Одағай сөздер

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе

Негізгі бөлім

Одағай

Одағай сөздер туралы түсінік
Одағайдың түрлері
Одағайлар сөйлемге сөйлем білдіретін ойға қатысты
Қайталанып айтылған одағайлар.

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Толық мағынасы жоқ, сондықтан затты, құбылысты, әрекетті нақты білдірмей тек адамның әр түрлі көңіл күйін, сезімін білдіретін немесе жан-жануарларға қаратылып айтылатын сөздер Одағай деп аталады.

Одағай сөздер таңырқау, қуанау, шаттану, ұнату, ренжу, түңіліу, өкіну, шошыну, жекіру, күрсіну сияқты көңіл-күйін білдіреді немесе жан-жануарларды, малды шақыру, қуу үшін қолданылады.

Мысалы: Япырым-ау, қайда сол күндер ( А) . Қап, барлық еңбектерді далағңа кетті-ау! (Ғ. М) Аухау-аухау деп кешкі тымық даланы басына көтерді. (С. М)

Берілген мысалдағы Япырым -ау, қап деген одағайлар армандауды, өкінгендікті білдіріп тұрса, аухау-аухаусиырға қаратылып я сиырды шақыру үшін айтылады.

Одағайда, біріншіден, лексикалық (негізгі) мағына болмайды. Екіншіден, Сөйлемде Одағайлар басқа сөздермен граматикалық байланысқа түспей, оқшау айтылады. Сондықтанда Одағай Сөйлем мүшесі бола алмайды.

Одағай сөздер туралы түсінік

Одағай сөз табына жататын сөздер адамның көңіл-күйін, сезімін білдіру мақсатымен ғана емес, сонымен қатар басқа біреуге бұйыру, ишара білдіру немесе малды, үй хайуандарын шақыру, айдау, қорғау мақсатында да қолданылады. Тіліміздегі одағай сөздер осындай мәніне қарай үш топқа бөлінеді.

көңіл-күй одағайлары;
императивтік одағайлар;
тұрмыс-салт одағайлары,

Одағайлар сөйлемде белгілі бір мақсатпен қолданылғанымен, біріншіден, өз алдына жеке-дара тұрып, лексикалық мағына білдіре алмайды, нақты ұғымдық мәні жоқ, екіншіден, сөйлем ішінде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейді. Сондықтан одағайлар синтаксистік жағынан оқшау сөздер деп аталатын топқа жатады. Бірақ одағайлар сөйлемде білдіретін жалпы ойға қатысы бар: айтушының әр түрлі көңіл-күйін, сезімін, ишара етуді, императивтік мәнін, жеку, мал, жануарларға бағышталып айтылу мәнін, т. б. білдіреді.

Көңіл-күй одағайлары

Бұл топтағы одағайлар адамның әр түрлі сезімдерін, көңіл-күйін білдіреді. Олар сан жағынан мол, семантикалық құбылу жағынан әрқилы, семантикалық реңкі өте бай топ. Бұл топтағы одағайлар әрі жағымды, әрі жағымсыз көңіл-күйді білдіре алады. Осы қасиетіне қарай көңіл-күй одағайлары ішінара үш топқа бөлінеді.

1) Жағымды көңіл-күйді білдіретін одағайлар : Алақай! Ура! (қуаныш, шаттану), һа! Паһ-паһ! (сүйсіну, таңдану), Бәрекелді! (сүйсіну, қоштау), О һо! (таңдану), т. б. Мысалы: Алақай! Ата! Апа! Есбосындар келіп қалды! Соғыс бітті! (Сланов) . ОҺо, жолдас болатын болдың (Әбішев) т. б.

2) Жағымсыз эмоцияны білдіретін одағайлар : Әттеген-ай! Әттең! Қап! (өкіну), Тәйірі! Түге! (наразылық, кейістік), Піш! Пішту! (жақтырмау, менсінбеу), т. б.

Мысалы: Қап, Қазекеңе бақты суару керек деп айтайын деп отырып, ұмытып кеткенімді қарашы! (Шамкенов ) . Уай, қайдасыңдар, түге, бар болғырлар! (сонда) .

3) Әрі жағымды, әрі жағымсыз эмоцияны білдіретін одағайлар: Бұл топтағы одағайлар әдетте көп мәнді болып келеді де, олардың мағыналары контекст ішінде не ситуацияда анықталады: пай-пай! одағайы қарама-қарсы екі мәнде жұмсалады:

а) таңдану, сүйсіну, таңырқау. Кәне, басыңа киіп көрші. Пай-пай, қандай жарасады, ә! (Кәлменов) . Пай-пай, шіркін, Алатау, шандоз едің неткен сен! (Сәрсенбаев) .

