«Авеста» шығармасы түркілер мекендеген хорезм аймағында жасалған мұра
Кіріспе ... ..3
1 Көне түркі дәстүрі мен даналығы «Авеста» шығармасының өзегі
1.1 Бабалар жасаған рухани мұралар
«Авестаға» арқау болған 8.12
1.2 «Авестадағы» табиғатқа табыну мифтері
түркі дәстүрімен сабақтас 13.21
1.3 «Авестадағы» аңыздық тұлғалар.халық
армандаған ел басқарушылар бейнесі 22.27
2 «Авеста» шығармасы түркілер мекендеген хорезм аймағында жасалған мұра
2.1 Хорезм билігі мен мәдениеті «Авестаның»
жасалуын себеп болған 28.35
2.2 «Авеста» шығармасын түркілерге
ортақтығын дәлелдейтін сипаттаулар 36.40
2.3 Түркілер табынған наным . сенімдер «Авеста»
шығармасынан табылады 41.50
Үшінші бөлім
«Авеста» шығармасының қазақтың батырлық жырларымен
сабақтастығы
3.1 «Авеста»мен « Қобыланды батыр»
жырының байланысы 51.52
3.2«Авеста» мен «Алпамыс батыр»
жырының тамырластығы 53.54
3.3«Авеста» мен «Ер Тарғын»
жырының сабақтастығы 55.57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58.60
Пайдаланылған әдебиеттер ..61.62
1 Көне түркі дәстүрі мен даналығы «Авеста» шығармасының өзегі
1.1 Бабалар жасаған рухани мұралар
«Авестаға» арқау болған 8.12
1.2 «Авестадағы» табиғатқа табыну мифтері
түркі дәстүрімен сабақтас 13.21
1.3 «Авестадағы» аңыздық тұлғалар.халық
армандаған ел басқарушылар бейнесі 22.27
2 «Авеста» шығармасы түркілер мекендеген хорезм аймағында жасалған мұра
2.1 Хорезм билігі мен мәдениеті «Авестаның»
жасалуын себеп болған 28.35
2.2 «Авеста» шығармасын түркілерге
ортақтығын дәлелдейтін сипаттаулар 36.40
2.3 Түркілер табынған наным . сенімдер «Авеста»
шығармасынан табылады 41.50
Үшінші бөлім
«Авеста» шығармасының қазақтың батырлық жырларымен
сабақтастығы
3.1 «Авеста»мен « Қобыланды батыр»
жырының байланысы 51.52
3.2«Авеста» мен «Алпамыс батыр»
жырының тамырластығы 53.54
3.3«Авеста» мен «Ер Тарғын»
жырының сабақтастығы 55.57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58.60
Пайдаланылған әдебиеттер ..61.62
Қазақ әдебиетінің архитептерін арнайы алып зерттеудің маңызы зор. Өйткені, осы саланы тереңдете сөз ету арқылы халқымыздың бағзы заманнан қалыптасқан мәдениет жүйесінің түп-төркіні - көшпенділер, көне түркі өркениетінің әлемдік тарихтағы орнын анықтауға және жүздеген ғасырлар бойы байырғы бабалар жасаған рухани байлықтарды танып, игеруге мүмкіндік туады. Әрі осы тақырыпты тарихи - типологиялық, синтездік тұрғыда бір-бірімен салыстыра ұштастыра талдаудың тиімді әдісі, орнықты негіздері қалана бастайды.
Осы «Авеста» шығармасының дәуірін, туған жерін кім жасағанын, қай халық тілінде жазылғанын, қай аймақтарда тарағанын және біздің бабаларымыздың осы дінге табынғанын, көне түркілердің дәстүрі, даналық мұралары мен заңдылықтары, мифтік шығармалары, табиғатқа табыну нанымдары, негізгі кәсіптері шығарманы жасауға арқау болғанын тарихт-типологиялық, синтездік негізде талдау жасау арқылы мәлімденудің нәтижесінде «Авеста»шығармасы түркілерге де ортақ болып табылатынын зерттеу қорытындыларынан туған пайымдаулар бойынша шынайылылықпен түйінделді. Соған сәйкес, әдебиетіміздің түп-төркіні -б.з.б. ҮІІІ-ҮП ғасырларда жасалынған «Авеста» шығармасында жатқаны ғылыми тұрғыда тұжырымдалды. Көне түркі жазуы сол түхта қалыптасқандығын негізделді.
Сондықтан біздің басты мақсатымыз-әдебиетіміздің архитептерін тауып, тану үшін ең бірінші көне түркілердің тәңірлік дәуірдегі әдебиетіне тереңдете талдау жасап, оның сыр-сипатын тұтастай ашып көрсету болып табылады.
«Авеста» шығармасын оқып шығып, талдау жасауда диплом жұмысымды үш бөлімге, әр бөлімді үш тармаққа құрып, жазып шығуды мақсат еттім. 1.«Көне түркі дәстүрі мен даналығы «Авеста» шығармасының өзегі»атты алғашқы бөлімде 1 .«Бабалар жасаған рухани мүралар «Авестаға» арқау болған», 2.«Авестадағы» табиғатқа табыну мифтері түркі дәстүрімен сабақтас, 3.«Авестадағы аңыздық тұлғалар-халық армандаған ел басқарушылар бейнесі»деген үш тақырыпшадан құралған. Бұл зерттеу жүмысының негізгі мақсаттары мен міндеттері, осы тақырыптың өзегі-ежелгі дәуірдегі әдебиетіміздің көне түркі «Авеста» шығармасының өзегін анықтау арқылы әдебиетіміздің арғы тамырларын, түп-төркінін табу үшін әуелі сол әдебиеттің жасалуына негіз болған архитептерін және архетиптік сарындарды анықтап, тұжырым жасадым.
2.«Авеста» шығармасы түркілер мекендеген Хорезм аймағында жасалған мұра, деген екінші бөлімде І.Хорезм билігі мен мәдениеті «Авестаның жасалуына себеп болған», 2.«Авеста» шығармасын түркілерге ортақтығын дәлелдейтін сипаттаулар. З.Түркілер табынған наным-сенімдер «Авеста» шығармасынан табылады, деген үш тақырыпшадан құралған. Бұл тақырыпта «Авеста»шығармасының туған жері қай өңір екені зерттелініп, ғылыми, тарихи тұрғыда қарастырылып нақты тұжырым жасап жаздым.
Осы «Авеста» шығармасының дәуірін, туған жерін кім жасағанын, қай халық тілінде жазылғанын, қай аймақтарда тарағанын және біздің бабаларымыздың осы дінге табынғанын, көне түркілердің дәстүрі, даналық мұралары мен заңдылықтары, мифтік шығармалары, табиғатқа табыну нанымдары, негізгі кәсіптері шығарманы жасауға арқау болғанын тарихт-типологиялық, синтездік негізде талдау жасау арқылы мәлімденудің нәтижесінде «Авеста»шығармасы түркілерге де ортақ болып табылатынын зерттеу қорытындыларынан туған пайымдаулар бойынша шынайылылықпен түйінделді. Соған сәйкес, әдебиетіміздің түп-төркіні -б.з.б. ҮІІІ-ҮП ғасырларда жасалынған «Авеста» шығармасында жатқаны ғылыми тұрғыда тұжырымдалды. Көне түркі жазуы сол түхта қалыптасқандығын негізделді.
Сондықтан біздің басты мақсатымыз-әдебиетіміздің архитептерін тауып, тану үшін ең бірінші көне түркілердің тәңірлік дәуірдегі әдебиетіне тереңдете талдау жасап, оның сыр-сипатын тұтастай ашып көрсету болып табылады.
«Авеста» шығармасын оқып шығып, талдау жасауда диплом жұмысымды үш бөлімге, әр бөлімді үш тармаққа құрып, жазып шығуды мақсат еттім. 1.«Көне түркі дәстүрі мен даналығы «Авеста» шығармасының өзегі»атты алғашқы бөлімде 1 .«Бабалар жасаған рухани мүралар «Авестаға» арқау болған», 2.«Авестадағы» табиғатқа табыну мифтері түркі дәстүрімен сабақтас, 3.«Авестадағы аңыздық тұлғалар-халық армандаған ел басқарушылар бейнесі»деген үш тақырыпшадан құралған. Бұл зерттеу жүмысының негізгі мақсаттары мен міндеттері, осы тақырыптың өзегі-ежелгі дәуірдегі әдебиетіміздің көне түркі «Авеста» шығармасының өзегін анықтау арқылы әдебиетіміздің арғы тамырларын, түп-төркінін табу үшін әуелі сол әдебиеттің жасалуына негіз болған архитептерін және архетиптік сарындарды анықтап, тұжырым жасадым.
2.«Авеста» шығармасы түркілер мекендеген Хорезм аймағында жасалған мұра, деген екінші бөлімде І.Хорезм билігі мен мәдениеті «Авестаның жасалуына себеп болған», 2.«Авеста» шығармасын түркілерге ортақтығын дәлелдейтін сипаттаулар. З.Түркілер табынған наным-сенімдер «Авеста» шығармасынан табылады, деген үш тақырыпшадан құралған. Бұл тақырыпта «Авеста»шығармасының туған жері қай өңір екені зерттелініп, ғылыми, тарихи тұрғыда қарастырылып нақты тұжырым жасап жаздым.
1. Қазақ совет нциклопедиясы.і-том.- Алматы:1972жыл.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақтың бүкіл тарихы-бірігу тарихы, тұтастану тарихы 1998жыл.
3. Әуезов М. Әр жылдар ойлары.-Алматы1959 жыл.
4. Т. Еңсегенүлы «Авеста»- түркілерге ортақ мү_ра Монография «Тоғанай Алматы 2011 жыл.
5. Т. Еңсегенүлы Әдебиетіміздің бастауы «Авестада» Монография Алматы,
Ғалым 1996 жыл.
6. Е.Ә.Бертельс Таңдамалы еңбектер. Шығыс әдебиеті баспасы. Москва, 1960 жыл.
7. А.О.Маковельский. «Авеста» Әзербайжан ССР Ғалым академиясының
баспасы. Баку 1960жыл.
8. «Авеста» Дружба народов баспасы Москва 1993 жыл.
9. «Авеста» Таңдаулы гемндер Москва 1993 жыл.
10. «Ақсауыт» Батырлар жыры. Екі томдық I том. Алматы «Жазушы»
баспасы 1977жыл.
11. Қазақ совет энциклопедиясы, 8-том.-Алматы 1976 жыл.
12. Ә.Марғүлан Ежелгі жыр аңыздар, Алматы «Жазушы» 1985 жыл.
13. М.Жолдасбеков «асыл арналар» Алматы 1986 жыл.
14. Н.Ә.Қоңыратбаев Қазақ эпосы және түркология. Алматы, Ғылым баспасы 1987 жыл.
15. Л.Н.Гумилев «Көне түріктер» Алматы «Білім» 1994 жыл.
16. Қазақ Совет энциклопедиясы 2 том 1973 ж.
17. Х. Сүйінішәлиев «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері» Қазақстан
баспасы Алматы 1967ж.
18. Т.Еңсегенүлы Көне түркі руна жазба поәзиясы ондағы философиялық
жүйе. Екінші кітап. Орхондағы түркі руна жазба дастандары.-Алматы:Білім, 2008.
19. Орта Азия Қазақстанның үлы ғүламалары. Алматы: ҚМБ, 1964ж.
20. М.Әуезов. Әр жылдар ойлары. Алматы:ҚМҚӘБ, 1959 ж
21. Ә.Марғұлан. Ең ескі дәуірдегі халық аңыздары Жү_лдыз, 1983 ж.
22. Оспанов С.И. Ататектану негіздері.Алматы: 1994 ж.
23. Қазақстан тарихы. Алмат: Дәуір 994жыл.
24. Кор-оглых Х.Туркменская литература. М:Выс.Школа, 1972 ж.
25. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі, Алматы: Ана тілі, 1993ж.
26. Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. Алматы:
Санат, 1996 ж.
27. Қараманүлы Қ. Тәңірге тағзым. Алматы:Ана тілі, 1996 ж.
28. Оспанов С.И. Жаратушы әлде Заратуштра қалай деді? Алматы 2003 ж.
29. «Авеста» Парасат, Алматы 1993 8саны.аударған Ә.Дастанүлы.
30. Т.Еңсегенүлы Көне түркі руна жазба поәзиясы. Бірінші кітап. Алматы: Білім, 2007 ж.
31. Ақсауыт.Батырлар жыры, Алматы:жазушы, 1989жыл.
32. Қорқыт ата кітабы.Алматы: Жазушы, 1986ж.
33. Ә.Марғүлан Шоқан және Манас. Алматы, 1971жыл.
34.Бүркітбаев Ә. «Авестаны» оқығанда, Қазақ батырлары.-Алматы 1999ж
35. Марғұлан Ә. Ең ескі дәуірдегі халық аңыздары, Жұлдыз, 1983ж
36. Ж.Баласағүл «Қүлты білік».-Алматы:Жазушы, 1986 ж
37. Ә.Кекілбаев Он екі томдық шығармалар 8-том.Алматы:Өлке, 1999ж.
38. Еңсегенүлы Т. Көне түркі руна жазба поәзиясы ондағы философиялық жүйе. Екіншікітап. Орхондағы түркі руна жазба дастандары. Алматы: Білім, 2008 ж.
39. Нұрғалиев Р.Телағыс. Әдеби дәстүр мен әдеби даму. Алматы: Жазушы 1986ж.
40. Гумилев Л.Н. Көне түріктер.-Алматы:Білім, 1994ж
41. Жү_мабаев М. Шығармалары. Алматы:Жазушы, 1989ж
42. Бердібаев Р.Сарқылмас қазына. Алматы:Мектеп, 1983ж
43. Қыраубаева А. Қазақ мифологиясы және Авеста Жұлдыз, 19968ж
44. Ақауыт.атырлар жыры. Екі томдықД том Алматы «Жазушы» 1967ж
45. «Авеста» Таңдаулы гимндер. Москва, 1993ж
46. Батырлар жыры V том. Алматы, «Жазушы» 1989ж
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақтың бүкіл тарихы-бірігу тарихы, тұтастану тарихы 1998жыл.
3. Әуезов М. Әр жылдар ойлары.-Алматы1959 жыл.
4. Т. Еңсегенүлы «Авеста»- түркілерге ортақ мү_ра Монография «Тоғанай Алматы 2011 жыл.
5. Т. Еңсегенүлы Әдебиетіміздің бастауы «Авестада» Монография Алматы,
Ғалым 1996 жыл.
6. Е.Ә.Бертельс Таңдамалы еңбектер. Шығыс әдебиеті баспасы. Москва, 1960 жыл.
7. А.О.Маковельский. «Авеста» Әзербайжан ССР Ғалым академиясының
баспасы. Баку 1960жыл.
8. «Авеста» Дружба народов баспасы Москва 1993 жыл.
9. «Авеста» Таңдаулы гемндер Москва 1993 жыл.
10. «Ақсауыт» Батырлар жыры. Екі томдық I том. Алматы «Жазушы»
баспасы 1977жыл.
11. Қазақ совет энциклопедиясы, 8-том.-Алматы 1976 жыл.
12. Ә.Марғүлан Ежелгі жыр аңыздар, Алматы «Жазушы» 1985 жыл.
13. М.Жолдасбеков «асыл арналар» Алматы 1986 жыл.
14. Н.Ә.Қоңыратбаев Қазақ эпосы және түркология. Алматы, Ғылым баспасы 1987 жыл.
15. Л.Н.Гумилев «Көне түріктер» Алматы «Білім» 1994 жыл.
16. Қазақ Совет энциклопедиясы 2 том 1973 ж.
17. Х. Сүйінішәлиев «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері» Қазақстан
баспасы Алматы 1967ж.
18. Т.Еңсегенүлы Көне түркі руна жазба поәзиясы ондағы философиялық
жүйе. Екінші кітап. Орхондағы түркі руна жазба дастандары.-Алматы:Білім, 2008.
19. Орта Азия Қазақстанның үлы ғүламалары. Алматы: ҚМБ, 1964ж.
20. М.Әуезов. Әр жылдар ойлары. Алматы:ҚМҚӘБ, 1959 ж
21. Ә.Марғұлан. Ең ескі дәуірдегі халық аңыздары Жү_лдыз, 1983 ж.
22. Оспанов С.И. Ататектану негіздері.Алматы: 1994 ж.
23. Қазақстан тарихы. Алмат: Дәуір 994жыл.
24. Кор-оглых Х.Туркменская литература. М:Выс.Школа, 1972 ж.
25. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі, Алматы: Ана тілі, 1993ж.
26. Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. Алматы:
Санат, 1996 ж.
27. Қараманүлы Қ. Тәңірге тағзым. Алматы:Ана тілі, 1996 ж.
28. Оспанов С.И. Жаратушы әлде Заратуштра қалай деді? Алматы 2003 ж.
29. «Авеста» Парасат, Алматы 1993 8саны.аударған Ә.Дастанүлы.
30. Т.Еңсегенүлы Көне түркі руна жазба поәзиясы. Бірінші кітап. Алматы: Білім, 2007 ж.
31. Ақсауыт.Батырлар жыры, Алматы:жазушы, 1989жыл.
32. Қорқыт ата кітабы.Алматы: Жазушы, 1986ж.
33. Ә.Марғүлан Шоқан және Манас. Алматы, 1971жыл.
