Киіз үй – жарты ғаламның моделі

Жер шарын алайық
Енді байқап қарайық
Ортасынан тең бөліп,
Киіз үйді салайық
Менің бұл тақырыпты таңдауыма себеп болған еңбекке баулу сабағынан 5-желтоқсан күні өткен «Киіз үй сүйегімен танысайық» атты тақырыбы болды. Себебі мені ата-бабамыздың өзімен бірге жасасып, тарих белестерінен бірге өтіп, талай қуаныштар мен қиыншылықтарды бірге бөлісіп куәсі болған киіз үй туралы білгім келді. Сол себепті мен осы тақырыпты тереңірек біліп, зерттегім де келді. Зерттеудегі негізгі алға қойған мақсатым ата-бабаларымыз шыр етіп жарық дүние есігін ашқанда және сол есікті қайта мәңгіге жапқанына куәсі болған ағаш баспана – киіз үй туралы достарыма әңгімелеп, олардың да қызығушылығын арттырғым және бабаларымыздан қалған асыл мұраны қорғап-сақтауға, қастерлеуге шақыру болды. Ол мақсатым жүзеге асты десе де болады. Себебі, осы жұмысты зерттеу барысында достарымның да маған пайдасы көп тиді. Олар маған қолдарынан келгенше өз көмектерін аяған жоқ.
І. Киіз үй туралы жалпы мағлұмат.
Киіз үй - көшпелі өмірге бейімделген, ерте заманнан келе жатқан көшпелілер баспанасы. Еуразия далаларындағы жартылай көшпелі және отырықшы халықтардың арасына кеңінен тараған. Көшіп – қонуға лайықты жасалады, түйе мен атқа тиеу арқылы жеңіл көшіріледі, оның киіз туырлықтары мен үзіктерінен жауын өтпейді. Ыстық күнде киіз үй салқын болса, қысты күні керегесін екі қабат киізбен қаптап, ошақ жағып, жазға дейін отыра беруге болады. Киіз үй - өзіндік баға жетпес өнер туындысы, қазақ халқы үшін өмір салты мен әдет-ғұрпының, дүниетанымының, санғасырлық мәдениетінің жарқын айғағы. Көшпенділердің кіші әлеміне айналған киіз үй олардың өмірінің көп бөлігі өтетін дәстүрлі тұрақты мекен-жайы болған.
Киіз үйдің пайда болуы қола дәуірінен басталады екен. (б.з.б. 3-мың жылдық). Киіз үй біздің заманымыздан бұрынғы 7-ғасырда кеңінен пайдаланып, киіз басу белгілі бір кәсіпке айналды. Киіз үйдің сол кезден бастап кең таралғанын сол замандағы тасқа қашап түсірілген Алтай Сібірдегі Қызылжар тасынан, Қырымдағы суреттерден айқын байқауға болады. Көшпелі сақ тайпаларының киіз үйде тұрғанын алғаш рет ежелгі грек тарихшысы Геродот жазды. Киіз үйдің сыртқы пішіні, қабырғалары шеңбер, төбесі күмбезденіп келеді. Киіз үйдің негізгі қаңқасы кереге, сықырлауық, уық, шаңырақтан тұрады. Бұларды бір сөзбен киіз үйдің қаңқасы деп атайды. Киіз үйді тіккенде үй сүйегі бір-бірімен бау-басқұрлар арқылы біріктіріліп таңылады. Оның сыртынан шым ши немесе ақ ши тұтылып, киіз әбзелдер - туырлық, үзік, түндік, киіз есік жабылады.
Туырлық – кереге іргесінен уықтың орасына дейінгі жерді, үзік – кереге басынан шаңырақ шеңберіне дейінгі аралықты, түндік - шаңырақты, киіз есік – сықырлауықты жауып тұрады. Киіз есіктің сырты киіз, ортасы ши, астары жарғақ теріден жасалады. Шиыршықтап түріп қоюға ыңғайлы. Көбінесе жел болғанда немесе салқын түскенде пайдаланылады.

1. [Қазақстан ұлттық энциклопедиясы 4 – 7 – томдары].
2. [ www.Google.com].
3. [Еңбекке баулу 4 – сынып].
4. [Ана тілі 2 – сынып].
5. [Қария кісілерден. (ауызба-ауыз)]