ә) ренжу, наразылық мағынасында: -Пай-пай, аяқтарының астында қаламыз-ау! (Әуезов) .

Императивтік ишара одағайлары

Бұл топқа адам не хайуанатқа бағышталып айтылатын шақыру, жекіру, тыйым салу, бұйыру мақсатымен қолданылатын одағай сөздер жатады. Бұлар бағышталып отырған обьектісіне қарай үлкен екі топқа бөлінеді:

1) Адамға бағышталып айтылатын одағайлар : Бұлар адамның адресіне бұйыру, жекіру, тыйым салу мақсатымен қолданылатын Айда! Тәйт! Сап-сап! Стоп! Кәне! Жә! Тек/тәк! Әуп! Әлди-әлди ! сияқты одағайлар жатады. Жә, тоқтат, ақсақал! Базаралыдан алмаған өшің бар ма? (Әуезов) . Тек, тантымай сөйле! Былғама Нұрғанымды (Әуезов) .

2) Малға, үй хайуандарына бағышталып айылатын одағайлар : Бұл топқа айтақ, моһ-моһ, шөре-шөре, сарап-сарап, көс-көс, кәуіс-кәуіс, шәуім-шәуім, әукім-әукім, мәлік келгір, жамандатқыр, сияқты үй хайуандарын шақыру, айдау, қорғау, үркіту мақсатымен қолданылатын сөздер мен одағайлы тіркестер жатады. Баған алақанын бір-біріне ұрып: моһ-моһ деп еді, етекке қарай желе жөнелді (Бөкеев) . Әукім-әукім ақ бұзау . . . (Тұрманжанов)

Тұрмыс-салт одағайлары

Бұл топ сан жағынан шағындау болғанымен, өмірде жиі қолданылатын одағайлар. Бұған адамдардың амандасу, қоштасу, т. б сыйластық белгісі ретінде қолданылатын Хош! Хайыр! Рахмет! Ассалаумағалейкум! Құп, Ләббай, Кеш жарық! сияқты сөздер жатады. Құп, - деді де, қоштасып жүріп кетті агроном (Мұстафин) . Ассалаумағалейкум, - дей мен сақалды адамға қол ұсындым (Мұқанов) .

Одағайлардың мағыналық ерекшеліктері

Одағайлардың семантикалық құбылмалығы әр түрлі. Олардың бірқатары контексте бір-ақ мәнде қолданылса, енді бірқатары екі-үш не одан да көп мәнде жұмсалады. Кейде олардың бойынан энантоисемиялық құбылыс та (бір-біріне қарам-қарсы мағынада жұмсалатыны да) байқалып отырады. Осыған орай одағайларды екі үлкен топқа бөлуге болады:

Бір мағыналы одағайлар

Бұл топтағы одағайлар қай ситуацияда айтылмасын, қай контекске түспесін, қандай интонациямен айтылмасын үнемі бір-ақ мәнде жұмсалады. Алақай, ура сөздері тек шаттану, қуану сезімін білдіру үшін жұмсалса, қап! әттең! әттеген-ай! сөздері әр уақыта өкіну мағынасында жұмсалады. Е, алақай, біздің тайынша! - деп баласы тайышаның мойнынан құшақтады (Аймауытов) . Әттеген-ай, неғып біз бұлай болып қалдық деген ой әрқайсымызды қинады (Сейфуллин) .

2) Көп мәнді одағайлар

Бұл топқа екі-үш не одан да көп мәнде жұмсалатын сөздер жатады. Бәлі//бәлі одағайы үш түрлі мәнде қолданылады:

А) Біреудің іс-әрекетіне не сөзіне риза болып, оны қоштау, қолпаштау, көтермелеу мақсатымен айтылады, шаттық, қуану, таңдану мәнінде жұмсалады. Уа, пәлі, нағыз әнші мұнан шықты (Нұрпейісов) .

ә) Біреудің сөзін жақтырмау, наразылық мағынасында жұмсалады. - Жарайды, аңшы-ақ екенсің! Осындай тоқ итпен аңға шыға ма екен?!

Көп тоқ емес-ті!
Бәлі, мынау не? Бүйірін қарашы! (Әуезов) .

б) Таңдану, таңырқау мәнінде де жұмсалады. Бәлі-е, мынау Әсия ма ей?! (Хұсайынов) .

Бұл сөз бәлем тұлғасында қолданылғанда біреуді қорқыту, қоқан-лоққыға алу мағынасында жұмсалады. Бәлем, тұра тұр, осының бәрін әкеме айтам. Кейбір одағайлар (әсіресе бір буындылар) диалогтық сөзде екі-үш қана емес, кейде 7-8 мәнде қолданылады. Мысалы, ә одағайы

1) сұрау мағынасында:

Баланы әкесіне беріп кеткенбіз.
Ә? Әкесі қайдан кездесті? (Мұстафин) .

Біреудің шақырған даусына жауап беру, үн қату мағынасында:

Күләнда!
Ә! - деп қатқан қыз жауабы болды әкелгендей бір терең сыр (Саин) .

2) Бір нәрсе есінен шығып кетіп, кейін еске түскендігін немесе бір нәрсені алғашқыда түсінбей қалып, кейін түсінгендігін аңғарту мақсатымен қолданылады.

- Хат? Кімнен хат? Ә-ә, бағана мен берген хат екен ғой (Сланов) .

4) Біреуді өзіне қарату мақсатымен қолданылатын қаратпа сөз мағынасында да жұмсалады.

- Келін, ә келін! - деді ол шамды тұтатқасын (Мұқанов) .

5) Ә одағайы сөйлем соңында келгенде, әдетте сұрау мағынасында жұмсалады: Менде тығылып жатқан сұмдық бар екен! Бұл қалай, ә?

Кейде сөйлем соңында келетін ә одағайының бойында сұрау мағынасымен қатар әжуа, мысқыл реңкі де байқалады. Өзің мені әдейі жалғыз жібергің келіп, естімейсің де, енді келіп өкпе айтқан боласың, ә?! Әй, қусың-ау! (Әбішев) .

Мұндай көп мәнді қасиет тұрмыс-салт одағайларында жоқ. Ал императивтік одағайларда көп мәнділік сирек кездеседі. Көп мәнді одағайлардың бойында да жоғарыда көрсетілген қыруар көп мәндері сол одағайлардың өзінен шығып отырған жоқ, олар бұл қасиетке сөйлемдегі контекст, сөйлеу тіліндегі ситуация мен интонация арқылы ие болып отыр. Контекстің, ситуацияның және белгілі бір жағдайда интонацияның қатыстылығы болмаса, одағайлар көп мәнді сипатынан айрылар еді. Сондықтан одағайлардың семантикалық сипатын ашуда, мәнін айқындауда контекстің, ситуацияның, интонацияның сөйлемдегі тұрғысының (орнының) атқаратын мәні зор.

Одағайдың түрлері.

Одағайлар ойға үстейтін мәніне қарай үш түрге бөлінеді.

Көңіл күйі одағайларды шаттану, таңырқау, аңсау, қуану, ұнату, ренжу, түңілу, өкіну, шошыну, назар аудару сияқты мәнді білдіреді. Олар: пәлі, айпрырай, алақай, пай-пай, бәрекелді, туу, уһ, аһ, әй, еһе, әттең, өй, ой, қап, Әттең-ай, беу, қап, ау, т. б.
Жекіру одағайлары. Жекіту, тиім салу, бұйыру сияқты мәнді білдіреді. Олар: тәйт, тек, жә, т. б.
Шақыру одағайлары мал, ит, құсты шақыру, қуумен байланысты мәнді білдіретін.

Олар: құрау-құрау, шөре-шөре, көс-көс, айт, қаш-қаш, моһ-моһ, құр-құр, кә-кә, пырс т. б.

Одағайлар сөйлемге сөйлем білдіретін ойға қатысты болғанмен ондағы жеке сөздермен громатикалық байланысқа түспей, оқшау айтылады.

Әр одағайдың толық мағынасы болмайды, олар сөйлем мүшесі қызметін атқара алмай.

Одаға йсөйлемнің басында да, ортасында да, соңында да қолданыла береді.

Одағай сөйлемнің басында келсе, одан кейін үтір қойылады. Мысалы: Тұрсам Япырым-ау осы сізге түсер пайда бар ма.

Одағай сөйлемнің ортасында келсе, оның екі жағынан үтір қойылады. Мысалы: Тұрсам о тоба-ай, айнала көк шалғын! Сізге тәйірі сода сөз болып па?!.

Одағай сөйлемнің соңында келсе, оның алдынан үтір қойылады. Мысалы: Мұны бастаған кім, ә! Соны айтшы бәсе!

Әдетте одағайлы сөйлемнің соңынан леп белгісі қойлады. Одағай ерекше көтеріңкі дауыспен айтылса, одағайдан кейінде леп белгісі қойылады. Мысалы: Пай-пай! Шіркін қазақстан келіндер-ай!.

Қайталанып айтылған одағайлар.

Дефис (-) арқылы жазылады: құрау-құрау, пай-пай, әй-әй, құр-құр, т. б.

Одағай сөздер өзінің мәніне сәйкес Яғни әр түрлі көңіл күйін, жекіру мәнін білдірумен байланысты диологта, көркем әдебиетте жиі қолданылады.

Диологта кейде одағайлар осы мәдерінен лайық бір сөйлемнің орнында жұмсала береді. Мысалы:

Жаңа бір күш біркендей болды!
Бәрекелді.
Япырым-ай, ә!

Дербес мағынасы жоқ, адамның көңіл күйін білдіретін немесе жануарларға қаратылып айтылатын. Сөз тобы.

Ерекшелігі.: Ерекшелігі.

Ерекшелігі.: Одағайларда

Одағай

Ерекшелігі.:

Дербес лексмкалық мағына

болмайды.

Мысалы: пәлі әттең, ойпырай т. б.

Сөйлемде басқа сөздермен граматикалық

байланысқа

түспейді.

Мысалы: Қап, соны күшік кезінде атып тастау керек еді.

Сөйлем мүшесі

бола алмайды.

Мысалы:

Әттең, қазір жанымда Әкем болғанда ғой.

Мағынасына қарай: Мағынасына қарай

Мағынасына қарай: Көңіл күй Одағайы

Жекіру, бұйыру, Одағайы

Шақыру Одағайы

Мағынасына қарай: (Адаының түрлі көңіл күйін білдіреді) Мысалы: алақай (Қуану) әттең «өкіну» іркін «таңдану»т. б.

(Жекіру, тыиым салу мәнін білдіреді) . Мысалы: тәйт, жә, тек. Т. б.

(Мал ит құсты шақыру не қууға байланысты айтылады. )

Мысалы: шөре-шөре, құрау-құрау, моһ-моһ, т. б.

Одағай сөздердің интонациялық ерекшеліктері

Одағай сөздер басқа сөз таптарымен салыстырғанда әуезділікке, ырғаққа, интонацияға өте бай. Олар көркем шығарма тілінде (әсіресе диалогта) көп кездеседі. Ал публицистикада, ғылыми стильде жазылған шығармаларда сирек қолданылады. Одағайлар кейде бір ғана дыбыстан тұрады. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың бәрі бірдей одағай мағынасында жұмсала бермейді. Дауысты дыбыстардан тек ә, а, о дыбыстары ғана одағай мәнінде жұмсалады да, ұ, ү, у, ө, і дыбыстары одағай жасай алмайды. Ал ы дыбысы одағай қызметінде сирек кездеседі. ( ы-ы-ы, солай де!) .

Тіліміздегі көп мәнді одағайлардың әрбіреуі жұмсалатын ыңғайына қарай әр түрлі нтонациямен айтылады. Бірде созылыңқы, баяу, біресе жұлып алғандай тез, жылдам айтылады. Бірде одағайдың соңғы буыны жоғары итонациямен көтеріңкі айтылса, бірде басқы буыны ерекше екпінмен айтылып, соңы баяу ырғақпен тынады. Ойбай одағайы үрку, шошыну мағынасында жұмсалса, онда екпін бірінші буынға қойылады да, сөздің өзі жұлып алғандай тез, жылдам айтылады. Егер таңырқау, таңдану мәнінде жұмсайтын болсақ, онда екпінді, керісінше, соңғы буынына ауыстырып, соңғы «а» дыбысын мейлінше созып айтамыз (ой-ба-ай) .

Одағай құрамындағы кейбір дыбыстардың созылыңқы, ерекше нтонациямен айтылуы - сол одағайлардың мағынасын күшейту мақсатымен жұмсалады: Әттеген-е-е-е! Бәрекелді-е-е ! Сөйтіп, кейбір көп мәнді одағайлардың семантикалық сипатының құбылуы олардың айтылу мелодикасына, интонациялық ырғаққа байланысты болады. Осындай ерекшелік одағайдың сөйлемдегі орын тәртібіне де (сөйлемнің басында ма, ортасында ма, соңында ма) байланысты.

Одағайлардың грамматикалық ерекшеліктері

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.