34.Бүркітбаев Ә. «Авестаны» оқығанда, Қазақ батырлары.-Алматы 1999ж
35. Марғұлан Ә. Ең ескі дәуірдегі халық аңыздары, Жұлдыз, 1983ж
36. Ж.Баласағүл «Қүлты білік».-Алматы:Жазушы, 1986 ж
37. Ә.Кекілбаев Он екі томдық шығармалар 8-том.Алматы:Өлке, 1999ж.
38. Еңсегенүлы Т. Көне түркі руна жазба поәзиясы ондағы философиялық жүйе. Екіншікітап. Орхондағы түркі руна жазба дастандары. Алматы: Білім, 2008 ж.
39. Нұрғалиев Р.Телағыс. Әдеби дәстүр мен әдеби даму. Алматы: Жазушы 1986ж.
40. Гумилев Л.Н. Көне түріктер.-Алматы:Білім, 1994ж
41. Жү_мабаев М. Шығармалары. Алматы:Жазушы, 1989ж
42. Бердібаев Р.Сарқылмас қазына. Алматы:Мектеп, 1983ж
43. Қыраубаева А. Қазақ мифологиясы және Авеста Жұлдыз, 19968ж
44. Ақауыт.атырлар жыры. Екі томдықД том Алматы «Жазушы» 1967ж
45. «Авеста» Таңдаулы гимндер. Москва, 1993ж
46. Батырлар жыры V том. Алматы, «Жазушы» 1989ж
Мазмұны
Кіріспе ... ..3
1 Көне түркі дәстүрі мен даналығы Авеста шығармасының өзегі
1.1 Бабалар жасаған рухани мұралар
Авестаға арқау болған 8-12
1.2 Авестадағы табиғатқа табыну мифтері
түркі дәстүрімен сабақтас 13-21
1.3 Авестадағы аңыздық тұлғалар-халық
армандаған ел басқарушылар бейнесі 22-27
2 Авеста шығармасы түркілер мекендеген хорезм аймағында жасалған мұра
2.1 Хорезм билігі мен мәдениеті Авестаның
жасалуын себеп болған 28-35
2.2 Авеста шығармасын түркілерге
ортақтығын дәлелдейтін сипаттаулар 36-40
2.3 Түркілер табынған наным - сенімдер Авеста
шығармасынан табылады 41-50
Үшінші бөлім
Авеста шығармасының қазақтың батырлық жырларымен
сабақтастығы
3.1 Авестамен Қобыланды батыр
жырының байланысы 51-52
3.2Авеста мен Алпамыс батыр
жырының тамырластығы 53-54
3.3Авеста мен Ер Тарғын
жырының сабақтастығы 55-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 58-60
Пайдаланылған әдебиеттер ..61-62
Кіріспе
Қазақ әдебиетінің архитептерін арнайы алып зерттеудің маңызы зор.
Өйткені, осы саланы тереңдете сөз ету арқылы халқымыздың бағзы заманнан
қалыптасқан мәдениет жүйесінің түп-төркіні - көшпенділер, көне түркі
өркениетінің әлемдік тарихтағы орнын анықтауға және жүздеген ғасырлар бойы
байырғы бабалар жасаған рухани байлықтарды танып, игеруге мүмкіндік туады.
Әрі осы тақырыпты тарихи - типологиялық, синтездік тұрғыда бір-бірімен
салыстыра ұштастыра талдаудың тиімді әдісі, орнықты негіздері қалана
бастайды.
Осы Авеста шығармасының дәуірін, туған жерін кім жасағанын, қай халық
тілінде жазылғанын, қай аймақтарда тарағанын және біздің бабаларымыздың осы
дінге табынғанын, көне түркілердің дәстүрі, даналық мұралары мен
заңдылықтары, мифтік шығармалары, табиғатқа табыну нанымдары, негізгі
кәсіптері шығарманы жасауға арқау болғанын тарихт-типологиялық, синтездік
негізде талдау жасау арқылы мәлімденудің нәтижесінде Авесташығармасы
түркілерге де ортақ болып табылатынын зерттеу қорытындыларынан туған
пайымдаулар бойынша шынайылылықпен түйінделді. Соған сәйкес, әдебиетіміздің
түп-төркіні -б.з.б. ҮІІІ-ҮП ғасырларда жасалынған Авеста шығармасында
жатқаны ғылыми тұрғыда тұжырымдалды. Көне түркі жазуы сол түхта
қалыптасқандығын негізделді.
Сондықтан біздің басты мақсатымыз-әдебиетіміздің архитептерін тауып,
тану үшін ең бірінші көне түркілердің тәңірлік дәуірдегі әдебиетіне
тереңдете талдау жасап, оның сыр-сипатын тұтастай ашып көрсету болып
табылады.
Авеста шығармасын оқып шығып, талдау жасауда диплом жұмысымды үш
бөлімге, әр бөлімді үш тармаққа құрып, жазып шығуды мақсат еттім. 1.Көне
түркі дәстүрі мен даналығы Авеста шығармасының өзегіатты алғашқы бөлімде
1 .Бабалар жасаған рухани мүралар Авестаға арқау болған, 2.Авестадағы
табиғатқа табыну мифтері түркі дәстүрімен сабақтас, 3.Авестадағы аңыздық
тұлғалар-халық армандаған ел басқарушылар бейнесідеген үш тақырыпшадан
құралған. Бұл зерттеу жүмысының негізгі мақсаттары мен міндеттері, осы
тақырыптың өзегі-ежелгі дәуірдегі әдебиетіміздің көне түркі Авеста
шығармасының өзегін анықтау арқылы әдебиетіміздің арғы тамырларын, түп-
төркінін табу үшін әуелі сол әдебиеттің жасалуына негіз болған архитептерін
және архетиптік сарындарды анықтап, тұжырым жасадым.
2.Авеста шығармасы түркілер мекендеген Хорезм аймағында жасалған
мұра, деген екінші бөлімде І.Хорезм билігі мен мәдениеті Авестаның
жасалуына себеп болған, 2.Авеста шығармасын түркілерге ортақтығын
дәлелдейтін сипаттаулар. З.Түркілер табынған наным-сенімдер Авеста
шығармасынан табылады, деген үш тақырыпшадан құралған. Бұл тақырыпта
Авесташығармасының туған жері қай өңір екені зерттелініп, ғылыми, тарихи
тұрғыда қарастырылып нақты тұжырым жасап жаздым.
3.Авеста шығармасының қазақтың батырлық жырларымен сабақтастығы,
деген үшінші бөлім 3 тақырыпшадан түрды. 1. Авеста мен Қобыланды батыр
жырының сабақтастығы. 2. Авеста мен Алпамыс батыр жырының тамырластығы.
3. Авеста мен Ер Тарғын жырының сабақтастығы деп аталады. Бұл бөлімде
Авеста мен қазақтың батырлық жырларымен байланыстырып келіп,
сабақтастығын жаздым. Осынау ұлы шығарманың қазақ халқының тұрмыс-
тіршілігімен, салт-санасымен етене жақындасы, тамырлас, еншілес болып келуі
шығарманың батырлық қырын терең талдау арқылы дәлелдедім.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиетінің архитептерін арнайы алып
зерттеудің маңызы зор. Өйткені осы саланы ғылыми негізде қарастыру арқылы
халқымыздың түп-төркіні - көшпенділер, көне түркі өркениеттің әлемдік
тарихтағы орнын анықтауға және сандаған ғасырлар бойы бабалар жасаған
рухани байлықтарды танып, игеруге мүмкіндік туады, әрі солардың тарихи-
типологиялық тұрғы да бір-бірімен үштастыра талдаудың пайдалы, нанымды реті
қаланады.
Бұл еңбекте қазақ әдебиеті тарихының арғы арналарын зерттеп табу арқылы
қазақ философиясының қалыптасуын қосақабат білуге мүмкіндік туады. Себебі,
философия миф, дін, көркемдік оброзды ойлаудан туындап, бөлініп шығып барып
жасалынады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеті тарихының арғы арналарын
зерттеуде әлемдік әдебиеттану ғылымындағы архитептерді, мифтерді
қарастырған ірі ғалымдардың еңбектеріне сүйендік. Турасын айтқанда, дала
пайғамбары Зороатуштра жасаған Таяу Шығыс халықтарының, көшпенділердің
мәдениет, әдебиет, дін салт-дәстүрі мен көне тарихының сырлы бесігі болып
танылған қасиетті Авеста шығармасы түгелдей миф-аңыздармен көркемделіп,
нанымды, әсерлі түрде күшейтіліп берілген. Бұл бағытта көздеген мақсатқа
бет түзеуде көбіне архетиптер мен мифті арнайы зерттеген К.Г.Юнг, Фриммен
Джон, Т.Манн, А.Пятигорский, А.Ф.Лосев, А.Н.Ждан, М.И.Еникеев, Л.П.Гримак,
тағы басқа ғалымдардың ой-пікірлері жаңаша түжырымдар жасауға ықпал
етті.Ал, Авеста шығармасына зерттеу жасаған тұста, негізінен 1991 жылы
Иранның Тегеран қаласындағы Морварид баспасынан шыққан Авеста атты екі
томдық шығарма пайдаланылды. Сонымен қоса И.Стеблин-каменский аударып, 1993
жылы Москвадағы Дружба народов баспасыннан шыққан Авеста кітабы және
Е.Ә.Бертельстің Москва-Ленинградтан шығатын Восток журнал -кітаптың 1924
жылғы 4санында жарияланған Авестадан аудармасы, сол Е.Ә.Бертельстің СССР
Ғылым академиясы 1951 жылы Москвадан шығарған үшінші томцна енген
Авестаны зерттеудегі жаңа жұмыстар атты еңбегі, Е.Ә.Бертельстің 1960жылы
Москвадағы Шығыс әдебиеті баспасынан шығарған Парсы-тәжік әдебиетінің
тарихы атты кітабындағы Авеста жайлы зерттеуі мен аудармасы осы жұмысты
жазуда назарда ұсталды.
Сондай-ақ, И.М.Дьяконовтың 1956 жылы СССР Ғылым академиясы шығарған
Мидия тарихы деген монографиясындағы Авестаданжасаған көлемді аудармасы
И.С.Брагинскийдің 1956 жылы СССР Ғылым академиясы Москвадан шығарған Тәжік
халқы поәзиясы, 1943 жылы Бакуден шыққан Азербайжан әдебияты тарихы атты
кітабының бірінші томындағы Авеста кітабынан жасаған қазақша
аудармасы(Парасат 8, 1993ж), өзге де сондай тәржімалар мен зерттеулер бұл
еңбекте Авеста кітабы. Бұл оның оның аудармасында мін жоқ деген емес,
бұлай айтуымыздың мәнісі-ол авестакітабының бізге жеткен ең көне, ең
көлемді нұсқаларын қатар қойып пайдаланып аударған. Ол тәржімалаған
Авеста кітабының алғашқы бетінде:Перевод с авестинской И.Стеблин-
Каменского деп жазылған. Оның сыры ертеректе Авестажайлы сөз қозғап, оны
өз тілдерінде иемденгендердің көбісі бұл мүраның қай жерде, қай тілде
жазылғанын нақты байлам жасай алмай Авеста тілі, Зенд, Мидия
тілдеріндегі шығарма деген сөз қалыптастырылған. Сөйтіп, бұл мұраны қайта
жинап құрастырушылар осы шығарманың аударуға көнбеген және итүсінбеген ең
көне нүсүқаларының тарауларын сол күйінде өз тәжірмалағандарына қосып,
Авеста тілі кітабы деп атаған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ әдебиетінің арғы арналарын,
архетиптерін анықтау арқылы бағзы заманғы бабаларымыздың әлемдік мәдениетке
өз үлестерін қосқанын мәлімдеу, сөйтіп әдебиетіміздің түп-төркінін қай
дәуір, кезеңде жатқанын ғылыми негізде түжырымдау еңбеіртің басты
мақсаттарының бірі. Екіншіден, б.з.бүрынғы ХІІ-Х ғасырлада өзара бірігіп
даңқы шығып, б, з, бұрынғы ҮІІІ-УІ ғасырлардан бастап күшті мемлекет болған
Сақ, Ғұн, Үйсің, Тұран, Қаңлы тайпаларының сол дәуірлеген тұстан бері
жасаған шығармалары қайда? Соларды зерттеп тауып, бағасын беру де осы жү-
мыстың негізгі мақсаты мен міндеті. Үшінші, көне түркілердің мәдениеті,
әдебиеті, дәстүр-салты, діні, өмір сүру заңдылықары, кәсібі, дүниетанымы
слам дініне дейін толық қалыптасқан дедік.Соларды т9тастай алып, тереңдете
зерттепдолымды ғылыми қорытындылар жасау осы еңбектің көздеген мақсаты.
Қысқасы, бұл еңбекте Тәңірлік дәуір әдебиетінің сыр-сипатын айқын етіп
көрсетуде сол түркілер табынған діннің табиғаты, олардың дүниетанымы,
рухани мұралар жасауда қалыптасқан сабақтастық бір-бірімен байланыста
қарастырылады. Міне, осындай күрделі мәселелерді тарихи-типологиялық
тұрғыда зерттеу осы еңбектің түпкі нысаны. Солардың жүзеге асыруда мынадай
міндеттер туындайды:
Қазақ көркемдік әлеміндегі архетиптерді арнайы алып қарастырып,
анықтамасын беру. Архетип пен миф арасындағы жалғастықтың мәнін
ашу. Бұлардың әдебиет пен байланысын табу. Қазақ әдебиеті тарихының
арғы арналарын зерттеуде тарихи-типологиялық тәсілдің тиімділігін
таныту, бұл бағытта қарастырудың нақты жолдарын білдіру.
Осындай қарастырудың көмегімен қазақ әдебиеті тарихының арғы
арналары Авеста шығармасында жатқанын мәлімдеу. Ол үшін
Авеста шығармасының жасалған дәуірін, қай жерде, қай тілде, кім
шығарғанын тұжырымдау.
Авеста жасалып, қалыптасуына, зороастризм дінінің туындауына ерте
заманғы бабаларымыз жасаған рухани мұралар, олардың наным-сенімі,
дәстүрі, кәсібі арқау болғанын ғылыми тұрғыда түйіндеу.
Көне түркі нанымдары, табиғатқа табыну мифтері Авеста
шығармасының жасалуына баспалдақ болғанының себебін көрсету.
Авеста кітабы, зороастризм діні соны жасаған Зороатуштра туған
өңірде ежелден көне түркілер мекендегенін нақты деректермен айқындау
Авеста көне түркілер дәуірлеп, күшті мемлекет болған түста
жасалғанын дәлелдеу. Көне түркілердің Тәңірлік діні мен зороастризм
дінін, солардағы жарылқаушы күштер-жер, күн, су, жұлдызды, Ұмай, Аши,
аналар болмысын бір бірімен
салыстырып, араларында ерекше айырмашылық жоқ екенін айғақтау.
Авеста шығармасы өзге елдерге көне түркілерге мекендеген жерлер
арқылы жеткенін, ирандықтар Авестада жазылған дәнді кейін
мойындап, мемлекеттік дінге айналдырғанын, сол кітапты қайта
құрастыруға олар зор күш салғанын баяндау.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жүмысы кіріспеден, қорытындыдан және үш бөлім
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Көне түркі дәстүрі мен даналығы Авеста шығармасының өзегі
1.1.Бабалар жасаған рухани мұралар Авестаға арқау болған
Әлемге кең тараған христиан, будда, ислам тағы басқа діндердің
жасалуына себепші болған зороастризм діні, сол дін жазылған қасиетті
Авеста кітабы ғайыптан пайда болған ба? Жоқ, олай емес. Бұл дін Орта Азия
халықтарының жүздеген жылдар бойғы тұрмыс-тіршілік жағдайлары мен заман
талаптарына орай біртіндеп туындап, дамыған ырым- жора, әдет- ғұрып, наным,
өмір сүру ережелері және сол елдердің мифтік аңыздары, даналық ойлары,
толғау, өлең жырлары, тағы басқа рухани мұралары негізінде жетілдіре отырып
қалыптасқан ілім. Авеста алғашқы қауымдық қү-рылыстан бастап бері қарай
жалғасқан ұзақ-көне тарихи кезеңдер мен сан түрлі мәдениеттердің негізінде
жасалынған. Ал соның ішінде Авеста шығармасының дүниеге келуіне-адамзат
тарихының бірінші сатысы-қауымдық кезеңдер мен неолит дәуірінің әлеуметтік-
экономикалық жағдайы күшті ықпал жасап, осындай маңызы өте зор шығарманың
туындауын қажет еткен.
Авеста кітабы, негізінен архетиптік және мифологялық шығармалардан
құралған. Онда космогоноиялық - әлем жаратылысы, бөлшектері туралы
архетиптер, жануарлар жайлы, жақсылық әкелуші құдіретті тұлғалар мен
жаманшылық жасаушы мейірімсіз бейнелер жөніндегі мифтер және алғашқы адам
мен әуелгі ел қамын ойлаған қиялдан батырлар жайлы аңыздар, сондай-ақ
дәстүр-салт, наным-сенім, өмір сүруге ережелеріне қатысты қиял ғажайып
ертегілер үзінділері молынан кездеседі.
Шығыстанушылардың бәрі дерлік Авеста шығармасын Орта Азияда, соның
ішінде Әмудария мен Сырдария өзендерінің төменгі ағысындағы Хорезм
өңіріндегі халықтардың көне рухани мұралары негізінде қалыптасқан деген
түжырым жасады. Осы төңіректе ертеден орныққан мәдени жетістіктер, бұл
аймақтағы егін мен мал шарушылығы кәсібінің бағзы заманнан дамып өрістеуі
және барлық ғалымдар мойындағандай, дін нышандарының Орта Азияда тым ерте
қалыптасуы Авеста шығармасына арқау әрі зорастризм дінінің жасалуына
негізгі саты болған. Авеста шығармасын түптеп зерттеуге күш салып,
бектенген профессор И.С.Брагинский бұл қасиетті кітаптың жасалуына өзек
болған ең көне мәдени жетістіктер шоғыры қашан, қай жерде туындап, өріс
тапқанын зерттей келіп: Сонымен, Орта Азия адмзат мәдениетінін алғшқы
ошағының бірі болып табылады, -деп түйін жасайды.( 1, 23-6)
Расында, Орта Азия тым ерте заманнан мәдеиет өрісінің орталығы болып,
әлемдік өркениеттің бастау алған діңгегі атанған Авеста шығармасынын
жасалып, қалыптасып, дүниеге келуінің бірден бір ошағы Орта Азия болғанығ
шығыстанушы ғалымдардың көбісі дерлік мойындап, сондай тұжырым
қалыптастырған. Бұған Орта Азияның көне мәдениеттерін жан-жақты зерттеген,
прфессор С.П.Толстовтың: Аңыз бойынша осында зороастризм дінінің негізін
қалаған-аңыздық тұлға Зороатуштар пайғамбар туған. Тағы сол Маркварт өзінің
өлгеннен кейін еңбегінде Ахеменид дәуіріне дейін Орта Азияда
Хорезмгегемониясына бағынған күшті держава болғаны жайлы болжам
ұсынады, -деген мәліметі және оның осы байламын әрі қарай жетілдіре
түсіп: Авестадағы комплексті аңыздар бірінші коянидтердің жеңісіне
байланысты, әсіресе, Сияваршан және Хусрав молшылық көлі елін, Урвадан
қашық емес, Ворукаша теңізінен және дақтар елін тұтастай бағындырған, -деп
айтқан деректері бар.(2, 87-б)
Осы келтірілген үзіктер Авеста шығармасының біраз құлия сырларының
бетін ашып, сол қасиетті мұраны қалыптастыруға баспалдақ болған халықтық
сенім -наным, мифтері мен сол рухани мұраны жасаған Жаратуштра және
ақырында, бұл діннің өзі Авеста кітабының хорезм өңірінде туғандығын
сендіріп отыр.
Профессор И.С.Брагинский ортазиялық скиф -сақ тайпалары тәжік халқының
арғы аталарының бірі екенін мәлімдейді.(3, 29-б) Сосын осы амақты ежелден
мекендеген ру- тайпалар Авеста шығармасын жасауға зор үлес қосқанын
білдіріп, әсіресе, осы кітіп тәжіктердің фольклорлық шығармалары желісінде
жасалынған жазба мұрасы болып табылатындығын растайды.
Ғалымның бұл байламы бұрыннан бар деректерге сүйене отырып қолдауға
болады. Өйткені, тәжіктердің мәдениеті ертеден қалыптасқан ел екнін
дәлелдеп жатудың қажеті шамалы. Әрине, Авеста кітабы Орта Азия елдерінің
шекаралас жатқан бір-екі көршілес елдерге де жат емес. Олардың да ғасырлар
бойы қалыптасқан өмір сүрудегі кейбір тәжірбиелері мен сенімдері кейінірек
осы қасиетті кітап қайта өңделгенде толыға түсуіне септігі тиген. Мысылға,
ирандықтардың бұл зороастризм дінін тіпті беріректе мемлекетті басқару
құралына айналдыруы, сол мақсатта Авеста кітабын аударып, қайта
құрастыруы-сол шығарманың жоғалып сақталуының кепілі.
Сондай-ақ, профессор И.С.Брагинский Орта Азияны алғашқы қауымдық
кездерден бері қарай скиф-сақ тайпалары орнықты мекендеген, олардың мәдени
ждаму жетістіктерімен бірге ондағы ел басқарған, солардың қамын жасаған
ойшыл тұлғалардың даналық толғаулары мен шешендік сөздері, өмір сүрудің
ережелерін кемеңгірлікпен түжырымдауы осы Авеста кітабын жасауға негіз
болған қисынды деректермен түсіндіреді. Оның осы бағытта келтірген
өрнектерінің растығын және молдығына көз жеткізу үшін бұған қатысты бір
ғана деректі келтірейік. И.С.Брагинский: Показательно почти полное
совпадение с вышеприведенной формулой Авесты афоризма, приписываемого
легендарному скифскому мудрецу Анахарсису, одному из семь мудрецов
древности:
...Речь не бывает дурна, когда мысли хороши и прекрасные дело следует
за речами. Скифы считают речь дурной тогда, когда бывают дурны
помыслы.Скмифы считают речь дурной тогда, когда бывают дурны помысли.
Скифская дружба, побратимство стало античных авторов предметов
многочисленных рассказов.(4, 43-б) Например у Лукина говорится: Сеифы не
признают ничего выше дружбы, -деп ой қорытады. Скиф кемеңгері Анахарсистің
бұл даналық ройларына тағы да Авеста кітабындағы Митраға арналған
жырдағы:
Өз сөзін ұстап тұрмаған,
Жетесіз елін бұлдірген.
Өзін сұмнан жексұрын,
Зүлым етіп көрсетер
Ал Спитама сен болсаң
Айтқан сөзге берік бол.
Жақсыларға адал бол, -деген, немесе
Уәде беру, келісім сөзі-
Жиырма рет қайталанған сөз
Екі достың арасында.
Әйел мен ерке арасында-
Елуінші рет қайталанды.
Әке мен бала арасында-
Жүзінші рет келісім.
Екі елдің арасында-
Мыңыншы рет келісім, -деп айтқан өлең шумақтары тура сәйкес келеді.(5,
106-6)
Сол көне түркі тайпаларынан шыққан данышпан философты кезінде, кейін де
дүние жүзі ойшылдары мойындап, әлемге ол-Анахарсис Скифский деген есіммен
танылған, яғни кемеңгерлігімен түркі даңқын көтеруге зор үлес қосқан. Ол
тарихи деректер бойынша, Сақтар мемлекетінің дәуірлеп тұрған тұсында өмір
сүрген, яғни, қасиетті Авесташығармасы жасалар тұста көне дәуір
жұлдыздарының бірі есебінде аты шыққан.
Бұл Сақ мемлекетінің күшейген уақытын анықтауда және осы Авеста
мұрасына қатысты ойдың мәнін кең түрғыда ашуда бүрын сөз арасында айтылған
Қазақстан тарихы кітабындағы: Оба б.з.д. VIII ғасырда тү-рғызылған, Сақ
өнерінің одан кездесетін заттары ең ескі дүниелер болып табылады. Сақтардың
зергерлік өнері Есік обасы бұйымдарының бәрінен де толығырақ көрінеді, сол
бұйымдарға қарап, біз текті, дәулетті сақтардың киген киімі, айқасқа
шығарда танытатын қару-жарағы туралы мәлімет алдық.
Көне түркі тайпаларынан шыққан данышпан философты кезінде дүние жүзі
ойшылдары мойындап, әлемге ол Анахарсис Скифский деген есіммен танылған,
яғни кемеңгірлігімен түркі даңқын көтеруге зор үлес қосқан. Ол тарихи
деректер бойынша, Сақтар мемлекетінің дәуірлеп түрған тұсында өмір сүрген,
яғни, қасиетті Авеста шығармасы жасалар түста көне дәуір жұлдыздарының
бірі есебінде аты шыққан. (6, 45-6)
Осы ретте, әуелі дана Анахарсистің өмір сүрген дәуірін нақтылай түсер
болсақ, професср Ғ.Есімов: Обьективтік идеяны философияда дәлелдемек
болған грек ғалымы Платон Анахаристен өте қү_рмет тү_тқан. Анахарсис есімі
гректің данышпан философы Платонның еңбектерінде кездеседі, -деп
мәлімдейді. (7, 5-6).
Сонымен, философ Платонның туған жылына үш жүз жылды қоссақ және одан
бұрын келтірілген тарихи мәліметке жүгінсек Анахарсис Скифский біздің
дәуірімізден бұрынғы ҮШ-ҮПғасрлар аралығында ғұмыр кешкен екен. Ал
Авеста кітабы б.з.бҮШ-ҮIIғасырлар аралығында жасалынғанын жан-жақт
зерттеу бойынша дәлелдеп айттық. Олай болса Сақ кемеңгеріАнахарсі Авеста
шығармасы туып, қалыптасар тұста әйгілі философ есебінде дүние танылғаны
анық.
Әдеттегідей, Шығыс, әсіресе, Орта Азия халықтарының тарихі мәдениеті,
салт-дәстүрі жөніндегі мәселелер төңірегіндегі әңгіме қозғаған, жүмбағын
ішіне бүккен, шешімін оңайлықпен таптыра алмайтын күрделі д әртүрлі мәнді
жәйттерін сыр-сипатын айқын білуге көбіне қытайлықтг жасаған жылнамалар мен
тарихи деректерге жүгінетініміз шындық. Бұл жол да ауқымды ды, маңызды
проблеманың ақиқатына көз жеткізіп, тиянақты тұжырым жасау мақсатында
қытайлықтар жинақтаған мәліметтерге, солардан шыққан еңбектерге үңілуге
тура келеді.
Авеста кітабының жұмбақ сырларын танып білуде ұзақ уақыт зерттеу
жасаған ғалымдардың бірі Е.Ә.Бертельс те негізінен академик В.В.Струве
бағытын ұстады. Ол Авестаны зерттеумен XX ғасырдың екінші онжылдығынан
айналыса бастады. Бүған оның Авеста кітабын 1924 жылы
орысшаға аударып, Восток журналында жасаған тәржімасынан көлемдіүзінді
жариялағаны дәлел. Атап айтқанда, бұл журналға Авеста кітабындағы
құдайларға арналған жырлардың бірнешеуін шығарды. Одан кейін 1951 жыл:
ол Авестаны игерудегі жаңа жұмыс деген маңызды еңбегін ұсынды. Осы
жұмысында Авеста шығармасының зороастризм дінінің ең көне дәуірі
мәдениеті, өркениеті жөнінде сөз қозғағанда, бұл бағыттағы ой,
байламдытүйін
білдірсек, мұхит пен теңізді пайдалануды игеріп, отты қару шыққанша
құрлықты мекендеген көшпенді - көне түркілер дала мәдениетін ең жоғары
сатыға көтерді. Атап айтқанда, ертедегі бабаларымыз өздерінің берік
түркілік
дәстүрін, дінін, кәсібін, жазуын, темір қорыту, жөндеу, малды түр-түрімен
өсіру
шеберлігін қалыптастырып, айналасындағы елдерге кеңінен танылды.
Түркілердің озық жетістіктері Алдыңғы Азияға дейін тарадыТүркілер сол
аймақтарда билігін жүргізіп, өздерімен ала барған дінін таратть: Бұл
тұжырымды В.В.Струвенің: Гимир, соответствующий киммерион:греческих
источниковб гомер библиб является именем народа племен которого с
далекого севераб начиная с конца XIII в до н. э., стали вторгаться Переднюю
Азию и являлись в течение ҮІІ в угрозой для существовани древневосточных
государств. Они поэтому пройзвели на современнико неизгладимое
впечатление, - деп жазғаны бекемдей түседі. Мына үзіктегі является именем
народа племена которого далекого севера деген сөзде елеулі мән бар.
Әлемдегі ең көне зороастризм діні- Авеста шығармасы туындаған дәуір
Спитама Жаратуштра және Анахарсис Скифский тәрізді ренессанстық тұлғаларды
туғызды. Өйткені ренессанс өтпелі дәуірлерде көрінеді Талдаңқырап айтсақ
ренессанс дегеніміз-мәдениеттің өз ішкі даму заңдылықтарына сәйкес жаңарып,
жаңғырып отыру көрінісі. Дала пайғамбары Жаратуштра -Сақ кемеңгері
Анахарсис тәрізді ренессанс тұлғалардын бірі
Тұран қолбасшы әрі данасы Алып Ер Тоңға есімі осы Авеста кітабында
аталады.
Түркі данасы Алып Ер Тоңға-Афрасибия жөнінде профессор А.Қыраубаева:
Афрасибияның дәл қай жылдары өмір сүргені анық мәлім емес. Түркия тарихында
б.з.бұрынғы VII ғасырлардағы түркі мемлекетін құрушы патша ретінде таниды
дейді.
Бұл қасиетті шығарма Таяу шығыстағы Иранның, негізінен, Орта Азия
халықтарының ежелгі замандардан дамып жүйеленген мәдени жетістіктерінің
ауқымында қалыптасқандығын зерделеп дәлелдеу үшін осы кітаптағы зороастризм
ілімі мен өмір сүру ережелерін жасалуына өзек боға, халықтық көне ырым -
жора, наным, дәстүр - салт және зандылықтарға, әсіресе, өз еліміздің миф,
ертегілеріне арнайы тоқталуға тура келді.
Авеста кітабының жүмбақ сырларын танып білуде үзақ уақыт зерттеу
жасаған ғалымдардың бірі Е.Ә.Бертельс те негізінен академик В.В.Струве
бағытын ұстады. Ол Авестаны зерттеумен XX ғасырдың екінші онжылдығынан
айналыса бастады. Бұған оның Авеста кітабын 1924 жылы орысшаға аударып,
Восток журналында жасаған тәржімасынан көлемді үзінді жариялағаны дәлел.
Атап айтқанда, бұл журналға Авеста кітабындағы құдайларға арналған
жырлардың бірнешеуін шығарды. Одан кейін 1951 жылы ол Авестаны игерудегі
жаңа жұмыс деген маңызды еңбегін ұсынды.(37, 257б). Осы жұмысында Авеста
шығармасының . зороастризм дінінің Орта Азия аймағында жасалғанын ол
біліктілікпен тұжырымдады. Авеста шығармасымен онда жазылған діннің Орта
Азиядағы екі өзеннің төменгі ағысы аралығында жазылған болжайтын нақты
деректерді тағы да профессор С.П.Толстовтың археологиялық еңбектерінен
табамыз. Мысалыға, ол Хорезмге қараған Топыраққала қорғанында археологиялық
қазба жұмыстарын жүргізгенде барлығы жүзден астам, көбісі ағашқа, теріге,
балшыққа жазылған көптеген құжаттарды, мәтіндерді табады. Турасын айтсақ,
Топыраққаладан табылған ағашқада, былғарығада, балшыққа да жазылған мәтін
әріптерінің таңбалары Авеста кітабының көне қол жазбасындағы мәтін
әріптерінің таңбаларымен бірдей. Екі жазба мәтіндері де бір графикамен -
бір әріп таңбаларымен жазылған.
Авеста шығармасының жасалған мерзімін зерттеуде алғаш осы саланы үзақ
уақыт қарастырған профессор Е.Ә.Бертельстің еңбегіне сүйенгеніміз орынды.
Бұл ғалым осы жәйт жөнінде ой қорыта келіп: Зороатуштра б.д.б. VI ғасыр
аяғында өмір сүрген, -дейді. Осы арада еске саларымыз, Авеста кітабы мен
соны жасаған Спитама Зороатуштраның дүниеге келген дәуірін бөліп тастауға
болмайды. Өйткені, Зороастризм діні халық аузында, ел-елдер арасында
Зороатуштрадан бұрын пайда болғаны сөзсіз. Ал, сол шашыранды дүниені
жинақтап, жүйеге түсіріп, өзінше поэзия тілімен жасап, даналық ойымен
қүдіретті Авеста мұрасын шығарған сол Спитама Зороатуштра абыз. Бүған
Авеста кітабын тұтастай талдап оқыған адамның көзі айқын жетеді.
Қорыта айтқанда Авеста шығармасы Орта Азия халықтарының жүздеген
жылдар бойы қалыптасқан дәстүр-салт, өмір сүру ережелері, мифтік аңыздар,
әсіресе, көне түркілердің рухани мүралары өзек болып жасалынған қасиетті
кітап. Авеста шығармасы көне түркілер ежелден мекендеген Хорезм өңірінде
дүниее келген. Авеста шығармасы көне түркілер дәуірлеп түрған б.з.б.ҮШ-ҮП
ғасырларда жасалынып, шығыстың біраз елдеріне тараған.
1.2.Авестадағы табиғатқа табыну мифтері түркі дәстүрімен сабақтас
Барлық дін жақсылықты уағыздайды. Барлық дін сол дәуірдің талабына, заман
құбылысына орайластырылып үлкен аймақтағы барша жұрттардың түрмыс-жағдайына
сәйкес қалыптасқан дәстүр-салты, әдеті, нанымы, өмір сүрудегі ережелері мен
кәсібіне сүйене отырып жасалынады.Оған сол қалың елден ғасырлар бойы
туындатқан даналық ойлары, өсиет сөздері, мақал-мәтелдері, философиялық
толғамдары, мифтік шығармалары, мағыналы өлеңдері арқау болып тартылады.
Осылай жасалған діндік мұраның қағидаларына көктегі көзге көрінбейтін
теңдесі жоқ жалғыз құдіреттің аузына салып, соның атынан айтылады. Егер
зороастризм діні жазылған қасиетті Авеста шығармасын Жаратуштра өзі ойдан
туындатып жасаған десе сол діндік мұраның құны төмендеуі, қарсылық
білдіретіндер де табылуы ықтимал. Соған сәйкес, барлық дін аспандағы пішін
болмысы белгісіз, әлемді жасаған теңдесі жоқ құдіреттің жердегі бір
пайғамбарға айтуы бойынша жасалынады.
Табиғатқа табыну культі - Авеста шығармасындағы зороастризм іліміне
бастан-аяқ тартылған тұтастығын сақтаған желісі. Жүлыны болып табылады. Сол
дінді жасаға бірден-бір төте баспалдақ болған яғни табиғат бөлшектерін
танып, олардың құпиясын білуге үңіле, сыр -сипатына болжам жасап, содан
қүдіреттілігін түсініп, оған тағзым ету шарттарын туындатқан. Табиғатқа
табыну культі Орта Азияда көне түркі тайпалары арасында туындап орныққанын
антикалық әдебиеттерден де молынан кездестіреміз. Мысалы, Геродот жазып
қалдырған еңбекте сол күнге, жерге, суға, отқа табыну жөнінде айтып,
массагеттердің тек күнге табынып, құрбандыққа жылқы әкелетінін, сондай -ақ
ол скифтердің отқа да көп табынатынын мәлімдеген.(9, 64-б)
Сондай-ақ, жаңа туған айға, суға, табыну көне түркілер нанымында
алғашқы қауымдық кезден бар екенін осы сала зерттеушілері мен археологтар
нақты деректерге сүйеніп дәлелденген. Мәселен, көне түркілер ежелгі
дәуірден-ақ жаңа туған нәрестені шомылдырғанда: Су қүдайы, балаға ұйқы
сыйла, қайғыдан сақтандыр, аурудан, жаладан, жаманшылық әкелушіден қорға,
-деп шомылдырған.Сол бата-тілектер Авеста шығармасындағы су құдайы жырына
өзек болып тартылғаны байқалады.
Мысалға, Авеста кітабындағы Ардви -Сура жырында жоғарғы қү-дай оған
тіл қатып, әлемдегі барлық жақсылық атаулыдіршілік көзі, рақымшылдық жасау,
барлық жақсылық атаулы, тіршілік көзі, рақымшылдық жасау, байлық, үрпақ
тарату, дұшпанды жеңдіріп ерлік жасау-бәрі сонын қолында екенін баяндайды.
Су құдайдың қүдіреттілігінің бір көрінісі сол жырда:
Су-ырыс сыйлайды
Отбасын асырауда,
Өмірдегі ең тәттісі-
Ана құрсағындағы балаға
Жарқын нүр төгеді, -деп баяндаған.( 10, 27-6)
Суға тағзым ету көне түркі ру-тайпаларымен бірге жасасып, әлі жалғасын
тауып, сол наным қырғыз халқының арасында сақталып түрғандығын профессор
С.М.Абрамзон зерттей келіп: Бұл құдайға қүрбандық шылып табыну жаңбыр
жумай, қүрғақшылық болғанда ұйымдастырылады. Онда әр шаңырақтың бір қой
немесе жеті күлше алып өзеннің жоғарғы жағына барады, -деп тұжырымдаған.
Осылай жалбарыну Авеста кітабындағы су қүдайына арналған жырда тіпті кең
өріс тапқан. Кез-келген адам басына қиындық түскенде суға барып жалбарынады
тілегін білдіреді екен.
Айға тағзым ету-салты көне түркілерге алғашқы аңшылық, бақташылық
дәуірлермен бірге жасасып келеді. Басқасын ескермегеннің өзінде, адам айға
қарап ауа райын болжай алса, соған сүйеніп уақытты мөлшерлеп, алдағы
тірлігін жоспарласа оған қалай ризалығын білдіріп, тағзым етпейді?!
Табиғат бөлшектерінің бәрі жер бетіндегі тіршілік атаулыға, соның
ішінде адамның түрмыс -тіршілігіне қызмет етуге жаратылған деп сеніммен
айтуға негіз бар. Егер табиғат жаратылысының жүмбақ қүпияларын танып, аша
түссе өмір сүру барысы бұрынғыдан жақсара түсетіні секілді.Жаратуштра
жасаған қасиетті Авеста шығармасында көктегі жаратушы жасаған табиғат
бөлшектерінің бірі жақсылық әкелуші, жебеуші күш болып саналады. Сол
көктегі Тәңірдің айтқаны айнымайтын шындық. Соның бірі көне түркілердің
айға тағзым ету дәстүрі нақты дәлел болады.
Табиғат бөлшектерінің ішінде ай өзінше өзгешелеу жасалынған планета
сияқты және атқаратын қызметі де көп, философиялық жұмбақ сырлары да
жеткілікті.Мәселен, ай мен күнді салыстырса, күн өзінің жолын да, түрін де,
қызметін де өзгертпейді. Ал ай алғаш туғаннан бастап, отыз күн ішінде отыз
түрлі өзгереді. Бұл біздің сырттан бақылағанда байқағанымыз. Айдың осы күн
сайын бірітіндеп толысып отыруының өзі адамзаттың күнтізбесін жасауға
тікелей негіз болған.
Отқа табыну-Орта Азия халықтарының наным жорамалдарында тым ерте
дәуірден бар екені көне түркілердің бізге жеткен дәстүр-салтынан, аңыз
жырларынан белгілі.Сол жәйтті шығыстанушылар да мойындап, тұжырымға келген.
Бұған профессор И.С.Брагинскийдің: Бұрын білдіргеніміздей, мәңгілік
оттың өте ерте дәуірдегі ілмінің ошағы Орта Азия, Хорезм төңірегі екені
анықталады-деп айтқаны дәлел. Осы дәйектемеде Мәңгілік от деп сол отты
қасиет тұтып табыну нанымын білдіріп отыр. Расынды, осы саланы зерттеген
ғалымдардың бәрі дерлік Орта Азияны, соның ішінде Хорезімді отқа табыну
нанымның туған жері санайды.
Авеста кітабында да От құдайын өзге жарылқаушылардан жоғары санайды.
Сондықтан да От құдайын ең жоғарғы жаратушы күш Ахура Мазданың баласы
дейді.(11, 114-6) Авеста кітабындағы маңызды шығармалардың бірі-Ясна
деп аталатын көлемді бөлім. Сол бөлімнің 62-
тарауында отты дәріптейтін дұға бар. Ал зороастризмде сандаған көп
құдайларға әдейі дүға арнала бермейтінін, тіпті кейбіреулерін атаумен ғана
танытатынын ескерсек, зороастризм діні алғаш қалыптасқан кезден от құдайы
жоғарғы жаратушыдан кейінгі жебеуші тірек болған, отқа табыну-бұл діннің
қалыптасуының алғашқы сатысы есебінде танылған. Демек, табиғат культі
әуелде отқа жалбарынудан басталса керек.
Отқа табыну-қазақ халқының ежелгі дәуірдегі бабалардан бері жалғасқан
нанымдардың бірі. Біздің аталарымыздың отқа тағзым ету салтын Ш.Уәлиханов
өз еңбегінде жинақтап айтып берген. Қазақтар да көрші түркі тілдес
бауырластарымыз тәрізді отты-ана деп қастерлейді. Сондай-ақ, отты адамды
бәле жаладан сақтаушы, күнәдан тазартушы күш бар есебінде пайдаланады.
Соған сәйкес, адамды екі оттың арасынан өткізіп тазартады. Бұл ырымды
қазақтар аластау санайды.
Бұрын сөз арасында білдіргендей, зороастризм дінінде от құдайын-ең
жоғарғы жаратушы құдірет Ахура Мазданың баласы деп аса көтере мадақтап,
қасиет түлуы-көне түркілердің отқа тағзым ету, оны аса құдіретті күш санап,
адамзатты тәрбиелеуде, атап айтқанда, адалдықты, қиянат жасамауды, уәдеге
берік болуды уағыздауды өзгертпейтін, кесімді ант есебінде пайдалануды және
ошақтағы оттың сөнбеуін, қүрғақ отынның мол болуын талап ететін өмір сүру
ережелерімен тікелей сабақтас. Осыған хорда Авеста кітабындағы:
Егерде мейірімді біреу отын әкелсе,
Немесе мейірімділікпен барсыманды жайса
Не хош иісті хаданайпата өсімдігін әкелсе,
Ол алғыс алар
Ахура Мазда Отыннан
Қаскүнем емес, қайырымдылықпен
Орындалар армандары:
Бұқа саған тірек болар,
Үрпағында көп үлдар
Зердеулерден ой талмас
Шат үмітің сарқылмас
Өміріңнің түні де барлық
Сен үшін болар шаттық
Деп Атар алғыс айтар
Адамға әкелгені үшін
Оған қүрғақ отынды,
Сәулемен кепкен,
Рәсімменен тазарған, -
деген жыр жолдары дәлел.( 12, 79-6) Бұл келтірілген үзікте жарылқаушы
күштердің адамға жақсылық жасауды уағыздауы мәлімденсе, Тәңірлік дін
қағидасында от туралы тек адамгершілік, жақсылық жасау мәселесі сөз болады.
Осыдан көне түркілердің өмір сүру ережелерінің Авестаға арқау болғанын
аңғарамыз.
Бұл орайда, С.И. Оспановтың Хорда Авеста кітабындағы отқа табыну
дұғасы жайлы: Оның мазмұны өте күрделі, қисынды ойлардың жүйесі. Сонымен
бірге, бұл дұғада жалпы жаратуштрарлық ілімнің отпен байланысты
дүниетанымның, нағыздық пен нақтылықтың онтологиялық негіздері берілген-
деген тұжырымы көңілге ой салады. От жылыну, тамақ пісіру үшін ғана емес,
оның құдіреті күшті. Адамның тоңуы -бойынан жылу кету , мұздауы-о дүниеге
қарай бет бұруы . Демек пендені аш етпейтін де, жанын сақтайтын да қасиетті
от екен.
Жаратуштра күнтізбесі, наурыз-жыл басы. Ерте заманғы бабаларымыздың
табиғаттың тылсымына үңіліп, соны танып, игеруінен елеулі дәстү-салт
жетістіктерінің бірі-наурыз мерекесі. Жаратуштра күнтізбесі, яғни жыл бойғы
уақытты мөлшерлеп, белгілеудің нақты кестесі. Түйіндеп айтқанда, наурыз
-жаңа жыл басы. Авеста кітабында табиғат бөлшектері:күн, ай, жер, жұлдыз,
тағы басқа планеталарды тірі зат- құдіретті күш есебінде көрсетеді. Міне,
сол үнемі қозғалыстағы әлем бөдшектерінің жылжуына роай көне замандардағы
адамдар өздері есептеп жылдық күнтізбе жасаған.
Осыған қарап-наурыз күнтізбесі әуелі айға, күнге, жерге жұлдыздарға
табынып, бақылаудан барып біртіндеп құралған деуге негіз бар. Демек бұл
күнтізбені жасаудың алғы шарттары зороастризм дінінен-Авеста шығармасынан
әлде қайда көп бұрын қалыптасқан. Бұған академик М.Әуезовтың : Барлық
түркі жүртының мейрамы-наурыз бақташылық өмірінен туған. Бұл күнде сол
наурызға арналған өлең бізге келмей, жетпей жоғалып отыр, -деген сөзі
дәлел. Шығысты зерттеуші ірі ғалымдар мен ертедегі ғүлама ойшылдардың
үйғарымынша және біздің зерттеу барысында түйген ойымызша наурыз күнтізбесі
де, наурызды жыл басы етіп белгілеу де әуелде Орта Азияда -Хорезмде дүниеге
келген.Бұл пікірімізді белгілі ғалым Н.П. Лобачеваның Орта Азия
егшшілерінің күнтізбе нанымдардың тарихынан деген еңбегінде:
Зороастрлықкүнтізбенің хорезімдік нұсқадан Бирунидың келісімінде 5
қосымша күн жылдың соңында, 12 айдан кейін орналасқан. Хорезм күнтізбесінде
табиғи күнтізбенің терминалогиясын танытатын айлардың екінші аты бар,
-деген лерегі нақтылай түседЦІ3, 20-6)
Қасиетті зороастризм дінін қалыптастырып, Авеста шығармасын жасаған
Жаратуштра бабамыз да білім, ғылым іздеп, мәдениеті дамыған елдерді Алғашқы
жұлдызшалар, жазуды меңгерген кемеңгерлер Мысыр елінде б.д.д үш мың
жылдықта болғаны белгілі. Осы мәдени мәліметтерге жүгінер болсақ
Зороатуштра бабамыз б.д.д. үш мың жылдықтың басында, мүмкін 4мың жылдықтың
соңында өмір сүріп, даналық -филисофиялық толғауларымен байтақ дала
халықтарының алғашқы пайғамбары болған деген түжырым жасуға негіз бар, -
деп айтқан байламы көңілге қонады.( 14, 21-6) Қай дәуір, қай ғасырда
болмасын кез-келген елдің мәдениеті жеке тұрып дамымайды, көрші елдермен
байланыс арқылы, олардан үйрену, алыс-беріс арқылы жетіліп, өріс табатыны
анық.
Авеста шығармасында ана мен дүниеге келер баланы қорғайтын және
әйелдерді ар тазалығына шықыратын құдайды Аши деп атайды.( 15, 202-6)
Шумерлер нанымы да сондай, олар құдай -ананы Иштар деп атап табынады.
Көне түркілер де ежелден құдай -анаға бас иген. Қазақтар мен қырғызар
әйел мен сәби құдайын Ұмай-ана деп атайды. ұма сөзінің төркініне
үңілсек, түркі тектес халықтардың бірталайында ер кісінің еркектік ү-рық
шығаратын қос жұмыртқасын тұтастай ұма дейді. Соған орай, ұмай-ана
үрпақ әкелуші деген үғымды білдіретіні танылып тұр. Авеста кітабындағы
аши атауының мағынасы сондай, тек әр ел атауын өзгерткен. Бұл дәстүр
шумерлер мен көне түркілердің өмір тірлігіне ежелден мықтап енген.
Осы арада еске саларымыз, зерттеуші М.Исқақов: Зодиак айлары
қазақтарға парсылардан ауысқан шығар деуге ешқвндай қисын жоқ. Парсылар
оларды тек 1851 жылы ғана қолдана бастаған, -деп байлам жасайды. Сонд,
Авеста кітабындағы уақытты белгілеудің сыр-сипатын парсылар ашқан деп
қалай айта аламыз.
Қысқасы, күнтізбе жасаудың алғашқы бастауы шумерлерден тараған. Көне
түркілер мен шумерлердің көктегі жаратушыға табынуы, жазу мәдениеті, тілі,
дәстүрі, кәсібі бір-біріне етене ұқсас. Көне түркілердің руна жазуы Шумер,
Египет, Қытай жазуларымен қатарлас дамыған.
Негізінде, қасиетті Авеста шығармасы табиғат заңдылығына сүйеніп,
соның құдіреттілігін тануға, табынуға арналып жасалынған мәңгілік
мұра.Сондықтан бұл еңбекте табиғаттың жұмбақ қүлиясын байқататын уақытты
белгілеу, күнтізбе жасау жөнінде сөз қозғау орынды мәселе болып табылады.
Жаратуштраның әлемдік діндік шығармалрдың тұңғыш атасы атанған Авеста
кітабын жасауы-оның көшпенділнр арасынан шыққандығын мәлім етеді. Бұл
кеменгер жайлы алда сөз қозғалады. Жаратуштраның жолын қуған даналар көне
түркілер арасынан көптеп шыққан. Солардың ішіннен есімі жоғалмай бізге
тарихи тұлға есебінде жеткен Әбу Райхан Мұхаммед бин - Ахмет әл -Бируни. Ол
973 жылы 4 қазан айында Қият қаласының іргесінде дүниеге келген. Бируни
ғылымға шынымен беріліп, білім қуып, көптеген жыл Үндістанда тұрады. Оның
1030 жылы жазған Үндістан атты ірі еңбегі мына аталған деректі нақтылай
түседі. Бирунидің даңқын шығарған еңбектерінің бірі - шығыс халықтарының
күнтізбесін баяндаған Әл - әсер әл - Бахия, яғни, Өйткен буындардың
ескерткіштері деген шығармасы.
Ол бұл кітабын біздің дәуірімізде бір мыңыншы жылы жазған көлемі 50
баспа табақ. Бируни Хорезмде жасалған Наурыз мерекесі, Жаратуштра
күнтізбесіне арнайы тоқталып, өзінің еңбегіне арқау етіп, орнықты бағасын
берген. Оған ғалым М.П. Лобачеваның Бируни еңбегін зерттей келіп:
Зороастралық күнтізбенің Хорезмдік нүхқасында Бирунидің келісімінде 5
қосымша күн жылдың соңына, 12 айдан кейін орналасқан. Хорезм күнтізбесінде
табиғи күнтізбенің терминологиясын танытатын айлардың екінші аты бар, -
деп жазғаны дәлел. Қысқасы, Хорезмде жасаған Жаратуштра күнтізбесі
табиғатты танып, уақытты белгілеудің алғашқы үлгісі есебінде Авеста
шығармасы арқылы шығыстың көптеген елдеріне тараған.
Авеста шығармасы мен көне түркілердің классикалық мұрасы атанған,
Ж.Баласағұниның Құттты білік кітабы өзара құрылысы, мазмұны және көтерген
идеясы жағынан өте ұқсас. Авеста кітабында әлем жаратылысы,
ондағы табиғат бөлшектері, жер бетіндегі тіршілік атаулының болмысы,
өмір сүрудің ережелері, елді басқару жолдары, жер өңдеп, егін егу, мал
өсіру, адамгершілік, ізгілікті іс, жаратушыға табыну, дін табиғатты қорғау,
қайрымдылық, жақсылық жасау тағы сондай көптеген күрделі жәйттер түгел
қамтып жазылған . Ж.Баласағұнның Құтты білік шығармасының құрылысы да
соған етене ұқсас. Мысалыға, Авеста кітабының екінші томында бесінші
даптер деп аталатын бөлімде Ахура Мазда сөз алып, жер бетінде ең
алғашқылардың қатарында жақсылықты, тыныштықты , одан кейін өлгендердің
рухын, жаратуштыра создерін, барлық пайдалы жаратылысты, суды, өсімдікті,
адамды жаратқанын малімдейді.
Авеста кітабындағы Ясналар жыры-дүға сөздер жиынтығы бөліміндегі
бірінші, екінші тараулар Жаратушыға жалбарыну, садақа бағыштау, дү_ға
сөздер жинақталып берілген.( 16, 3-876) Осы шығарманың Виндидад деп
аталатын бөлімінде адам мен пайдалы жануарларды қорғау, келісім -шартқа
адалдық, адам денсаулығын қорғау, тазалықты сақтау, қасиетті от туралы,
балалы әйелді қорғау және ісіне адал, білгір абыздар, олардың емшілігі,
мөлдір судың шипалық қасиеті жөнінде айтылған. Авеста шығармасындағы
Яштар сөзінің тура мағынасы сөзге тағзым дегенді білдіреді. Сондай -
ақ, мұнда құқық қорғау, мал өсіру жөнінде баяндалған.
Енді Ж.Баласағүнның Құттты білік шығармасына назар аударайық,
осындағы бірінші және төртінші бапта тәңірдің, пайғамбардың, төрт сақабанын
құдіреттілігі жөнінде сөз болады.( 17, 60-6). Кітаптағы 5-бапта жеті жұлдыз
он екі бұрұж туралы, 6-бапта адам баласынын қадір - қасиеті біліммен,
ақылмен бағаланатыны жөнінде 9 - бапта ізгілік қылықтың сипаты, пайдасы
жайлы, 28 -бапта бектікке лайық бек қандай болуы керектігі туралы, 50 -
бапта әулелермен қатынас жасау мәнісі жөнінде айтылады. Сондай - ақ, 51,
52, 53, 54, 55, 56, 57, 59, 62, 63 баптарда білгір ғалымдармен,
дәрігерлермен бақсы, балгерлер, түс жорушылармен, жұлдызшылармен,
ақындармен, дихандармен малшылармен, ұл-қыз тәрбиелеген әйелдермен қандай
қарым -қатынаста болуы жөнінде баяндалған.
Бұл салыстырып келтірілген айнымайтындай ұқсастықтың терең тамырласып
жатқанының сырын ұғу үшін жоғарыда Қүлты білік шығармасынан алынған
мәліметтердің ішінен Жеті жұлдыз, он екі бұрұж туралы деген атауымен
берілген жырымен жасалған тарауға талдау жасайық. Ж.Баласағүн туындысында
жаратқан иеге жалбарынып алып сөзін бастап.
Күллі әлемді қалауынша ол жаратты,
Күн мен айды жағып, нұрын таратты.
Жаратты, көр, шыр айналған ғарышты, Онымен бір ғалам тынбай жарысты.
Жасыл көкке шоқ жұлдыздар қадапты, Қара түнді, жарық күнді жаратты.
Зер сияқты көкте олардың кейбірі,
Бірі-жолбасшы, шолғыншыдай ал бірі.
Халайыққа жарық берер жарасып,
Жол көрсетер кейін, кетсең адасып.
Бірқаншасы жөнін білсең-шырағың,
Бірқаншасы жолдан шықсаң-құлабыз, -деп жыр төгеді.
Осы шығармадағы алғашқы екі бәйітте ақын көктегі жалғыз құдіреттің
әлемді қалауынша жаратып, соның ішінде күн мен айды дүниеге жарық беру және
нұр шуағын төгу үшін жасағанын баяндайды.
Жақсы тұрмысты уағыздау - Авеста шығармасында зороастр дініе
марапаттап, насихаттаумен қатар жүргізілген.Әсіресе, молшылықта өмір сүруге
тікелей жеткізетін-мал өсіру, егіншілік мәселесі осы кітапқа түгел өзек
болыг тартылған деуге негіз бар. Мысалға, Авеста кітабындағы басты
аңыздык түһұлға болған Жамшид пайдалы жануарларды өсірумен даңқы шығып
жаратушы жалғыз құдіретке ұнап, Ахура Мазда оған алтын мүйізбен алтын
жалатқан шыбыртқа-қамшы сыйлаған.( 18, 125-6) Жамшидтің осындай қасиетті
Авеста кітабында: Оның жері майда және ірі малдарға, адамдарға, сонымен
қатар ит-күшікке, қаптаған қүхтарға, әрі қызыл жалынды отқа толы болды,
-деіі жазылған. Ол осылай молшылық жасау үшін жерді үш рет үлкейткен.
Мұнымен қабат жерді игеру, егін егу, шабындық мәселесі де Авеста
кітабының өзге бөлімдерінде кең түрде айтылады. Мысалға, осы шығармадағы
Ардви-сура гемнінде су құдайы:
Барлық жан-жануарлар,
Мың -мыңдап көбейді, жарңдар.
Пайдалы іске ұмтылғандарды қолдаймын,
Мал шөбін сақтаған ұқыппен,
Бәрін- бәрін қорғаймын, - деп мәлімдесе, жұлдыздар құдайы Тиштра
жырында:
Кімнің шабындығы кең болса,
Соған игілік, жақсылық мол жауса.
Қамысты көлдер суға толсын,
Шабындық пен егістік суға қанып,
Тұтасқан әлемге су еркін жетсін, -деген өлең жолдары бар.( 19, 60-6)
Негізінде, Авеста кітабында жер бетіндегі тіршілік, соны қоршаған табиғат
бөлшектері және өмір сүрудің барлық талаптары, әлеуметтік жағдайлар жөнінде
тұтастай қамтып жазылған. Міне, осы өмір болмыстарынын бәрі тек жер бетінде
өтетін болғандықтан бұл кітапты табиғат бөлшектерінің бірі-жер мәселесіне
айрықша маңыз беріліп, барлық айтпаң ой, мақсат жер-анамен сабақтастырылып
берілген. Соған көз жеткізу үшін парсы тіліндегі Авеста кітабынан нақты
мәлімет келтірейік. Мысалға, Авеста кітабынын екінші томындағы Бесінші
дәптер деп аталатын бөлімде Бес жер деген тарау бар.(20, 627-б) Сол
тарауда жоғарғы құдай Ахура Мазда сөз алып, ол жер
бетінде алғашқылардың қатарында жақсылықты, бақытты, тыныштықты
жаратқанын айтады.
Ахура мазда одан кейін жер бетіндегі жаманшылық әкелушімен соғысып, оны
жеңетінін білдіреді. Сосын ол өлгендердің рухын, Жаратуштра сөздерін,
барлық жақсы жаратылысты жаратқанын баяндайды.(21, 611-6) Одан әрі Ахура
Мазда суды, өсімдікті жаратқанын ескертеді. Сол Бес жер деп аталатын
тараудың Төртінші жер деген бөлшегінде Ахура Мазданың отбасын, ауылды,
елді, ер мен әйулді жаратқанын мәлімдейді.
Сосын, парсы тіліндегі Авеста кітабында Алтыншы дәптер деп аталатын
салаға Вендидад деп аталатын бөлім тұтастай енген. Парсы тіліндегі
Авестада әр бөлімді-біоінші, екінші дәптер деп ретімен солай жазған.
Ондағы әр тарау-бірінші, екінші, үшінші нү_р деп, тағы да осылай ретімен 22
нүр-тарау жасалған. Мүның мәнісі-Ахура Мазда нү_ры арқылы жасалған іс-
әрекеттерді жария ету болса керек. Осында Ахура Мазданың көмекшісі Йима
жаратушы нұсқауымен тосыннан төнген қасіреттен адамды, пайдалы мақүлықтарды
қалай сақтағаны, Ииманың малды қалай көбейткені баяндалған.
Сол, парсыша Авесташығармасындағы алтыншы дәптер-Ведидад бөлімнің
үшінші тарауы түгелдей егіншілік мәселесін марапаттауға арналған. Кітапта
жерде өңдеп, егін өсірудегі мақсат, міндеттер көп жағдайда жнр қүдайын
сөйлету түрінде берілген.Авеста шығармасында жерді күтіп ұстап, егін
өсіріп, мол астық жинау әрбір адамның басты парызы, мүраты есебінде
көрсетілген. Бұған осы тараудағы: Адам бір арпа шығарса, сол жерден көп
жындар қашады. Ал көп арпа-бидай өсірсе-жындардың жүректері қорқыныштан
дірілдейді. Сол бидайды ұнға айналдырғанда, сол жындар жылайды. Бидай
қырманда астық болып үйілгенде жаманшылық әкелуші жоқ болып кетеді. Егер
бір уйде қырмандағыдай астық болса, жаманшылық үйге қарай аяқ баспайды.
Бидайы бар үйден жаманшылық қашып, алысқа кетеді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ..3
1 Көне түркі дәстүрі мен даналығы Авеста шығармасының өзегі
1.1 Бабалар жасаған рухани мұралар
Авестаға арқау болған 8-12
1.2 Авестадағы табиғатқа табыну мифтері
түркі дәстүрімен сабақтас 13-21
1.3 Авестадағы аңыздық тұлғалар-халық
армандаған ел басқарушылар бейнесі 22-27
2 Авеста шығармасы түркілер мекендеген хорезм аймағында жасалған мұра
2.1 Хорезм билігі мен мәдениеті Авестаның
жасалуын себеп болған 28-35
2.2 Авеста шығармасын түркілерге
ортақтығын дәлелдейтін сипаттаулар 36-40
2.3 Түркілер табынған наным - сенімдер Авеста
шығармасынан табылады 41-50
Үшінші бөлім
Авеста шығармасының қазақтың батырлық жырларымен
сабақтастығы
3.1 Авестамен Қобыланды батыр
жырының байланысы 51-52
3.2Авеста мен Алпамыс батыр
жырының тамырластығы 53-54
3.3Авеста мен Ер Тарғын
жырының сабақтастығы 55-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 58-60
Пайдаланылған әдебиеттер ..61-62
Кіріспе
Қазақ әдебиетінің архитептерін арнайы алып зерттеудің маңызы зор.
Өйткені, осы саланы тереңдете сөз ету арқылы халқымыздың бағзы заманнан
қалыптасқан мәдениет жүйесінің түп-төркіні - көшпенділер, көне түркі
өркениетінің әлемдік тарихтағы орнын анықтауға және жүздеген ғасырлар бойы
байырғы бабалар жасаған рухани байлықтарды танып, игеруге мүмкіндік туады.
Әрі осы тақырыпты тарихи - типологиялық, синтездік тұрғыда бір-бірімен
салыстыра ұштастыра талдаудың тиімді әдісі, орнықты негіздері қалана
бастайды.
Осы Авеста шығармасының дәуірін, туған жерін кім жасағанын, қай халық
тілінде жазылғанын, қай аймақтарда тарағанын және біздің бабаларымыздың осы
дінге табынғанын, көне түркілердің дәстүрі, даналық мұралары мен
заңдылықтары, мифтік шығармалары, табиғатқа табыну нанымдары, негізгі
кәсіптері шығарманы жасауға арқау болғанын тарихт-типологиялық, синтездік
негізде талдау жасау арқылы мәлімденудің нәтижесінде Авесташығармасы
түркілерге де ортақ болып табылатынын зерттеу қорытындыларынан туған
пайымдаулар бойынша шынайылылықпен түйінделді. Соған сәйкес, әдебиетіміздің
түп-төркіні -б.з.б. ҮІІІ-ҮП ғасырларда жасалынған Авеста шығармасында
жатқаны ғылыми тұрғыда тұжырымдалды. Көне түркі жазуы сол түхта
қалыптасқандығын негізделді.
Сондықтан біздің басты мақсатымыз-әдебиетіміздің архитептерін тауып,
тану үшін ең бірінші көне түркілердің тәңірлік дәуірдегі әдебиетіне
тереңдете талдау жасап, оның сыр-сипатын тұтастай ашып көрсету болып
табылады.
Авеста шығармасын оқып шығып, талдау жасауда диплом жұмысымды үш
бөлімге, әр бөлімді үш тармаққа құрып, жазып шығуды мақсат еттім. 1.Көне
түркі дәстүрі мен даналығы Авеста шығармасының өзегіатты алғашқы бөлімде
1 .Бабалар жасаған рухани мүралар Авестаға арқау болған, 2.Авестадағы
табиғатқа табыну мифтері түркі дәстүрімен сабақтас, 3.Авестадағы аңыздық
тұлғалар-халық армандаған ел басқарушылар бейнесідеген үш тақырыпшадан
құралған. Бұл зерттеу жүмысының негізгі мақсаттары мен міндеттері, осы
тақырыптың өзегі-ежелгі дәуірдегі әдебиетіміздің көне түркі Авеста
шығармасының өзегін анықтау арқылы әдебиетіміздің арғы тамырларын, түп-
төркінін табу үшін әуелі сол әдебиеттің жасалуына негіз болған архитептерін
және архетиптік сарындарды анықтап, тұжырым жасадым.
2.Авеста шығармасы түркілер мекендеген Хорезм аймағында жасалған
мұра, деген екінші бөлімде І.Хорезм билігі мен мәдениеті Авестаның
жасалуына себеп болған, 2.Авеста шығармасын түркілерге ортақтығын
дәлелдейтін сипаттаулар. З.Түркілер табынған наным-сенімдер Авеста
шығармасынан табылады, деген үш тақырыпшадан құралған. Бұл тақырыпта
Авесташығармасының туған жері қай өңір екені зерттелініп, ғылыми, тарихи
тұрғыда қарастырылып нақты тұжырым жасап жаздым.
3.Авеста шығармасының қазақтың батырлық жырларымен сабақтастығы,
деген үшінші бөлім 3 тақырыпшадан түрды. 1. Авеста мен Қобыланды батыр
жырының сабақтастығы. 2. Авеста мен Алпамыс батыр жырының тамырластығы.
3. Авеста мен Ер Тарғын жырының сабақтастығы деп аталады. Бұл бөлімде
Авеста мен қазақтың батырлық жырларымен байланыстырып келіп,
сабақтастығын жаздым. Осынау ұлы шығарманың қазақ халқының тұрмыс-
тіршілігімен, салт-санасымен етене жақындасы, тамырлас, еншілес болып келуі
шығарманың батырлық қырын терең талдау арқылы дәлелдедім.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиетінің архитептерін арнайы алып
зерттеудің маңызы зор. Өйткені осы саланы ғылыми негізде қарастыру арқылы
халқымыздың түп-төркіні - көшпенділер, көне түркі өркениеттің әлемдік
тарихтағы орнын анықтауға және сандаған ғасырлар бойы бабалар жасаған
рухани байлықтарды танып, игеруге мүмкіндік туады, әрі солардың тарихи-
типологиялық тұрғы да бір-бірімен үштастыра талдаудың пайдалы, нанымды реті
қаланады.
Бұл еңбекте қазақ әдебиеті тарихының арғы арналарын зерттеп табу арқылы
қазақ философиясының қалыптасуын қосақабат білуге мүмкіндік туады. Себебі,
философия миф, дін, көркемдік оброзды ойлаудан туындап, бөлініп шығып барып
жасалынады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеті тарихының арғы арналарын
зерттеуде әлемдік әдебиеттану ғылымындағы архитептерді, мифтерді
қарастырған ірі ғалымдардың еңбектеріне сүйендік. Турасын айтқанда, дала
пайғамбары Зороатуштра жасаған Таяу Шығыс халықтарының, көшпенділердің
мәдениет, әдебиет, дін салт-дәстүрі мен көне тарихының сырлы бесігі болып
танылған қасиетті Авеста шығармасы түгелдей миф-аңыздармен көркемделіп,
нанымды, әсерлі түрде күшейтіліп берілген. Бұл бағытта көздеген мақсатқа
бет түзеуде көбіне архетиптер мен мифті арнайы зерттеген К.Г.Юнг, Фриммен
Джон, Т.Манн, А.Пятигорский, А.Ф.Лосев, А.Н.Ждан, М.И.Еникеев, Л.П.Гримак,
тағы басқа ғалымдардың ой-пікірлері жаңаша түжырымдар жасауға ықпал
етті.Ал, Авеста шығармасына зерттеу жасаған тұста, негізінен 1991 жылы
Иранның Тегеран қаласындағы Морварид баспасынан шыққан Авеста атты екі
томдық шығарма пайдаланылды. Сонымен қоса И.Стеблин-каменский аударып, 1993
жылы Москвадағы Дружба народов баспасыннан шыққан Авеста кітабы және
Е.Ә.Бертельстің Москва-Ленинградтан шығатын Восток журнал -кітаптың 1924
жылғы 4санында жарияланған Авестадан аудармасы, сол Е.Ә.Бертельстің СССР
Ғылым академиясы 1951 жылы Москвадан шығарған үшінші томцна енген
Авестаны зерттеудегі жаңа жұмыстар атты еңбегі, Е.Ә.Бертельстің 1960жылы
Москвадағы Шығыс әдебиеті баспасынан шығарған Парсы-тәжік әдебиетінің
тарихы атты кітабындағы Авеста жайлы зерттеуі мен аудармасы осы жұмысты
жазуда назарда ұсталды.
Сондай-ақ, И.М.Дьяконовтың 1956 жылы СССР Ғылым академиясы шығарған
Мидия тарихы деген монографиясындағы Авестаданжасаған көлемді аудармасы
И.С.Брагинскийдің 1956 жылы СССР Ғылым академиясы Москвадан шығарған Тәжік
халқы поәзиясы, 1943 жылы Бакуден шыққан Азербайжан әдебияты тарихы атты
кітабының бірінші томындағы Авеста кітабынан жасаған қазақша
аудармасы(Парасат 8, 1993ж), өзге де сондай тәржімалар мен зерттеулер бұл
еңбекте Авеста кітабы. Бұл оның оның аудармасында мін жоқ деген емес,
бұлай айтуымыздың мәнісі-ол авестакітабының бізге жеткен ең көне, ең
көлемді нұсқаларын қатар қойып пайдаланып аударған. Ол тәржімалаған
Авеста кітабының алғашқы бетінде:Перевод с авестинской И.Стеблин-
Каменского деп жазылған. Оның сыры ертеректе Авестажайлы сөз қозғап, оны
өз тілдерінде иемденгендердің көбісі бұл мүраның қай жерде, қай тілде
жазылғанын нақты байлам жасай алмай Авеста тілі, Зенд, Мидия
тілдеріндегі шығарма деген сөз қалыптастырылған. Сөйтіп, бұл мұраны қайта
жинап құрастырушылар осы шығарманың аударуға көнбеген және итүсінбеген ең
көне нүсүқаларының тарауларын сол күйінде өз тәжірмалағандарына қосып,
Авеста тілі кітабы деп атаған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ әдебиетінің арғы арналарын,
архетиптерін анықтау арқылы бағзы заманғы бабаларымыздың әлемдік мәдениетке
өз үлестерін қосқанын мәлімдеу, сөйтіп әдебиетіміздің түп-төркінін қай
дәуір, кезеңде жатқанын ғылыми негізде түжырымдау еңбеіртің басты
мақсаттарының бірі. Екіншіден, б.з.бүрынғы ХІІ-Х ғасырлада өзара бірігіп
даңқы шығып, б, з, бұрынғы ҮІІІ-УІ ғасырлардан бастап күшті мемлекет болған
Сақ, Ғұн, Үйсің, Тұран, Қаңлы тайпаларының сол дәуірлеген тұстан бері
жасаған шығармалары қайда? Соларды зерттеп тауып, бағасын беру де осы жү-
мыстың негізгі мақсаты мен міндеті. Үшінші, көне түркілердің мәдениеті,
әдебиеті, дәстүр-салты, діні, өмір сүру заңдылықары, кәсібі, дүниетанымы
слам дініне дейін толық қалыптасқан дедік.Соларды т9тастай алып, тереңдете
зерттепдолымды ғылыми қорытындылар жасау осы еңбектің көздеген мақсаты.
Қысқасы, бұл еңбекте Тәңірлік дәуір әдебиетінің сыр-сипатын айқын етіп
көрсетуде сол түркілер табынған діннің табиғаты, олардың дүниетанымы,
рухани мұралар жасауда қалыптасқан сабақтастық бір-бірімен байланыста
қарастырылады. Міне, осындай күрделі мәселелерді тарихи-типологиялық
тұрғыда зерттеу осы еңбектің түпкі нысаны. Солардың жүзеге асыруда мынадай
міндеттер туындайды:
Қазақ көркемдік әлеміндегі архетиптерді арнайы алып қарастырып,
анықтамасын беру. Архетип пен миф арасындағы жалғастықтың мәнін
ашу. Бұлардың әдебиет пен байланысын табу. Қазақ әдебиеті тарихының
арғы арналарын зерттеуде тарихи-типологиялық тәсілдің тиімділігін
таныту, бұл бағытта қарастырудың нақты жолдарын білдіру.
Осындай қарастырудың көмегімен қазақ әдебиеті тарихының арғы
арналары Авеста шығармасында жатқанын мәлімдеу. Ол үшін
Авеста шығармасының жасалған дәуірін, қай жерде, қай тілде, кім
шығарғанын тұжырымдау.
Авеста жасалып, қалыптасуына, зороастризм дінінің туындауына ерте
заманғы бабаларымыз жасаған рухани мұралар, олардың наным-сенімі,
дәстүрі, кәсібі арқау болғанын ғылыми тұрғыда түйіндеу.
Көне түркі нанымдары, табиғатқа табыну мифтері Авеста
шығармасының жасалуына баспалдақ болғанының себебін көрсету.
Авеста кітабы, зороастризм діні соны жасаған Зороатуштра туған
өңірде ежелден көне түркілер мекендегенін нақты деректермен айқындау
Авеста көне түркілер дәуірлеп, күшті мемлекет болған түста
жасалғанын дәлелдеу. Көне түркілердің Тәңірлік діні мен зороастризм
дінін, солардағы жарылқаушы күштер-жер, күн, су, жұлдызды, Ұмай, Аши,
аналар болмысын бір бірімен
салыстырып, араларында ерекше айырмашылық жоқ екенін айғақтау.
Авеста шығармасы өзге елдерге көне түркілерге мекендеген жерлер
арқылы жеткенін, ирандықтар Авестада жазылған дәнді кейін
мойындап, мемлекеттік дінге айналдырғанын, сол кітапты қайта
құрастыруға олар зор күш салғанын баяндау.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жүмысы кіріспеден, қорытындыдан және үш бөлім
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Көне түркі дәстүрі мен даналығы Авеста шығармасының өзегі
1.1.Бабалар жасаған рухани мұралар Авестаға арқау болған
Әлемге кең тараған христиан, будда, ислам тағы басқа діндердің
жасалуына себепші болған зороастризм діні, сол дін жазылған қасиетті
Авеста кітабы ғайыптан пайда болған ба? Жоқ, олай емес. Бұл дін Орта Азия
халықтарының жүздеген жылдар бойғы тұрмыс-тіршілік жағдайлары мен заман
талаптарына орай біртіндеп туындап, дамыған ырым- жора, әдет- ғұрып, наным,
өмір сүру ережелері және сол елдердің мифтік аңыздары, даналық ойлары,
толғау, өлең жырлары, тағы басқа рухани мұралары негізінде жетілдіре отырып
қалыптасқан ілім. Авеста алғашқы қауымдық қү-рылыстан бастап бері қарай
жалғасқан ұзақ-көне тарихи кезеңдер мен сан түрлі мәдениеттердің негізінде
жасалынған. Ал соның ішінде Авеста шығармасының дүниеге келуіне-адамзат
тарихының бірінші сатысы-қауымдық кезеңдер мен неолит дәуірінің әлеуметтік-
экономикалық жағдайы күшті ықпал жасап, осындай маңызы өте зор шығарманың
туындауын қажет еткен.
Авеста кітабы, негізінен архетиптік және мифологялық шығармалардан
құралған. Онда космогоноиялық - әлем жаратылысы, бөлшектері туралы
архетиптер, жануарлар жайлы, жақсылық әкелуші құдіретті тұлғалар мен
жаманшылық жасаушы мейірімсіз бейнелер жөніндегі мифтер және алғашқы адам
мен әуелгі ел қамын ойлаған қиялдан батырлар жайлы аңыздар, сондай-ақ
дәстүр-салт, наным-сенім, өмір сүруге ережелеріне қатысты қиял ғажайып
ертегілер үзінділері молынан кездеседі.
Шығыстанушылардың бәрі дерлік Авеста шығармасын Орта Азияда, соның
ішінде Әмудария мен Сырдария өзендерінің төменгі ағысындағы Хорезм
өңіріндегі халықтардың көне рухани мұралары негізінде қалыптасқан деген
түжырым жасады. Осы төңіректе ертеден орныққан мәдени жетістіктер, бұл
аймақтағы егін мен мал шарушылығы кәсібінің бағзы заманнан дамып өрістеуі
және барлық ғалымдар мойындағандай, дін нышандарының Орта Азияда тым ерте
қалыптасуы Авеста шығармасына арқау әрі зорастризм дінінің жасалуына
негізгі саты болған. Авеста шығармасын түптеп зерттеуге күш салып,
бектенген профессор И.С.Брагинский бұл қасиетті кітаптың жасалуына өзек
болған ең көне мәдени жетістіктер шоғыры қашан, қай жерде туындап, өріс
тапқанын зерттей келіп: Сонымен, Орта Азия адмзат мәдениетінін алғшқы
ошағының бірі болып табылады, -деп түйін жасайды.( 1, 23-6)
Расында, Орта Азия тым ерте заманнан мәдеиет өрісінің орталығы болып,
әлемдік өркениеттің бастау алған діңгегі атанған Авеста шығармасынын
жасалып, қалыптасып, дүниеге келуінің бірден бір ошағы Орта Азия болғанығ
шығыстанушы ғалымдардың көбісі дерлік мойындап, сондай тұжырым
қалыптастырған. Бұған Орта Азияның көне мәдениеттерін жан-жақты зерттеген,
прфессор С.П.Толстовтың: Аңыз бойынша осында зороастризм дінінің негізін
қалаған-аңыздық тұлға Зороатуштар пайғамбар туған. Тағы сол Маркварт өзінің
өлгеннен кейін еңбегінде Ахеменид дәуіріне дейін Орта Азияда
Хорезмгегемониясына бағынған күшті держава болғаны жайлы болжам
ұсынады, -деген мәліметі және оның осы байламын әрі қарай жетілдіре
түсіп: Авестадағы комплексті аңыздар бірінші коянидтердің жеңісіне
байланысты, әсіресе, Сияваршан және Хусрав молшылық көлі елін, Урвадан
қашық емес, Ворукаша теңізінен және дақтар елін тұтастай бағындырған, -деп
айтқан деректері бар.(2, 87-б)
Осы келтірілген үзіктер Авеста шығармасының біраз құлия сырларының
бетін ашып, сол қасиетті мұраны қалыптастыруға баспалдақ болған халықтық
сенім -наным, мифтері мен сол рухани мұраны жасаған Жаратуштра және
ақырында, бұл діннің өзі Авеста кітабының хорезм өңірінде туғандығын
сендіріп отыр.
Профессор И.С.Брагинский ортазиялық скиф -сақ тайпалары тәжік халқының
арғы аталарының бірі екенін мәлімдейді.(3, 29-б) Сосын осы амақты ежелден
мекендеген ру- тайпалар Авеста шығармасын жасауға зор үлес қосқанын
білдіріп, әсіресе, осы кітіп тәжіктердің фольклорлық шығармалары желісінде
жасалынған жазба мұрасы болып табылатындығын растайды.
Ғалымның бұл байламы бұрыннан бар деректерге сүйене отырып қолдауға
болады. Өйткені, тәжіктердің мәдениеті ертеден қалыптасқан ел екнін
дәлелдеп жатудың қажеті шамалы. Әрине, Авеста кітабы Орта Азия елдерінің
шекаралас жатқан бір-екі көршілес елдерге де жат емес. Олардың да ғасырлар
бойы қалыптасқан өмір сүрудегі кейбір тәжірбиелері мен сенімдері кейінірек
осы қасиетті кітап қайта өңделгенде толыға түсуіне септігі тиген. Мысылға,
ирандықтардың бұл зороастризм дінін тіпті беріректе мемлекетті басқару
құралына айналдыруы, сол мақсатта Авеста кітабын аударып, қайта
құрастыруы-сол шығарманың жоғалып сақталуының кепілі.
Сондай-ақ, профессор И.С.Брагинский Орта Азияны алғашқы қауымдық
кездерден бері қарай скиф-сақ тайпалары орнықты мекендеген, олардың мәдени
ждаму жетістіктерімен бірге ондағы ел басқарған, солардың қамын жасаған
ойшыл тұлғалардың даналық толғаулары мен шешендік сөздері, өмір сүрудің
ережелерін кемеңгірлікпен түжырымдауы осы Авеста кітабын жасауға негіз
болған қисынды деректермен түсіндіреді. Оның осы бағытта келтірген
өрнектерінің растығын және молдығына көз жеткізу үшін бұған қатысты бір
ғана деректі келтірейік. И.С.Брагинский: Показательно почти полное
совпадение с вышеприведенной формулой Авесты афоризма, приписываемого
легендарному скифскому мудрецу Анахарсису, одному из семь мудрецов
древности:
...Речь не бывает дурна, когда мысли хороши и прекрасные дело следует
за речами. Скифы считают речь дурной тогда, когда бывают дурны
помыслы.Скмифы считают речь дурной тогда, когда бывают дурны помысли.
Скифская дружба, побратимство стало античных авторов предметов
многочисленных рассказов.(4, 43-б) Например у Лукина говорится: Сеифы не
признают ничего выше дружбы, -деп ой қорытады. Скиф кемеңгері Анахарсистің
бұл даналық ройларына тағы да Авеста кітабындағы Митраға арналған
жырдағы:
Өз сөзін ұстап тұрмаған,
Жетесіз елін бұлдірген.
Өзін сұмнан жексұрын,
Зүлым етіп көрсетер
Ал Спитама сен болсаң
Айтқан сөзге берік бол.
Жақсыларға адал бол, -деген, немесе
Уәде беру, келісім сөзі-
Жиырма рет қайталанған сөз
Екі достың арасында.
Әйел мен ерке арасында-
Елуінші рет қайталанды.
Әке мен бала арасында-
Жүзінші рет келісім.
Екі елдің арасында-
Мыңыншы рет келісім, -деп айтқан өлең шумақтары тура сәйкес келеді.(5,
106-6)
Сол көне түркі тайпаларынан шыққан данышпан философты кезінде, кейін де
дүние жүзі ойшылдары мойындап, әлемге ол-Анахарсис Скифский деген есіммен
танылған, яғни кемеңгерлігімен түркі даңқын көтеруге зор үлес қосқан. Ол
тарихи деректер бойынша, Сақтар мемлекетінің дәуірлеп тұрған тұсында өмір
сүрген, яғни, қасиетті Авесташығармасы жасалар тұста көне дәуір
жұлдыздарының бірі есебінде аты шыққан.
Бұл Сақ мемлекетінің күшейген уақытын анықтауда және осы Авеста
мұрасына қатысты ойдың мәнін кең түрғыда ашуда бүрын сөз арасында айтылған
Қазақстан тарихы кітабындағы: Оба б.з.д. VIII ғасырда тү-рғызылған, Сақ
өнерінің одан кездесетін заттары ең ескі дүниелер болып табылады. Сақтардың
зергерлік өнері Есік обасы бұйымдарының бәрінен де толығырақ көрінеді, сол
бұйымдарға қарап, біз текті, дәулетті сақтардың киген киімі, айқасқа
шығарда танытатын қару-жарағы туралы мәлімет алдық.
Көне түркі тайпаларынан шыққан данышпан философты кезінде дүние жүзі
ойшылдары мойындап, әлемге ол Анахарсис Скифский деген есіммен танылған,
яғни кемеңгірлігімен түркі даңқын көтеруге зор үлес қосқан. Ол тарихи
деректер бойынша, Сақтар мемлекетінің дәуірлеп түрған тұсында өмір сүрген,
яғни, қасиетті Авеста шығармасы жасалар түста көне дәуір жұлдыздарының
бірі есебінде аты шыққан. (6, 45-6)
Осы ретте, әуелі дана Анахарсистің өмір сүрген дәуірін нақтылай түсер
болсақ, професср Ғ.Есімов: Обьективтік идеяны философияда дәлелдемек
болған грек ғалымы Платон Анахаристен өте қү_рмет тү_тқан. Анахарсис есімі
гректің данышпан философы Платонның еңбектерінде кездеседі, -деп
мәлімдейді. (7, 5-6).
Сонымен, философ Платонның туған жылына үш жүз жылды қоссақ және одан
бұрын келтірілген тарихи мәліметке жүгінсек Анахарсис Скифский біздің
дәуірімізден бұрынғы ҮШ-ҮПғасрлар аралығында ғұмыр кешкен екен. Ал
Авеста кітабы б.з.бҮШ-ҮIIғасырлар аралығында жасалынғанын жан-жақт
зерттеу бойынша дәлелдеп айттық. Олай болса Сақ кемеңгеріАнахарсі Авеста
шығармасы туып, қалыптасар тұста әйгілі философ есебінде дүние танылғаны
анық.
Әдеттегідей, Шығыс, әсіресе, Орта Азия халықтарының тарихі мәдениеті,
салт-дәстүрі жөніндегі мәселелер төңірегіндегі әңгіме қозғаған, жүмбағын
ішіне бүккен, шешімін оңайлықпен таптыра алмайтын күрделі д әртүрлі мәнді
жәйттерін сыр-сипатын айқын білуге көбіне қытайлықтг жасаған жылнамалар мен
тарихи деректерге жүгінетініміз шындық. Бұл жол да ауқымды ды, маңызды
проблеманың ақиқатына көз жеткізіп, тиянақты тұжырым жасау мақсатында
қытайлықтар жинақтаған мәліметтерге, солардан шыққан еңбектерге үңілуге
тура келеді.
Авеста кітабының жұмбақ сырларын танып білуде ұзақ уақыт зерттеу
жасаған ғалымдардың бірі Е.Ә.Бертельс те негізінен академик В.В.Струве
бағытын ұстады. Ол Авестаны зерттеумен XX ғасырдың екінші онжылдығынан
айналыса бастады. Бүған оның Авеста кітабын 1924 жылы
орысшаға аударып, Восток журналында жасаған тәржімасынан көлемдіүзінді
жариялағаны дәлел. Атап айтқанда, бұл журналға Авеста кітабындағы
құдайларға арналған жырлардың бірнешеуін шығарды. Одан кейін 1951 жыл:
ол Авестаны игерудегі жаңа жұмыс деген маңызды еңбегін ұсынды. Осы
жұмысында Авеста шығармасының зороастризм дінінің ең көне дәуірі
мәдениеті, өркениеті жөнінде сөз қозғағанда, бұл бағыттағы ой,
байламдытүйін
білдірсек, мұхит пен теңізді пайдалануды игеріп, отты қару шыққанша
құрлықты мекендеген көшпенді - көне түркілер дала мәдениетін ең жоғары
сатыға көтерді. Атап айтқанда, ертедегі бабаларымыз өздерінің берік
түркілік
дәстүрін, дінін, кәсібін, жазуын, темір қорыту, жөндеу, малды түр-түрімен
өсіру
шеберлігін қалыптастырып, айналасындағы елдерге кеңінен танылды.
Түркілердің озық жетістіктері Алдыңғы Азияға дейін тарадыТүркілер сол
аймақтарда билігін жүргізіп, өздерімен ала барған дінін таратть: Бұл
тұжырымды В.В.Струвенің: Гимир, соответствующий киммерион:греческих
источниковб гомер библиб является именем народа племен которого с
далекого севераб начиная с конца XIII в до н. э., стали вторгаться Переднюю
Азию и являлись в течение ҮІІ в угрозой для существовани древневосточных
государств. Они поэтому пройзвели на современнико неизгладимое
впечатление, - деп жазғаны бекемдей түседі. Мына үзіктегі является именем
народа племена которого далекого севера деген сөзде елеулі мән бар.
Әлемдегі ең көне зороастризм діні- Авеста шығармасы туындаған дәуір
Спитама Жаратуштра және Анахарсис Скифский тәрізді ренессанстық тұлғаларды
туғызды. Өйткені ренессанс өтпелі дәуірлерде көрінеді Талдаңқырап айтсақ
ренессанс дегеніміз-мәдениеттің өз ішкі даму заңдылықтарына сәйкес жаңарып,
жаңғырып отыру көрінісі. Дала пайғамбары Жаратуштра -Сақ кемеңгері
Анахарсис тәрізді ренессанс тұлғалардын бірі
Тұран қолбасшы әрі данасы Алып Ер Тоңға есімі осы Авеста кітабында
аталады.
Түркі данасы Алып Ер Тоңға-Афрасибия жөнінде профессор А.Қыраубаева:
Афрасибияның дәл қай жылдары өмір сүргені анық мәлім емес. Түркия тарихында
б.з.бұрынғы VII ғасырлардағы түркі мемлекетін құрушы патша ретінде таниды
дейді.
Бұл қасиетті шығарма Таяу шығыстағы Иранның, негізінен, Орта Азия
халықтарының ежелгі замандардан дамып жүйеленген мәдени жетістіктерінің
ауқымында қалыптасқандығын зерделеп дәлелдеу үшін осы кітаптағы зороастризм
ілімі мен өмір сүру ережелерін жасалуына өзек боға, халықтық көне ырым -
жора, наным, дәстүр - салт және зандылықтарға, әсіресе, өз еліміздің миф,
ертегілеріне арнайы тоқталуға тура келді.
Авеста кітабының жүмбақ сырларын танып білуде үзақ уақыт зерттеу
жасаған ғалымдардың бірі Е.Ә.Бертельс те негізінен академик В.В.Струве
бағытын ұстады. Ол Авестаны зерттеумен XX ғасырдың екінші онжылдығынан
айналыса бастады. Бұған оның Авеста кітабын 1924 жылы орысшаға аударып,
Восток журналында жасаған тәржімасынан көлемді үзінді жариялағаны дәлел.
Атап айтқанда, бұл журналға Авеста кітабындағы құдайларға арналған
жырлардың бірнешеуін шығарды. Одан кейін 1951 жылы ол Авестаны игерудегі
жаңа жұмыс деген маңызды еңбегін ұсынды.(37, 257б). Осы жұмысында Авеста
шығармасының . зороастризм дінінің Орта Азия аймағында жасалғанын ол
біліктілікпен тұжырымдады. Авеста шығармасымен онда жазылған діннің Орта
Азиядағы екі өзеннің төменгі ағысы аралығында жазылған болжайтын нақты
деректерді тағы да профессор С.П.Толстовтың археологиялық еңбектерінен
табамыз. Мысалыға, ол Хорезмге қараған Топыраққала қорғанында археологиялық
қазба жұмыстарын жүргізгенде барлығы жүзден астам, көбісі ағашқа, теріге,
балшыққа жазылған көптеген құжаттарды, мәтіндерді табады. Турасын айтсақ,
Топыраққаладан табылған ағашқада, былғарығада, балшыққа да жазылған мәтін
әріптерінің таңбалары Авеста кітабының көне қол жазбасындағы мәтін
әріптерінің таңбаларымен бірдей. Екі жазба мәтіндері де бір графикамен -
бір әріп таңбаларымен жазылған.
Авеста шығармасының жасалған мерзімін зерттеуде алғаш осы саланы үзақ
уақыт қарастырған профессор Е.Ә.Бертельстің еңбегіне сүйенгеніміз орынды.
Бұл ғалым осы жәйт жөнінде ой қорыта келіп: Зороатуштра б.д.б. VI ғасыр
аяғында өмір сүрген, -дейді. Осы арада еске саларымыз, Авеста кітабы мен
соны жасаған Спитама Зороатуштраның дүниеге келген дәуірін бөліп тастауға
болмайды. Өйткені, Зороастризм діні халық аузында, ел-елдер арасында
Зороатуштрадан бұрын пайда болғаны сөзсіз. Ал, сол шашыранды дүниені
жинақтап, жүйеге түсіріп, өзінше поэзия тілімен жасап, даналық ойымен
қүдіретті Авеста мұрасын шығарған сол Спитама Зороатуштра абыз. Бүған
Авеста кітабын тұтастай талдап оқыған адамның көзі айқын жетеді.
Қорыта айтқанда Авеста шығармасы Орта Азия халықтарының жүздеген
жылдар бойы қалыптасқан дәстүр-салт, өмір сүру ережелері, мифтік аңыздар,
әсіресе, көне түркілердің рухани мүралары өзек болып жасалынған қасиетті
кітап. Авеста шығармасы көне түркілер ежелден мекендеген Хорезм өңірінде
дүниее келген. Авеста шығармасы көне түркілер дәуірлеп түрған б.з.б.ҮШ-ҮП
ғасырларда жасалынып, шығыстың біраз елдеріне тараған.
1.2.Авестадағы табиғатқа табыну мифтері түркі дәстүрімен сабақтас
Барлық дін жақсылықты уағыздайды. Барлық дін сол дәуірдің талабына, заман
құбылысына орайластырылып үлкен аймақтағы барша жұрттардың түрмыс-жағдайына
сәйкес қалыптасқан дәстүр-салты, әдеті, нанымы, өмір сүрудегі ережелері мен
кәсібіне сүйене отырып жасалынады.Оған сол қалың елден ғасырлар бойы
туындатқан даналық ойлары, өсиет сөздері, мақал-мәтелдері, философиялық
толғамдары, мифтік шығармалары, мағыналы өлеңдері арқау болып тартылады.
Осылай жасалған діндік мұраның қағидаларына көктегі көзге көрінбейтін
теңдесі жоқ жалғыз құдіреттің аузына салып, соның атынан айтылады. Егер
зороастризм діні жазылған қасиетті Авеста шығармасын Жаратуштра өзі ойдан
туындатып жасаған десе сол діндік мұраның құны төмендеуі, қарсылық
білдіретіндер де табылуы ықтимал. Соған сәйкес, барлық дін аспандағы пішін
болмысы белгісіз, әлемді жасаған теңдесі жоқ құдіреттің жердегі бір
пайғамбарға айтуы бойынша жасалынады.
Табиғатқа табыну культі - Авеста шығармасындағы зороастризм іліміне
бастан-аяқ тартылған тұтастығын сақтаған желісі. Жүлыны болып табылады. Сол
дінді жасаға бірден-бір төте баспалдақ болған яғни табиғат бөлшектерін
танып, олардың құпиясын білуге үңіле, сыр -сипатына болжам жасап, содан
қүдіреттілігін түсініп, оған тағзым ету шарттарын туындатқан. Табиғатқа
табыну культі Орта Азияда көне түркі тайпалары арасында туындап орныққанын
антикалық әдебиеттерден де молынан кездестіреміз. Мысалы, Геродот жазып
қалдырған еңбекте сол күнге, жерге, суға, отқа табыну жөнінде айтып,
массагеттердің тек күнге табынып, құрбандыққа жылқы әкелетінін, сондай -ақ
ол скифтердің отқа да көп табынатынын мәлімдеген.(9, 64-б)
Сондай-ақ, жаңа туған айға, суға, табыну көне түркілер нанымында
алғашқы қауымдық кезден бар екенін осы сала зерттеушілері мен археологтар
нақты деректерге сүйеніп дәлелденген. Мәселен, көне түркілер ежелгі
дәуірден-ақ жаңа туған нәрестені шомылдырғанда: Су қүдайы, балаға ұйқы
сыйла, қайғыдан сақтандыр, аурудан, жаладан, жаманшылық әкелушіден қорға,
-деп шомылдырған.Сол бата-тілектер Авеста шығармасындағы су құдайы жырына
өзек болып тартылғаны байқалады.
Мысалға, Авеста кітабындағы Ардви -Сура жырында жоғарғы қү-дай оған
тіл қатып, әлемдегі барлық жақсылық атаулыдіршілік көзі, рақымшылдық жасау,
барлық жақсылық атаулы, тіршілік көзі, рақымшылдық жасау, байлық, үрпақ
тарату, дұшпанды жеңдіріп ерлік жасау-бәрі сонын қолында екенін баяндайды.
Су құдайдың қүдіреттілігінің бір көрінісі сол жырда:
Су-ырыс сыйлайды
Отбасын асырауда,
Өмірдегі ең тәттісі-
Ана құрсағындағы балаға
Жарқын нүр төгеді, -деп баяндаған.( 10, 27-6)
Суға тағзым ету көне түркі ру-тайпаларымен бірге жасасып, әлі жалғасын
тауып, сол наным қырғыз халқының арасында сақталып түрғандығын профессор
С.М.Абрамзон зерттей келіп: Бұл құдайға қүрбандық шылып табыну жаңбыр
жумай, қүрғақшылық болғанда ұйымдастырылады. Онда әр шаңырақтың бір қой
немесе жеті күлше алып өзеннің жоғарғы жағына барады, -деп тұжырымдаған.
Осылай жалбарыну Авеста кітабындағы су қүдайына арналған жырда тіпті кең
өріс тапқан. Кез-келген адам басына қиындық түскенде суға барып жалбарынады
тілегін білдіреді екен.
Айға тағзым ету-салты көне түркілерге алғашқы аңшылық, бақташылық
дәуірлермен бірге жасасып келеді. Басқасын ескермегеннің өзінде, адам айға
қарап ауа райын болжай алса, соған сүйеніп уақытты мөлшерлеп, алдағы
тірлігін жоспарласа оған қалай ризалығын білдіріп, тағзым етпейді?!
Табиғат бөлшектерінің бәрі жер бетіндегі тіршілік атаулыға, соның
ішінде адамның түрмыс -тіршілігіне қызмет етуге жаратылған деп сеніммен
айтуға негіз бар. Егер табиғат жаратылысының жүмбақ қүпияларын танып, аша
түссе өмір сүру барысы бұрынғыдан жақсара түсетіні секілді.Жаратуштра
жасаған қасиетті Авеста шығармасында көктегі жаратушы жасаған табиғат
бөлшектерінің бірі жақсылық әкелуші, жебеуші күш болып саналады. Сол
көктегі Тәңірдің айтқаны айнымайтын шындық. Соның бірі көне түркілердің
айға тағзым ету дәстүрі нақты дәлел болады.
Табиғат бөлшектерінің ішінде ай өзінше өзгешелеу жасалынған планета
сияқты және атқаратын қызметі де көп, философиялық жұмбақ сырлары да
жеткілікті.Мәселен, ай мен күнді салыстырса, күн өзінің жолын да, түрін де,
қызметін де өзгертпейді. Ал ай алғаш туғаннан бастап, отыз күн ішінде отыз
түрлі өзгереді. Бұл біздің сырттан бақылағанда байқағанымыз. Айдың осы күн
сайын бірітіндеп толысып отыруының өзі адамзаттың күнтізбесін жасауға
тікелей негіз болған.
Отқа табыну-Орта Азия халықтарының наным жорамалдарында тым ерте
дәуірден бар екені көне түркілердің бізге жеткен дәстүр-салтынан, аңыз
жырларынан белгілі.Сол жәйтті шығыстанушылар да мойындап, тұжырымға келген.
Бұған профессор И.С.Брагинскийдің: Бұрын білдіргеніміздей, мәңгілік
оттың өте ерте дәуірдегі ілмінің ошағы Орта Азия, Хорезм төңірегі екені
анықталады-деп айтқаны дәлел. Осы дәйектемеде Мәңгілік от деп сол отты
қасиет тұтып табыну нанымын білдіріп отыр. Расынды, осы саланы зерттеген
ғалымдардың бәрі дерлік Орта Азияны, соның ішінде Хорезімді отқа табыну
нанымның туған жері санайды.
Авеста кітабында да От құдайын өзге жарылқаушылардан жоғары санайды.
Сондықтан да От құдайын ең жоғарғы жаратушы күш Ахура Мазданың баласы
дейді.(11, 114-6) Авеста кітабындағы маңызды шығармалардың бірі-Ясна
деп аталатын көлемді бөлім. Сол бөлімнің 62-
тарауында отты дәріптейтін дұға бар. Ал зороастризмде сандаған көп
құдайларға әдейі дүға арнала бермейтінін, тіпті кейбіреулерін атаумен ғана
танытатынын ескерсек, зороастризм діні алғаш қалыптасқан кезден от құдайы
жоғарғы жаратушыдан кейінгі жебеуші тірек болған, отқа табыну-бұл діннің
қалыптасуының алғашқы сатысы есебінде танылған. Демек, табиғат культі
әуелде отқа жалбарынудан басталса керек.
Отқа табыну-қазақ халқының ежелгі дәуірдегі бабалардан бері жалғасқан
нанымдардың бірі. Біздің аталарымыздың отқа тағзым ету салтын Ш.Уәлиханов
өз еңбегінде жинақтап айтып берген. Қазақтар да көрші түркі тілдес
бауырластарымыз тәрізді отты-ана деп қастерлейді. Сондай-ақ, отты адамды
бәле жаладан сақтаушы, күнәдан тазартушы күш бар есебінде пайдаланады.
Соған сәйкес, адамды екі оттың арасынан өткізіп тазартады. Бұл ырымды
қазақтар аластау санайды.
Бұрын сөз арасында білдіргендей, зороастризм дінінде от құдайын-ең
жоғарғы жаратушы құдірет Ахура Мазданың баласы деп аса көтере мадақтап,
қасиет түлуы-көне түркілердің отқа тағзым ету, оны аса құдіретті күш санап,
адамзатты тәрбиелеуде, атап айтқанда, адалдықты, қиянат жасамауды, уәдеге
берік болуды уағыздауды өзгертпейтін, кесімді ант есебінде пайдалануды және
ошақтағы оттың сөнбеуін, қүрғақ отынның мол болуын талап ететін өмір сүру
ережелерімен тікелей сабақтас. Осыған хорда Авеста кітабындағы:
Егерде мейірімді біреу отын әкелсе,
Немесе мейірімділікпен барсыманды жайса
Не хош иісті хаданайпата өсімдігін әкелсе,
Ол алғыс алар
Ахура Мазда Отыннан
Қаскүнем емес, қайырымдылықпен
Орындалар армандары:
Бұқа саған тірек болар,
Үрпағында көп үлдар
Зердеулерден ой талмас
Шат үмітің сарқылмас
Өміріңнің түні де барлық
Сен үшін болар шаттық
Деп Атар алғыс айтар
Адамға әкелгені үшін
Оған қүрғақ отынды,
Сәулемен кепкен,
Рәсімменен тазарған, -
деген жыр жолдары дәлел.( 12, 79-6) Бұл келтірілген үзікте жарылқаушы
күштердің адамға жақсылық жасауды уағыздауы мәлімденсе, Тәңірлік дін
қағидасында от туралы тек адамгершілік, жақсылық жасау мәселесі сөз болады.
Осыдан көне түркілердің өмір сүру ережелерінің Авестаға арқау болғанын
аңғарамыз.
Бұл орайда, С.И. Оспановтың Хорда Авеста кітабындағы отқа табыну
дұғасы жайлы: Оның мазмұны өте күрделі, қисынды ойлардың жүйесі. Сонымен
бірге, бұл дұғада жалпы жаратуштрарлық ілімнің отпен байланысты
дүниетанымның, нағыздық пен нақтылықтың онтологиялық негіздері берілген-
деген тұжырымы көңілге ой салады. От жылыну, тамақ пісіру үшін ғана емес,
оның құдіреті күшті. Адамның тоңуы -бойынан жылу кету , мұздауы-о дүниеге
қарай бет бұруы . Демек пендені аш етпейтін де, жанын сақтайтын да қасиетті
от екен.
Жаратуштра күнтізбесі, наурыз-жыл басы. Ерте заманғы бабаларымыздың
табиғаттың тылсымына үңіліп, соны танып, игеруінен елеулі дәстү-салт
жетістіктерінің бірі-наурыз мерекесі. Жаратуштра күнтізбесі, яғни жыл бойғы
уақытты мөлшерлеп, белгілеудің нақты кестесі. Түйіндеп айтқанда, наурыз
-жаңа жыл басы. Авеста кітабында табиғат бөлшектері:күн, ай, жер, жұлдыз,
тағы басқа планеталарды тірі зат- құдіретті күш есебінде көрсетеді. Міне,
сол үнемі қозғалыстағы әлем бөдшектерінің жылжуына роай көне замандардағы
адамдар өздері есептеп жылдық күнтізбе жасаған.
Осыған қарап-наурыз күнтізбесі әуелі айға, күнге, жерге жұлдыздарға
табынып, бақылаудан барып біртіндеп құралған деуге негіз бар. Демек бұл
күнтізбені жасаудың алғы шарттары зороастризм дінінен-Авеста шығармасынан
әлде қайда көп бұрын қалыптасқан. Бұған академик М.Әуезовтың : Барлық
түркі жүртының мейрамы-наурыз бақташылық өмірінен туған. Бұл күнде сол
наурызға арналған өлең бізге келмей, жетпей жоғалып отыр, -деген сөзі
дәлел. Шығысты зерттеуші ірі ғалымдар мен ертедегі ғүлама ойшылдардың
үйғарымынша және біздің зерттеу барысында түйген ойымызша наурыз күнтізбесі
де, наурызды жыл басы етіп белгілеу де әуелде Орта Азияда -Хорезмде дүниеге
келген.Бұл пікірімізді белгілі ғалым Н.П. Лобачеваның Орта Азия
егшшілерінің күнтізбе нанымдардың тарихынан деген еңбегінде:
Зороастрлықкүнтізбенің хорезімдік нұсқадан Бирунидың келісімінде 5
қосымша күн жылдың соңында, 12 айдан кейін орналасқан. Хорезм күнтізбесінде
табиғи күнтізбенің терминалогиясын танытатын айлардың екінші аты бар,
-деген лерегі нақтылай түседЦІ3, 20-6)
Қасиетті зороастризм дінін қалыптастырып, Авеста шығармасын жасаған
Жаратуштра бабамыз да білім, ғылым іздеп, мәдениеті дамыған елдерді Алғашқы
жұлдызшалар, жазуды меңгерген кемеңгерлер Мысыр елінде б.д.д үш мың
жылдықта болғаны белгілі. Осы мәдени мәліметтерге жүгінер болсақ
Зороатуштра бабамыз б.д.д. үш мың жылдықтың басында, мүмкін 4мың жылдықтың
соңында өмір сүріп, даналық -филисофиялық толғауларымен байтақ дала
халықтарының алғашқы пайғамбары болған деген түжырым жасуға негіз бар, -
деп айтқан байламы көңілге қонады.( 14, 21-6) Қай дәуір, қай ғасырда
болмасын кез-келген елдің мәдениеті жеке тұрып дамымайды, көрші елдермен
байланыс арқылы, олардан үйрену, алыс-беріс арқылы жетіліп, өріс табатыны
анық.
Авеста шығармасында ана мен дүниеге келер баланы қорғайтын және
әйелдерді ар тазалығына шықыратын құдайды Аши деп атайды.( 15, 202-6)
Шумерлер нанымы да сондай, олар құдай -ананы Иштар деп атап табынады.
Көне түркілер де ежелден құдай -анаға бас иген. Қазақтар мен қырғызар
әйел мен сәби құдайын Ұмай-ана деп атайды. ұма сөзінің төркініне
үңілсек, түркі тектес халықтардың бірталайында ер кісінің еркектік ү-рық
шығаратын қос жұмыртқасын тұтастай ұма дейді. Соған орай, ұмай-ана
үрпақ әкелуші деген үғымды білдіретіні танылып тұр. Авеста кітабындағы
аши атауының мағынасы сондай, тек әр ел атауын өзгерткен. Бұл дәстүр
шумерлер мен көне түркілердің өмір тірлігіне ежелден мықтап енген.
Осы арада еске саларымыз, зерттеуші М.Исқақов: Зодиак айлары
қазақтарға парсылардан ауысқан шығар деуге ешқвндай қисын жоқ. Парсылар
оларды тек 1851 жылы ғана қолдана бастаған, -деп байлам жасайды. Сонд,
Авеста кітабындағы уақытты белгілеудің сыр-сипатын парсылар ашқан деп
қалай айта аламыз.
Қысқасы, күнтізбе жасаудың алғашқы бастауы шумерлерден тараған. Көне
түркілер мен шумерлердің көктегі жаратушыға табынуы, жазу мәдениеті, тілі,
дәстүрі, кәсібі бір-біріне етене ұқсас. Көне түркілердің руна жазуы Шумер,
Египет, Қытай жазуларымен қатарлас дамыған.
Негізінде, қасиетті Авеста шығармасы табиғат заңдылығына сүйеніп,
соның құдіреттілігін тануға, табынуға арналып жасалынған мәңгілік
мұра.Сондықтан бұл еңбекте табиғаттың жұмбақ қүлиясын байқататын уақытты
белгілеу, күнтізбе жасау жөнінде сөз қозғау орынды мәселе болып табылады.
Жаратуштраның әлемдік діндік шығармалрдың тұңғыш атасы атанған Авеста
кітабын жасауы-оның көшпенділнр арасынан шыққандығын мәлім етеді. Бұл
кеменгер жайлы алда сөз қозғалады. Жаратуштраның жолын қуған даналар көне
түркілер арасынан көптеп шыққан. Солардың ішіннен есімі жоғалмай бізге
тарихи тұлға есебінде жеткен Әбу Райхан Мұхаммед бин - Ахмет әл -Бируни. Ол
973 жылы 4 қазан айында Қият қаласының іргесінде дүниеге келген. Бируни
ғылымға шынымен беріліп, білім қуып, көптеген жыл Үндістанда тұрады. Оның
1030 жылы жазған Үндістан атты ірі еңбегі мына аталған деректі нақтылай
түседі. Бирунидің даңқын шығарған еңбектерінің бірі - шығыс халықтарының
күнтізбесін баяндаған Әл - әсер әл - Бахия, яғни, Өйткен буындардың
ескерткіштері деген шығармасы.
Ол бұл кітабын біздің дәуірімізде бір мыңыншы жылы жазған көлемі 50
баспа табақ. Бируни Хорезмде жасалған Наурыз мерекесі, Жаратуштра
күнтізбесіне арнайы тоқталып, өзінің еңбегіне арқау етіп, орнықты бағасын
берген. Оған ғалым М.П. Лобачеваның Бируни еңбегін зерттей келіп:
Зороастралық күнтізбенің Хорезмдік нүхқасында Бирунидің келісімінде 5
қосымша күн жылдың соңына, 12 айдан кейін орналасқан. Хорезм күнтізбесінде
табиғи күнтізбенің терминологиясын танытатын айлардың екінші аты бар, -
деп жазғаны дәлел. Қысқасы, Хорезмде жасаған Жаратуштра күнтізбесі
табиғатты танып, уақытты белгілеудің алғашқы үлгісі есебінде Авеста
шығармасы арқылы шығыстың көптеген елдеріне тараған.
Авеста шығармасы мен көне түркілердің классикалық мұрасы атанған,
Ж.Баласағұниның Құттты білік кітабы өзара құрылысы, мазмұны және көтерген
идеясы жағынан өте ұқсас. Авеста кітабында әлем жаратылысы,
ондағы табиғат бөлшектері, жер бетіндегі тіршілік атаулының болмысы,
өмір сүрудің ережелері, елді басқару жолдары, жер өңдеп, егін егу, мал
өсіру, адамгершілік, ізгілікті іс, жаратушыға табыну, дін табиғатты қорғау,
қайрымдылық, жақсылық жасау тағы сондай көптеген күрделі жәйттер түгел
қамтып жазылған . Ж.Баласағұнның Құтты білік шығармасының құрылысы да
соған етене ұқсас. Мысалыға, Авеста кітабының екінші томында бесінші
даптер деп аталатын бөлімде Ахура Мазда сөз алып, жер бетінде ең
алғашқылардың қатарында жақсылықты, тыныштықты , одан кейін өлгендердің
рухын, жаратуштыра создерін, барлық пайдалы жаратылысты, суды, өсімдікті,
адамды жаратқанын малімдейді.
Авеста кітабындағы Ясналар жыры-дүға сөздер жиынтығы бөліміндегі
бірінші, екінші тараулар Жаратушыға жалбарыну, садақа бағыштау, дү_ға
сөздер жинақталып берілген.( 16, 3-876) Осы шығарманың Виндидад деп
аталатын бөлімінде адам мен пайдалы жануарларды қорғау, келісім -шартқа
адалдық, адам денсаулығын қорғау, тазалықты сақтау, қасиетті от туралы,
балалы әйелді қорғау және ісіне адал, білгір абыздар, олардың емшілігі,
мөлдір судың шипалық қасиеті жөнінде айтылған. Авеста шығармасындағы
Яштар сөзінің тура мағынасы сөзге тағзым дегенді білдіреді. Сондай -
ақ, мұнда құқық қорғау, мал өсіру жөнінде баяндалған.
Енді Ж.Баласағүнның Құттты білік шығармасына назар аударайық,
осындағы бірінші және төртінші бапта тәңірдің, пайғамбардың, төрт сақабанын
құдіреттілігі жөнінде сөз болады.( 17, 60-6). Кітаптағы 5-бапта жеті жұлдыз
он екі бұрұж туралы, 6-бапта адам баласынын қадір - қасиеті біліммен,
ақылмен бағаланатыны жөнінде 9 - бапта ізгілік қылықтың сипаты, пайдасы
жайлы, 28 -бапта бектікке лайық бек қандай болуы керектігі туралы, 50 -
бапта әулелермен қатынас жасау мәнісі жөнінде айтылады. Сондай - ақ, 51,
52, 53, 54, 55, 56, 57, 59, 62, 63 баптарда білгір ғалымдармен,
дәрігерлермен бақсы, балгерлер, түс жорушылармен, жұлдызшылармен,
ақындармен, дихандармен малшылармен, ұл-қыз тәрбиелеген әйелдермен қандай
қарым -қатынаста болуы жөнінде баяндалған.
Бұл салыстырып келтірілген айнымайтындай ұқсастықтың терең тамырласып
жатқанының сырын ұғу үшін жоғарыда Қүлты білік шығармасынан алынған
мәліметтердің ішінен Жеті жұлдыз, он екі бұрұж туралы деген атауымен
берілген жырымен жасалған тарауға талдау жасайық. Ж.Баласағүн туындысында
жаратқан иеге жалбарынып алып сөзін бастап.
Күллі әлемді қалауынша ол жаратты,
Күн мен айды жағып, нұрын таратты.
Жаратты, көр, шыр айналған ғарышты, Онымен бір ғалам тынбай жарысты.
Жасыл көкке шоқ жұлдыздар қадапты, Қара түнді, жарық күнді жаратты.
Зер сияқты көкте олардың кейбірі,
Бірі-жолбасшы, шолғыншыдай ал бірі.
Халайыққа жарық берер жарасып,
Жол көрсетер кейін, кетсең адасып.
Бірқаншасы жөнін білсең-шырағың,
Бірқаншасы жолдан шықсаң-құлабыз, -деп жыр төгеді.
Осы шығармадағы алғашқы екі бәйітте ақын көктегі жалғыз құдіреттің
әлемді қалауынша жаратып, соның ішінде күн мен айды дүниеге жарық беру және
нұр шуағын төгу үшін жасағанын баяндайды.
Жақсы тұрмысты уағыздау - Авеста шығармасында зороастр дініе
марапаттап, насихаттаумен қатар жүргізілген.Әсіресе, молшылықта өмір сүруге
тікелей жеткізетін-мал өсіру, егіншілік мәселесі осы кітапқа түгел өзек
болыг тартылған деуге негіз бар. Мысалға, Авеста кітабындағы басты
аңыздык түһұлға болған Жамшид пайдалы жануарларды өсірумен даңқы шығып
жаратушы жалғыз құдіретке ұнап, Ахура Мазда оған алтын мүйізбен алтын
жалатқан шыбыртқа-қамшы сыйлаған.( 18, 125-6) Жамшидтің осындай қасиетті
Авеста кітабында: Оның жері майда және ірі малдарға, адамдарға, сонымен
қатар ит-күшікке, қаптаған қүхтарға, әрі қызыл жалынды отқа толы болды,
-деіі жазылған. Ол осылай молшылық жасау үшін жерді үш рет үлкейткен.
Мұнымен қабат жерді игеру, егін егу, шабындық мәселесі де Авеста
кітабының өзге бөлімдерінде кең түрде айтылады. Мысалға, осы шығармадағы
Ардви-сура гемнінде су құдайы:
Барлық жан-жануарлар,
Мың -мыңдап көбейді, жарңдар.
Пайдалы іске ұмтылғандарды қолдаймын,
Мал шөбін сақтаған ұқыппен,
Бәрін- бәрін қорғаймын, - деп мәлімдесе, жұлдыздар құдайы Тиштра
жырында:
Кімнің шабындығы кең болса,
Соған игілік, жақсылық мол жауса.
Қамысты көлдер суға толсын,
Шабындық пен егістік суға қанып,
Тұтасқан әлемге су еркін жетсін, -деген өлең жолдары бар.( 19, 60-6)
Негізінде, Авеста кітабында жер бетіндегі тіршілік, соны қоршаған табиғат
бөлшектері және өмір сүрудің барлық талаптары, әлеуметтік жағдайлар жөнінде
тұтастай қамтып жазылған. Міне, осы өмір болмыстарынын бәрі тек жер бетінде
өтетін болғандықтан бұл кітапты табиғат бөлшектерінің бірі-жер мәселесіне
айрықша маңыз беріліп, барлық айтпаң ой, мақсат жер-анамен сабақтастырылып
берілген. Соған көз жеткізу үшін парсы тіліндегі Авеста кітабынан нақты
мәлімет келтірейік. Мысалға, Авеста кітабынын екінші томындағы Бесінші
дәптер деп аталатын бөлімде Бес жер деген тарау бар.(20, 627-б) Сол
тарауда жоғарғы құдай Ахура Мазда сөз алып, ол жер
бетінде алғашқылардың қатарында жақсылықты, бақытты, тыныштықты
жаратқанын айтады.
Ахура мазда одан кейін жер бетіндегі жаманшылық әкелушімен соғысып, оны
жеңетінін білдіреді. Сосын ол өлгендердің рухын, Жаратуштра сөздерін,
барлық жақсы жаратылысты жаратқанын баяндайды.(21, 611-6) Одан әрі Ахура
Мазда суды, өсімдікті жаратқанын ескертеді. Сол Бес жер деп аталатын
тараудың Төртінші жер деген бөлшегінде Ахура Мазданың отбасын, ауылды,
елді, ер мен әйулді жаратқанын мәлімдейді.
Сосын, парсы тіліндегі Авеста кітабында Алтыншы дәптер деп аталатын
салаға Вендидад деп аталатын бөлім тұтастай енген. Парсы тіліндегі
Авестада әр бөлімді-біоінші, екінші дәптер деп ретімен солай жазған.
Ондағы әр тарау-бірінші, екінші, үшінші нү_р деп, тағы да осылай ретімен 22
нүр-тарау жасалған. Мүның мәнісі-Ахура Мазда нү_ры арқылы жасалған іс-
әрекеттерді жария ету болса керек. Осында Ахура Мазданың көмекшісі Йима
жаратушы нұсқауымен тосыннан төнген қасіреттен адамды, пайдалы мақүлықтарды
қалай сақтағаны, Ииманың малды қалай көбейткені баяндалған.
Сол, парсыша Авесташығармасындағы алтыншы дәптер-Ведидад бөлімнің
үшінші тарауы түгелдей егіншілік мәселесін марапаттауға арналған. Кітапта
жерде өңдеп, егін өсірудегі мақсат, міндеттер көп жағдайда жнр қүдайын
сөйлету түрінде берілген.Авеста шығармасында жерді күтіп ұстап, егін
өсіріп, мол астық жинау әрбір адамның басты парызы, мүраты есебінде
көрсетілген. Бұған осы тараудағы: Адам бір арпа шығарса, сол жерден көп
жындар қашады. Ал көп арпа-бидай өсірсе-жындардың жүректері қорқыныштан
дірілдейді. Сол бидайды ұнға айналдырғанда, сол жындар жылайды. Бидай
қырманда астық болып үйілгенде жаманшылық әкелуші жоқ болып кетеді. Егер
бір уйде қырмандағыдай астық болса, жаманшылық үйге қарай аяқ баспайды.
Бидайы бар үйден жаманшылық қашып, алысқа кетеді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz