметтік ойлар
4 Ы.АЛТЫНСАРИННІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ОЙЛАРЫ
5 АБАЙДЫҢ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ
6 Ә. БӨКЕЙХАН МЕН А. БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ 7 ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ
8 2.сабақ. Әлемдік әлеуметтанудың даму тарихы
9 Әлеуметтану ғылымының классикалық кезеңі.
2. XIX ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ
3 ХХ ғасырдың екінші жартысы мен хх ғасырдың басындағы қазақстандағы әлеуметтік ойлар
4 Ы.АЛТЫНСАРИННІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ОЙЛАРЫ
5 АБАЙДЫҢ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ
6 Ә. БӨКЕЙХАН МЕН А. БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ 7 ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ
8 2.сабақ. Әлемдік әлеуметтанудың даму тарихы
9 Әлеуметтану ғылымының классикалық кезеңі.
Әлемдік әлеуметтанудың даму тарихымен жүйелі таныстыру. Бұл мынандай міндеттерді алға тартады: әлеуметтанудың қалыптасуының әлеуметтік-экономикалық және теориялық алғышарттарын, оның дамуындағы классикалық кезеңнің ерекшеліктерін, қазіргі әлеуметтанудың дамуындағы негізгі бағыттар және теорияларды білу.
Қандай ғылым болса да қоғамдық қажеттіліктен туатыны белгілі. Әлеуметтанудың да пайда болуының, дамуының, қалыптасуының өзіндік тарихи кезеңдері, әлеуметтік-экономикалық, ғылыми алғышарттары болды. Осыларды ескере отырып, қазіргі күні әлеуметтану ғылымының тарихын негізінен үш кезеңге бөледі.
Бірінші кезеңге, яғни Антикалық дәуірде өмір сүрген Конфуций, Платон мен Аристотельдің қоғамның құрылымы, оның сипаты, функциялары және т.б. туралы әлеуметтік ойларын жатқызуға болады.
Екінші кезеңге, яғни Ортағасырдан Жаңа заман мен Ағартушылар дәуіріне ұласатын кезеңге қоғамға қатысты үлкен ой тұжырымдар жасаған А.Сен Симон, Т.Гоббс, Ж.Ж.Руссо сияқты ғалымдар да қосылады.
Ескерте кететін бір мәселе алғашқы екі кезеңді әлеуметтанудан бұрынғы тарих деушілер жоқ емес. Шынында да, бұл кезеңде негізінен әлеуметтік ойлар, тұжырымдар ғана болды.
Әлеуметтанудың ғылым ретінде танылуы үшінші кезеңмен, ХІХ ғасырдың бірінші жартысымен, яғни «әлеуметтану» терминінің пайда болуымен байланысты. Жаңа теориялық тұжырымдамалармен байыған бұл кезеңді әлеуметтану ғылымының классикалық даму кезеңі деп те атайды. ХХ ғасырда әлеуметтану ғылымы жаңа идеялар және бағыттармен толықты.
Енді осы кезеңдерге қысқаша тоқтала кетіп, әлеуметтану ғылымының алғы шарттарының қалай жасалғанына зер салайық. Алғашқы қауымдық құрылыста қоғамдық құбылыстар мен үдерістерді түсіндіру көбіне мифтік сипатта болды да, әлеуметтік қатынастарды философиялық тәсілдермен талдаудың алғашқы элементтері Ежелгі Қытай, Грек және т.б. ертедегі мемлекеттерде басталды. Сөйтіп ғылымдар атасы философияның тарихында әлеуметтанудың бастауын танытатын толып жатқан әлеуметтік ойлар дүниеге келді.
Қандай ғылым болса да қоғамдық қажеттіліктен туатыны белгілі. Әлеуметтанудың да пайда болуының, дамуының, қалыптасуының өзіндік тарихи кезеңдері, әлеуметтік-экономикалық, ғылыми алғышарттары болды. Осыларды ескере отырып, қазіргі күні әлеуметтану ғылымының тарихын негізінен үш кезеңге бөледі.
Бірінші кезеңге, яғни Антикалық дәуірде өмір сүрген Конфуций, Платон мен Аристотельдің қоғамның құрылымы, оның сипаты, функциялары және т.б. туралы әлеуметтік ойларын жатқызуға болады.
Екінші кезеңге, яғни Ортағасырдан Жаңа заман мен Ағартушылар дәуіріне ұласатын кезеңге қоғамға қатысты үлкен ой тұжырымдар жасаған А.Сен Симон, Т.Гоббс, Ж.Ж.Руссо сияқты ғалымдар да қосылады.
Ескерте кететін бір мәселе алғашқы екі кезеңді әлеуметтанудан бұрынғы тарих деушілер жоқ емес. Шынында да, бұл кезеңде негізінен әлеуметтік ойлар, тұжырымдар ғана болды.
Әлеуметтанудың ғылым ретінде танылуы үшінші кезеңмен, ХІХ ғасырдың бірінші жартысымен, яғни «әлеуметтану» терминінің пайда болуымен байланысты. Жаңа теориялық тұжырымдамалармен байыған бұл кезеңді әлеуметтану ғылымының классикалық даму кезеңі деп те атайды. ХХ ғасырда әлеуметтану ғылымы жаңа идеялар және бағыттармен толықты.
Енді осы кезеңдерге қысқаша тоқтала кетіп, әлеуметтану ғылымының алғы шарттарының қалай жасалғанына зер салайық. Алғашқы қауымдық құрылыста қоғамдық құбылыстар мен үдерістерді түсіндіру көбіне мифтік сипатта болды да, әлеуметтік қатынастарды философиялық тәсілдермен талдаудың алғашқы элементтері Ежелгі Қытай, Грек және т.б. ертедегі мемлекеттерде басталды. Сөйтіп ғылымдар атасы философияның тарихында әлеуметтанудың бастауын танытатын толып жатқан әлеуметтік ойлар дүниеге келді.
ІІ дәріс. Әлемдік әлеуметтанудың қалыптасуы мен даму тарихы. 3 сағат.
1. Антикалық және Ортағасыр дәуіріндегі әлеуметтік ойлар.
2. Жаңа заман мен Ағартушылар дәуіріндегі әлеуметтік тұжырымдамалар.
3. Әлеуметтану ғылымының классикалық
кезеңі.
4. Қазіргі әлеуметтану ғылымы дамуының негізгі бағыттары.
1. Сабақтың мақсаты: Әлемдік әлеуметтанудың даму тарихымен жүйелі
таныстыру. Бұл мынандай міндеттерді алға тартады: әлеуметтанудың
қалыптасуының әлеуметтік-экономикалық және теориялық алғышарттарын, оның
дамуындағы классикалық кезеңнің ерекшеліктерін, қазіргі әлеуметтанудың
дамуындағы негізгі бағыттар және теорияларды білу.
Қандай ғылым болса да қоғамдық қажеттіліктен туатыны белгілі.
Әлеуметтанудың да пайда болуының, дамуының, қалыптасуының өзіндік тарихи
кезеңдері, әлеуметтік-экономикалық, ғылыми алғышарттары болды. Осыларды
ескере отырып, қазіргі күні әлеуметтану ғылымының тарихын негізінен үш
кезеңге бөледі.
Бірінші кезеңге, яғни Антикалық дәуірде өмір сүрген Конфуций, Платон
мен Аристотельдің қоғамның құрылымы, оның сипаты, функциялары және т.б.
туралы әлеуметтік ойларын жатқызуға болады.
Екінші кезеңге, яғни Ортағасырдан Жаңа заман мен Ағартушылар дәуіріне
ұласатын кезеңге қоғамға қатысты үлкен ой тұжырымдар жасаған А.Сен Симон,
Т.Гоббс, Ж.Ж.Руссо сияқты ғалымдар да қосылады.
Ескерте кететін бір мәселе алғашқы екі кезеңді әлеуметтанудан бұрынғы
тарих деушілер жоқ емес. Шынында да, бұл кезеңде негізінен әлеуметтік
ойлар, тұжырымдар ғана болды.
Әлеуметтанудың ғылым ретінде танылуы үшінші кезеңмен, ХІХ ғасырдың
бірінші жартысымен, яғни әлеуметтану терминінің пайда болуымен
байланысты. Жаңа теориялық тұжырымдамалармен байыған бұл кезеңді
әлеуметтану ғылымының классикалық даму кезеңі деп те атайды. ХХ ғасырда
әлеуметтану ғылымы жаңа идеялар және бағыттармен толықты.
Енді осы кезеңдерге қысқаша тоқтала кетіп, әлеуметтану ғылымының алғы
шарттарының қалай жасалғанына зер салайық. Алғашқы қауымдық құрылыста
қоғамдық құбылыстар мен үдерістерді түсіндіру көбіне мифтік сипатта болды
да, әлеуметтік қатынастарды философиялық тәсілдермен талдаудың алғашқы
элементтері Ежелгі Қытай, Грек және т.б. ертедегі мемлекеттерде басталды.
Сөйтіп ғылымдар атасы философияның тарихында әлеуметтанудың бастауын
танытатын толып жатқан әлеуметтік ойлар дүниеге келді.
Біздің жыл санауымыздан бұрынғы заманда өмір сүрген ұлы ойшылдар
Конфуций (552 – 479), Платон (427 – 347) және Аристотельдің (384 – 322),
әлеуметтік философия туралы еңбектері теориялық әлеуметтанудың тууына алғы
шарттар дайындады. Мысалы, Қытайдағы алғашқы әлеуметтік утопиялық жобаның
авторы Конфуций мемлекет ізгілікті, үлкен жақсы отбасы іспеттес құрылуы
керек, ал басқарушы әкей сияқты азаматтар жөнінде қамқорлық жасауы, сол
сияқты азаматтар да оны құрметтеп, туысқанындай бірін бірі жақсы көруі
қажет деп атап көрсетті. Ол қоғамда әлеуметтік үйлесімділік принципін
ұсынды, мемлекетті тірі организм санады. Мұның барлығы сол кездегі
Қытайдағы әлеуметтік-саяси жағдаймен байланысты болған еді. Себебі Қытай
аймағында тұратын бірнеше тәуелсіз монархиялар бір-бірлерімен тұрақты
жауласуда болатын. Қоғамның жоғары топтары билік үшін күресті, билеушіге
ықпал етуге ұмтылды. Конфуций идеясы ізгілікке шақырды.
Әлеуметтік теориялар гректің ұлы ойшылы Платонның Мемлекет, Заңдар
және Саясатшы деген еңбектерінде орын тапты. Платон Қоғам басшысынан
бастап бұзылады деп зиялылардан адамгершілік тазалықты талап етті. Ол
Қоғамды билеудің негізгі құралы билік жасау емес, бедел деді. Бұл екі
ұғымның мәнін аша кеткен артық емес. Билік – адамның, топтың, әр түрлі
таптардың іс-әрекеттеріне шешуші әсер ететін, идеология ықпалының негізінде
және ұйымдастырушы құқықтар арқылы жүзеге асатын үстемдік етуін білдірсе,
бедел – белгілі бір адамның, топтың, қоғамдық ұйымның, әлеуметтік
институттың жалпы жұрт қабылдаған, мойындаған қабілеті мен еңбегін
танытады.
Платонның ойынша, қоғамның тууының негізгі себебі адамдар бірігіп
ғана өз қажеттіліктерін өтей алады. Ол тұңғыш рет қоғамның құрылымын
талдауға ұмтылып, оның үш әлеуметтік жіктен тұратындығын атап көрсетті.
Біріншісі - мемлекетті басқарушылардан тұратын философтар, екіншісі –
мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жауынгерлер не күзетшілер,
үшіншісі – мемлекеттің өмірін қамтамасыз ететін егіншілер мен қолөнершілер.
Осы бірігудің арқасында қоғам, мемлекет пайда болады.
Аристотель өзінің әлеуметтік көзқарастарын осы тақырыпқа арналған
алғашқы туындысы - Саясат атты трактатында жариялады. Және бір айта
кететін мәселе – бұл шығарманы жазар алдында ұлы ойшыл және оның
шәкірттері 158 грек полистің (сол кездегі мемлекет типтес қалалар)
құрылымын зерттеді. Ол мемлекетті - қауымның дамыған түрі, ал қауымды —
отбасының дамыған түрі санады. Оның пікірінше, адамдар мемлекетке белгілі
бір игілікке жету үшін бірігеді, сондықтан мемлекеттің негізгі мақсаты
қоғамда көптің бәріне ортақ игіліктер мен әлеуметтік әділеттікке жету болып
табылады. Аристотель мемлекеттің дұрыс түріне әкімдер халық, ел пайдасын
ойлаған, билік қоғамға қызмет істеген мемлекеттерді жатқызды. Ол қоғамдық
игілікті көздеген мемлекетті дұрыс мемлекет деп санады.
Орта ғасырда Аристотельдің еңбектері еуропа тілдеріне аударылып, өте
маңызды оқиға болып саналып, бірсыпыра ойшылдар бұрынғы схолостикалық және
құдайшылдық идеядан бас тартқанымен барлық ғылыми ойлар дінмен тығыз
байланыста, өзара әрекеттістікте дамыды. Сондықтан әлеуметтік өмір діни
догмалармен түсіндірілді. Дегенмен кейбір ойшылдар өз кезіндегі қоғамның
құрылуын, әлеуметтік құбылыстар мен үдерістерді түсіндіруде қалыптасқан
діни таным ауқымынан шыға алды. Мысалы, италияның монахы, теолог Фома
Аквинский (1225-1274) бүгінгі күнге дейін католик шіркеулері мойындайтын
барлық білімдер иерархиялық ұйымдасқан жүйені құрайды, оның ең жоғарысы әрі
құдайдың ақыл-есіне ең жақыны теологиялық ілім дей отырып, әлеуметтік
теңсіздік пен қоғамның әлеуметтік құрылымының күрделенуін қол өнер кәсібі
өндірісінің және сауда, алыс-берістің дамуымен түсіндірді.
Араб философы Ибн-Халдун (1332-1406) өзінің теориялық зерттеулерінде
өндірістің, сауданың дамуымен, қалалардың өсуімен қоғамның әлеуметтік
құрылымы өзгеретінін атап көрсетті.
2. Жаңа заман мен Ағартушылар дәуірінің әлеуметтік ойлардың даму
тарихында орны бөлек болды. Феодализмнің ыдырауы және жаңа буржуазиялық
қарым-қатынастың дамуы адамзат өркениеті өрісінің бет бұрыс кезеңін
бастады. Әлеуметтану ғылымының алғышарттары ретінде бұл кезең әлеуметтік
тұжырымдардың жаңа деңгейге көтерілуімен сипатталады. 1651 жылы жарық
көрген өзінің Левиафан... атты кітабында белгілі ағылшын философы Томас
Гоббс (1588-1679) қоғамдық келісім тұжырымдамасын баяндады. Бұған
байланысты мемлекет құдайдың құдіреті емес, адамдардың (қоғамның)
туындысы. Қоғам бейбітшілік пен тәртіпте өмір сүруді қамтамасыз ету
мақсатындағы адамдардың өзара келісімінің нәтижесінде пайда болған.
Сонымен қоғам мен мемлекет ұғымдарының ара жігін ашуға алғашқы қадам
жасалды.
Тамаша ойшыл, либерализмнің негізін салушы Джон Локк (1632-1704)
қоғамдық келісім туралы тұжырымдаманы ары қарай дамыта отырып, тұлға, қоғам
және мемлекет сияқты ұғымдарды алғаш рет жеке-жеке қарастырды. Ол
әлеуметтік-саяси үдерістерді адамзат қоғамының дамуы ретінде қарап,
мемлекеттің рөлі азаматтардың өмірге, еркіндікке және жеке меншікке құқығын
қорғауда жатыр деп түсіндірді.
Француздың атақты ғалымы Шарль Луи Монтескьенің де қоғам туралы
ойларының жаңа ғылымның, яғни әлеуметтану ғылымының қалыптасуындағы рөлі
ерекше. Оның Заңдар рухы туралы (1748) басты еңбегі шын мәнісіндегі
әлеуметтанулық еңбек болды. Сол себепті замандастары Монтескьені
әлеуметтану ғылымы жоқ кездегі әлеуметтанушы деп атаған. Ол тарихты үдеріс
ретінде танып, қоғамдық құбылыстардың заңдылығын айқындағысы келді.
Монтескье қоғам заңдары оған сырттан келмейді, оны ешкім де алып келмейді,
олар оның өзінің ішінде болып жататын жеке әлеуметтік құбылыстар деп
ұғынды. Әлеуметтанулық көзқарас тұрғысынан Монтескье ұсынған биліктің
бөліну принципі туралы идеялар аса маңызды болды. Бұл мемлекеттік
деңгейдегі демократияның бастауы болатын.
Әлеуметтанулық ой-пікір ары қарай Ф.Бэкон, Жан-Жак Руссо, А.Гельвеций,
Э. Кант, Сен-Симон және т.б. еңбектерінде дами түсті. Мысалы, француз
жазушысы, философы Жан-Жак Руссо (1712-1778) пікірінше, қоғамды құратын
адамдар, сондықтан заңдар солардың жалпы еркін танытуы қажет. Ал осы
еріктің күштілігін тексеру және қоғам өмір сүріп отырған заңдардың соған
сәйкестігін байқау үшін референдумдар өткізу керек. Бұған бірден-бір
қолайлы жағдай, келісімге келуге оңай халқы көп емес ежелгі қалалар-
мемлекеттер сияқты әлеуметтік құрылым болып табылады деді.
Француз ойшылы Сен-Симон (1760-1825) әлеуметтанудың өз алдына ғылым
ретінде қалыптасуының бастауында тұрды. Оның идеялары О.Конттың,
Э.Дюркгеймнің және К.Маркстің еңбектеріне әсер етті. Ол ғалымдар арасында
бірінші болып, позитивизмді (қоғамдағы дерексіз ой қорытулардан арылып,
қоғамды зерттеуде нақтылы бақылау, эксперимент сияқты әдістерге сүйену
қажеттігін қолдаған бағыт) қоғамды зерттеу мен ол бағынатын заңдарды
анықтаудың әдісі ретінде пайдалануға болады деп есептеді. Бұл - қоғамдағы
дерексіз ой қорытуларға қарсы, ғылымды діни қабықтан арылту мақсатында,
қоғамды зерттеуде нақтылы бақылау, эксперимент сияқты әдістерді басшылыққа
алуды мұрат еткен бағыт. Бұған тән ең басты белгі табиғилық болып табылады.
Сен-Симон өзінің Адам туралы ғылыми очеркінде (1813) жаңа пәннің –
адам туралы позитивті ғылымның ауқымын айқындады. Ол бұл ғылымды алдымен
физиология, кейін жалпы саясат, саяси ғылым, әлеуметтік ғылым, позитивтік
философия дей отырып, қоғам өз дамуында құлдық, феодализм және
индустриализм сияқты үш сатыдан өтеді деп есептеді. Сондай-ақ ол меншік пен
билік оған әсер ете алатын, оның шынайы қажеттілігін сезінетін адамдарға,
яғни ғалымдар мен өнеркәсіпкерлерге тиесілі болғанын дұрыс санады. Оның
пікірінше, егер билік бюрократтарға, заңгерлер мен діндарларға тисе, онда
олар қоғамға ешқандай пайда келтірмей, оның берекесін қашырады. Бұдан
өнеркәсіп өндірісі мен қоғамның әлеуметтік құрылымының байланысы бар деген
ой туындайды.
Француздың утопиялық социалисі ...қоғам дегеніміз ең алдымен, барлық
бөлшектері тұтас нәрсенің қозғалуына барынша жәрдемдесетін керемет қуатты
машина. Адамдардың бірігуі үлкен бір организмді құрайды, оның мықтылығы
немесе әлсіздігі органдардың тапсырылған қызметін қаншалықты мінсіз
орындауына байланысты деді. Ол қоғамды жаңартуға болатыны және оның
негізіне мынандай принциптерді жатқызды: әрбір қоғам мүшесіне еңбектің
міндеттілігі, өндіріс пен ауыл шаруашылығын бір орталықтан жоспарлау,
қоғамды ассиоциацияға айналдыру және адамдарды қабілетіне қарай
көтермелеу.
Сонымен қоғам мен ғылымның өзара байланыста, қарым-қатынаста дамуы,
әлеуметтік философияның баи түсуі, оның қоғамды нақты зерттеуге бет бұруы
әлеуметтану ғылымының классикалық кезеңін дайындады, сөйтіп ғылымдар атасы
философия қойнауында жетілген әлеуметтік ғылым өз алдына пәні, зерттеу
әдістері, категориялары мен заңдары бар ғылымға айналды.
3. Әлеуметтану ғылымының классикалық кезеңін адамзат тарихында
өркениеттің бастауы саналған Антикалық және Ортағасыр, Жаңа заман мен
Ағартушылар дәуірлеріндегі әлеуметтік ой-тұжырымдар дайындады. Осы кезеңде
әлеуметтану ғылыми пән ретінде әлеуметтік философия қойнауында жетіліп,
өзінің бөлек зерттеу объектісі мен пәні, әдістері бар өз алдына дербес
ғылым ретінде бөлініп шықты. Бірақ әуелгі кезде әлеуметтану қоғамның барлық
қырын қарастыратын ғылым ретінде саналып, ХІХ ғасырдың аяғында ғана ол
қоғам дамуының әлеуметтік аспектілерін зерттейтін ғылымға айналды.
Әлеуметтанудың классикалық кезеңінің ірі өкілі, әлеуметтану
ғылымының негізін салған атақты француз философы Огюст Конт, Карл Маркс,
Герберт Спенсер, Г.Зиммель, Э.Дюркгейм, Макс Вебер шығармаларымен
байланысты. Осы кезден бастап әлеуметтанудың пәні айқындалып, ол қоғам
дамуының әлеуметтік аспектілерін зерттейтін ғылымға айналды.
Огюст Конт өзінің ұстазы Сен-Симонмен бірге Қоғамды қайта құру
үшін қажетті ғылыми жұмыстар жоспарын дайындай отырып, объективті
бақылаулар мен жаратылыстану ғылымының, оның ішінде физиканың әдістеріне
негізделген қоғам туралы жаңа ғылым жасауды мақсат етті. Конт ол ғылым да
позитивті фактыларға негізделіп, механика заңдарын қоғамды зерттеуде
пайдалануға болады деп есептеді. Ол жаңа ғылымды алдымен әлеуметтік физика
деп атады. Кейін 1839 жылы 6 томдық "Позитивтік философия курсы" атты
кітабында әлеуметтанудың принциптерін атап көрсетіп, еңбектің ескертпесінде
Конт әлеуметтік құбылыстарды зерделеуге қатысты жаңа терминді пайдалануға
тәуекел ететіні туралы жазды. Ол термин Социология (әлеуметтану) деген
атқа ие болады. Осы терминнің мазмұны арқылы қоғам мен индивидтердің өзара
іс әрекеті өз алдына зерттеу саласы ретінде танылды.
О. Конттың пікірінше, жалпы адамзат танымы өзінің дамуында міндетті
түрде үш сатыдан өтеді: теологиялық, метафизикалық (ойлау әдісі,
құбылыстарды өзгермейді, бірі-бірімен байланысы жоқ деп есептейді) және
позитивистік (оң, жағымды) кезеңдер. Ол қоғамның ілгері дамуының негізінде
адамзаттың ақыл-ойының дамуы жатыр, осыны адамзаттың дамуының басты
принципі деумен қатар позитивизмді адамзат санасы дамуының ең жоғарғы
сатысы және талдаудың белсенді ғылыми әдісі ретінде сипаттады.
Огюст Конт алғашқылардың бірі болып, қоғамды жүйе ретінде қарастырып,
оның алғашқы бейнесі ретінде Конт биологиялық организмді ұсынады. Ол
жүйенің тұтас, бөлінбейтін сипатын және оның бөліктерінің өзара
бағыныштылығын, бір-бірімен тұрақты байланыста, қарым-қатынаста болып,
үздіксіз оң және кері ықпал етіп отыратынын атап көрсетті.
О.Конт әлеуметтануды жай ғылымдардың қатарына жатқызбады, оны барлық
ғылымдардың шыңы, қоғамды әлеуметтік ұйымдастыру мен өзгертудің аса қуатты
құралы деп есептеді. Ол әлеуметтануды шартты түрде әлеуметтік статика және
динамика деп екіге бөлді. Біріншісінің объектісі "тыныштық қалпындағы",
екіншісінікі "қозғалыс күйіндегі" қоғам болып табылады. Бұл екі түсінік
биологиядан алынған. Әлеуметтік статика - әлеуметтік организмнің құрылымын
зерттейтін әлеуметтік анатомия болса, әлеуметтік динамика - әлеуметтік
организмнің үдерісін, оның дамуын қарастыратын әлеуметтік физиология.
Әлеуметтік құбылыстарды зерттеуде О. Конт бірнеше әдіс-тәсілдерді
ұсынды. Ол әлеуметтік фактілерді бақылау әдісіне үлкен мән берген, өйткені
бақылау ғылымға объективтілік сипат береді деп есептеді. Оның еңбектерінде
"бақылау" сөзінің екі мағынасы (кең және тар) байқалады. Кең мағынада
("жалпы бақылау өнері) бақылау позитивті әдіснаманы сипаттап, еркін
құрылымға қарсы тұратын әмбебап амал болып табылады. Тар мағынада бақылау
әлеуметтануда қолданылатын ғылымның басты үш әдісінің (таза байқау,
тәжірибе, салыстырмалы әдіс) бірі болып табылады. Белгілі бір мағынада
әлеуметтанудың барлық әдістері осы бақылаудың түрлері болып саналды.
Конттың ойынша, адамзат дамуы эволюциясының барысын, қоғамның түрлі
жүйелерінің шынайы сабақтастығын" анықтауға мүмкіндік беретін
әлеуметтанулық салыстыру бірнеше әдіс-тәсілдерден тұрады. Біріншісі -
адамдар мен жануарлар қауымдастықтарын салыстыру. Бұл әдістің құндылығы
әлеуметтік ынтымақтастықтың неғүрлым қарапайым және әмбебап зандарын
анықтауға мүмкіндік беретіндігінде. Екіншісі - жер шарының әр түрлі
аймақтарындағы адамзат қоғамының өмір сүру жағдайларын салыстыру. Бұл әдіс
қазіргі халықтар арасындағы неғүрлым өркениетті ұлттардың бұдан бұрынғы жай-
күйлерін анықтап, "адамзаттың іргелі дамуының қажетті және тұрақты тепе-
теңдігін" негіздейді. Конт салыстырудың үшінші түрін "адамзаттың әр түрлі
жүйелік жай-күйін тарихи салыстыру" немесе "тарихи әдіс" деп атаған.
Әлеуметтік ғылымның "нағыз негізін" құрайтын бұл әдістің мәні адамзат
эволюциясының әр кезеңін салыстыруда және адамзаттың әр түрлі жай-күйіне
дәйекті баға беруінде жатыр.
Зерттеудің үшінші "объективті" әдісі - тәжірибе. Конт әлеуметтануда,
физикадағы сияқты, құбылыстарды жасанды ету арқылы тікелей тәжірибе жасау
мүмкін емес деп есептеген. Бірақ мұнда "жанама" тәжірибе бар.
Әлеуметтануда, биологиядағы сияқты патологиялық (тірі организмдегі ауру
үдерісі мен жағдайын) құбылыстарды талдау нағыз тәжірибе болып табылады.
Конт сонан соң салыстырма тәсілді ұсына отырып, оның бірнеше
тәсілдерден тұратынын айтты. Бірінші, адамдар мен жануарлар дүниесін
салыстыру. Екінші, жер шарының әр түрлі аймақтарында адамдар
қауымдастығының әр түрлі болып келетін өмір сүру жағдайларын салыстыру.
Осыдан үшінші – тарихи тәсіл шығады. Әлеуметтік ғылымның негізін құрайтын
бұл тәсілдің мәні адамзат эволюциясының әр сатысын салыстыра отырып, оның
әр түрлі жай-күйіне баға беруде. Әлеуметтанулық болжау мақсатын да да
тарихи тәсілдің маңызы зор. Өйткені өткенді сараптай алғанда ғана алдағыны
болжай аламыз.
Әлеуметтанудың отаны Франция болғанымен, мұнда ол ары қарай дами
алмады. О. Конттың позитивтік әлеуметтануы одан әрі әлеуметтану
ғылымының негізін салушылардың бірі, әлеуметтанудағы эволюционизмнің
классигі Герберт Спенсердің (1820—1903 ж.ж.) ілімінде дамыды. Ч. Дарвиннің
биологиялық түрлердің пайда болу теориясын басшылыққа ала отырып,
Г.Спенсер, біріншіден, қоғамды биологиялық организм ретіңде қарастырды,
екіншіден, эволюция заңын әлеуметтік даму үдерісіне пайдаланды.
Ағылшын әлеуметтанушысының ойынша, қоғам тірі организм, соңдықтан оған
биологиялық заңдар тән бола алады. Сол себепті ол өзінің барлық
әлеуметтанулық ой-тұжырымдарына осыны негізге алу арқылы қоғамның
эволюциясын және оның әлеуметтік құрылымын тануды мақсат етті. Ол эволюция
мәнін қарапайым нәрседен күрделіге, бір тектіден әр тектіге өзгеру,
үдемелі қозғалыс ретінде қарастырды. Бұл қоғам дамуының әр кезеңін
зерттеуге мүмкіндік берді.
Студенттердің эволюциялық үдерісті тереңірек түсінуі үшін бұл ұғымның
мағынасын аша кеткен жөн. Эволюция (лат.evolutio - өрістеу) – кең мағынада
қоғамдағы, табиғаттағы және органикалық дүниедегі болып жатқан санды
өзгерістен сапалық өзгеріске ауысуды білдіретін ұғым. Әлеуметтануда
эволюция идеясы белгілі бір қоғамдық жүйенің белгілі мерзімде біртіндеп
бір қалыптан екінші бір қалыпқа айналуын білдіреді.
Қоғам мен биологиялық организм арасындағы мұндай ұқсастық бұрын да
ғылымға белгілі болды. Алайда, мұны алғаш рет жүйеге келтіру Г.Спенсердің
әлеуметтану теориясының дамуына қосқан басты үлесі болды.
Г. Спенсер қоғамның әлеуметтік құрылымын зерттей келе, әлеуметтік
институттардың 6 түрін атап, оларға туыстық, білім, саяси, шіркеу, кәсіби
және өндірістік түрлерін жатқызды. Ол әлеуметтанушылардың ішінен алғаш рет
осы ғылымға әлеуметтік өсу, әлеуметтік институт, әлеуметтік құрылым және
функция және т.б жаңа ұғым, терминдерді қосты.
Спенсер әлеуметтануының негізгі ерекшеліктері мыналар: біріншіден,
зерттеуде тарихи-салыстырмалы әдісті кеңінен пайдалану; екіншіден, қоғамды
организм ретінде түсіндіру; үшіншіден, қоғамдық өмірдің эволюциялық
заңдылығы идеясы.
Әлеуметтану ғылымының қалыптасуы мен дамуына елеулі үлес қосқан, бұл
танымда айырықша тұжырымдама жасаған Карл Маркс (1818—1883) болды. Кейбір
батыс зерттеушілері К.Марксты ХХ ғасырдың әлеуметтік ойының кіндік шешесі
деп атаған. Бұлай атауға негіз болған оның қоғамның формациялары туралы
ілімі және әлеуметтік құрылым туралы ойлары болды. Ол алғаш немістің ұлы
философы Гегельдің диалектикалық әдісін қолдана отырып, өз кезіндегі
капитализмнің әлеуметтік құрылымын жан-жақты зерттеді. Ол әлеуметтік-саяси
қатынастың дамуының, барлық тарихи оқиғалардың негізгі себебі мен шешуші
күші материалдық өндірісте, қоғамның экономикалық дамуының сипатында жатыр
деп атап көрсетті. Оның ілімі бойынша, қоғамның дамуы өндіріс тәсілі мен
экономикалық жүйенің даму деңгейімен айқындалады. Ол қоғамды әр түрлі
элементтерден тұратын жүйе ретіндегі адамдардың өзара әрекетінің туындысы
деп түсінді.
К.Маркстің әлеуметтанулық теориясындағы бағалы ой-пікірлері мен
тұжырымдарын былай түйіндеуге болады: ол, біріншіден, объективтік-
материалистік теорияны қолдана отырып, қоғамның дамуын "формация", яғни
ерекше бір құбылыс ретінде қарастырды; екіншіден, қоғам дамуының ең басты,
қозғаушы, шешуші күш деп экономика, яғни өңдіріс тәсілі, оның ішінде
өндіргіш күштер, соларға сәйкес өндірістік қатынастар түсіндірді;
үшіншіден, алғаш әлеуметтік құрылым, яғни қоғамды таптарға, топтарға, жікке
бөлу теориясын жасады. Тапқа, жікке, топқа бөлудің негізгі белгісі
өндірістік құрал-жабдыктарына меншік нысанына байланысты екенін атап
көрсетілді.
Еуропада әлеуметтанудың институттену үдерісі, оның өз алдына ғылым
ретінде қалыптасуы әлемдік әлеуметтану дамуының классикалық кезеңінің ірі
өкілдерінің бірі, француз әлеуметтану мектебінің негізін салушы Эмиль
Дюркгейм (1858—1917) атымен тығыз байланысты. Ол Қоғамдық еңбектің
бөлінуі, Әлеуметтанулық әдіс және т.б. іргелі еңбектерінде эмпирикалық
зерттеулер мен әлеуметтанудың қолданбалы сипатына назар аударып,
әлеуметтанулық зерттеудің әдістемесін жасады. Оның тұжырымдамасында
әлеуметтану қоғамдық ғылымдардың ішінде ең басты орынды алады. Ол тек қана
әлеуметтік фактілерді зерттеумен шектелмей, басқа қоғамдық ғылымдарды әр
түрлі ғылыми әдістемелер, теорияларымен қаруландырады деді.
Э. Дюркгейм Қоғамдық еңбектің бөлінуі атты ең басты еңбегінде өзінің
әлеуметтанулық тұжырымының өзегін құраған әлеуметтік келісім мен
ынтымақтастық (теория солидарности) теориясын зерттеді. Ол әлеуметтанудың
басты міңдеті - әлеуметтік байланыстар мен қарым-қатынастардың табиғатын,
осылардың бірлік негізін анықтау деп атап көрсете отырып, қоғамда
әлеуметтік проблемалар мен шиеленістердің болатынын білді. Алайда, оларды
үстем таптар арасындағы қатынастарды реттеудің жетіспеушілігінен болатын
нормадан ауытқушылық деп санады. Осы бағытта ол қоғамдық келісімді
нығайтуға ықпал ететін маманданған топ құру идеясын дамытты.
Қоғам дамуындағы өзгерістерге талдау жасай келе, Э. Дюркгейм қоғамның
тұтастығының негізі — ұжымдық сана деп санады. Оның негізін әр қоғамның
өзінің сипатына сәйкес тарихи қалыптасқан салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар,
көзқарастар, моральдық принциптерінің жиынтығы, яғни әлеуметтік нормалар
мен ережелер құрайды. Қоғам мүшелерінің көпшілігі осы ұжымдық сананы
мойындайды, соны өздерінің күнделікті өмірлерінде, іс-әрекеттері мен
қызметтерінде басшылыққа алып отырады.
Э. Дюркгейм қоғам дамуын талдай отырып, әдеттегі көне, ежелгі
қоғамнан қазіргі индустриалды қоғамға өтпелі кезеңде аномия (яғни, қоғамда
адамдардың тәртібін, адамгершілік қасиеттерін басқарудың төмендеп кетуі)
құбылысының объективті орын алатынын атап көрсетеді. Оның пікірінше, адамды
моральдық, рухани тұрғыдан басқаратын қоғамдағы негізгі әлеуметтік
институттардың (яғни, мекеме, ұйымдардың) қызметтерінің тиімсіздігінен және
осы аралық кезеңдегі әлеуметтік қайшылықтардың күшеюінен белгілі бір
кезеңде адамның мінез-құлқының төмендеуінен аномия байқалмақ. Шынында да,
қоғамның саяси сипаты мен әлеуметтік әлеуетінің қарапайым халықтың мақсат-
мүддесінен алшақтап, биліктің маңайына топтасуы, әлеуметтік әділеттілік
пен заңдылықтың әрбір қоғам мүшесіне ортақ бола алмауы және т.б. осындай
келеңсіздіктерге апаратынына адамзат тарихы куә.
Э. Дюркгейм нақтылы әлеуметтік зерттеулер негізіңде қоршаған
әлеуметтік ортаның сипатына байланысты адамдардың өзіне қол жұмсаудағы
басты себептерді анықтады. Ол өзін-өзі өлтірушіліктің 4 типін (тұрпатын)
анықтап берді, олар: эгоистік (өз құлқынын ойлаушылық), альтуристік (басқа
кісі туралы қалтқысыз қамқорлық), экономикалық және фаталистік (тағдырдың
қайталанысына сенуге ыңғайлы адам). Бұлардың әрқайсысының өзіне тән
құпиясы бар, оның шешілу жолы жеке адам мен топтың қарым-қатынасына
байланысты екенін атап көрсетті. Бұл теория қылмыстық істердің және
девианттық (ауытқу) мінез-құлық әлеуметтануының негізін салуда маңызды
болды.
Ежелгі қоғамдар өмірін және этнографиялық материалдарды зерттеу
негізінде Э. Дюркгейм діннің ерекше рөлі туралы әлеуметтік тұжырым жасады,
оның әлеуметтік бірлікте шешуші рөл атқаратынын атап көрсетті. Оның ойынша,
дін қоғамдағы ең құнды, бағалы қасиеттерді бейнелейді, сондықтан қоғам
дінсіз өмір сүре алмайды.
Э.Дюркгейм әлеуметтануды теориялық және әдістемелік жағынан негіздеп,
оны өз алдына ғылым болу мүмкіндігіне ие етті. Оның әлеуметтануы әлеуметтік
өмірдің қызметіне байланысты негізінен үш салаға бөлінеді: әлеуметтік
морфология, әлеуметтік филиология және жалпы әлеуметтану.
Әлеуметтік морфология анатомия сияқты, ол қоғамның негізін, оның
құрылымын, материалдық формасын зерттейді. Әлеуметтік филиология қоғамның
өмірлік көріністерін, жеке әлеуметтік ғылымдарды қамтиды. Олар: дін
әлеуметтануы, мораль әлеуметтануы, құқық әлеуметтануы, экономика
әлеуметтануы, лингвистикалық әлеуметтану, эстетика әлеуметтануы.
Қазіргі әлеуметтану ғылымы Батыстың ірі әлеуметтанушысы Макс Вебердің
(1864—1920) әлеуметтік таным әдістемесі мен идеалдық типтер, мәдениет,
этика мен дін әлеуметтануы туралы ілімдері мен ой-тұжырымдарымен көп
санасады.
М. Вебер - әлеуметтік іс-әрекет теориясының негізін салушы. Оның
пікірінше, әлеуметтанудың басты міндеті қоғамның әлеуметтік-тарихи
құбылыстарының субъективтік (яғни, адамның санасына, ойлауына және мінез-
құлқына байланысты) жақтарын, яғни адамның іс-әрекеті мен қызметінің
мәнін, мазмұнын терең зерттей отырып, қоғамның даму заңдарының себебін ашу
болып табылады. Алайда, адамның мінез-құлқы мен қызметі әлеуметтанудың
зерттеу пәні болу үшін, біріншіден, адамның және әлеуметтік топтардың
мақсаты және оған жетудің құралдары, екіншіден, басқа субъектілерге
бағытталған, яғни өз әрекеттерінің оларға тигізетін ықпалын және олардың
бұған жауап реакциясын есепке алу керек. Бұл арада М. Вебердің саналы
әрекет етуші индивид немесе индивидтер өз әрекетін субъективті мағынамен
байланыстырса ғана әрекет бола алады дегенін еске сала кеткен жөн. Мұнсыз
қандай болмасын іс-әрекет, қимыл әлеуметтік құбылыс болып саналмайды.
Макс Вебер іс-әрекеттің мүмкін болар төрт түрін көрсетеді. Олардың ең
бастысы, мақсатқа сәйкес келетін іс-әрекет (целерациональное действие).
Сондықтан бұл іс-әрекет, қимыл негізгі идеалдық тип болып саналады. Екінші
құндылықты-ұтымды әрекет - белгілі бір абсолюттік құндылыққа (этикалық,
эстетикалық, діни және т.б.) саналы түрде жетуге бағытталған әрекет. Мұның
негізіне сөзсіз этикалық, діни немесе белгілі мінез-құлықтың кез келген
басымды құндылығына сенімділік жатады. Үшінші аффектілі әрекет, ол
субъектінің көңіл-күйі мен сезімінен туындайды; Төртінші - көптен
қалыптасқан әдет-дағдымен іске асатын әрекет.
М. Вебер әлеуметтанулық зерттеулерінде түсіну әдістеріне көп көңіл
аударды. Оның пікірінше, әлеуметтану өзінің шығу көзін, қалыптасу негізін
адамның немесе адамдар тобының мінез-құлқын зерттеуден бастауы қажет.
Өйткені әрбір адам өзінің тәртібіне, іс-әрекетіне белгілі бір мағына, мән
береді. Сондықтан М.Вебердің әлеуметтануын түсіну әлеуметтануы деп атайды.
М. Вебер өзінің "Протестанттық этика және капитализм рухы" деген
еңбегінде экономиканы дінмен байланыстырды. Осы тұрғыда ол дінді
экономиканы дамытуда адамдардың ынталанушылығын, еңбек сүйгіштігін,
белсенділігін және т.б адами қасиеттерінің қалыптасуын қамтамасыз етіп
отыратын фактор ретінде қарады.
Макс Вебер әлеуметтік жіктелу (стратификация) теориясының негізін
салуға да зор үлес қосты. Ол әлеуметтік жіктелудің өлшемі кең болуы мүмкін
дей отырып, оған экономикалық факторлармен қатар саяси мәртебе мен қадір-
қасиет, беделдерді жатқызды.
Сонымен әлеуметтану ғылымының классикалық кезеңі бұл пәннің қоғамдық
ғылымдар арасында өзіндік ерекше орны, зерттеу объектісі, категориялары мен
заңдары, әдіс-тәсілдері, құрылымы, мен функциялары бар жетекші
ғылымдардың біріне айналдырып, оның көп салалы болып дамуына еркін жол
ашты.
4. Қазіргі әлеуметтану ғылымы дамуының негізгі бағыттары.
ХХ ғасырда классикалық кезеңнің арқасында әлеуметтану ғылымы
саласында толып жатқан мектептер мен бағыттар, әдістер мен тәсілдер пайда
болды. Сондай әлеуметтанудың қазіргі негізгі әдістерінің бірі - құрылымдық
функционалдық теория. Оның негізі қоғам тұтастығын қамтамасыз етіп, өзара
байланыста болатын жүйешіктерден тұрады деген түсінік. Әрбір жүйешік өзінің
тиісті орнына, жағдайына қарай өзіне ғана тән функцияларды атқарады.
Жүйешіктердің бірін-бірі толықтырып, өзара әрекетке түсуі әлеуметтік
жүйенің құрылымдық-функционалдық бірлігін қамтамасыз етеді. Құрылымдық-
функционалдық теорияның негізі қағидаларын кезінде Г.Спенсер өзінің
Әлеуметтануды негіздеу деген үш томдық еңбегінде тұжырымдаған болатын. Ол
қоғамның құрылымын тірі организммен, оның жеке жүйешіктерін белгілі
органдармен салыстырғаны белгілі. Бұл бағыттың кейін қалыптасуы мен дамуына
америкалық ғалым-әлеуметтанушылар Роберт Мертон және Толкот Парсонс елеулі
үлес қосты.
Функционалдық бағыттың негізгі принциптері мынандай:
1) қоғамды экономикалық, саяси, әскери, әлеуметтік, діни және басқа
толып жатқан бөліктерден тұратын тұтас организм ретінде қарастыру;
2) қоғамның жеке бөліктері тек тұтас, бірлікте өмір сүреді және өзіне
нақты тиесілі функцияларды қатаң атқарады;
3) қоғамның бөліктері белгілі бір қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыра
отырып, қоғамның тұрақтылығын және ұрпақ жалғастығын қамтамасыз етеді;
4) қоғамның бір бөлігі өзіне тән функция атқарғандықтан оның қызметі
бұзыла қойған жағдайда басқа бөліктер оның орнын толтыра алмайды.
Функционалдық Т.Парсонстің (1902-1979) әлеуметтанулық жүйесінде
барынша және жүйелі дамыды. Ол қоғамның жүйе ретінде бір қалыпта өмір
сүруін қамтамасыз ететін негізгі функционалдық төрт талапты айқындады.
Оларды төмендегідей қысқаша тұжырымдауға болады:
а) қоғам адамдардың өзгерген жағдайларына және материалдық
қажеттіліктеріне бейімделуге қабілетті болуы керек;
ә) қоғам өз алдындағы негізгі мақсаттар мен міндеттерді айқындай алуы,
соған жете алуы қажет;
б) қоғамның барлық элементтері үйлестірілуі және бірігуге қабілетті
болуға тиісті;
в) қоғамның өз құрылымын өзі толтыруға, жүйедегі қиыншылықты өзі
шешуге мүмкіндігі болғаны жөн.
Сонымен Т. Парсонсша, қоғам өзін өзі реттей, өзін өзі толықтыра
алатын төрт функцияға ие: бейімделу, мақсатқа жете білу, біріге алу және
құрылымды тұрақты толықтыру. Бұл әлеуметтік жүйенің функциялары әр түрлі
жүйешіктермен қамтамасыз етіледі. Мысалы бейімделу функциясы экономикалық
жүйешік арқылы, мақсатқа жете білу - саяси жүйешік, біріге алу функциясы -
салт-дәстүр және құқықтық институттар, құрылымды тұрақты толықтыру
функциясы - отбасы және білім институттарын қоса сенім, мораль,
әлеуметтену органдары жүйешіктері арқылы жүзеге асады.
Қоғамның әр түрлі жүйешіктерінің (әлеуметтік таптар мен жіктер) өзара
келісім әрекетін білдіретін функционалдық теорияға қарама-қарсы келетін
шиеленісті парадигмаға тоқтай кеткен жөн. Бұл теория бойынша, қоғамның
дамуы әр түрлі әлеуметтік жіктің күресінің негізінде болады. Мысалы,
немістің әлеуметтанушысы Рольф Дарендорфтың (1929ж.) пікірінше, шиеленіс
барлық дерлік бірігудің теріс жағы, сондықтан ол сөзсіз болады. Ал немістің
екінші әлеуметтанушысы Г.Зиммель (1858-1918) негіздеген шиеленіс теориясы
бойынша, қақтығыстар әлеуметтік үдерістерді талдаудың өзекті мәселесі
ретінде адам қоғамының табиғатына тән құбылыс. Бұл теорияны кейінгі
қолдаушылар қоғамның құлдырауын болдырмайтын және оның дамуын
ынталандыратын әлеуметтік қақтығыстардың объективтік маңызына ерекше мән
береді.
Қазіргі әлеуметтану ғылымының жаңа бағыттарының бір – символдық
интеракциялық (ағыл. іnteraction - өзара әрекет) ағым. Бұл ағымның
негізін америкалық ғалым Дж.Мид (1863-1931) салды. Символдық интеракциялық
бағыт өзінің әлеуметтік мінез-құлықты зерттеу әдістерінде адам болмысының
сыртқы және ішкі көріністерін бірдей есепке алады. Бұл бағыттың
жақтаушылары тілдік символға үлкен мән береді.
Символдық интеракциялық бағытқа сәйкес адамдар арасындағы өзара
әрекеттестік тұрақты құбылыс, соның негізінде адамдар бірін бірі бақылайды,
бір-бірінің ниетін түсінеді және соған бейімделеді не қарсы тұрады. Осы
арқылы адамдар өздерінің мінез-құлқын қалыптастырады, әлеуметтік шындықтың
өзгеруіне ықпал етеді. Сондықтан да символ әлеуметтік өзара іс-әрекетте
айқындаушы рөл атқарады.
Әлеуметтану ғылымында әлеуметтік айырбас теориясы да өз алдына бір
бағыт болып отыр. Бұл теорияның өкілдері әлеуметтік мәні бардың барлығын
айырбасқа жатқызып, оны қоғамдық қатынастардың іргелі негізі ретінде
қарастырады. Мысалы, еңбек материалдық сыйлыққа айырбасталады. Көрсетілген
қызмет те атаусыз қалмайды. Оған тиісті қызметпен жауап беріледі. Олай
болмаса көрсетілген қызмет тыйылады.
Әлеуметтік айырбастың негізінде әлеуметтік өзара әрекет тұжырымдамасы
жатады. Сол себепті әлеуметтік айырбас түсінігі ерікті әлеуметтік іс-
әрекетті білдіргенмен ол әлеуметтік қайтарымды қажет етеді. Онсыз
әлеуметтік өзара әрекет жоқ.
Әлеуметтік айырбасты экономикалық айырбастан айырыла білген жөн,
өйткені соңғы айырбаста екі жақты белгілі келісім болады. Әлеуметтік
айырбаста ондай келісім болмайды, себебі бұл өзара қатынастың әлеуметтік
мәнін жояды. Сондықтан әлеуметтік айырбас сенімге негізделеді.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі америкалық әлеуметтанудың
теориялық және әдістемелік бағыттарының бірі этноәдістеме болып отыр. Мұның
негізін 1967 жылы шыққан Этноәдістемелік зерттеулер атты еңбектің авторы,
америкалық әлеуметтанушы Гарольд Гарфинкель салды. Этноәдістемелік бағыттың
қолдаушылары бұл бағыттың мақсатын күнделікті қарапайым әдістермен
(сезіммен, түйсікпен, қарапайым санамен, дұрыс мағынамен,тілдік қатынаспен,
субъективтік түсініктермен және т.б.) қоршаған ортаны түсіндіреді және
адамның өзіндік санасын қалыптасуына көмектеседі.
Этноәдістемелік теория та адамдарды әлеуметтік өмірдің белсенді
жасаушысы деп таниды. Олар өз шындығын өздері жасайды және оны өзі қалай
түсінсе, солай қабылдайды. Осы тұрғыда этноәдістеменің негізгі талабы –
зерттеуші мен зерттеу объектісінің арасында үзілістің болмауы.
Әлеуметтанушы объектінің қыр-сырын терең зерттеуі қажет. Ол үшін
объектімен тығыз байланыс орнатып, біте қайнасуы керек. Сонда ғана басқа
әдіс-тәсілдерге қарағанда зерттеуге мол ақпарат ала алады.
Өткен ғасырдың 90-жылдары ғылыми айналымға енген жалпы әлеуметтанулық
теориялардың бірі - постмодернистік тұжырымдама. Мұның авторы ағылшын
әлеуметтанушы Э.Гидденс. Тұжырымдаманың мәні әр түрлі қоғам мен мәдениеттің
даму векторының сан салалығын мойындау. Әсіресе, қандай аймақта және
қайдай деңгейде болмасын мәдени факторлардың ерекше рөл атқаратынын, оның
қоғамдық прогрестің әлеуметтік өлшемдері екенін баса көрсету.
Постмодернистік тұжырымдаманың мазмұны ғылыми-техникалық және
ақпараттық қарқынды дамудың әсерінен әлеуметтік қатынастар мен үдерістерде
жүріп жатқан өзгерістер. Тұжырымдаманың мазмұны, әсіресе оның жобаларының
өмірде жүзеге асуының мүмкіндіктері туралы дискуссия қазір де жалғасып
келеді. Оның себептері жоқ емес. Біріншіден, тұжырымдаманың өзі жаңа және
аморфты. Екіншіден, онда адам қоғамының болашағы талданып және әр түрлі
елдерге қатысты бүкіл мәселелер кешені қамтылғаннан кейін кейде шекаралар
мен теорияның өзіндік сипаты сақталмай жатады. Үшіншіден, ХХ ғасырдың
аяғында әлемдегі жағдайдың жылдам және серпінді өзгеруі постмодернистік
тұжырымдаманың өзінің мазмұны мен бағытына әсер етіп отыр.
Қысқаша әңгіме еткенде соңғы ғасырдағы әлеуметтану ғылымындағы кейбір
елеулі теориялық тұжырымдамалар мен бағыттар осылар. Бұлардан хабардар болу
студенттердің пән бойынша ой-өрістерін кеңейте, молайта түседі.
Бақылау сұрақтары
1. Конфуцийдің мемлекет туралы ойы.
2. Конфуцийдің қоғамға ұсынған принципі.
3. Платон қоғам басшысы жөнінде.
4. Платонша қоғамды билеудің негізгі құралы.
5. Аристотельше мемлекеттің негізгі мақсаты.
6. Аристотель дұрыс мемлекет туралы.
7. Сен-Симонның әлеуметтанудың қалыптасуындағы рөлі.
8. Қоғамды әлеуметтік жүйе ретінде алғаш зерттеген әлеуметтанушы.
9. Г.Спенсердің әлеуметтанулық тұжырымдары.
10. Г.Спенсердің қоғамды организм ретіңде тануы.
11. Г. Спенсердің эволюция теориясы.
12. К. Маркстің негізгі әлеуметтанулық ілімі.
13. Э. Дюркгейм қоғамның тұтастығының негізі туралы.
14. Э. Дюркгеймнің әлеуметтік теориясының өзегі.
15. М.Вебердің әлеуметтік іс-әрекет теориясы.
16. М.Вебердің әлеуметтанулық "түсіну, ұғыну теориясы".
17. ХХ ғасырдағы кейбір теориялық тұжырымдамалар мен бағыттар.
ІІІ ДӘРІС. XIX ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ОЙЛАР
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында жүз жылдан астам уақытқа созылған
патшалық Ресейдің Қазақстанды отарлау саясатының бірінші мақсаты – қазақ
жерін өз территориясына қосып алу үдерісі аяқталғаны белгілі. Алайда, қазақ
елінің әуелі батыс жағының өз еркімен қосылуын қазақ қоғамы түгелдей
қабылдай қойған жоқ. Яғни қазақ өлкесі тұтас бұл қадамға өз еркімен
бармады. Сондықтан патшалық Ресей қазақ даласының қалған аймағының
көнгенін сөзбен, көнбегенін күшпен өзіне қосып алды. Сөйтіп бұл үдеріс кең
көлемдегі отарлық саясатқа айналды. Және бұл өзінің озбырлығы жөнінен басқа
бірде-бір елдің отарлау жүйесіне ұқсай қоймады. Мұны орыстың алдыңғы
қатарлы өкілдерінің өзі ашық айта алды. Шоқан Уәлихановтың досы
Н.М.Ядринцев Орыс Шығысындағы бұратаналардың оқу-ағарту ісі деген
мақаласында патшалық Ресей бұратана халыққа білім беруде тер төге
қоймағанын, қазақтарға білім беру әрекеттерінің орыстандыру мақсатында
жасалғанын ашық жазып, ал Англия колонияларында бұратана халықты қанап
ұстаса да, мектептер мен университеттер ашты, оларды еуропалық өркениетпен
таныстыру үшін мектеп пен басылымдарға көп ақша шығынданғанын айтқан еді
[1, 283].
Расында да, Ресей әкімшілігінің негізгі мақсаты қазақтың құнарлы
жеріне ие болумен шектелмей, оны тілінен айырып, өмірінен ислам дінін
ығыстыру болды. Оның үстіне қазақтар отырған аймақтарды бөліп жіберіп,
халықтың бірлігін, мемлекеттік тұтастығын жоюға ұмтылды. Бұл мәселеге
кезінде Мұстафа Шоқай да арнайы тоқтап, патшалық Ресейдің отарлау
саясатының ешбір елге ұсамайтынын әрі ерекше озбырлығын атап көрсеткенді.
Патша өкіметінің реакцияшыл отаршыл саясатына арнайы тоқталмай-ақ,
біздер қашаннан көрші келе жатқан екі елдің өмірінде сол кезде жаңа мәдени
қарым-қатынастың да пайда болғанын мойындауымыз қажет. Мұның арысы
Батыстың, берісі Ресейдің озық мәдениеті мен ғылымынан кенже келе жатқан
қазақ қоғамына игі ықпалының болғанына көз жұмуға болмайды. Бұл қазақ
даласында кең көлемде ағартушылық сипат алған жаңа философиялық, әлеуметтік-
саяси ой-пікірлердің қалыптасуына бастау болды. Осындай заманда қазақтың
ұлттық мәдениетінің тарихында жаңа жол ашушы қоғамдық-саяси қайраткерлер
мен ойшылдар Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев халықты
білімге, мәдениетке шақырды, осындай озат идеяларды Әлихан Бөкейхан
бастаған Алаш қозғалысының жетекшілері отаршылдықпен күреспен, тәуелсіздік
ұғымдарымен байытты.
Әлемдік әлеуметтану ғылымы да сонау ежелгі грек, қытай, үнді
ойшылдарының әлеуметтік көзқарастарынан бастау алғанын ескерсек, ХІХ
ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ даласының
ойшылдарының да пікір-тұжырымдары отандық әлеуметтануға теориялық та
тәжірибелік негіз болды.
Сабақтың мақсаты: ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
басындағы Қазақстандағы әлеуметтік ойлар тарихымен таныстыру. Ол үшін Шоқан
Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин және Абай Құнанбаевтардың әлеуметтанулық
көзқарастарынан хабардар ету. Ә.Бөкейхан мен А.Байтұрсынұлының
әлеуметтанулық көзқарастарындағы өзіндік ерекшеліктерді көрсету.
Алғашқы әңгіме етер мәселеміз Шоқан Уәлихановтың әлеуметтік
көзқарастары. Тақырыпты ашу үшін мынандай үш мәселені қарастыруымыз қажет.
Шоқан Уәлихановтың әлеуметтік көзқарастары
1. Қазақ қоғамының әлеуметтік проблемалары туралы.
2. Халықтық реформа – қоғамдық дамудың негізі.
3. Халық шығармашылығы халықтың әлеуметтік айнасы ретінде.
4. Дін туралы ой-пікірлер.
1. Қазақ халқының тұңғыш ағартушысы, ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов -
қоғам дамуының прогресті жолын қолдаушы, демократиялық бағытты ұстанушы
ғана емес, өз халқының артта қалғандығы туралы күрделі әлеуметтік ой-
толғаныстардың иесі. Ол Ресеймен экономикалық және мәдени байланысты
нығайта түсу қазақ халқының дамуы үшін қажет деп санады, сондықтан ұлттық
шектелушілік пен тұйықтықтың халық мүддесіне жұмыс істемейтінін жақсы
түсінді. Сол себепті қазақ халқының алдыңғы қатарлы дамыған елдермен жан-
жақты байланыста болғанын қалады. Соның ішінде сан жылдар көрші ел –
Ресейдің Қазақстан үшін ерекше маңызы барын ескерді. Алайда ол өз халқының
ұлттық дербестігін сақтауын еш ойдан шығарған емес. Әйтпесе ол Халықтың
қалыпты түрде өсуі үшін ол халық дамудың қандай дәрежесінде тұрса да,
өздігімен дамуы, өзін өзі қорғауы, өзін өзі билеуі қажет деп жазбас еді.
Шоқан Уәлиханов шығармаларының ішінде оның Сот реформасы жайында
жазба атты еңбегі ерекше қызығушылық туғызады. Бұл, біріншіден, сол
кездегі қазақтың саяси-құқықтық, әлеуметтік-экономикалық ойының теориялық
және практикалық жағынан асқар шыңы. Екіншіден, бұл - қазақтың ұлттық мұң-
мүддесін ойлаудың шынайы көрінісі. Үшіншіден, автордың жасынан орысша оқып,
орыс ортасында өсіп, орысша тәрбиеленіп, еуропа мәдениетін ұстанғанымен
өзінің қазақ халқының адал перзенті екенін жарқын дәлелдеген шығарма.
Еңбекте патша үкіметінің христиан дініндегі әрі отырықшы орыс
тұрғындарына дайындалған сот реформасы жобасының көшпенді, тегі, діні бөлек
халыққа түгелдей қолданылса, оның пайдасынан гөрі зияны мол болатынын атап
көрсетіледі. Сондай-ақ қабылдағалы отырған реформа халықтың материалдық
мұқтажына шақталуы, әрі сол қоғамның ұлттық мінез-құлқына сай келуі
қажеттігі қатаң ескертіледі.
Шоқанның пайымдауынша, адамның тұрмыс қажетін өтейтін реформа ғана
пайдалы да, ал бұл мақсатқа қандай да болса кедергі келтіретіні зиянды
болып табылады. Сондай-ақ қандай бір болмасын реформаға қоғамдық қажеттілік
болғанда ғана оның жүзеге асатынын атап көрсетіледі. Қоғамдық қажеттілік
деген ұғымға әлеуметтік факторлар - адамдардың ақыл-қабілеті, өнегелілігі,
саяси сана сезімінің жоғарылығы сиғызылды.
Ш. Уәлиханов реформаны іске асыру барысында қоғамдық-тарихи
үдерістердің, халықтың тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпын, ерекшеліктерін
ескеруді қажет деп санайды. Ол қазақтың еуропалық реформаны қабылдайтын
қабілетін арттыру үшін қарапайым халыққа алдын ала білім беру арқылы ой
қабілеттілігі мен жүйке жүйесін жетілдіру керектігін жақсы түсінді.
2. Қоғамдық-саяси жаңарудың қозғаушы тетігі, оның материалдық
қажеттерін қамтамасыз ету экономикалық және әлеуметтік факторларға
байланысты екені белгілі. Шоқан Уәлиханов қоғамда халық реформасындай
соншалықты маңызды мәселе жоқ екенін айта келіп былай деді: Біздің қазіргі
уақытымызда халыққа етене жақыны әрі ең маңыздысы болып, оның ең толғақты
қажеттіліктеріне тікелей қатысты реформа экономикалық және әлеуметтік
реформалар есептеледі, ал саяси реформалар экономикалық реформаларды
жүргізу құралы ретінде орын алады, өйткені әрбір адам жекеше түрде және
бүкіл адамзат ұжым болып өз дамуында бір ғана соңғы мақсатқа - өзінің
материалдық тұрмысын жақсартуға талпынады, осы тұрғыдан прогресс
(ілгерілеушілік) аталатын нәрсе анықталады. Бұл жерде ерекше бөліп айтар
мәселе - Шоқан прогресс деген ұғымның мазмұнын адамдардың материалдық әл-
ауқатын жақсартуға қатысты қарап, оны халықтың бостандығы және ағарту
ісімен байланыстырады.
Ұлы демократ Шоқан Уәлиханов өз кезіндегі патрирхалдық-феодалдық қазақ
қоғамының әлеуметтік құрылымына көз жібере алды. Ол ерекше мәртебе,
құқықтарға ие сұлтандар, билер, байлар мен қожалар және қыр пролетарлары
- кедейлерден тұратынын көре білді. Өзінің 1862 жылғы 6 желтоқсанда
А.Н.Майковқа жазған хатында: Жергілікті сұлтандармен және қарадан шыққан
байлармен де келісе алмай жүрмін, өйткені олар өздерінің бұрынғы құлдарын
жаман ұстайды, бұл құлдар азат етілгенмен де қайда барарын білмей, сол
бұрынғы қожаларының қолында жүр. Мен оларға еңбекақы төлеңдер және адам
сияқты қылып ұстаңдар деп сұлтандар мен байларға талай рет айттым,
өйтпесеңдер болмайды деп заңмен де қорқыттым. Олармен ат құйрығын кесістім,
бірақ оның есесіне, мен қырғыз даласындағы пролетариатпен жақсы доспын және
олармен оп-оңай үйлесе кетем деп жазуы тегіннен-тегін емес еді.
Ш.Уәлихановтың өз халқының қадір-қасиеті мен кемшіліктерін терең
білуі халқының келешегіне шексіз сеніммен астасып жатты. Ол халқымыздың,
орыс қоғамы ойлағандай, соншалықты жабайы және тұрпайы еместігін, ақындық
қасиеттен де құр емес, оның бай, тамаша әдебиеті бар екенін атап
көрсетеді. Халқының сауатсыздығын күйіне қабылдаған ол оның қабілетті,
өркениетті қабылдай алатын ел екенін де дәлелдеді. Оның адамдар
адамгершілік қасиеттерін дамыту үшін қоғамда еркін болуы шарт деген ойы
бүгін де аса маңызды. Ал еркіндікті дұрыс пайдалана білу үшін халықтың
сауаты жоғары болуы тиіс деп тұжырымдады.
Ресей империясының құрамына еніп отырған барлық бұратана тайпалардың
ішінде Шоқан өз халқының санының көптігінен, байлығы жөнінен бірінші орын
алатынын және оны ең бейбітшілікті сүйгіш халықтардың бірі дей отырып,
алдағы өркендеу бір тұтас территорияны алып жатқан қазақтардың үлесіне
тиесілі деген оптимистік пікір танытады. Оның сондай-ақ әлеуметтанулық
көзқарасының ең бір бағалысы — тарихты алып барушы күш — халық екенін дұрыс
тануы болды. Ол оннан гөрі жүз дұрысырақ та, пайдалырақ та деп жазды.
Ш. Уәлиханов - халықтың болашағы үшін күрескен, оның жаңаруын оқу-
білім беру, ағарту ісінен іздеді. Негізгі мақсат — халыққа қызмет ету, оны
патша шенеуніктері мен жергілікті байлардың зорлық-зомбылығынан қорғау,
қолынан келгенше оның рухани және мәдени өркендеуіне ықпал жасау деп білді.
Ол қазақ жеріне өктемдік пен заңсыздық әкелген патшалық отаршыл үкіметті
батыл сынады, билеп-төстеушілердің орынсыз баюына жол ашатын нәрсе -
олардың қолындағы шексіз билік деп ұқты. Ол шексіз билікті халықтың еркімен
шектеуді дұрыс деп санады.
3. Шоқан Уәлихановтың әдебиет саласында қалдырған мұралары, әсіресе оны
қоғамдық, әлеуметтік өмірімен тығыз байланыста қарағандығы, поэзияның
халықтың рухани серігі болып келе жатқандығы туралы ойлары аса маңызды. Бұл
бағытта оның қазақ поэзиясының халықтық сипаттары жайлы пікірі де
қызғылықты. Ол: бұл халықтың ертеден өзіне тән тұрмысында есте қалдырмаған
бірде-бір маңызды оқиғасы, бірде-бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Антикалық және Ортағасыр дәуіріндегі әлеуметтік ойлар.
2. Жаңа заман мен Ағартушылар дәуіріндегі әлеуметтік тұжырымдамалар.
3. Әлеуметтану ғылымының классикалық
кезеңі.
4. Қазіргі әлеуметтану ғылымы дамуының негізгі бағыттары.
1. Сабақтың мақсаты: Әлемдік әлеуметтанудың даму тарихымен жүйелі
таныстыру. Бұл мынандай міндеттерді алға тартады: әлеуметтанудың
қалыптасуының әлеуметтік-экономикалық және теориялық алғышарттарын, оның
дамуындағы классикалық кезеңнің ерекшеліктерін, қазіргі әлеуметтанудың
дамуындағы негізгі бағыттар және теорияларды білу.
Қандай ғылым болса да қоғамдық қажеттіліктен туатыны белгілі.
Әлеуметтанудың да пайда болуының, дамуының, қалыптасуының өзіндік тарихи
кезеңдері, әлеуметтік-экономикалық, ғылыми алғышарттары болды. Осыларды
ескере отырып, қазіргі күні әлеуметтану ғылымының тарихын негізінен үш
кезеңге бөледі.
Бірінші кезеңге, яғни Антикалық дәуірде өмір сүрген Конфуций, Платон
мен Аристотельдің қоғамның құрылымы, оның сипаты, функциялары және т.б.
туралы әлеуметтік ойларын жатқызуға болады.
Екінші кезеңге, яғни Ортағасырдан Жаңа заман мен Ағартушылар дәуіріне
ұласатын кезеңге қоғамға қатысты үлкен ой тұжырымдар жасаған А.Сен Симон,
Т.Гоббс, Ж.Ж.Руссо сияқты ғалымдар да қосылады.
Ескерте кететін бір мәселе алғашқы екі кезеңді әлеуметтанудан бұрынғы
тарих деушілер жоқ емес. Шынында да, бұл кезеңде негізінен әлеуметтік
ойлар, тұжырымдар ғана болды.
Әлеуметтанудың ғылым ретінде танылуы үшінші кезеңмен, ХІХ ғасырдың
бірінші жартысымен, яғни әлеуметтану терминінің пайда болуымен
байланысты. Жаңа теориялық тұжырымдамалармен байыған бұл кезеңді
әлеуметтану ғылымының классикалық даму кезеңі деп те атайды. ХХ ғасырда
әлеуметтану ғылымы жаңа идеялар және бағыттармен толықты.
Енді осы кезеңдерге қысқаша тоқтала кетіп, әлеуметтану ғылымының алғы
шарттарының қалай жасалғанына зер салайық. Алғашқы қауымдық құрылыста
қоғамдық құбылыстар мен үдерістерді түсіндіру көбіне мифтік сипатта болды
да, әлеуметтік қатынастарды философиялық тәсілдермен талдаудың алғашқы
элементтері Ежелгі Қытай, Грек және т.б. ертедегі мемлекеттерде басталды.
Сөйтіп ғылымдар атасы философияның тарихында әлеуметтанудың бастауын
танытатын толып жатқан әлеуметтік ойлар дүниеге келді.
Біздің жыл санауымыздан бұрынғы заманда өмір сүрген ұлы ойшылдар
Конфуций (552 – 479), Платон (427 – 347) және Аристотельдің (384 – 322),
әлеуметтік философия туралы еңбектері теориялық әлеуметтанудың тууына алғы
шарттар дайындады. Мысалы, Қытайдағы алғашқы әлеуметтік утопиялық жобаның
авторы Конфуций мемлекет ізгілікті, үлкен жақсы отбасы іспеттес құрылуы
керек, ал басқарушы әкей сияқты азаматтар жөнінде қамқорлық жасауы, сол
сияқты азаматтар да оны құрметтеп, туысқанындай бірін бірі жақсы көруі
қажет деп атап көрсетті. Ол қоғамда әлеуметтік үйлесімділік принципін
ұсынды, мемлекетті тірі организм санады. Мұның барлығы сол кездегі
Қытайдағы әлеуметтік-саяси жағдаймен байланысты болған еді. Себебі Қытай
аймағында тұратын бірнеше тәуелсіз монархиялар бір-бірлерімен тұрақты
жауласуда болатын. Қоғамның жоғары топтары билік үшін күресті, билеушіге
ықпал етуге ұмтылды. Конфуций идеясы ізгілікке шақырды.
Әлеуметтік теориялар гректің ұлы ойшылы Платонның Мемлекет, Заңдар
және Саясатшы деген еңбектерінде орын тапты. Платон Қоғам басшысынан
бастап бұзылады деп зиялылардан адамгершілік тазалықты талап етті. Ол
Қоғамды билеудің негізгі құралы билік жасау емес, бедел деді. Бұл екі
ұғымның мәнін аша кеткен артық емес. Билік – адамның, топтың, әр түрлі
таптардың іс-әрекеттеріне шешуші әсер ететін, идеология ықпалының негізінде
және ұйымдастырушы құқықтар арқылы жүзеге асатын үстемдік етуін білдірсе,
бедел – белгілі бір адамның, топтың, қоғамдық ұйымның, әлеуметтік
институттың жалпы жұрт қабылдаған, мойындаған қабілеті мен еңбегін
танытады.
Платонның ойынша, қоғамның тууының негізгі себебі адамдар бірігіп
ғана өз қажеттіліктерін өтей алады. Ол тұңғыш рет қоғамның құрылымын
талдауға ұмтылып, оның үш әлеуметтік жіктен тұратындығын атап көрсетті.
Біріншісі - мемлекетті басқарушылардан тұратын философтар, екіншісі –
мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жауынгерлер не күзетшілер,
үшіншісі – мемлекеттің өмірін қамтамасыз ететін егіншілер мен қолөнершілер.
Осы бірігудің арқасында қоғам, мемлекет пайда болады.
Аристотель өзінің әлеуметтік көзқарастарын осы тақырыпқа арналған
алғашқы туындысы - Саясат атты трактатында жариялады. Және бір айта
кететін мәселе – бұл шығарманы жазар алдында ұлы ойшыл және оның
шәкірттері 158 грек полистің (сол кездегі мемлекет типтес қалалар)
құрылымын зерттеді. Ол мемлекетті - қауымның дамыған түрі, ал қауымды —
отбасының дамыған түрі санады. Оның пікірінше, адамдар мемлекетке белгілі
бір игілікке жету үшін бірігеді, сондықтан мемлекеттің негізгі мақсаты
қоғамда көптің бәріне ортақ игіліктер мен әлеуметтік әділеттікке жету болып
табылады. Аристотель мемлекеттің дұрыс түріне әкімдер халық, ел пайдасын
ойлаған, билік қоғамға қызмет істеген мемлекеттерді жатқызды. Ол қоғамдық
игілікті көздеген мемлекетті дұрыс мемлекет деп санады.
Орта ғасырда Аристотельдің еңбектері еуропа тілдеріне аударылып, өте
маңызды оқиға болып саналып, бірсыпыра ойшылдар бұрынғы схолостикалық және
құдайшылдық идеядан бас тартқанымен барлық ғылыми ойлар дінмен тығыз
байланыста, өзара әрекеттістікте дамыды. Сондықтан әлеуметтік өмір діни
догмалармен түсіндірілді. Дегенмен кейбір ойшылдар өз кезіндегі қоғамның
құрылуын, әлеуметтік құбылыстар мен үдерістерді түсіндіруде қалыптасқан
діни таным ауқымынан шыға алды. Мысалы, италияның монахы, теолог Фома
Аквинский (1225-1274) бүгінгі күнге дейін католик шіркеулері мойындайтын
барлық білімдер иерархиялық ұйымдасқан жүйені құрайды, оның ең жоғарысы әрі
құдайдың ақыл-есіне ең жақыны теологиялық ілім дей отырып, әлеуметтік
теңсіздік пен қоғамның әлеуметтік құрылымының күрделенуін қол өнер кәсібі
өндірісінің және сауда, алыс-берістің дамуымен түсіндірді.
Араб философы Ибн-Халдун (1332-1406) өзінің теориялық зерттеулерінде
өндірістің, сауданың дамуымен, қалалардың өсуімен қоғамның әлеуметтік
құрылымы өзгеретінін атап көрсетті.
2. Жаңа заман мен Ағартушылар дәуірінің әлеуметтік ойлардың даму
тарихында орны бөлек болды. Феодализмнің ыдырауы және жаңа буржуазиялық
қарым-қатынастың дамуы адамзат өркениеті өрісінің бет бұрыс кезеңін
бастады. Әлеуметтану ғылымының алғышарттары ретінде бұл кезең әлеуметтік
тұжырымдардың жаңа деңгейге көтерілуімен сипатталады. 1651 жылы жарық
көрген өзінің Левиафан... атты кітабында белгілі ағылшын философы Томас
Гоббс (1588-1679) қоғамдық келісім тұжырымдамасын баяндады. Бұған
байланысты мемлекет құдайдың құдіреті емес, адамдардың (қоғамның)
туындысы. Қоғам бейбітшілік пен тәртіпте өмір сүруді қамтамасыз ету
мақсатындағы адамдардың өзара келісімінің нәтижесінде пайда болған.
Сонымен қоғам мен мемлекет ұғымдарының ара жігін ашуға алғашқы қадам
жасалды.
Тамаша ойшыл, либерализмнің негізін салушы Джон Локк (1632-1704)
қоғамдық келісім туралы тұжырымдаманы ары қарай дамыта отырып, тұлға, қоғам
және мемлекет сияқты ұғымдарды алғаш рет жеке-жеке қарастырды. Ол
әлеуметтік-саяси үдерістерді адамзат қоғамының дамуы ретінде қарап,
мемлекеттің рөлі азаматтардың өмірге, еркіндікке және жеке меншікке құқығын
қорғауда жатыр деп түсіндірді.
Француздың атақты ғалымы Шарль Луи Монтескьенің де қоғам туралы
ойларының жаңа ғылымның, яғни әлеуметтану ғылымының қалыптасуындағы рөлі
ерекше. Оның Заңдар рухы туралы (1748) басты еңбегі шын мәнісіндегі
әлеуметтанулық еңбек болды. Сол себепті замандастары Монтескьені
әлеуметтану ғылымы жоқ кездегі әлеуметтанушы деп атаған. Ол тарихты үдеріс
ретінде танып, қоғамдық құбылыстардың заңдылығын айқындағысы келді.
Монтескье қоғам заңдары оған сырттан келмейді, оны ешкім де алып келмейді,
олар оның өзінің ішінде болып жататын жеке әлеуметтік құбылыстар деп
ұғынды. Әлеуметтанулық көзқарас тұрғысынан Монтескье ұсынған биліктің
бөліну принципі туралы идеялар аса маңызды болды. Бұл мемлекеттік
деңгейдегі демократияның бастауы болатын.
Әлеуметтанулық ой-пікір ары қарай Ф.Бэкон, Жан-Жак Руссо, А.Гельвеций,
Э. Кант, Сен-Симон және т.б. еңбектерінде дами түсті. Мысалы, француз
жазушысы, философы Жан-Жак Руссо (1712-1778) пікірінше, қоғамды құратын
адамдар, сондықтан заңдар солардың жалпы еркін танытуы қажет. Ал осы
еріктің күштілігін тексеру және қоғам өмір сүріп отырған заңдардың соған
сәйкестігін байқау үшін референдумдар өткізу керек. Бұған бірден-бір
қолайлы жағдай, келісімге келуге оңай халқы көп емес ежелгі қалалар-
мемлекеттер сияқты әлеуметтік құрылым болып табылады деді.
Француз ойшылы Сен-Симон (1760-1825) әлеуметтанудың өз алдына ғылым
ретінде қалыптасуының бастауында тұрды. Оның идеялары О.Конттың,
Э.Дюркгеймнің және К.Маркстің еңбектеріне әсер етті. Ол ғалымдар арасында
бірінші болып, позитивизмді (қоғамдағы дерексіз ой қорытулардан арылып,
қоғамды зерттеуде нақтылы бақылау, эксперимент сияқты әдістерге сүйену
қажеттігін қолдаған бағыт) қоғамды зерттеу мен ол бағынатын заңдарды
анықтаудың әдісі ретінде пайдалануға болады деп есептеді. Бұл - қоғамдағы
дерексіз ой қорытуларға қарсы, ғылымды діни қабықтан арылту мақсатында,
қоғамды зерттеуде нақтылы бақылау, эксперимент сияқты әдістерді басшылыққа
алуды мұрат еткен бағыт. Бұған тән ең басты белгі табиғилық болып табылады.
Сен-Симон өзінің Адам туралы ғылыми очеркінде (1813) жаңа пәннің –
адам туралы позитивті ғылымның ауқымын айқындады. Ол бұл ғылымды алдымен
физиология, кейін жалпы саясат, саяси ғылым, әлеуметтік ғылым, позитивтік
философия дей отырып, қоғам өз дамуында құлдық, феодализм және
индустриализм сияқты үш сатыдан өтеді деп есептеді. Сондай-ақ ол меншік пен
билік оған әсер ете алатын, оның шынайы қажеттілігін сезінетін адамдарға,
яғни ғалымдар мен өнеркәсіпкерлерге тиесілі болғанын дұрыс санады. Оның
пікірінше, егер билік бюрократтарға, заңгерлер мен діндарларға тисе, онда
олар қоғамға ешқандай пайда келтірмей, оның берекесін қашырады. Бұдан
өнеркәсіп өндірісі мен қоғамның әлеуметтік құрылымының байланысы бар деген
ой туындайды.
Француздың утопиялық социалисі ...қоғам дегеніміз ең алдымен, барлық
бөлшектері тұтас нәрсенің қозғалуына барынша жәрдемдесетін керемет қуатты
машина. Адамдардың бірігуі үлкен бір организмді құрайды, оның мықтылығы
немесе әлсіздігі органдардың тапсырылған қызметін қаншалықты мінсіз
орындауына байланысты деді. Ол қоғамды жаңартуға болатыны және оның
негізіне мынандай принциптерді жатқызды: әрбір қоғам мүшесіне еңбектің
міндеттілігі, өндіріс пен ауыл шаруашылығын бір орталықтан жоспарлау,
қоғамды ассиоциацияға айналдыру және адамдарды қабілетіне қарай
көтермелеу.
Сонымен қоғам мен ғылымның өзара байланыста, қарым-қатынаста дамуы,
әлеуметтік философияның баи түсуі, оның қоғамды нақты зерттеуге бет бұруы
әлеуметтану ғылымының классикалық кезеңін дайындады, сөйтіп ғылымдар атасы
философия қойнауында жетілген әлеуметтік ғылым өз алдына пәні, зерттеу
әдістері, категориялары мен заңдары бар ғылымға айналды.
3. Әлеуметтану ғылымының классикалық кезеңін адамзат тарихында
өркениеттің бастауы саналған Антикалық және Ортағасыр, Жаңа заман мен
Ағартушылар дәуірлеріндегі әлеуметтік ой-тұжырымдар дайындады. Осы кезеңде
әлеуметтану ғылыми пән ретінде әлеуметтік философия қойнауында жетіліп,
өзінің бөлек зерттеу объектісі мен пәні, әдістері бар өз алдына дербес
ғылым ретінде бөлініп шықты. Бірақ әуелгі кезде әлеуметтану қоғамның барлық
қырын қарастыратын ғылым ретінде саналып, ХІХ ғасырдың аяғында ғана ол
қоғам дамуының әлеуметтік аспектілерін зерттейтін ғылымға айналды.
Әлеуметтанудың классикалық кезеңінің ірі өкілі, әлеуметтану
ғылымының негізін салған атақты француз философы Огюст Конт, Карл Маркс,
Герберт Спенсер, Г.Зиммель, Э.Дюркгейм, Макс Вебер шығармаларымен
байланысты. Осы кезден бастап әлеуметтанудың пәні айқындалып, ол қоғам
дамуының әлеуметтік аспектілерін зерттейтін ғылымға айналды.
Огюст Конт өзінің ұстазы Сен-Симонмен бірге Қоғамды қайта құру
үшін қажетті ғылыми жұмыстар жоспарын дайындай отырып, объективті
бақылаулар мен жаратылыстану ғылымының, оның ішінде физиканың әдістеріне
негізделген қоғам туралы жаңа ғылым жасауды мақсат етті. Конт ол ғылым да
позитивті фактыларға негізделіп, механика заңдарын қоғамды зерттеуде
пайдалануға болады деп есептеді. Ол жаңа ғылымды алдымен әлеуметтік физика
деп атады. Кейін 1839 жылы 6 томдық "Позитивтік философия курсы" атты
кітабында әлеуметтанудың принциптерін атап көрсетіп, еңбектің ескертпесінде
Конт әлеуметтік құбылыстарды зерделеуге қатысты жаңа терминді пайдалануға
тәуекел ететіні туралы жазды. Ол термин Социология (әлеуметтану) деген
атқа ие болады. Осы терминнің мазмұны арқылы қоғам мен индивидтердің өзара
іс әрекеті өз алдына зерттеу саласы ретінде танылды.
О. Конттың пікірінше, жалпы адамзат танымы өзінің дамуында міндетті
түрде үш сатыдан өтеді: теологиялық, метафизикалық (ойлау әдісі,
құбылыстарды өзгермейді, бірі-бірімен байланысы жоқ деп есептейді) және
позитивистік (оң, жағымды) кезеңдер. Ол қоғамның ілгері дамуының негізінде
адамзаттың ақыл-ойының дамуы жатыр, осыны адамзаттың дамуының басты
принципі деумен қатар позитивизмді адамзат санасы дамуының ең жоғарғы
сатысы және талдаудың белсенді ғылыми әдісі ретінде сипаттады.
Огюст Конт алғашқылардың бірі болып, қоғамды жүйе ретінде қарастырып,
оның алғашқы бейнесі ретінде Конт биологиялық организмді ұсынады. Ол
жүйенің тұтас, бөлінбейтін сипатын және оның бөліктерінің өзара
бағыныштылығын, бір-бірімен тұрақты байланыста, қарым-қатынаста болып,
үздіксіз оң және кері ықпал етіп отыратынын атап көрсетті.
О.Конт әлеуметтануды жай ғылымдардың қатарына жатқызбады, оны барлық
ғылымдардың шыңы, қоғамды әлеуметтік ұйымдастыру мен өзгертудің аса қуатты
құралы деп есептеді. Ол әлеуметтануды шартты түрде әлеуметтік статика және
динамика деп екіге бөлді. Біріншісінің объектісі "тыныштық қалпындағы",
екіншісінікі "қозғалыс күйіндегі" қоғам болып табылады. Бұл екі түсінік
биологиядан алынған. Әлеуметтік статика - әлеуметтік организмнің құрылымын
зерттейтін әлеуметтік анатомия болса, әлеуметтік динамика - әлеуметтік
организмнің үдерісін, оның дамуын қарастыратын әлеуметтік физиология.
Әлеуметтік құбылыстарды зерттеуде О. Конт бірнеше әдіс-тәсілдерді
ұсынды. Ол әлеуметтік фактілерді бақылау әдісіне үлкен мән берген, өйткені
бақылау ғылымға объективтілік сипат береді деп есептеді. Оның еңбектерінде
"бақылау" сөзінің екі мағынасы (кең және тар) байқалады. Кең мағынада
("жалпы бақылау өнері) бақылау позитивті әдіснаманы сипаттап, еркін
құрылымға қарсы тұратын әмбебап амал болып табылады. Тар мағынада бақылау
әлеуметтануда қолданылатын ғылымның басты үш әдісінің (таза байқау,
тәжірибе, салыстырмалы әдіс) бірі болып табылады. Белгілі бір мағынада
әлеуметтанудың барлық әдістері осы бақылаудың түрлері болып саналды.
Конттың ойынша, адамзат дамуы эволюциясының барысын, қоғамның түрлі
жүйелерінің шынайы сабақтастығын" анықтауға мүмкіндік беретін
әлеуметтанулық салыстыру бірнеше әдіс-тәсілдерден тұрады. Біріншісі -
адамдар мен жануарлар қауымдастықтарын салыстыру. Бұл әдістің құндылығы
әлеуметтік ынтымақтастықтың неғүрлым қарапайым және әмбебап зандарын
анықтауға мүмкіндік беретіндігінде. Екіншісі - жер шарының әр түрлі
аймақтарындағы адамзат қоғамының өмір сүру жағдайларын салыстыру. Бұл әдіс
қазіргі халықтар арасындағы неғүрлым өркениетті ұлттардың бұдан бұрынғы жай-
күйлерін анықтап, "адамзаттың іргелі дамуының қажетті және тұрақты тепе-
теңдігін" негіздейді. Конт салыстырудың үшінші түрін "адамзаттың әр түрлі
жүйелік жай-күйін тарихи салыстыру" немесе "тарихи әдіс" деп атаған.
Әлеуметтік ғылымның "нағыз негізін" құрайтын бұл әдістің мәні адамзат
эволюциясының әр кезеңін салыстыруда және адамзаттың әр түрлі жай-күйіне
дәйекті баға беруінде жатыр.
Зерттеудің үшінші "объективті" әдісі - тәжірибе. Конт әлеуметтануда,
физикадағы сияқты, құбылыстарды жасанды ету арқылы тікелей тәжірибе жасау
мүмкін емес деп есептеген. Бірақ мұнда "жанама" тәжірибе бар.
Әлеуметтануда, биологиядағы сияқты патологиялық (тірі организмдегі ауру
үдерісі мен жағдайын) құбылыстарды талдау нағыз тәжірибе болып табылады.
Конт сонан соң салыстырма тәсілді ұсына отырып, оның бірнеше
тәсілдерден тұратынын айтты. Бірінші, адамдар мен жануарлар дүниесін
салыстыру. Екінші, жер шарының әр түрлі аймақтарында адамдар
қауымдастығының әр түрлі болып келетін өмір сүру жағдайларын салыстыру.
Осыдан үшінші – тарихи тәсіл шығады. Әлеуметтік ғылымның негізін құрайтын
бұл тәсілдің мәні адамзат эволюциясының әр сатысын салыстыра отырып, оның
әр түрлі жай-күйіне баға беруде. Әлеуметтанулық болжау мақсатын да да
тарихи тәсілдің маңызы зор. Өйткені өткенді сараптай алғанда ғана алдағыны
болжай аламыз.
Әлеуметтанудың отаны Франция болғанымен, мұнда ол ары қарай дами
алмады. О. Конттың позитивтік әлеуметтануы одан әрі әлеуметтану
ғылымының негізін салушылардың бірі, әлеуметтанудағы эволюционизмнің
классигі Герберт Спенсердің (1820—1903 ж.ж.) ілімінде дамыды. Ч. Дарвиннің
биологиялық түрлердің пайда болу теориясын басшылыққа ала отырып,
Г.Спенсер, біріншіден, қоғамды биологиялық организм ретіңде қарастырды,
екіншіден, эволюция заңын әлеуметтік даму үдерісіне пайдаланды.
Ағылшын әлеуметтанушысының ойынша, қоғам тірі организм, соңдықтан оған
биологиялық заңдар тән бола алады. Сол себепті ол өзінің барлық
әлеуметтанулық ой-тұжырымдарына осыны негізге алу арқылы қоғамның
эволюциясын және оның әлеуметтік құрылымын тануды мақсат етті. Ол эволюция
мәнін қарапайым нәрседен күрделіге, бір тектіден әр тектіге өзгеру,
үдемелі қозғалыс ретінде қарастырды. Бұл қоғам дамуының әр кезеңін
зерттеуге мүмкіндік берді.
Студенттердің эволюциялық үдерісті тереңірек түсінуі үшін бұл ұғымның
мағынасын аша кеткен жөн. Эволюция (лат.evolutio - өрістеу) – кең мағынада
қоғамдағы, табиғаттағы және органикалық дүниедегі болып жатқан санды
өзгерістен сапалық өзгеріске ауысуды білдіретін ұғым. Әлеуметтануда
эволюция идеясы белгілі бір қоғамдық жүйенің белгілі мерзімде біртіндеп
бір қалыптан екінші бір қалыпқа айналуын білдіреді.
Қоғам мен биологиялық организм арасындағы мұндай ұқсастық бұрын да
ғылымға белгілі болды. Алайда, мұны алғаш рет жүйеге келтіру Г.Спенсердің
әлеуметтану теориясының дамуына қосқан басты үлесі болды.
Г. Спенсер қоғамның әлеуметтік құрылымын зерттей келе, әлеуметтік
институттардың 6 түрін атап, оларға туыстық, білім, саяси, шіркеу, кәсіби
және өндірістік түрлерін жатқызды. Ол әлеуметтанушылардың ішінен алғаш рет
осы ғылымға әлеуметтік өсу, әлеуметтік институт, әлеуметтік құрылым және
функция және т.б жаңа ұғым, терминдерді қосты.
Спенсер әлеуметтануының негізгі ерекшеліктері мыналар: біріншіден,
зерттеуде тарихи-салыстырмалы әдісті кеңінен пайдалану; екіншіден, қоғамды
организм ретінде түсіндіру; үшіншіден, қоғамдық өмірдің эволюциялық
заңдылығы идеясы.
Әлеуметтану ғылымының қалыптасуы мен дамуына елеулі үлес қосқан, бұл
танымда айырықша тұжырымдама жасаған Карл Маркс (1818—1883) болды. Кейбір
батыс зерттеушілері К.Марксты ХХ ғасырдың әлеуметтік ойының кіндік шешесі
деп атаған. Бұлай атауға негіз болған оның қоғамның формациялары туралы
ілімі және әлеуметтік құрылым туралы ойлары болды. Ол алғаш немістің ұлы
философы Гегельдің диалектикалық әдісін қолдана отырып, өз кезіндегі
капитализмнің әлеуметтік құрылымын жан-жақты зерттеді. Ол әлеуметтік-саяси
қатынастың дамуының, барлық тарихи оқиғалардың негізгі себебі мен шешуші
күші материалдық өндірісте, қоғамның экономикалық дамуының сипатында жатыр
деп атап көрсетті. Оның ілімі бойынша, қоғамның дамуы өндіріс тәсілі мен
экономикалық жүйенің даму деңгейімен айқындалады. Ол қоғамды әр түрлі
элементтерден тұратын жүйе ретіндегі адамдардың өзара әрекетінің туындысы
деп түсінді.
К.Маркстің әлеуметтанулық теориясындағы бағалы ой-пікірлері мен
тұжырымдарын былай түйіндеуге болады: ол, біріншіден, объективтік-
материалистік теорияны қолдана отырып, қоғамның дамуын "формация", яғни
ерекше бір құбылыс ретінде қарастырды; екіншіден, қоғам дамуының ең басты,
қозғаушы, шешуші күш деп экономика, яғни өңдіріс тәсілі, оның ішінде
өндіргіш күштер, соларға сәйкес өндірістік қатынастар түсіндірді;
үшіншіден, алғаш әлеуметтік құрылым, яғни қоғамды таптарға, топтарға, жікке
бөлу теориясын жасады. Тапқа, жікке, топқа бөлудің негізгі белгісі
өндірістік құрал-жабдыктарына меншік нысанына байланысты екенін атап
көрсетілді.
Еуропада әлеуметтанудың институттену үдерісі, оның өз алдына ғылым
ретінде қалыптасуы әлемдік әлеуметтану дамуының классикалық кезеңінің ірі
өкілдерінің бірі, француз әлеуметтану мектебінің негізін салушы Эмиль
Дюркгейм (1858—1917) атымен тығыз байланысты. Ол Қоғамдық еңбектің
бөлінуі, Әлеуметтанулық әдіс және т.б. іргелі еңбектерінде эмпирикалық
зерттеулер мен әлеуметтанудың қолданбалы сипатына назар аударып,
әлеуметтанулық зерттеудің әдістемесін жасады. Оның тұжырымдамасында
әлеуметтану қоғамдық ғылымдардың ішінде ең басты орынды алады. Ол тек қана
әлеуметтік фактілерді зерттеумен шектелмей, басқа қоғамдық ғылымдарды әр
түрлі ғылыми әдістемелер, теорияларымен қаруландырады деді.
Э. Дюркгейм Қоғамдық еңбектің бөлінуі атты ең басты еңбегінде өзінің
әлеуметтанулық тұжырымының өзегін құраған әлеуметтік келісім мен
ынтымақтастық (теория солидарности) теориясын зерттеді. Ол әлеуметтанудың
басты міңдеті - әлеуметтік байланыстар мен қарым-қатынастардың табиғатын,
осылардың бірлік негізін анықтау деп атап көрсете отырып, қоғамда
әлеуметтік проблемалар мен шиеленістердің болатынын білді. Алайда, оларды
үстем таптар арасындағы қатынастарды реттеудің жетіспеушілігінен болатын
нормадан ауытқушылық деп санады. Осы бағытта ол қоғамдық келісімді
нығайтуға ықпал ететін маманданған топ құру идеясын дамытты.
Қоғам дамуындағы өзгерістерге талдау жасай келе, Э. Дюркгейм қоғамның
тұтастығының негізі — ұжымдық сана деп санады. Оның негізін әр қоғамның
өзінің сипатына сәйкес тарихи қалыптасқан салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар,
көзқарастар, моральдық принциптерінің жиынтығы, яғни әлеуметтік нормалар
мен ережелер құрайды. Қоғам мүшелерінің көпшілігі осы ұжымдық сананы
мойындайды, соны өздерінің күнделікті өмірлерінде, іс-әрекеттері мен
қызметтерінде басшылыққа алып отырады.
Э. Дюркгейм қоғам дамуын талдай отырып, әдеттегі көне, ежелгі
қоғамнан қазіргі индустриалды қоғамға өтпелі кезеңде аномия (яғни, қоғамда
адамдардың тәртібін, адамгершілік қасиеттерін басқарудың төмендеп кетуі)
құбылысының объективті орын алатынын атап көрсетеді. Оның пікірінше, адамды
моральдық, рухани тұрғыдан басқаратын қоғамдағы негізгі әлеуметтік
институттардың (яғни, мекеме, ұйымдардың) қызметтерінің тиімсіздігінен және
осы аралық кезеңдегі әлеуметтік қайшылықтардың күшеюінен белгілі бір
кезеңде адамның мінез-құлқының төмендеуінен аномия байқалмақ. Шынында да,
қоғамның саяси сипаты мен әлеуметтік әлеуетінің қарапайым халықтың мақсат-
мүддесінен алшақтап, биліктің маңайына топтасуы, әлеуметтік әділеттілік
пен заңдылықтың әрбір қоғам мүшесіне ортақ бола алмауы және т.б. осындай
келеңсіздіктерге апаратынына адамзат тарихы куә.
Э. Дюркгейм нақтылы әлеуметтік зерттеулер негізіңде қоршаған
әлеуметтік ортаның сипатына байланысты адамдардың өзіне қол жұмсаудағы
басты себептерді анықтады. Ол өзін-өзі өлтірушіліктің 4 типін (тұрпатын)
анықтап берді, олар: эгоистік (өз құлқынын ойлаушылық), альтуристік (басқа
кісі туралы қалтқысыз қамқорлық), экономикалық және фаталистік (тағдырдың
қайталанысына сенуге ыңғайлы адам). Бұлардың әрқайсысының өзіне тән
құпиясы бар, оның шешілу жолы жеке адам мен топтың қарым-қатынасына
байланысты екенін атап көрсетті. Бұл теория қылмыстық істердің және
девианттық (ауытқу) мінез-құлық әлеуметтануының негізін салуда маңызды
болды.
Ежелгі қоғамдар өмірін және этнографиялық материалдарды зерттеу
негізінде Э. Дюркгейм діннің ерекше рөлі туралы әлеуметтік тұжырым жасады,
оның әлеуметтік бірлікте шешуші рөл атқаратынын атап көрсетті. Оның ойынша,
дін қоғамдағы ең құнды, бағалы қасиеттерді бейнелейді, сондықтан қоғам
дінсіз өмір сүре алмайды.
Э.Дюркгейм әлеуметтануды теориялық және әдістемелік жағынан негіздеп,
оны өз алдына ғылым болу мүмкіндігіне ие етті. Оның әлеуметтануы әлеуметтік
өмірдің қызметіне байланысты негізінен үш салаға бөлінеді: әлеуметтік
морфология, әлеуметтік филиология және жалпы әлеуметтану.
Әлеуметтік морфология анатомия сияқты, ол қоғамның негізін, оның
құрылымын, материалдық формасын зерттейді. Әлеуметтік филиология қоғамның
өмірлік көріністерін, жеке әлеуметтік ғылымдарды қамтиды. Олар: дін
әлеуметтануы, мораль әлеуметтануы, құқық әлеуметтануы, экономика
әлеуметтануы, лингвистикалық әлеуметтану, эстетика әлеуметтануы.
Қазіргі әлеуметтану ғылымы Батыстың ірі әлеуметтанушысы Макс Вебердің
(1864—1920) әлеуметтік таным әдістемесі мен идеалдық типтер, мәдениет,
этика мен дін әлеуметтануы туралы ілімдері мен ой-тұжырымдарымен көп
санасады.
М. Вебер - әлеуметтік іс-әрекет теориясының негізін салушы. Оның
пікірінше, әлеуметтанудың басты міндеті қоғамның әлеуметтік-тарихи
құбылыстарының субъективтік (яғни, адамның санасына, ойлауына және мінез-
құлқына байланысты) жақтарын, яғни адамның іс-әрекеті мен қызметінің
мәнін, мазмұнын терең зерттей отырып, қоғамның даму заңдарының себебін ашу
болып табылады. Алайда, адамның мінез-құлқы мен қызметі әлеуметтанудың
зерттеу пәні болу үшін, біріншіден, адамның және әлеуметтік топтардың
мақсаты және оған жетудің құралдары, екіншіден, басқа субъектілерге
бағытталған, яғни өз әрекеттерінің оларға тигізетін ықпалын және олардың
бұған жауап реакциясын есепке алу керек. Бұл арада М. Вебердің саналы
әрекет етуші индивид немесе индивидтер өз әрекетін субъективті мағынамен
байланыстырса ғана әрекет бола алады дегенін еске сала кеткен жөн. Мұнсыз
қандай болмасын іс-әрекет, қимыл әлеуметтік құбылыс болып саналмайды.
Макс Вебер іс-әрекеттің мүмкін болар төрт түрін көрсетеді. Олардың ең
бастысы, мақсатқа сәйкес келетін іс-әрекет (целерациональное действие).
Сондықтан бұл іс-әрекет, қимыл негізгі идеалдық тип болып саналады. Екінші
құндылықты-ұтымды әрекет - белгілі бір абсолюттік құндылыққа (этикалық,
эстетикалық, діни және т.б.) саналы түрде жетуге бағытталған әрекет. Мұның
негізіне сөзсіз этикалық, діни немесе белгілі мінез-құлықтың кез келген
басымды құндылығына сенімділік жатады. Үшінші аффектілі әрекет, ол
субъектінің көңіл-күйі мен сезімінен туындайды; Төртінші - көптен
қалыптасқан әдет-дағдымен іске асатын әрекет.
М. Вебер әлеуметтанулық зерттеулерінде түсіну әдістеріне көп көңіл
аударды. Оның пікірінше, әлеуметтану өзінің шығу көзін, қалыптасу негізін
адамның немесе адамдар тобының мінез-құлқын зерттеуден бастауы қажет.
Өйткені әрбір адам өзінің тәртібіне, іс-әрекетіне белгілі бір мағына, мән
береді. Сондықтан М.Вебердің әлеуметтануын түсіну әлеуметтануы деп атайды.
М. Вебер өзінің "Протестанттық этика және капитализм рухы" деген
еңбегінде экономиканы дінмен байланыстырды. Осы тұрғыда ол дінді
экономиканы дамытуда адамдардың ынталанушылығын, еңбек сүйгіштігін,
белсенділігін және т.б адами қасиеттерінің қалыптасуын қамтамасыз етіп
отыратын фактор ретінде қарады.
Макс Вебер әлеуметтік жіктелу (стратификация) теориясының негізін
салуға да зор үлес қосты. Ол әлеуметтік жіктелудің өлшемі кең болуы мүмкін
дей отырып, оған экономикалық факторлармен қатар саяси мәртебе мен қадір-
қасиет, беделдерді жатқызды.
Сонымен әлеуметтану ғылымының классикалық кезеңі бұл пәннің қоғамдық
ғылымдар арасында өзіндік ерекше орны, зерттеу объектісі, категориялары мен
заңдары, әдіс-тәсілдері, құрылымы, мен функциялары бар жетекші
ғылымдардың біріне айналдырып, оның көп салалы болып дамуына еркін жол
ашты.
4. Қазіргі әлеуметтану ғылымы дамуының негізгі бағыттары.
ХХ ғасырда классикалық кезеңнің арқасында әлеуметтану ғылымы
саласында толып жатқан мектептер мен бағыттар, әдістер мен тәсілдер пайда
болды. Сондай әлеуметтанудың қазіргі негізгі әдістерінің бірі - құрылымдық
функционалдық теория. Оның негізі қоғам тұтастығын қамтамасыз етіп, өзара
байланыста болатын жүйешіктерден тұрады деген түсінік. Әрбір жүйешік өзінің
тиісті орнына, жағдайына қарай өзіне ғана тән функцияларды атқарады.
Жүйешіктердің бірін-бірі толықтырып, өзара әрекетке түсуі әлеуметтік
жүйенің құрылымдық-функционалдық бірлігін қамтамасыз етеді. Құрылымдық-
функционалдық теорияның негізі қағидаларын кезінде Г.Спенсер өзінің
Әлеуметтануды негіздеу деген үш томдық еңбегінде тұжырымдаған болатын. Ол
қоғамның құрылымын тірі организммен, оның жеке жүйешіктерін белгілі
органдармен салыстырғаны белгілі. Бұл бағыттың кейін қалыптасуы мен дамуына
америкалық ғалым-әлеуметтанушылар Роберт Мертон және Толкот Парсонс елеулі
үлес қосты.
Функционалдық бағыттың негізгі принциптері мынандай:
1) қоғамды экономикалық, саяси, әскери, әлеуметтік, діни және басқа
толып жатқан бөліктерден тұратын тұтас организм ретінде қарастыру;
2) қоғамның жеке бөліктері тек тұтас, бірлікте өмір сүреді және өзіне
нақты тиесілі функцияларды қатаң атқарады;
3) қоғамның бөліктері белгілі бір қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыра
отырып, қоғамның тұрақтылығын және ұрпақ жалғастығын қамтамасыз етеді;
4) қоғамның бір бөлігі өзіне тән функция атқарғандықтан оның қызметі
бұзыла қойған жағдайда басқа бөліктер оның орнын толтыра алмайды.
Функционалдық Т.Парсонстің (1902-1979) әлеуметтанулық жүйесінде
барынша және жүйелі дамыды. Ол қоғамның жүйе ретінде бір қалыпта өмір
сүруін қамтамасыз ететін негізгі функционалдық төрт талапты айқындады.
Оларды төмендегідей қысқаша тұжырымдауға болады:
а) қоғам адамдардың өзгерген жағдайларына және материалдық
қажеттіліктеріне бейімделуге қабілетті болуы керек;
ә) қоғам өз алдындағы негізгі мақсаттар мен міндеттерді айқындай алуы,
соған жете алуы қажет;
б) қоғамның барлық элементтері үйлестірілуі және бірігуге қабілетті
болуға тиісті;
в) қоғамның өз құрылымын өзі толтыруға, жүйедегі қиыншылықты өзі
шешуге мүмкіндігі болғаны жөн.
Сонымен Т. Парсонсша, қоғам өзін өзі реттей, өзін өзі толықтыра
алатын төрт функцияға ие: бейімделу, мақсатқа жете білу, біріге алу және
құрылымды тұрақты толықтыру. Бұл әлеуметтік жүйенің функциялары әр түрлі
жүйешіктермен қамтамасыз етіледі. Мысалы бейімделу функциясы экономикалық
жүйешік арқылы, мақсатқа жете білу - саяси жүйешік, біріге алу функциясы -
салт-дәстүр және құқықтық институттар, құрылымды тұрақты толықтыру
функциясы - отбасы және білім институттарын қоса сенім, мораль,
әлеуметтену органдары жүйешіктері арқылы жүзеге асады.
Қоғамның әр түрлі жүйешіктерінің (әлеуметтік таптар мен жіктер) өзара
келісім әрекетін білдіретін функционалдық теорияға қарама-қарсы келетін
шиеленісті парадигмаға тоқтай кеткен жөн. Бұл теория бойынша, қоғамның
дамуы әр түрлі әлеуметтік жіктің күресінің негізінде болады. Мысалы,
немістің әлеуметтанушысы Рольф Дарендорфтың (1929ж.) пікірінше, шиеленіс
барлық дерлік бірігудің теріс жағы, сондықтан ол сөзсіз болады. Ал немістің
екінші әлеуметтанушысы Г.Зиммель (1858-1918) негіздеген шиеленіс теориясы
бойынша, қақтығыстар әлеуметтік үдерістерді талдаудың өзекті мәселесі
ретінде адам қоғамының табиғатына тән құбылыс. Бұл теорияны кейінгі
қолдаушылар қоғамның құлдырауын болдырмайтын және оның дамуын
ынталандыратын әлеуметтік қақтығыстардың объективтік маңызына ерекше мән
береді.
Қазіргі әлеуметтану ғылымының жаңа бағыттарының бір – символдық
интеракциялық (ағыл. іnteraction - өзара әрекет) ағым. Бұл ағымның
негізін америкалық ғалым Дж.Мид (1863-1931) салды. Символдық интеракциялық
бағыт өзінің әлеуметтік мінез-құлықты зерттеу әдістерінде адам болмысының
сыртқы және ішкі көріністерін бірдей есепке алады. Бұл бағыттың
жақтаушылары тілдік символға үлкен мән береді.
Символдық интеракциялық бағытқа сәйкес адамдар арасындағы өзара
әрекеттестік тұрақты құбылыс, соның негізінде адамдар бірін бірі бақылайды,
бір-бірінің ниетін түсінеді және соған бейімделеді не қарсы тұрады. Осы
арқылы адамдар өздерінің мінез-құлқын қалыптастырады, әлеуметтік шындықтың
өзгеруіне ықпал етеді. Сондықтан да символ әлеуметтік өзара іс-әрекетте
айқындаушы рөл атқарады.
Әлеуметтану ғылымында әлеуметтік айырбас теориясы да өз алдына бір
бағыт болып отыр. Бұл теорияның өкілдері әлеуметтік мәні бардың барлығын
айырбасқа жатқызып, оны қоғамдық қатынастардың іргелі негізі ретінде
қарастырады. Мысалы, еңбек материалдық сыйлыққа айырбасталады. Көрсетілген
қызмет те атаусыз қалмайды. Оған тиісті қызметпен жауап беріледі. Олай
болмаса көрсетілген қызмет тыйылады.
Әлеуметтік айырбастың негізінде әлеуметтік өзара әрекет тұжырымдамасы
жатады. Сол себепті әлеуметтік айырбас түсінігі ерікті әлеуметтік іс-
әрекетті білдіргенмен ол әлеуметтік қайтарымды қажет етеді. Онсыз
әлеуметтік өзара әрекет жоқ.
Әлеуметтік айырбасты экономикалық айырбастан айырыла білген жөн,
өйткені соңғы айырбаста екі жақты белгілі келісім болады. Әлеуметтік
айырбаста ондай келісім болмайды, себебі бұл өзара қатынастың әлеуметтік
мәнін жояды. Сондықтан әлеуметтік айырбас сенімге негізделеді.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі америкалық әлеуметтанудың
теориялық және әдістемелік бағыттарының бірі этноәдістеме болып отыр. Мұның
негізін 1967 жылы шыққан Этноәдістемелік зерттеулер атты еңбектің авторы,
америкалық әлеуметтанушы Гарольд Гарфинкель салды. Этноәдістемелік бағыттың
қолдаушылары бұл бағыттың мақсатын күнделікті қарапайым әдістермен
(сезіммен, түйсікпен, қарапайым санамен, дұрыс мағынамен,тілдік қатынаспен,
субъективтік түсініктермен және т.б.) қоршаған ортаны түсіндіреді және
адамның өзіндік санасын қалыптасуына көмектеседі.
Этноәдістемелік теория та адамдарды әлеуметтік өмірдің белсенді
жасаушысы деп таниды. Олар өз шындығын өздері жасайды және оны өзі қалай
түсінсе, солай қабылдайды. Осы тұрғыда этноәдістеменің негізгі талабы –
зерттеуші мен зерттеу объектісінің арасында үзілістің болмауы.
Әлеуметтанушы объектінің қыр-сырын терең зерттеуі қажет. Ол үшін
объектімен тығыз байланыс орнатып, біте қайнасуы керек. Сонда ғана басқа
әдіс-тәсілдерге қарағанда зерттеуге мол ақпарат ала алады.
Өткен ғасырдың 90-жылдары ғылыми айналымға енген жалпы әлеуметтанулық
теориялардың бірі - постмодернистік тұжырымдама. Мұның авторы ағылшын
әлеуметтанушы Э.Гидденс. Тұжырымдаманың мәні әр түрлі қоғам мен мәдениеттің
даму векторының сан салалығын мойындау. Әсіресе, қандай аймақта және
қайдай деңгейде болмасын мәдени факторлардың ерекше рөл атқаратынын, оның
қоғамдық прогрестің әлеуметтік өлшемдері екенін баса көрсету.
Постмодернистік тұжырымдаманың мазмұны ғылыми-техникалық және
ақпараттық қарқынды дамудың әсерінен әлеуметтік қатынастар мен үдерістерде
жүріп жатқан өзгерістер. Тұжырымдаманың мазмұны, әсіресе оның жобаларының
өмірде жүзеге асуының мүмкіндіктері туралы дискуссия қазір де жалғасып
келеді. Оның себептері жоқ емес. Біріншіден, тұжырымдаманың өзі жаңа және
аморфты. Екіншіден, онда адам қоғамының болашағы талданып және әр түрлі
елдерге қатысты бүкіл мәселелер кешені қамтылғаннан кейін кейде шекаралар
мен теорияның өзіндік сипаты сақталмай жатады. Үшіншіден, ХХ ғасырдың
аяғында әлемдегі жағдайдың жылдам және серпінді өзгеруі постмодернистік
тұжырымдаманың өзінің мазмұны мен бағытына әсер етіп отыр.
Қысқаша әңгіме еткенде соңғы ғасырдағы әлеуметтану ғылымындағы кейбір
елеулі теориялық тұжырымдамалар мен бағыттар осылар. Бұлардан хабардар болу
студенттердің пән бойынша ой-өрістерін кеңейте, молайта түседі.
Бақылау сұрақтары
1. Конфуцийдің мемлекет туралы ойы.
2. Конфуцийдің қоғамға ұсынған принципі.
3. Платон қоғам басшысы жөнінде.
4. Платонша қоғамды билеудің негізгі құралы.
5. Аристотельше мемлекеттің негізгі мақсаты.
6. Аристотель дұрыс мемлекет туралы.
7. Сен-Симонның әлеуметтанудың қалыптасуындағы рөлі.
8. Қоғамды әлеуметтік жүйе ретінде алғаш зерттеген әлеуметтанушы.
9. Г.Спенсердің әлеуметтанулық тұжырымдары.
10. Г.Спенсердің қоғамды организм ретіңде тануы.
11. Г. Спенсердің эволюция теориясы.
12. К. Маркстің негізгі әлеуметтанулық ілімі.
13. Э. Дюркгейм қоғамның тұтастығының негізі туралы.
14. Э. Дюркгеймнің әлеуметтік теориясының өзегі.
15. М.Вебердің әлеуметтік іс-әрекет теориясы.
16. М.Вебердің әлеуметтанулық "түсіну, ұғыну теориясы".
17. ХХ ғасырдағы кейбір теориялық тұжырымдамалар мен бағыттар.
ІІІ ДӘРІС. XIX ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ОЙЛАР
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында жүз жылдан астам уақытқа созылған
патшалық Ресейдің Қазақстанды отарлау саясатының бірінші мақсаты – қазақ
жерін өз территориясына қосып алу үдерісі аяқталғаны белгілі. Алайда, қазақ
елінің әуелі батыс жағының өз еркімен қосылуын қазақ қоғамы түгелдей
қабылдай қойған жоқ. Яғни қазақ өлкесі тұтас бұл қадамға өз еркімен
бармады. Сондықтан патшалық Ресей қазақ даласының қалған аймағының
көнгенін сөзбен, көнбегенін күшпен өзіне қосып алды. Сөйтіп бұл үдеріс кең
көлемдегі отарлық саясатқа айналды. Және бұл өзінің озбырлығы жөнінен басқа
бірде-бір елдің отарлау жүйесіне ұқсай қоймады. Мұны орыстың алдыңғы
қатарлы өкілдерінің өзі ашық айта алды. Шоқан Уәлихановтың досы
Н.М.Ядринцев Орыс Шығысындағы бұратаналардың оқу-ағарту ісі деген
мақаласында патшалық Ресей бұратана халыққа білім беруде тер төге
қоймағанын, қазақтарға білім беру әрекеттерінің орыстандыру мақсатында
жасалғанын ашық жазып, ал Англия колонияларында бұратана халықты қанап
ұстаса да, мектептер мен университеттер ашты, оларды еуропалық өркениетпен
таныстыру үшін мектеп пен басылымдарға көп ақша шығынданғанын айтқан еді
[1, 283].
Расында да, Ресей әкімшілігінің негізгі мақсаты қазақтың құнарлы
жеріне ие болумен шектелмей, оны тілінен айырып, өмірінен ислам дінін
ығыстыру болды. Оның үстіне қазақтар отырған аймақтарды бөліп жіберіп,
халықтың бірлігін, мемлекеттік тұтастығын жоюға ұмтылды. Бұл мәселеге
кезінде Мұстафа Шоқай да арнайы тоқтап, патшалық Ресейдің отарлау
саясатының ешбір елге ұсамайтынын әрі ерекше озбырлығын атап көрсеткенді.
Патша өкіметінің реакцияшыл отаршыл саясатына арнайы тоқталмай-ақ,
біздер қашаннан көрші келе жатқан екі елдің өмірінде сол кезде жаңа мәдени
қарым-қатынастың да пайда болғанын мойындауымыз қажет. Мұның арысы
Батыстың, берісі Ресейдің озық мәдениеті мен ғылымынан кенже келе жатқан
қазақ қоғамына игі ықпалының болғанына көз жұмуға болмайды. Бұл қазақ
даласында кең көлемде ағартушылық сипат алған жаңа философиялық, әлеуметтік-
саяси ой-пікірлердің қалыптасуына бастау болды. Осындай заманда қазақтың
ұлттық мәдениетінің тарихында жаңа жол ашушы қоғамдық-саяси қайраткерлер
мен ойшылдар Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев халықты
білімге, мәдениетке шақырды, осындай озат идеяларды Әлихан Бөкейхан
бастаған Алаш қозғалысының жетекшілері отаршылдықпен күреспен, тәуелсіздік
ұғымдарымен байытты.
Әлемдік әлеуметтану ғылымы да сонау ежелгі грек, қытай, үнді
ойшылдарының әлеуметтік көзқарастарынан бастау алғанын ескерсек, ХІХ
ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ даласының
ойшылдарының да пікір-тұжырымдары отандық әлеуметтануға теориялық та
тәжірибелік негіз болды.
Сабақтың мақсаты: ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
басындағы Қазақстандағы әлеуметтік ойлар тарихымен таныстыру. Ол үшін Шоқан
Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин және Абай Құнанбаевтардың әлеуметтанулық
көзқарастарынан хабардар ету. Ә.Бөкейхан мен А.Байтұрсынұлының
әлеуметтанулық көзқарастарындағы өзіндік ерекшеліктерді көрсету.
Алғашқы әңгіме етер мәселеміз Шоқан Уәлихановтың әлеуметтік
көзқарастары. Тақырыпты ашу үшін мынандай үш мәселені қарастыруымыз қажет.
Шоқан Уәлихановтың әлеуметтік көзқарастары
1. Қазақ қоғамының әлеуметтік проблемалары туралы.
2. Халықтық реформа – қоғамдық дамудың негізі.
3. Халық шығармашылығы халықтың әлеуметтік айнасы ретінде.
4. Дін туралы ой-пікірлер.
1. Қазақ халқының тұңғыш ағартушысы, ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов -
қоғам дамуының прогресті жолын қолдаушы, демократиялық бағытты ұстанушы
ғана емес, өз халқының артта қалғандығы туралы күрделі әлеуметтік ой-
толғаныстардың иесі. Ол Ресеймен экономикалық және мәдени байланысты
нығайта түсу қазақ халқының дамуы үшін қажет деп санады, сондықтан ұлттық
шектелушілік пен тұйықтықтың халық мүддесіне жұмыс істемейтінін жақсы
түсінді. Сол себепті қазақ халқының алдыңғы қатарлы дамыған елдермен жан-
жақты байланыста болғанын қалады. Соның ішінде сан жылдар көрші ел –
Ресейдің Қазақстан үшін ерекше маңызы барын ескерді. Алайда ол өз халқының
ұлттық дербестігін сақтауын еш ойдан шығарған емес. Әйтпесе ол Халықтың
қалыпты түрде өсуі үшін ол халық дамудың қандай дәрежесінде тұрса да,
өздігімен дамуы, өзін өзі қорғауы, өзін өзі билеуі қажет деп жазбас еді.
Шоқан Уәлиханов шығармаларының ішінде оның Сот реформасы жайында
жазба атты еңбегі ерекше қызығушылық туғызады. Бұл, біріншіден, сол
кездегі қазақтың саяси-құқықтық, әлеуметтік-экономикалық ойының теориялық
және практикалық жағынан асқар шыңы. Екіншіден, бұл - қазақтың ұлттық мұң-
мүддесін ойлаудың шынайы көрінісі. Үшіншіден, автордың жасынан орысша оқып,
орыс ортасында өсіп, орысша тәрбиеленіп, еуропа мәдениетін ұстанғанымен
өзінің қазақ халқының адал перзенті екенін жарқын дәлелдеген шығарма.
Еңбекте патша үкіметінің христиан дініндегі әрі отырықшы орыс
тұрғындарына дайындалған сот реформасы жобасының көшпенді, тегі, діні бөлек
халыққа түгелдей қолданылса, оның пайдасынан гөрі зияны мол болатынын атап
көрсетіледі. Сондай-ақ қабылдағалы отырған реформа халықтың материалдық
мұқтажына шақталуы, әрі сол қоғамның ұлттық мінез-құлқына сай келуі
қажеттігі қатаң ескертіледі.
Шоқанның пайымдауынша, адамның тұрмыс қажетін өтейтін реформа ғана
пайдалы да, ал бұл мақсатқа қандай да болса кедергі келтіретіні зиянды
болып табылады. Сондай-ақ қандай бір болмасын реформаға қоғамдық қажеттілік
болғанда ғана оның жүзеге асатынын атап көрсетіледі. Қоғамдық қажеттілік
деген ұғымға әлеуметтік факторлар - адамдардың ақыл-қабілеті, өнегелілігі,
саяси сана сезімінің жоғарылығы сиғызылды.
Ш. Уәлиханов реформаны іске асыру барысында қоғамдық-тарихи
үдерістердің, халықтың тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпын, ерекшеліктерін
ескеруді қажет деп санайды. Ол қазақтың еуропалық реформаны қабылдайтын
қабілетін арттыру үшін қарапайым халыққа алдын ала білім беру арқылы ой
қабілеттілігі мен жүйке жүйесін жетілдіру керектігін жақсы түсінді.
2. Қоғамдық-саяси жаңарудың қозғаушы тетігі, оның материалдық
қажеттерін қамтамасыз ету экономикалық және әлеуметтік факторларға
байланысты екені белгілі. Шоқан Уәлиханов қоғамда халық реформасындай
соншалықты маңызды мәселе жоқ екенін айта келіп былай деді: Біздің қазіргі
уақытымызда халыққа етене жақыны әрі ең маңыздысы болып, оның ең толғақты
қажеттіліктеріне тікелей қатысты реформа экономикалық және әлеуметтік
реформалар есептеледі, ал саяси реформалар экономикалық реформаларды
жүргізу құралы ретінде орын алады, өйткені әрбір адам жекеше түрде және
бүкіл адамзат ұжым болып өз дамуында бір ғана соңғы мақсатқа - өзінің
материалдық тұрмысын жақсартуға талпынады, осы тұрғыдан прогресс
(ілгерілеушілік) аталатын нәрсе анықталады. Бұл жерде ерекше бөліп айтар
мәселе - Шоқан прогресс деген ұғымның мазмұнын адамдардың материалдық әл-
ауқатын жақсартуға қатысты қарап, оны халықтың бостандығы және ағарту
ісімен байланыстырады.
Ұлы демократ Шоқан Уәлиханов өз кезіндегі патрирхалдық-феодалдық қазақ
қоғамының әлеуметтік құрылымына көз жібере алды. Ол ерекше мәртебе,
құқықтарға ие сұлтандар, билер, байлар мен қожалар және қыр пролетарлары
- кедейлерден тұратынын көре білді. Өзінің 1862 жылғы 6 желтоқсанда
А.Н.Майковқа жазған хатында: Жергілікті сұлтандармен және қарадан шыққан
байлармен де келісе алмай жүрмін, өйткені олар өздерінің бұрынғы құлдарын
жаман ұстайды, бұл құлдар азат етілгенмен де қайда барарын білмей, сол
бұрынғы қожаларының қолында жүр. Мен оларға еңбекақы төлеңдер және адам
сияқты қылып ұстаңдар деп сұлтандар мен байларға талай рет айттым,
өйтпесеңдер болмайды деп заңмен де қорқыттым. Олармен ат құйрығын кесістім,
бірақ оның есесіне, мен қырғыз даласындағы пролетариатпен жақсы доспын және
олармен оп-оңай үйлесе кетем деп жазуы тегіннен-тегін емес еді.
Ш.Уәлихановтың өз халқының қадір-қасиеті мен кемшіліктерін терең
білуі халқының келешегіне шексіз сеніммен астасып жатты. Ол халқымыздың,
орыс қоғамы ойлағандай, соншалықты жабайы және тұрпайы еместігін, ақындық
қасиеттен де құр емес, оның бай, тамаша әдебиеті бар екенін атап
көрсетеді. Халқының сауатсыздығын күйіне қабылдаған ол оның қабілетті,
өркениетті қабылдай алатын ел екенін де дәлелдеді. Оның адамдар
адамгершілік қасиеттерін дамыту үшін қоғамда еркін болуы шарт деген ойы
бүгін де аса маңызды. Ал еркіндікті дұрыс пайдалана білу үшін халықтың
сауаты жоғары болуы тиіс деп тұжырымдады.
Ресей империясының құрамына еніп отырған барлық бұратана тайпалардың
ішінде Шоқан өз халқының санының көптігінен, байлығы жөнінен бірінші орын
алатынын және оны ең бейбітшілікті сүйгіш халықтардың бірі дей отырып,
алдағы өркендеу бір тұтас территорияны алып жатқан қазақтардың үлесіне
тиесілі деген оптимистік пікір танытады. Оның сондай-ақ әлеуметтанулық
көзқарасының ең бір бағалысы — тарихты алып барушы күш — халық екенін дұрыс
тануы болды. Ол оннан гөрі жүз дұрысырақ та, пайдалырақ та деп жазды.
Ш. Уәлиханов - халықтың болашағы үшін күрескен, оның жаңаруын оқу-
білім беру, ағарту ісінен іздеді. Негізгі мақсат — халыққа қызмет ету, оны
патша шенеуніктері мен жергілікті байлардың зорлық-зомбылығынан қорғау,
қолынан келгенше оның рухани және мәдени өркендеуіне ықпал жасау деп білді.
Ол қазақ жеріне өктемдік пен заңсыздық әкелген патшалық отаршыл үкіметті
батыл сынады, билеп-төстеушілердің орынсыз баюына жол ашатын нәрсе -
олардың қолындағы шексіз билік деп ұқты. Ол шексіз билікті халықтың еркімен
шектеуді дұрыс деп санады.
3. Шоқан Уәлихановтың әдебиет саласында қалдырған мұралары, әсіресе оны
қоғамдық, әлеуметтік өмірімен тығыз байланыста қарағандығы, поэзияның
халықтың рухани серігі болып келе жатқандығы туралы ойлары аса маңызды. Бұл
бағытта оның қазақ поэзиясының халықтық сипаттары жайлы пікірі де
қызғылықты. Ол: бұл халықтың ертеден өзіне тән тұрмысында есте қалдырмаған
бірде-бір маңызды оқиғасы, бірде-бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz