Зоология пәні бойынша дәріс кешені
1 БӨЛІМ. ОМЫРТҚАЛЫЛАР ЗООЛОГИЯСЫ
1 дәріс . ЖЕЛІЛІЛЕР ТИПІ
2 дәріс . БАСҚАҢҚАСЫЗДАР ТИП ТАРМАҒЫ
3 дәріс . ОМЫРТҚАЛЫ ЖАНУАРЛАР ТИП ТАРМАҒЫ
2 БӨЛІМ. БАЛЫҚТАР КЛАСС ҮСТІ. ШЕМІРШЕКТІ БАЛЫҚТАР КЛАСЫ.
4 дәріс . БАЛЫҚТАР КЛАСС ТОБЫ
5 дәріс . ШЕМІРШЕКТІ БАЛЫҚТАР КЛАСЫ
3 БӨЛІМ. СҮЙЕКТІ БАЛЫҚТАР.
6 дәріс . СҮЙЕКТІ БАЛЫҚТАР КЛАСЫ
4 БӨЛІМ. ҚОСМЕКЕНДІЛЕР НЕМЕСЕ АМФИБИЯЛАР.
7 дәріс . ТӨРТАЯҚТЫЛАР КЛАСС ТОБЫ. ҚОСМЕКЕНДІЛЕР КЛАСЫ
5 БӨЛІМ. БАУЫРМЕН ЖОРҒАЛАУШЫЛАР КЛАСЫ.
8 дәріс . ҰРЫҚ ҚАБЫ БАР ОМЫРТҚАЛЫЛАР.
9 дәріс . ҚАБЫРШАҚТЫЛАР ОТРЯДЫ.
6 БӨЛІМ. ҚҰСТАР КЛАСЫ.
10 дәріс . ҚҰСТАР КЛАСЫ
11 дәріс . НАҒЫЗ ҚҰСТАР КЛАСС ТАРМАҒЫ.
7 БӨЛІМ. СҮТКӨРЕКТІЛЕР КЛАСЫ.
12 дәріс . СҮТҚОРЕКТІЛЕР НЕМЕСЕ АҢДАР КЛАСЫ
13 дәріс . СҮТКОРЕКТІЛЕРДІҢ КЛАСС ТАРМАҚТАРЫ.
14 дәріс . ЖЫРТҚЫШТАР, ЕСКЕКАЯҚТЫЛАР, КИТТӘРІЗДІЛЕР, ЕТТҰМСЫҚТЫЛАР, ТАҚТҰЯҚТЫЛАР, ЖҰПАЯҚТЫЛАР ОТРЯДЫНА СИПАТТАМА.
15 дәріс . ПРИМАТТАР ОТРЯДЫ.
1 дәріс . ЖЕЛІЛІЛЕР ТИПІ
2 дәріс . БАСҚАҢҚАСЫЗДАР ТИП ТАРМАҒЫ
3 дәріс . ОМЫРТҚАЛЫ ЖАНУАРЛАР ТИП ТАРМАҒЫ
2 БӨЛІМ. БАЛЫҚТАР КЛАСС ҮСТІ. ШЕМІРШЕКТІ БАЛЫҚТАР КЛАСЫ.
4 дәріс . БАЛЫҚТАР КЛАСС ТОБЫ
5 дәріс . ШЕМІРШЕКТІ БАЛЫҚТАР КЛАСЫ
3 БӨЛІМ. СҮЙЕКТІ БАЛЫҚТАР.
6 дәріс . СҮЙЕКТІ БАЛЫҚТАР КЛАСЫ
4 БӨЛІМ. ҚОСМЕКЕНДІЛЕР НЕМЕСЕ АМФИБИЯЛАР.
7 дәріс . ТӨРТАЯҚТЫЛАР КЛАСС ТОБЫ. ҚОСМЕКЕНДІЛЕР КЛАСЫ
5 БӨЛІМ. БАУЫРМЕН ЖОРҒАЛАУШЫЛАР КЛАСЫ.
8 дәріс . ҰРЫҚ ҚАБЫ БАР ОМЫРТҚАЛЫЛАР.
9 дәріс . ҚАБЫРШАҚТЫЛАР ОТРЯДЫ.
6 БӨЛІМ. ҚҰСТАР КЛАСЫ.
10 дәріс . ҚҰСТАР КЛАСЫ
11 дәріс . НАҒЫЗ ҚҰСТАР КЛАСС ТАРМАҒЫ.
7 БӨЛІМ. СҮТКӨРЕКТІЛЕР КЛАСЫ.
12 дәріс . СҮТҚОРЕКТІЛЕР НЕМЕСЕ АҢДАР КЛАСЫ
13 дәріс . СҮТКОРЕКТІЛЕРДІҢ КЛАСС ТАРМАҚТАРЫ.
14 дәріс . ЖЫРТҚЫШТАР, ЕСКЕКАЯҚТЫЛАР, КИТТӘРІЗДІЛЕР, ЕТТҰМСЫҚТЫЛАР, ТАҚТҰЯҚТЫЛАР, ЖҰПАЯҚТЫЛАР ОТРЯДЫНА СИПАТТАМА.
15 дәріс . ПРИМАТТАР ОТРЯДЫ.
Зоология жануарлардың сыртқы және ішкі құрылыстарын, жеке мүшелер мен мүшелер жүйесінің атқаратын қызметтерін, көбеюі мен дамуын, шығу тегін, эволюциялық дамуын, жануарлардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызын зерттейді.
Жануарлар дүниесі 2 миллионға жуық түрлерді біріктіреді. Бұл дүниенің әртүрлі өкілдерінің бірінен-бірінің эмбриональді даму морфологиялық, экологиялық ерекшеліктері жағынан айырмашылықтары болады.
Жануарлар дүниесі екі дүние тармағына жіктеледі: біржасушалылар, көпжасушалылар.
Біржасушалыларға 3 тип біріктіріледі:
1. Тамыраяқты-талшықтылар типі екі класқа жіктеледі (жалғанаяқтылар және талшықтылар)
2. Апикомплекс типі екі класты біріктіреді: грегариндер және кокцидия тәрізділер
3. Инфузория типі екі класты біріктіреді: кірпікшелі инфузориялар, сорғыш инфузориялар.
Көпжасушалылар дүние тармағына келесідей типтер кіреді: Ішекқуыстылар, Жалпақ құрттар, Жұмыр құрттар, Буылтық құрттар, Былқылдақденелілер, Буынаяқтылар, Желілілер.
Желілілер типі 3 тип тармағына бөлінеді: басқаңқасыздар, личинкахордалылар және басқаңқалылар немесе омыртқалылар.
Омыртқалылар тип тармағы келесі кластарға бөлінеді: шеміршекті балықтар, сүйекті балықтар, қосмекенділер (амфибиялар), бауырымен жорғалаушылар (рептилиялар) құстар, сүтқоректілер.
Желілілер типі 43 мыңға жуық түрді біріктіреді. Дене тұрқы 2-3 санитиметрге жететін ұсақ балықтармен, бақалармен қатар бұл типке нағыз алып – ұзындығы 30 метрге жететін көк китте жатады.
Бұл типке жататын өкілдердің сыртқы түрлері, тіршілік ерекшеліктері жағынан айырмашылықтары бар. Типке жататын өкілдер барлық тіршілік ортасында кездеседі: суда, жер бетінде, топырақта, ауада.
Желілілер типіне (басқаңқасыздар), дөңгелек ауыздылар (минога, миксин), балықтар, қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар, құстар және сүтқоректілер жатады.
Көрнекті орыс зоологы А.О. Ковалевскийдің зерттеулері бойынша, желілілерге теңіздерде, кейбіреулері отырықшы түрде тіршілік ететін асцидиялар, сальпалар, аппендикулярияларды да жатқызуға болады. Желілер типі үш тип-тармақтарын біріктіреді: басқаңқасыздар, личинкахордалылар немесе қабықшалылар, омыртқалылар немесе басқаңқалылар.
Бұл типке жататын өкілдерге тән белгілер: мүшелер жүйесінің үш ұрықтық қабаттардан дамуы (эктодерма, энтодерма, мезодерма), екі жақты дене симметриясы, дененің екінші қуысы немесе целомның болуы, екінші ауыздылық (ауыз қуысының бластопорға қарама-қарсы жағынан пайда болуы).
Желілілерде дененің негізгі тірегі немесе ішкі қаңқа ретінде желі дамыған. Ол энтодерма деп аталатын ішкі ұрықтық қабаттан дамиды. Желі өмір бойы тек төменгі сатылы басқаңқасыздарда ғана сақталады. Жоғары сатылы омыртқалы жануарларда желі ұрықтарда ғана қалыптасып, олар ересек дараларға айналғанда, оны омыртқа жотасы ығыстырып шығарады.
Желінің үстінде іші қуыс жүйке түтігі орналасады. Омыртқалы жануарларда жүйке түтігінің алдыңғы ұшы жуандап – бас миына, ал соңғы бөлігі жұлынға айналады.
Жануарлар дүниесі 2 миллионға жуық түрлерді біріктіреді. Бұл дүниенің әртүрлі өкілдерінің бірінен-бірінің эмбриональді даму морфологиялық, экологиялық ерекшеліктері жағынан айырмашылықтары болады.
Жануарлар дүниесі екі дүние тармағына жіктеледі: біржасушалылар, көпжасушалылар.
Біржасушалыларға 3 тип біріктіріледі:
1. Тамыраяқты-талшықтылар типі екі класқа жіктеледі (жалғанаяқтылар және талшықтылар)
2. Апикомплекс типі екі класты біріктіреді: грегариндер және кокцидия тәрізділер
3. Инфузория типі екі класты біріктіреді: кірпікшелі инфузориялар, сорғыш инфузориялар.
Көпжасушалылар дүние тармағына келесідей типтер кіреді: Ішекқуыстылар, Жалпақ құрттар, Жұмыр құрттар, Буылтық құрттар, Былқылдақденелілер, Буынаяқтылар, Желілілер.
Желілілер типі 3 тип тармағына бөлінеді: басқаңқасыздар, личинкахордалылар және басқаңқалылар немесе омыртқалылар.
Омыртқалылар тип тармағы келесі кластарға бөлінеді: шеміршекті балықтар, сүйекті балықтар, қосмекенділер (амфибиялар), бауырымен жорғалаушылар (рептилиялар) құстар, сүтқоректілер.
Желілілер типі 43 мыңға жуық түрді біріктіреді. Дене тұрқы 2-3 санитиметрге жететін ұсақ балықтармен, бақалармен қатар бұл типке нағыз алып – ұзындығы 30 метрге жететін көк китте жатады.
Бұл типке жататын өкілдердің сыртқы түрлері, тіршілік ерекшеліктері жағынан айырмашылықтары бар. Типке жататын өкілдер барлық тіршілік ортасында кездеседі: суда, жер бетінде, топырақта, ауада.
Желілілер типіне (басқаңқасыздар), дөңгелек ауыздылар (минога, миксин), балықтар, қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар, құстар және сүтқоректілер жатады.
Көрнекті орыс зоологы А.О. Ковалевскийдің зерттеулері бойынша, желілілерге теңіздерде, кейбіреулері отырықшы түрде тіршілік ететін асцидиялар, сальпалар, аппендикулярияларды да жатқызуға болады. Желілер типі үш тип-тармақтарын біріктіреді: басқаңқасыздар, личинкахордалылар немесе қабықшалылар, омыртқалылар немесе басқаңқалылар.
Бұл типке жататын өкілдерге тән белгілер: мүшелер жүйесінің үш ұрықтық қабаттардан дамуы (эктодерма, энтодерма, мезодерма), екі жақты дене симметриясы, дененің екінші қуысы немесе целомның болуы, екінші ауыздылық (ауыз қуысының бластопорға қарама-қарсы жағынан пайда болуы).
Желілілерде дененің негізгі тірегі немесе ішкі қаңқа ретінде желі дамыған. Ол энтодерма деп аталатын ішкі ұрықтық қабаттан дамиды. Желі өмір бойы тек төменгі сатылы басқаңқасыздарда ғана сақталады. Жоғары сатылы омыртқалы жануарларда желі ұрықтарда ғана қалыптасып, олар ересек дараларға айналғанда, оны омыртқа жотасы ығыстырып шығарады.
Желінің үстінде іші қуыс жүйке түтігі орналасады. Омыртқалы жануарларда жүйке түтігінің алдыңғы ұшы жуандап – бас миына, ал соңғы бөлігі жұлынға айналады.
ЗООЛОГИЯ ПӘНІ БОЙЫНША ДӘРІС КЕШЕНІ
1 бөлім. Омыртқалылар зоологиясы
Глоссарий:
Архипаллиум – ақ ми затынан тұратын алғашқы ми күмбезі.
Атриальды қуыс - желбезек айналасы қуысы.
Атриопор - желбезек айналасы қуысын сыртқы ортамен байланыстыратын тесік.
Висцеральды қаңқа – жақ доғасы, тіласты доғасы, желбезек доғаларынан
тұратын қаңқа бөлімі.
Гессе көзшелері – жүйке түтігінде орналасқан жарықсезгіш мүшелер.
Гипофиз – аралық мидың төменгі жағында орналасқан ішкі секреция безі.
Желбезек саңылаулары - жұтқыншақтың екі жақ бүйірінде орналасқан тесіктер,
алғашқы су жануарларына тән.
Кутис - дәнекер ұлпасынан түзілген тері жабынының астыңғы қабаты.
Миомерлер – жеке сегменттерге жіктелген бұлшық-ет шоғырлары.
Миосепта – миомерлерді бір-бірінен бөліп тұратын дәнекер ұлпасынан тұратын
бөлмелер.
Невроцель – жүйке түтігінің ішінде орналасқан қуыс.
Нефридиялар – зәр шығару қызметін атқаратын түтікшелер.
Стигмалар – желбезек саңылаулары.
Хорда – ұрықтық даму кезеңде энтодерма қабатының дамыған, тұлғаның арқа
жағында орналасқан дене тірегі.
Целом – хордалыларға тән екінші дене қуысы.
Эндолимфа – ішкі құлақ қуысын толтырып тұрған сұйықтық.
Эпидермис – тері жабынының эпителий жасушаларынан қалыптасқан үстіңгі
қабаты.
1 дәріс - ЖЕЛІЛІЛЕР ТИПІ
Дәрістің мақсаты: Студенттерді омыртқалы зоологиясының пәнімен,
систематикада алатын орнымен, дамуының негізгі сатылары мен, желілер типіне
тән белгілермен таныстыру.
Сұрақтар:
1. Хордалылар типінің жалпы сипаттамасы.
2. Типтің классификациясы.
3. Табиғат зат айналымындағы және адам өміріндегі хордылардың маңызы
Зоология жануарлардың сыртқы және ішкі құрылыстарын, жеке мүшелер
мен мүшелер жүйесінің атқаратын қызметтерін, көбеюі мен дамуын, шығу тегін,
эволюциялық дамуын, жануарлардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызын
зерттейді.
Жануарлар дүниесі 2 миллионға жуық түрлерді біріктіреді. Бұл
дүниенің әртүрлі өкілдерінің бірінен-бірінің эмбриональді даму
морфологиялық, экологиялық ерекшеліктері жағынан айырмашылықтары болады.
Жануарлар дүниесі екі дүние тармағына жіктеледі: біржасушалылар,
көпжасушалылар.
Біржасушалыларға 3 тип біріктіріледі:
1. Тамыраяқты-талшықтылар типі екі класқа жіктеледі (жалғанаяқтылар
және талшықтылар)
2. Апикомплекс типі екі класты біріктіреді: грегариндер және кокцидия
тәрізділер
3. Инфузория типі екі класты біріктіреді: кірпікшелі инфузориялар,
сорғыш инфузориялар.
Көпжасушалылар дүние тармағына келесідей типтер кіреді:
Ішекқуыстылар, Жалпақ құрттар, Жұмыр құрттар, Буылтық құрттар,
Былқылдақденелілер, Буынаяқтылар, Желілілер.
Желілілер типі 3 тип тармағына бөлінеді: басқаңқасыздар,
личинкахордалылар және басқаңқалылар немесе омыртқалылар.
Омыртқалылар тип тармағы келесі кластарға бөлінеді: шеміршекті
балықтар, сүйекті балықтар, қосмекенділер (амфибиялар), бауырымен
жорғалаушылар (рептилиялар) құстар, сүтқоректілер.
Желілілер типі 43 мыңға жуық түрді біріктіреді. Дене тұрқы 2-3
санитиметрге жететін ұсақ балықтармен, бақалармен қатар бұл типке нағыз
алып – ұзындығы 30 метрге жететін көк китте жатады.
Бұл типке жататын өкілдердің сыртқы түрлері, тіршілік ерекшеліктері
жағынан айырмашылықтары бар. Типке жататын өкілдер барлық тіршілік
ортасында кездеседі: суда, жер бетінде, топырақта, ауада.
Желілілер типіне (басқаңқасыздар), дөңгелек ауыздылар (минога,
миксин), балықтар, қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар, құстар және
сүтқоректілер жатады.
Көрнекті орыс зоологы А.О. Ковалевскийдің зерттеулері бойынша,
желілілерге теңіздерде, кейбіреулері отырықшы түрде тіршілік ететін
асцидиялар, сальпалар, аппендикулярияларды да жатқызуға болады. Желілер
типі үш тип-тармақтарын біріктіреді: басқаңқасыздар, личинкахордалылар
немесе қабықшалылар, омыртқалылар немесе басқаңқалылар.
Бұл типке жататын өкілдерге тән белгілер: мүшелер жүйесінің үш
ұрықтық қабаттардан дамуы (эктодерма, энтодерма, мезодерма), екі жақты
дене симметриясы, дененің екінші қуысы немесе целомның болуы, екінші
ауыздылық (ауыз қуысының бластопорға қарама-қарсы жағынан пайда болуы).
Желілілерде дененің негізгі тірегі немесе ішкі қаңқа ретінде желі
дамыған. Ол энтодерма деп аталатын ішкі ұрықтық қабаттан дамиды. Желі өмір
бойы тек төменгі сатылы басқаңқасыздарда ғана сақталады. Жоғары сатылы
омыртқалы жануарларда желі ұрықтарда ғана қалыптасып, олар ересек дараларға
айналғанда, оны омыртқа жотасы ығыстырып шығарады.
Желінің үстінде іші қуыс жүйке түтігі орналасады. Омыртқалы
жануарларда жүйке түтігінің алдыңғы ұшы жуандап – бас миына, ал соңғы
бөлігі жұлынға айналады.
Суда тіршілік ететін желілілерде жұтқыншақ қабырғасында орналасқан
желбезек саңылаулары өмір бойы сақталады да, ал құрлықта тіршілік ететін
жануарларда желбезек саңылауы эмбриондарда ғана байқалады.
2 дәріс - БАСҚАҢҚАСЫЗДАР ТИП ТАРМАҒЫ
Дәрістің мақсаты: Студенттерді басқанқасысдар типтармағының морфологиялық
және биологиялық сипаттамасымен, таралуымен, системасымен, теориялық
маңызымен таныстыру.
Сұрақтар:
1. Басқаңқасыздар тип тармағы.
2. Өкілінің тіршілік ету ортасына бейімделу ерекшеліктері.
3. Систематикасы, таралуы (қандауыршаның)
Басқаңқасыздар қарапайым қүрылысты, теңіз жануарларының аздаған
тобы. Желілілер типінің негізгі білгілері – бұларда өмір бойы сақталады.
Бұл тип тармағы бір класты біріктіреді: бас желілілер класы (өкілі –
қандауырша).
Қандауырша теңіздің жағаға жақын, таяз суларында құмға жартылай
көміліп жататын мөлдір денелі, тұрқы 8 сантиметрден аспайтын, ауыз
айналасындағы мұртшалары арқылы су ішіндегі ұсақ жәндіктерді қармап,
қорегіне жарататын жануар. Қандауыршаның көкірек және жүзбе қанаттары
болмағандықтан, ол белсенді түрде қозғала алмайды. Олардың көкірек және
құрсақ жүзбе қанаттары – болмайды. Арқа және құйрық жүзбе қанаттары – дара
қанаттары бар. Құйрық жүзбе қанатының пішіні ланцет тәрізді. Арқа жүзбе
қанаты мен құйрық жүзбе қанаты бірімен бірі тұтасып кеткен. Арқа және
құйрық қанаттары – дара қанаттар тобына жатады.
Желінің үстінде іші қуыс жүйке түтігі орналасқан. Бас миы
болмағандықтан басқаңқа сүйегі де жоқ.
Тері жабыны 2 қабаттан тұрады: сыртқы қабаты бірқабатты эпидермис,
астыңғы қабаты дәнекер ұлпасынан тұратын - кутис.
Бұлшықеттер денесінде біркелкі орналаспай, арқа жағында жеке-жеке
шоғырлар – миомерлер түрінде орналасқан.
Асқорыту жүйесі – ауыз қуысынан, жұтқыншақтан, ішектен тұрады.
Ішектің басталған жерінде тұйық аяқталатын бауыр өсіндісі бар. Ішек аналь
тесігімен аяқталады. Жұтқыншақ қабырғасында көлденең орналасқан жүздеген
жұп желбезек саңылаулары бар.
Қанайналымы тұйық жүйе, арқа және құрсақта болатын ірі
қантамырлардың жиырылуы арқылы бір шеңбер жасап денеге таралады.
Қандауыршада жүрек болмайды.
Жүйке жүйесі – желі үстінде арқаны бойлай созылып жатқан жүйке
түтігі. Жүйке түтігінің сыртында жарықсезгіш – Гессе көзшелері орналасқан.
Ауыз айналасындағы мұртшалары сипап сезу қызметін атқарады, судың химиялық
құрамын иіс сезу шұңқыры арқылы сезе алады.
Қандауыршаның көбеюі мен дамуын ғалым А.О.Ковалевский зерттеген.
Жұптасқан аналық безі мен аталық безі желбезек саңылауының маңындағы дене
қуысында орналасқан. Жыныс өнімдері суға шығып, ұрықтануы сырттай жүреді.
Қандауыршалар Атлант, Үнді, Тынық мұхиттардың жылы және қоңыржай
теңіздерінде таралған.
3 дәріс - ОМЫРТҚАЛЫ ЖАНУАРЛАР ТИП ТАРМАҒЫ
Дәрістің мақсаты: Студенттерді омыртқалылар типтармағы өкілдерінің
жабындыларының құрылысымен және олрадың туындыларымен, бас қанқасының пайда
болуымен, дене тірегі омыртқа жотасының желіні ығыстырып шығаруымен, иық
және жамбас белдеулерімен, жұп және тақ аяқтардың құрылысымен таныстыру.
Сұрақтар:
1. Омырқалылар тип тармағы.
2. Омырқалы жануарлардың құрылысындағы негізгі белгілер (жабыны, тірек
қимыл аппараты, ішкі мүшелер жүйелерінің құрылысы)
Төменгі сатылы желілілер отырықшы жолмен немесе баяу қозғалмалы
жолмен тіршілік етсе, омыртқалы жануарлар тез қозғалып, қорегін белсенді
түрде іздеп тауып, жауларынан қорғана алатын жануарлар.
Жүйке жүйесі, әсіресе бас миы, сезім мүшелері жақсы жетілген,
омыртқа денелерінен кеткен жоғарғы доғалар жасаған түтік ішінде жұлын
орналасқан.Бас миы мен жұлын орталық жүйке жүйесін құрайды. Омыртқа жотасы
дененің ішкі қаңқа қызметін атқарады. Бұл тип тармағына жататын өкілдердің
барлығында жүрек бар, денеде зат алмасу қарқынды түрде жүреді.
Омыртқалы жануарларды екі топқа жіктейді. Бір тобы ұрық қабы жоқ
омыртқалылар немесе анамниялар. Оларда тыныс алу қызметін ересек қалпында
немесе дернәсіл кезінде – желбезектер атқарады. Ұрық немесе эмбрион
дамығанда қосымша ұрықтық қабықшалар дамымайды. Ұрықтануы сырттай.
Анамнияларға дөңгелекауыздылар (минога, миксин), балықтар және
қосмекенділер жатады.
Екінші топқа бауырымен жорғалаушылар, құстар және сүтқоректілер
жатады. Бұл топ ұрық кабы бар омыртқалылар немесе амниоттар деп аталады.
Өкпелері арқылы тыныс алады, дамып келе жатқан ұрықтың айналасында үш
ұрықтық қабықшалар – амнион, аллантоис, серозды қабықшалар дамиды. Олар
ұрықтың сусыз ортада яғни жер бетінде дамуына мүмкіндік жасайды.
2 бөлім. Балықтар класс үсті. шеміршекті балықтар класы.
Глоссарий:
Базалий – көкірек және құрсақ қанаттарының түбінде орналасқан шеміршек
тақташалары.
Гетероцеркальды – тең қалақшалы емес құйрық қанаты.
Гиомандибуляра – тіласты доғасының үстіңгі элементі.
Мезонефрос – тұлға бүйрегі.
Меккелев шеміршегі – жақ доғасының төменгі жақ функциясын атқаратын бөлімі.
Плакоидты қабыршақ – остеодентин затынан тұратын, үстіңгі бетінде тісше
орналасқан қабыршақ.
Радиалии - базалийден кейін орналасқан таяқпішіндес шеміршектер,
жұпқанаттардың құрамына кіретін.
Рострум – алға қарай бағытталған тұмсық өсіндісі.
Таңдайдың шаршы шеміршегі – жоғары жақ қызметін атқаратын жақ доғасының
жоғарғы шеміршегі.
4 дәріс - Балықтар класс тобы
Дәрістің мақсаты: Балықтар класс тобының морфологиялық және биологиялық
сипаттамасымен, тіршілік ортасына сәйкес дене пішіндерінің әртүрлілігімен,
шығу тегі және систематикасымен таныстыру.
Сұрақтар:
1. Балықтар класс тобының жүйесі
2. Балықтар класс тобының морфологиясы
Аузында қозғалмалы жақтары бар, желбезектері арқылы тыныс алып өзен,
көл, теңіз, мұхит суларын мекендейтін омыртқалы жануарлар. Шеміршектен
немесе сүйектен құралған омыртқа жотасы денесіне тірек қызметін атқарады.
Омыртқа жотасы екі бөлектен тұрады: тұлға және құйрық бөлімдері. Денесінің
сырты қабыршықтармен қапталған. Балықтарда екі жұп жүзбеқанаттар және үш
дара жүзбеқанаттар болады. Жұп жүзбеқанаттардың алдыңғысы – көкірек
жүзбеқанаты, артқысы – құрсақ жүзбеқанатының жұбы. Бұл қанаттардың
көмегімен балық жүзген кезде денесіндегі тепе-теңдікті сақтайды. Дара
жүзбеқанаттарға: арқа, құйрық және аналь жүзбеқанаттары жатады. Арқа және
аналь жүзбе қанаттары арқылы балық денесін бір қалыпта ұстайды, ал құйрық
жүзбе қанаты бұлқын қызметін атқарады. Балықтар класс тобы екі класқа
жіктеледі: шеміршекті және сүйекті балықтар.
5 дәріс - Шеміршекті балықтар класы
Дәрістің мақсаты: Шеміршекті балықтардың мүшелер жүйесінің құрылысындағы
морфо-физиологиялық ерекшеліктерімен, жабындысы мен қанқасының, ішкі
мүшелер жүйесінің құрылысымен, шығу тегімен, систематикадағы алатын орнымен
таныстыру.
Сұрақтар:
1. Шеміршекті балықтар класы өкілдерінің морфологиялық ерекшеліктері
2. Шеміршекті балықтар класы өкілдерінің физиологиялық ерекшеліктері
Шеміршекті балықтардың қаңқасы шеміршектен құралған, жүзу торсылдағы
болмайтын, желбезек қақпағы болмағандықтан, желбезек саңылаулары сыртқа
тікелей ашылатын, жұптасқан жүзбеқанаттары денеде көлденең орналасқан
омыртқалы жануарлар.
Шеміршекті балықтар екі класс тармағына бөлінеді:
тақтажелбезектілер және тұтасбастылар. Тақтажелбезектілер 2 отрядты
біріктіреді: акулалар және скаттар.
Шеміршекті балықтардың дене бітімі тіршілік әрекетіне байланысты
ұршық сапты немесе жалпайған тегеріш, ромб пішінді болып келеді.
Суда шапшаң жүзетін акулалар дене пішіні сүйір, ұршық сапты, басының
алдыңғы жағы алға қарай созылған ұзын өсінді рострум түзеді де, аузы
дененің құрсақ жағына қарай ығысады, басының екі жақ бүйірінде 5-7 желбезек
саңылаулары орналасады. Денесінің сырты плакоидты қабыршақтармен капталған.
Дене ұзындығы 20 сантиметрден 15 метрге дейін жетеді. Атлант, Үнді,
Тынық мұхиттарының субтропикалық суларын мекендейді. Түрлер саны 250-ге
жуық, олар 10 тұқымдасқа бірігеді. Құйрық қанаттары теңқалақшалы емес,
үстіңгі қалақшасы астыңғы қалақшаға қарағанда үлкен, яғни гетероцеркальды.
Өкілдері: алып акула (дене ұзындығы 15 метр), балға-балық, ара-балық,
тікенекті акула (дене ұзындығы 1 метр).
Аталықтарының құрсақ жүзбеқанаттарының 1-2 жіпшелері саусақ тәрізді
өсінділерге айналған. Ол өсінділер шағылысу мүшесі болып есептеледі.
Акулалар іштей ұрықтанады. Жұмыртқа салу арқылы немесе жұмыртқадан тірі туу
арқылы көбейеді.
Скаттар отрядына – мана, электрлі жұп-балық, қазыққұйрық жатады.
Олардың денесі арқасынан құрсағына қарай жалпайған, жақсы дамыған
көкірек қанаттары денесімен біртұтасып кеткен, дене тұрқы 6-7 метрге дейін
жететін ромб пішінді балықтар. Желбезек саңылаулары дененің құрсақ жағында
орналасқан. Құйрық қанаттары нашар дамыған. Рострум деп аталатын тұмсық
өсіндісі барлық түрлеріне тән емес.
Азов және Қара теңізде тіршілік ететін скаттың құйрығының түбінен
кертпелі сояу сойдиып тұрады, сондықтан ол қазыққұйрық деп аталады. Олардың
сояуында улы без болады, оңтүстік теңіздерде тіршілік ететін электрлі
скаттың басы мен көкірек қанаттарының арасында 70 вольт энергия бөліп
шығаратын электрлі мүшелері бар.
Қоректері былқылдақденелілер мен шаянтәрізділер.
3 бөлім. СҮЙЕКТІ балықтар.
Глоссарий:
Ашық торсылдақ – оңешпен өмір бойы байланысын сақтайтын жүзу торсылдақтары.
Гемоцеркальды құйрық қанаты – тең қалақшалы дара құйрық қанаты.
Гистилия – жақ доғасының ми сауытына гиомандибуляре арқылы байланысуы.
Желбезек қақпақшалары – желбезек саңылауларын сыртынан жауып тұратын
сүйекті қақпақшалар.
Жүзу торсылдағы – сүйекті балықтарға тән іші газға толы қапшықтар.
Клейтрум – иық белдеуінің құрамына кіретін сүйек.
Ктеноидты қабыршақ – үстіңгі беттері иректеліп тісше тәрізді өсінділер
жасайтын қабыршақ.
Парасфеноид – ми сауытының түбін қалыптастыратын элемент.
Хондральды сүйектер – шеміршектің орнында пайда болатын сүйектер.
Циклоидты қабыршақ – домалақ пішінді жартылай мөлдір қабыршақтар.
6 дәріс - Сүйекті балықтар класы
Дәрістің мақсаты: Сүйекті балықтардың шығу тегімен, эволюциясымен,
системадағы орнымен кластармақтарының құрылыс ерекшеліктерімен,
биологиялық типтерінің әртүрлілігімен, биологиясы мен географиялық
таралуымен, систематикасымен танысу.
Сұрақтар:
1. Сүйекті балықтар класына сипаттама, олардың систематикасы.
2. Сәуле-қанатты балықтар класс тармағына жататын отрядтарға сипаттама.
3. Балықтардың экологиясы.
Қазіргі кездегі балықтарды 90% - ке жуығы сүйекті балықтар класына
жатады. Денелерінің сырты циклоидты немесе ктеноидты қабыршықтармен
қапталады. Құйрық жүзбе қанаттары тең қалақшалы, яғни гомоцеркальді. Аузы
басының ұшында орналасқан шеміршекті балықтардағыдай тұмсық өсінділері –
рострумдары болмайды. Қаңқасы сүйектен тұрады, жүзу торсылдақтары бар.
Бұл класқа жататын өкілдер: мұхиттар мен теңіздерде, ақпайтын көлдер
мен тоғандарда, ағынды өзендерде тіршілік ететін, денесінің тұрақты
температурасы болмайтын салқынқанды жануарлар, басым көпшілігі сырттай
ұрықтанады.
Денесінің тірегі тұлға және құйрық бөліктерінен тұратын омыртқа
жотасы. Омыртқа жотасын жеке-жеке омыртқа денелері құрайды. Олардан үстіңгі
және астыңғы доғалар өздерінің басын алады. Омыртқа жотасының тұлға
бөліміндегі омыртқа денелерінің үстіңгі доғалары бірігіп, жұлын өтетін өзек
түзеді, астыңғы доғалары бірікпей, оларға қабырғалар жалғасады.
Асқорыту жүйесі – ауыз қуысынан басталып, қабырғасында желбезек
саңылаулары орналасқан – жұтқыншаққа жалғасады, ол өңешке ашылады. Өңеш
қарынға – қарын аш ішекке, ол тоқ ішекке ашылады. Тоқ ішек аналь тесігімен
сыртқа ашылады. Асқорыту бездеріне бауыр мен ұйқы бездері жатады. Бауырдың
өт жолы мен мен ұйқы безінің сөл жүретін жолы аш ішекке ашылып, қорек
қорытылады да, кенеулі заттар ішек қабырғалары арқылы қанға өтіп, бүкіл
денеге таратылады.
Сүйекті балықтарға асқорыту жүйесінің өскіні, жіңішке түтікше арқылы
өңешпен байланысқан екі бөліктен тұратын іші ауаға толы қалта тәрізді –
торсылдақ тән. Сүйекті балықтарды ашық торсылдақты және жабық торсылдақты
деп екіге бөледі. Ашық торсылдақты балықтарда торсылдақ өмір бойы өңешпен
байланысын сақтайды, ал жабық торсылдақты балықтарда торсылдақ өңешпен
байланыспай, оның сыртын қылтамырлар (капиллярлар) торлайды. Сол
қылтамырлар арқылы торсылдақ ішіндегі ауа мөлшері өзгеріске ұшырайды. Егер
торсылдақ ішіндегі ауа мөлшері артса, балық салмағы жеңілдеп, су бетіне
көтеріледі. Егер ауа мөлшері кемісе балықтың меншікті салмағы артып, су
түбіне қарай батады.
Сүйекті балықтардың денесінде бір шеңберлі тұйық қанайналым жүйесі
бар. Жүректері екі камералы бір құлақшадан және бір қарыншадан тұрады.
Қарынша қабырғасы қалың, құлақшынікі – жұқа. Жүрекке көмір қышқыл газына
қаныққан қан әкелетін тамыр – көктамыр, ал жүректен оттегіне қаныққан қан
шығаратын тамыр салатамыр деп аталады. Жүректің қүлақшасы жиырылған кезде
көктамыр қаны қарыншаға өтіп, ал қарынша жиырылған кезде – құрсақ қолқасына
өтеді. Құрсақ қолқасындағы көктамыр қаны желбезектерге көмір қышқыл газын
беріп – оттегіне қаныққан салатамыр қаны арқа қолқасына жинақталып денедегі
әртүрлі мүшелерге кішірек салатамырлар арқылы таралады. Салатамырлардағы
оттегі және кенеулі заттар қылтамырлардың қабырғасы арқылы ұлпаға сіңіп,
ұлпадағы көмірқышқыл газ бен тіршілік әрекетінің өнімдері қылтамырлардағы
қанға түседі де, сөйтіп көктамыр қаны жүректің құлақшасына құяды.
Зәр шығару мүшесі – омыртқа жотасының астында орналасқан екі таспа
пішіндес созылып жатқан тұлға бүйректері, олардан кеткен түтікшелер несеп
ағарлар. Зәр олардан қуыққа өтіп, аналь тесігінің артқы жағында орналасқан
тесік арқылы қуықтан сыртқа шығарылады.
Жүйке жүйесі – орталық және перифериялық (шеткі жүйке жүйесі) деп
екіге бөлінеді. Орталық жүйке жүйесіне бас миы және жұлын жатады. Бас миы
бес бөліктен тұрады: алдыңғы ми, аралық ми, ортаңғы ми, мишық, сопақша ми.
Сүйекті балықтардың көру орталығы орналасқан ортаңғы миы мен күрделі
қозғалысты, яғни қимыл-әрекетін басқаратын мишығы жақсы дамыған.
Сезім мүшелері – көздері, ішкі құлағы, дәм, иіс, сипап сезу
мүшелері, бүйір сызығы.
Балықтардың басым көпшілігі – дара жыныстылар, жынысты жолмен
көбейеді, ұрықтануы сырттай. Дамуы айналмалы жолмен жүреді, дернәсілі –
шабақ деп аталады.
Сүйекті балықтар класы екі класс тармағына жіктеледі: қалаққанатты
балықтар және сәулеқанатты балықтар.
Қалаққанатты балықтар класс тармағына саусақ қанатты және қостынысты
балықтар жатады.
Саусаққанатты балқтардың өкілі – латимерия. Бұл балық девон және
карбон дәуірінде кеңінен таралып, бор дәуірінің соңына қарай мүлде жойылып
кетті деп есептелген. Латимерия палеозой заманының тұщы су қоймаларында
оттегі аз болған жағдайда тіршілік етуге бейімделген жыртқыш балық. Олардың
жұп жүзбеқанаттарында жерге таяныш болып, денені көтеретіндей бұлшық
еттердің болуы құрлықта тіршілік ететін омыртқалы жануарлардың аяқ
құрылысына өте ұқсас. Су қоймаларында оттегі жетіспеген жағдайда олар су
бетіне көтеріліп өкпелері арқылы тыныс алатын қос тынысты балықтарға жақын
және олармен бір түбірден шықты деп есептеледі. Өліп біткен саусаққанатты
балықтардан өздерінің басын қосмекенділер алуы мүмкін деп есептейді.
Қостынысты балықтарға неоцератод, лепидосирен балықтары жатады.
Сәулеқанатты балықтар класс тармағына келесідей отрядтар
біріктіріледі: бекіретәрізділер, майшабақтәрізділер, албырттәрізділер,
шортантәрізділер, жыланбалықтәрізділер, тұқытәрізділер, нәлімтәрізділер,
алабұғатәрізділер, камбалатәрізділер.
Бекіретәрізділер отряды. Бұл отрядқа шеміршекті балықтарға ұқсас
белгілері бар, өте ертеден бері тіршілік етіп келе жатқан балықтар жатады.
Бекіре балығының аузы бастың тұмсық тәрізді созылған бөлігінің астыңғы
жағында орналасады. Бұл бөлік рострум немесе тұмсық деп аталады. Сол
тұмсығының көмегімен балықтар тұнба астындағы жемін қазып табады. Құйрық
жүзбеқанаты акула балығынікі сияқты гетероцеркальді немесе теңқалақшалы
емес. Денесінің тірегі сыртынан дәнекер ұлпасынан тұратын қалың қабықшамен
қапталған хордасы. Омыртқа денелері қалыптаспаған, бірақ олардың үстіңгі
және астыңғы доғалары бар. Ішегігің ішінде спиральды клапан, жүрегінде
артериальды конус бар.
Желбезек саңылауларын сыртынан жауып тұратын сүйекті желбезек
қақпағы, ішекпен байланысқан жүзу торсылдағы бар. Ұрықтануы сырттай,
уылдырық саны өте көп.
Өкілдері Қара теңіз бен Каспий теңізінде таралған орыс бекіресімен
шоқыр балық, Амур өзенінде таралған Қиыр Шығыстың қортпа балығы. Қортпа –
салмағы 1 000 кг жететін, 100 жыл өмір сүретін ірі балық. Бекіре
тәрізділердің көпшілігі теңіздерде жыныстық жағынан пісіп жетіліп, уылдырық
шашу үшін өзендерге өтетін өрістегіш балықтар. Бұл отрядқа жататын
балықтардың еті дәмді, уылдырықтары құнды қара уылдырық.
Майшабақтәрізділер отряды.
Бұл отрядқа жататын өкілдердің басым көпшіліктері теңіздерде
мекендейді. Кейбір түрлері уылдырық шашу үшін өзендерге шығады. Жүзу
торсылдақтары өмір бойы өңешпен байланысқан, денесін циклоидты қабыршақтар
қаптаған, қарапайым балықтар.
Мұхит майшабағы Ақ теңізбен Баренцов теңіздерінен Қиыр Шығыс
теңіздеріне дейін таралған. Уылдырық саны 40 мыңнан 280 мыңға дейін.
Уылдырықтарын жағаға таяу таз жерлерге салады. Каспий мен Қара теңіздерде
еділ майшабағы мен қаражонды майшабық кездеседі. Майшабақтың бұл екі түрі
де өрістегіш балықтар, яғни уылдырықтарын шашу үшін өзендерге шығатын.
Қиыр Шығыста сардин балығы, Балтық және Қара теңіздерде килька
балығы кездеседі.
Албырттәрізділер немесе лососьтәрізділер отряды.
Бұл отрядқа қоңыржай және солтүстік ендіктерде таралған орта және
ірі көлемді балықтар жатады. Бұл отрядқа жататын балықтарға тән белгі, арқа
жүзбе қанаты мен құйрық жүзбе қанатының арасында орналасқан майлы
жүзбеқанатының болуы. Лосось балықтарының басым көпшілігі көшпелі немесе
өрістегіш балықтар. Жыныстық жағынан теңіздерде пісіп жетіліп, уылдырық
шашу үшін өзендерге өтетін. Лосось балықтарына Қиыр Шығыс теңіздері (Охот,
Жапон, Беринг) бай. Бұл теңіздерде кездесетін балықтар: кета, горьбуша,
нерка. Олардан қызыл уылдырық алынады. Бұл балықтар 3-4 жасқа дейін
теңіздерде пісіп жетіліп, Амур өзеніне 2000-4000 км жерді басып өтіп, ағысы
баяу таяз жерлерге шұңқыр қазып уылдырығын салады. Уылдырық салғаннан кейін
өлімге ұшырайды, яғни өмірінде бір рет көбейетін моноциклді балықтар
қатарына жатады.
Шортантәрізділер отряды.
Бұл отрядқа алға қарай созылған жақ сүйектерінде орналасқан үшкір
тістері бар жыртқыш балықтардың аздаған тобы жатады. Біздің көлдер мен
өзендерде және Оңтүстік теңіздерінің өзендер келіп құятын жерлерінде
кәдімгі шортан кездеседі. Көктемде жағаға жақын таяз жерлерге уылдырық
шашады. Қорегі балықтар, бақалар, құс балапандары. Су асты өсімдіктері
арасында тіршілік етеді.
Жыланбалықтәрізділер отряды.
Бұл отряд өкілдерінің денелері ұзын жылан тәрізді, құрсақ
жүзбеқанаттары жоқ кейде тіпті көкірек жүзбеқанаттары да жойылған. Аналь,
құйрық, арқа жүзбеқанаттары бірімен-бірі бірігіп кеткен. Жүзу торсылдағы
ішекпен байланысқан. Балтық теңізінің алабында кездесетін өзен жыланбалығы
уылдырық шащу үшін өзеннен шығып Атлант мұхитында үлкен терңдікте уылдырық
шашады.
Тұқытәрізділер отряды.
Басым көпшілік өкілдері тұщы суларды мекендейді, тау өзендерінен
бастап батпақтанған тоған суларына дейін. Кейбір түрлері көбею кезінде орын
ауыстырады (таран, қаракөзбалық). Ал басқа түрлері отырықты (қарабалық,
табан балық, плотва). Бұл отрядқа жататын тұқы тұқымдасының өкілдерінің жақ
сүйектерінде тістері жоқ. Ақырғы желбезек доғасында орналасқан жұтқыншақ
тістері бар. Олардың көмегімен қорегінің хитинді жабынын ұнтақтайды.
Нәлімтәрізділер отряды.
Бұл отрядқа кәсіптік маңызы бар балықтар жатады. Треска, сайқа
балығы, сайда балығы, нәлім. Сайқа, сайда және треска балықтары теңіздерде
кездеседі, нәлім ғана тұщы су балығы. Треска балығы Балтық, Ақ, Баренцов
теңіздерінде кездеседі, 2,5 миллионнан 10 млн-ға дейін уылдырық шашады. Бұл
балықтардың етін ғана емес, Д-дәруменіне бай бауырынан алынатын майы да
емдік үшін пайдаланылады.
Алабұғатәрізділер отряды.
Бұл отряд 6 000-ға жуық түрлерді біріктіреді. Жүзу торсылдағы
ішекпен байланысын үзген. Құрсақ жүзбеқанаттары көкірек жүзбеқанаттарының
астына таман, кейде тіпті алдында да орналасқан. Жүзбеқанаттарының кейбір
тармақтары үшкір тікендерге айналған. Бұл отрядтың кәсіптік маңызы бар
түріне көксерке жатады, ол Қара және Каспий теңіздерінің алаптарында
кездеседі. салмағы 10 және 12 килограмм. Өзендер мен көлдерде дене тұрқы 50
сантиметрге жететін, салмағы 1 килограмға жуық алабұға кеңінен таралған.
Келесі өкілі таутан балық, оның кәсіптік маңызы жоқ.
Камбалатәрізділер отряды.
Бұл отрядқа жататын балықтардың денесі екі жақ бүйірінен қысыңқы.
Көздері басының бүйірлерінде орналаспай, бір жағына қарай ығысқан. Жүзу
торсылдағы жоқ, теңіз түбін мекендейтін балықтар. Каспий және Арал
теңіздерінен басқа теңіздердің барлығында кездеседі. Бір жерден екінші
жерге аздап қана орын ауыстырады, 100-200 км қашықтыққа. Теңіз түбіндегі
омыртқасыз жануарлармен қоректенеді. Орын ауыстыру себебі, уылдырық шашуға
қолайлы жер іздеу, уылдырық шашқаннан кейін қорегі мол жерге ауысу, қыстап
шығатын жер іздеу.
Білімді тексеруге арналған сұрақтар:
1. Желілілер типіне жататын өкілдерге тән белгілер қандай?
2. Тип қандай тип тармақтарына жіктеледі?
3. Басқаңқасыздар тип тармағының өкілі қандауыршаның тіршілік
ерекшеліктері қандай?
4. Омыртқалы жануарларға қандай ерекшеліктер тән?
5. Анамния және амниоттар топтарының қандай айырмашылықтары бар?
6. Шеміршекті балықтарға тән қандай белгілер бар?
7. Жүзу торсылдағы сүйекті балықтарда қандай функция атқарады?
8. Сүйекті балықтардың қанайналым жүйесінің құрылысы қандай?
9. Балықтардың асқорыту жүйесі қандай бөліктерге жіктелген?
10. Жүйке жүйесінің құрылысы қандай?
11. Скаттардың акулалардан қандай айырмашылықтары бар?
12. Шеміршекті балықтардың ұрықтануы қандай жолмен жүреді?
13. Бекіретәрізділер отрядына жататын балықтарға қандай ерекшеліктер
тән?
14. Майшабақтәрізділер отрядына қандай балықтар жатады?
15. Албырттәрізділер отрядына жататын балықтарды неліктен өрістегіш
балықтар деп атайды?
16. Алабұғатәрізділер отрядына қандай белгілер тән?
17. Нәлімтәрізділер отрядының кәсіптік маңызы қандай?
18. Камбалатәрізді балықтардың дене құрылысында қандай ерекшеліктері
бар?
4 бөлім. қосмекенділер немесе амфибиялар.
Глоссарий:
Амфицельді омыртқалылар – екі жағынан ойық омыртқа денелері.
Венозды пазуха – жүректің оң жақ құлақшасына жанаса орналасқан көмірқышқыл
газына қаныққан қан жиналатн томпақ өсінді.
Дабыл жорғағы - бастың екі бүйірінде орналасқан ортаңғы құлақ қуысын
сыртынан жауып тұратын тері жарғақтары.
Евстахиев тесігі – ауыз жұтқыншақ қуысын ортаңғы құлақ құысымен
байланыстыратын тесік.
Клоака – зәр жыныс жолдары және анальды тесік ашылатын тік ішектің кеңейген
жері.
Мюллеров түтігі – жұмыртқа жолының қызметін атқаратын ұзын түтік.
Неотения – ересек қалыпқа айналмай-ақ, дернәсіл қалпында көбеюге
қабілеттілік.
Опистоцельді омыртқалылар – алдыңғы жағынан дөңес, артқы жағынан ойық
омыртқа денелері.
Процельді омыртқалылар – алдыңғы жағынан ойық, артқы жағынан дөңес омыртқа
денелері.
Үлкен және кіші берцов сүйектері – артқы аяқтың сирақ бөлімін
қалыптастыратын ұзн түтікті сүйектер.
Хоан – ішкі мұрын тесігі.
7 дәріс - Төртаяқтылар класс тобы. Қосмекенділер класы
Дәрістің мақсаты: ҚҰрғақтағы төртаяқты омыртқалылардың шығу тегімен, жүйке
жүйесінің құрылысындағы ерекшеліктерімен, қосмекенділер класының жалпы
сипаттамасымен, коректенуі, көбеюімен, экологиялық топтарымен,
системасымен, географиялық таралуымен, анамалияларға жалпы шолуымен
таныстыру.
Сұрақтар:
1. Қосмекенділер класы.
2. Қосмекенділе клас құрылысына салыстырмалы-анатомиялық шолу.
3. Кластың систематикасы.
4. Қүйрықсыздар, құйрықтылар отрядтары.
5. Қосмекенділер экологиясы, шығу тегі.
Қосмекенділер жер беті омыртқалы жануарларының қарапайым құрылдысты
аздаған тобы. Басым көпшілігінің көбеюі мен дамуы суда жүреді, яғни сумен
байланысын толық үзбеген омыртқалы жануарлар. Бұлардың дернәсілдері суда
ғана тіршілік етіп, желбезек арқылы тыныс алады. Олардың жүректері екі
бөліктен тұрады, құлақшадан және қарыншадан, бір ғана қанайналым шеңбері
бар. Ересектері суда да, құрлықта да тіршілік етіп өкпе және терісі арқылы
тыныс алады. Құрлықты мекен ететін орта ретінде игеруге байланысты бұл
класс өкілдерінде бес саусақты аяқтар түзіліп тыныс алу, қанайналу және
басқа мүшелер жүйелері өзгеріске ұшырайды.
Қосмекенділер класы үш отрядты біріктіреді: құйрықтылар,
қүйрықсыздар, аяқсыздар.
Тері жабыны. Барлық қосмекенділердің терісі жалаңаш. Терінің үстіңгі
қабаты – эпидермисте көпжасушалы бездер орналасқан. Тері бездерінің маңызы
әр түрлі. Олар бөліп шығарған сұйықтық терінің үстінде жұқа жарғақ түзеді,
ол арқылы газ алмасу үрдісі жүзеге асады. Бұл жарғақ денені құрғап кетуден
сақтайды. Кейбір тері бездері улы зат бөліп шығарып қосмекенделерді
жауларынан қорғайды.
Қаңқасы. Қосмекенділердің қаңқасы балықтармен салыстырғанда
өзгеріске ұшыраған. Бұлардың қаңқасы омыртқа жотасынан, бассүйектен және
иық пен жамбас белдеулерінен, алдыңғы және артқы аяқ сүйектерінен құралады.
Дененің тірегі – омыртқа жотасы, ол төрт бөліктен құралған: мойын, тұлға,
сегізкөз, құйрық. Омыртқа жотасын жасап тұрған омыртқа денелерінің
пішіндері барлық қосмекенділерде бірдей емес.
Төменгі сатылы қосмекенділерде (аяқсыздар мен қарапайым
құйрықтыларда) омыртқа денесі екі жағынан ойыс, ондай омыртқалар амфицельді
деп аталады. Екі омыртқа денесі жанасқан жердегі ойыста өмір бойы желі
сақталады.
Құйрықсыз қосмекенділердің омыртқа денелері процельді (алдыңғы жағы
ойыс, артқы жағы дөңес), жоғары сатылы құйрықтыларда опистоцельді (алдыңғы
жағы дөңес, артқы жағы ойыс).
Мойын бөлімін жасауға бір омыртқа қатысады, тұлға омыртқаларының
саны әр түрлі. Құйрықсыздарды – жетеу, ал аяқсыздарда – 100-ден артық.
Сегізкөз омыртқасы біреу (аяқсыздарда болмайды) – оның екі бүйірінде
орналасқан көлденең өсінділерге жамбас белдеуінің мықын сүйектері
жалғасады. Құйрық бөлімі құйрықтыларда жақсы жетілген, аяқсыздарда өте
кішкене, құйрықсыздарда уростиль деп аталатын бір ғана сүйектен құралады.
Эмбриональді даму кезінде ұрықта уростиль жеке омыртқалар түрінде
қалыптасады да, кейіннен олар бірігіп кетеді. Құйрықсыз қосмекенділерде
қабырғалар жоқ, сондықтан кеуде қуысы қалыптаспайды, тыныс алғанда ауыз-
жұтқыншақ қуысы ауаны сорып алу қызметін атқарады.
Бұғана, қарға, жауырын сүйектерінен құралған иық белдеуіне алдыңғы
аяқ бекиді. Алдыңғы аяқ тоқпан жілік, кәрі жілік, алақан-саусақ
сүйектерінен тұрады. Тоқпан жілік – иық сүйегі, кәрі жілік – иықалды сүйегі
деп те аталады.
Мықын, шонданай, шат сүйектерінен құралған жамбас белдеуіне артқы
аяқ бекиді. Артқы аяқ ортан жілік, асықты жілік, табан-саусақ сүйектерінен
тұрады. Ортан жілік – сан, асықты жілік – сирақ деп те аталады.
Ішкі мүшелер жүйесі.
Ас қорыту мүшелер жүйесі – ауыз жұтқыншақ қуысынан - өңештен-қарынан
– аш ішек, тоқ ішек, тік ішектен тұрады. Тік ішектің кеңейген соңғы бөлігі
клоака деп аталып оған несепағар, жыныс өнімдері шығатын өзектер және қуық
ашылады. Бауырдан бөлінген өт және ұйқы безінің сөлі қарыннан ішекке түскен
қоректі қорытады.
Қан айналымы. Қосмекенділердің жүрегі үш бөліктен: екі құлақшадан,
бір қарыншадан тұрады. Екі қан айналу шеңбері бар. Оттегіне қаныққан
өкпедегі салатамыр қаны өкпе көктамырлары арқылы сол жақ құлақшаға
құйылады, ал оң жақ құлақша бүкіл денеден келген көмірқышқыл газға қаныққан
көктамыр қанын қабылдайды. Қарыншаға аралас қан өтеді. Ол жиырылғанда
ерекше қантамыр – ұйқы салатамырдағы қан миға, аралас қан бүкіл мүшелер мен
ұлпаларға таралады. Ұлпалар мен мүшелер аралас қанмен қамтамасыз
етілгендіктен денеде зат алмасуы баяу жүреді. Салатамыр қаны өкпеден сол
жақ құлақшаға, ал көктамыр қаны бүкіл мүшелер мен ұлпалардан артқы және
алдыңғы қуыс көктамырлар арқылы оң жақ құлақшаға құйылады. Қарыншадан
басталып сол жақ құлақшамен аяқталатын қанайналым шеңбері – кіші деп, ал
қарыншадан басталып оң жақ құлақшамен аяқталатын шеңбер – үлкен қанайналым
шеңбері деп аталады.
Зәр шығару мүшесі тұлға бүйрегі – мезонефростан, несеп ағардан,
қуықтан тұрады.
Жүйке жүйесі – орталық жүйке жүйесі бас миынан, жұлыннан құралған,
шеткі жүйке жүйесі бас миынан кеткен он жұп бас сүйек нервтері мен жұлыннан
кеткен жұлын нервтерінен тұрады. Бас миы балықтардікі тәрізді 5 бөліктен
тұрады, әсіресе алдыңғы ми жақсы дамып, екі ми сыңарларына бөлінген.
Қозғалыстары қарапайым болғандықтан мишық нашар жетілген.
Сезім мүшелері көздері, есту мүшесі – ішкі және ортаңғы құлақ.
Ортаңғы құлақтың сыртында дабыл жарғағы болады, ортаңғы құлақ қуысы
жұтқыншақпен ерекше өзек – евстахиев түтігі арқылы жалғасып, сыртқы
ортадағы қысыммен ішкі қысымды теңестіреді. Ішкі және сыртқы танау
тесіктері – иіс сезу қызметін атқарады.
Тыныс алу мүшелер жүйесі ауызжұтқыншақ қуысында орналасқан көмей
саңылауынан басталып көмей, кеңірдек, ауа жолдарынан, өкпелерден құралады.
Қосмекенділердің көбеюі және дамуы.
Қосмекенділердің басым көпшілігі сырттай ұрықтанады. Іштей ұрықтану
аяқсыздар отрядының өкілдеріне тән. Кейбір түрлері тірідей туу арқылы
көбейеді.
Қосмекенділер дара жынысты, аталық және аналық бездері жұп.
Аталықбезде жыныс өнімін шығаратын арнайы өзек болмайды, сондықтан ол
бүйректердің жанында орналасып жыныс сұйықтығы несепағар қызметін атқаратын
түтік арқылы клоакаға құйылады.
Аналық бездерде жетілген жұмыртқа дене қуысына түсіп, жұмыртқа
жолының бастапқы шұқырақ тәрізді бөлігіне барады да, одан жұмыртқа жолы
арқылы клоакаға шығады. Аналықтарда жұмыртқа жолының қызметін Мюллеров
түтігі атқарса, аталықтарда несепағар мен тұқым жолының қызметін Вольфов
түтігі атқарады.
Аталық және аналық бездерінің дамуына қажетті кенеулі зат бөліп
шығаратын сары түсті майлы дене жыныс бездерінің үстіңгі жақтарында
орналасады.
Көктем басталасымен ұйқыдан оянған қосмекенділер көбеюге кіріседі.
Олар уылдырық шашу арқылы суда ұрықтанады. Бұл кезде су қоймаларынан
бақалардың бақылдаған шуы естіледі. Бақалардың аталықтары аналықтарына
қарағанда кіші көлемді және аталықтарының басының екі жағында дыбыс
күшейткіш шар тәрізді екі қапшықтары болады. Олар резонаторлар деп аталады.
Аналықтар суға балық уылдырығына ұқсас уылдырық салады да, оған аталық
бақалар сперматозоидтары бар сұйықтық құяды. Сөйтіп ұрықтанған уылдырық
дами бастайды. Ұрықтанған уылдырық бірнеше рет бөлініп, көпжасушалы ұрыққа
айналады. Ұрықтан дернәсідің шығу мерзімі су температурасына байланысты,
егер су температурасы 20-240 С болса 8-10 күнде дернәсіл уылдырықты жарып
итшабақ түрінде суға шығады.
Бақалардың дамуы айналмалы жолмен немесе метоморфоз арқылы жүзеге
асады.
Ұрпағына қамқорлық жасамайтын құйрықсыздар отрядының өкілдерінің
уылдырық саны өте көп, мысалы жасыл бақа 3 – 8 000 уылдырық, құрбақа –
10 000-ға жуық уылдырық шашады.
Бақаның итшабағы балық шабағына ұқсас болады. Уылдырықтан жаңа
шыққан итшабақтың аузы болмайды, ол уылдырық сарыуызының қалдығымен
қоректенеді. Басының екі жағынан саусақ тәрізді тармақталған сыртқы
желбезек пайда болады да, біраз уақыттан кейін желбезек қақпағы бар ішкі
желбезекке айналады. Бұл итшабақтың тыныс алу мүшесі. Уылдырықтан шыққан
итшабақтың жұп аяқтары болмайды. Олар жарғақпен көмкерілген ұзын
құйрықтарының көмегімен суда жүзеді. Алдымен алдыңғы аяқтары қалыптасады,
бірақ олар желбезек қақпағынан ұзақ уақыт байқалмайды, сондықтан ең алдымен
артқы аяқтары көрінеді. Итшабақтың өкпесі жетіліп, желбезек қақпағы
жойылған кезде алдыңғы аяқтары көрінеді. Құйрығы қысқарып, соңынан мүлде
жойылады. Итшабақ су бетіне көтеріліп ауамен тыныс ала бастайды. Бұған
дейін оның жүрегі екі бөліктен құралып, қан айналым жүйесі бір шеңберлі
болып, терісінен бүйір сызығы айқын білініп тұрады. Сөйтіп қосмекенділердің
дернәсілінің құрылысында балықтың белгілерінің байқалуы, қосмекенділердің
өздерінің басын ертедегі саусаққанатты балықтардан алғанының дәлелі болып
табылады.
Итшабақтың алдыңғы аяқтары екі айдан соң айқын көрініп, желбезек
қақпағы жойылады: денеде кіші қан айналым шеңбері түзіледі де, жүрегі үш
бөліктен құралады. Дернәсілдің денесіндегі мүшелер ересек бақаның дене
мүшелеріне ауысады. Дернәсілдің ересек бақаға толық айналуы үшін орта
жағдайына байланысты екі-үш ай қажет.
Құйрықты қосмекенділер отряды. Бұл отрядқа қарапайым құрылысты
денелері бас, тұлға, құйрық бөлімдерінен құралған космекенділер жатады.
Құйрықтары көлденең кесіндісінде домалақ немесе екі бүйірінен қысыңқы кейде
тері жарғағымен көмкерілген. Алдыңғы және артқы аяқтарының ұзындықтары
бірдей, кейбір түрлерінің артқы аяқтары жоқ.
Омыртқалары амфицельді немесе опистоцельді. Тұлға омыртқаларына
толық қалыптаспаған жоғарғы қабырғалар бекінеді. Иық белдеуінде бұғана
сүйегі жоқ. Құйрықсыз қосмекенділерден айырмашылығы иық алды және сирақ
сүйектерін құрауға екі сүйек қатысады. Иық алды сүйегін шыбық және шынтақ
сүйектері жасаса, сирақты жасауға үлкен және кіші берцов сүйектері
қатысады.
Бұл отряд өкілдерінің басым көпшілігінің ұрықтануы іштей. Көбею
ұрықтанған уылдырық салу арқылы немесе тірідей туу арқылы жүзеге асады.
Кейбір түрлеріне дернәсіл қалпында көбею қабілеті тән. Бұл құбылыс неотения
деп аталады.
Бұл отрядқа 400-ге жуық түрлер біріктіріледі, олар қоңыржай ендіктің
батыс және шығыс жартышарларында таралған.
Басым көпшілік түрлері нағыз саламандралар тұқымдасына жатады. Дене
пішіні кесірткеге ұқсас, құйрығы ұзын, екі жұп аяқтары жақсы дамыған.
Дернәсілдері сыртқа желбезектері арқылы, ересектері өкпе мен тері арқылы
тыныс алады. Бұл тұқымдасқа Европа мен Кавказда таралған тритондар жатады.
Кәдімгі және жалды тритондар жазда өсімдіктер мол өскен ақпайтын немесе
баяу ағатын су қоймаларында тіршілік етеді. Олардың көбеюі және
дернәсілдерінің дамуы су қоймаларында жүреді. Бұлардың ұрықтануы іштей.
Көбею кезінде аталық тритон аталық без өнімдерін сперматофор деп аталатын
арнайы қапшыққа құйып, су асты өсімдіктеріне жапсырады. Аналық тритондар
сперматофорды клоакасымен қамтып алады. Жаз айларының аяғында құрлыққа
шығып құлаған ағаш діңдерінің немесе томарлардың астына қыстап шығады.
Көктемде кейбір жерлерде қар жатса да, олар қайтадан су қоймаларына барады.
Кәдімгі тритонды Жайық өзенінің алқабы мен Арал өңірінің
солтүстігіндегі шағын су қоймалардан кездестіруге болады.
Бұл тұқымдастың келесі өкілі теңбіл саламандра Европаның, Солтүстік
Африканың, Кіші Азияның ылғалды алакөлеңкелі ормандарын мекендейді.
Тритондармен салыстырғанда сумен көп байланыспаған. Күндіз ағаш
тамырларының, тастардың астарына, індерге жасырынады. Жауыннан кейін күндіз
жер бетіне шығады және түнде белсенді түрде тіршілік етеді. Ұрықтануы
іштей. Теңбіл саламандраның аналықтары желбезектері бар дернәсілдер туады,
олар өздерінің ары қарай айналмалы жолмен дамуын су қоймаларында аяқтайды.
Солтүстік Америкада өкпесіз саламандралар тұқымдасына жататын 170
түр таралған. Тек қана суда тіршілік етуіне байланысты олар өкпелерін
жоғалтып, терілері және жартылай жұтқыншақтың сілемейлі қабаты арқылы тыныс
алады.
Солтүстік Америкада кеңінен таралған амбистомалар тұқымдасына
жататын түрлер. Дене тұрқы 15-23 сантиметр, құйрығы жуан. Олардың
дернәсілдері аксолотль деп аталып, олар ересек дараларға айналмай көбейе
береді.
Бұрыштіс тұқымдасына сібірлік бұрыштіс пен жетісулық бақатіс жатады.
Сібірлік бұрыштістер Қазақстанның Солтүстік аймағындағы батпақты, көлді
және шалғынды жерлерде мекендейді. Жетісулық бақатіс Жоңғар Алатауының
батыс бөлігінде ғана кездеседі. жетісулық бақатіс Қазақстанның Қызыл
кітабына тіркелген, ерекше қорғауды қажет етеді.
Құйрықсыз қосмекенділер отряды.
Құйрықсыздар жоғары сатылы жер бетінде кеңінен таралған қазіргі
кездегі қосмекенділер тобы. Басым көпшілігі Оңтүстік Америкада кездеседі.
дене тұрқы қысқа ересек қалпында құйрықтары жоқ, алдыңғы және артқы аяқтары
жақсы дамыған, бірақ артқы аяқтары алдыңғыға қарағанда 2-3 есе ұзын. Артқы
аяқтарының көмегімен жер бетінде секіріп қозғалады. Бөл отряд 2100 түрді
біріктіріп, он тұқымдасқа топтасады.
Бұл отрядқа жататын пипалар тұқымдасы 12 түрді біріктіреді. Олардың
ішіндегі ең ірісі – суринам пипасы, дене тұрқы 20 сантиметрге жетеді,
Оңтүстік Американың тропикалық аудандарында кездеседі. көбею кезеңінде
аналығының арқасының терісі ісініп жұмсарады да, клоакасы сыртқа шығып ұзын
түтікке айналады. Ол түтікті арқасына қарай иіп, оның көмегімен 40-100
уылдырықты арқасына ұяшық тәрізді ойықтарға аталығы орналастырады.
Ұяшықтағы уылдырықтар қоюланған сілемейлі тері безі бөліп шығарған заттан
түзілген қақпашалармен жабылады. 80 күндей уақыттан кейін метаморфоз
жолымен дамуды аяқтаған жас бақалар ұяшықтардан шығып, өз алдына тіршілік
етуге көшеді.
Құрбақалар тұқымдасына жататын өкілдер сумен тығыз байланыспай кейде
тіпті шөлді жерлерде де кездеседі. терісінің үстіңгі қабаты эпидермистің
жасушалары жартылай мүйізденген, денесіндегі суды аз буландыруға
бағытталған бейімділік. Күндіз жарқыраған жарықтан індерге тығылып, түнде
қорегін аулауға шығады. Уылдырық шашу үшін жауын суына толған уақытша су
қоймаларын пайдаланады. Зиянды бунақденелілермен қоректеніп пайда
келтіреді. Құрбақалардың көздерінің артында орналасқан екі ірі құлақ
айналысы улы бездері бар және онымен қатар арқасында көптеген ұсақ бездері
болады. Олар жауынан қорғанған кезде ұсақ бездерден және үлкен улы
бездерден сығынды бөліп шығарады.
Қазақстанның оңтүстік аймақтарын жасыл құрбақа, солтүстік-шығыс және
шығыс аймақтарын кәдімгі құрбақа мекендейді. Зайсан қазаншұңқырының
оңтүстік-шығыс өңірі мен Балқаштың оңтүстігінде данаталық құрбақа
кездеседі.
Бақылдауық бақалар тұқымдасының өкілдері ағаштың бөрікбасында
тіршілік етуге бейімделген ұсақ бақалар. Саусақтарының ұштары жалпайып
сорғыштарға айналған, олардың көмегінмен ағаштың бұтағы мен жапырақтарында
еркін қозғалады. Оңтүстік Американы мекендейтін қалталы бақылдауық
бақалардың аналығының арқасында тері қалтасы бар, оған аталығы ұрықтанған
жұмыртқаларды орналастырады. Филломедузалар деп аталатын бақылдауық
бақалардың екінші бір түрлері ағаштың жалпақ жапырақтарынан түтік жасап,
олар жауын суына толғанда, оларға жұмыртқаларын салады.
Бақа тұқымдастары – құйрықсыз қосмекенділердің ең көп тараған тобы.
Бұлардың артқы аяқтарында жүзу жарғақтар болады, өйткені олар көбінесе суда
тіршілік етеді. Бұл тұқымдас 400 түрді біріктіреді. Ең үлкен голиаф деп
аталатын бақа, дене тұрқы 25 сантиметрге жуық, салмағы 3 килограмм Африкада
кездеседі.
Сүйіртұмсық бақа мен шөп бақа Солтүстік Қазақстандағы орманды,
орманды далалы аймақтардағы ылғалды жерлерді мекендейді. Су қоймаларына
көбею кезінде ғана барады. Зиянды бунақденелілермен қоректеніп пайда
келтіреді. Су қоймаларымен тығыз байланыста болатын бақаларға көл бақа мен
тоған бақа жатады, су қоймаларынан алыс кетпейді.
Аяқсыз қосмекенділер отряды.
Жер астында ін қазып тіршілік етуге бейімделген қосмекенділердің
аздаған қарапайым тобы. Денесінің пішіні құрт тәрізді, көпшілік түрлерінде
көлденең сызықтар арқылы жеке-жеке сақиналарға бунақталған. Аяқтары жоқ,
терісі жалаңаш. Терісінде бездер көп, олар дененің сыртын ылғалдап тұратын
сілемейлі зат бөліп шығарады. Құйрығы өте қысқа, сондықтан клоака дененің
артқы ұшына ашылады. Жер астында тіршілік етуге байланысты көздері рудимент
түрінде, есту нервтері нашар жетілген, дабыл жарғағы жоқ. Омыртқалары
амфицельді. Нағыз қабырғалары бар.
Бір өкілі Оңтүстік Америка мен Азияның оңтүстігінде және трипикалық
Африкада кездесетін сақиналы құртжылан. Дене тұрқы 40 сантиметрге жуық.
Ылғалды жерлерден қазған інінің тереңдігі 50 санитиметр.
Екінші бір өкілі цейлонның балықжыланы. Дене тұрқы 40 сантиметр,
өзен және көлдердің жағасынан тереңдігі 20-30 сантиметрге жететін ін
қазады. Үндістан, Үндіқытай, Цейлон және Үлкен Зонд аралдарында таралған.
Топырақтағы бунақденелілермен қоректенеді. Ұрықтануы іштей. Аналығы 20-30
жұмыртқа салып, жұмыртқасын денесімен орайды. Тері бездері бөліп шығарған
сілемейлі сұйықтық жұмыртқаны кеуіп кетуден сақтайды.
Білімді тексеруге арналған сұрақтар:
1. Қосмекенділердің құрлыққа шығуына байланысты дене
құрылысындағы ерекшеліктері қандай?
2. Тыныс алу мүшесі қандай бөліктерден тұрады?
3. Қанайналымы қандай шеңберлерден тұрады?
4. Денесінде зат алмасу неге баяу жүреді?
5. Сезім мүшелеріне не жатады?
6. Мишығының нашар даму себебі неде?
7. Иық белдеуі қандай бөліктерден тұрады?
8. Алдыңғы аяқ қаңқасының құрылысы қандай?
9. Артқы аяқ қаңқасының құрылысы қандай?
10. Жамбас белдеуі қандай элементтерден құралған?
11. Ас қорыту мүшелер құрамына қандай бөліктер енеді?
12. Қосмекенділердің көбеюі және дамуы қалай жүзеге асады?
13. Аталықтарында тұқым жолының қызметін қандай түтік атқарады?
14. Қосмекенділердің кіші қанайналым шеңбері қай жерден
басталып, қай жерде аяқталады?
15. Қосмекенділердің дернәсілінде балықтар құрылысына тән
қандай белгілер бар?
16. Құйрықтылар отряды қандай тұқымдастарды біріктіреді?
17. Құйрықтылар отрядына жататын өкілдердің қандай белгілері
бар?
18. Құйрықсыздар отрядының өкілдеріне тән қандай белгілерді
атауға болады?
19. Құрбақалардың бақалардан айырмашылығы неде?
20. Аяқсыздар отрядына қандай өкілдер жатады?
21. Аяқсыздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 бөлім. Омыртқалылар зоологиясы
Глоссарий:
Архипаллиум – ақ ми затынан тұратын алғашқы ми күмбезі.
Атриальды қуыс - желбезек айналасы қуысы.
Атриопор - желбезек айналасы қуысын сыртқы ортамен байланыстыратын тесік.
Висцеральды қаңқа – жақ доғасы, тіласты доғасы, желбезек доғаларынан
тұратын қаңқа бөлімі.
Гессе көзшелері – жүйке түтігінде орналасқан жарықсезгіш мүшелер.
Гипофиз – аралық мидың төменгі жағында орналасқан ішкі секреция безі.
Желбезек саңылаулары - жұтқыншақтың екі жақ бүйірінде орналасқан тесіктер,
алғашқы су жануарларына тән.
Кутис - дәнекер ұлпасынан түзілген тері жабынының астыңғы қабаты.
Миомерлер – жеке сегменттерге жіктелген бұлшық-ет шоғырлары.
Миосепта – миомерлерді бір-бірінен бөліп тұратын дәнекер ұлпасынан тұратын
бөлмелер.
Невроцель – жүйке түтігінің ішінде орналасқан қуыс.
Нефридиялар – зәр шығару қызметін атқаратын түтікшелер.
Стигмалар – желбезек саңылаулары.
Хорда – ұрықтық даму кезеңде энтодерма қабатының дамыған, тұлғаның арқа
жағында орналасқан дене тірегі.
Целом – хордалыларға тән екінші дене қуысы.
Эндолимфа – ішкі құлақ қуысын толтырып тұрған сұйықтық.
Эпидермис – тері жабынының эпителий жасушаларынан қалыптасқан үстіңгі
қабаты.
1 дәріс - ЖЕЛІЛІЛЕР ТИПІ
Дәрістің мақсаты: Студенттерді омыртқалы зоологиясының пәнімен,
систематикада алатын орнымен, дамуының негізгі сатылары мен, желілер типіне
тән белгілермен таныстыру.
Сұрақтар:
1. Хордалылар типінің жалпы сипаттамасы.
2. Типтің классификациясы.
3. Табиғат зат айналымындағы және адам өміріндегі хордылардың маңызы
Зоология жануарлардың сыртқы және ішкі құрылыстарын, жеке мүшелер
мен мүшелер жүйесінің атқаратын қызметтерін, көбеюі мен дамуын, шығу тегін,
эволюциялық дамуын, жануарлардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызын
зерттейді.
Жануарлар дүниесі 2 миллионға жуық түрлерді біріктіреді. Бұл
дүниенің әртүрлі өкілдерінің бірінен-бірінің эмбриональді даму
морфологиялық, экологиялық ерекшеліктері жағынан айырмашылықтары болады.
Жануарлар дүниесі екі дүние тармағына жіктеледі: біржасушалылар,
көпжасушалылар.
Біржасушалыларға 3 тип біріктіріледі:
1. Тамыраяқты-талшықтылар типі екі класқа жіктеледі (жалғанаяқтылар
және талшықтылар)
2. Апикомплекс типі екі класты біріктіреді: грегариндер және кокцидия
тәрізділер
3. Инфузория типі екі класты біріктіреді: кірпікшелі инфузориялар,
сорғыш инфузориялар.
Көпжасушалылар дүние тармағына келесідей типтер кіреді:
Ішекқуыстылар, Жалпақ құрттар, Жұмыр құрттар, Буылтық құрттар,
Былқылдақденелілер, Буынаяқтылар, Желілілер.
Желілілер типі 3 тип тармағына бөлінеді: басқаңқасыздар,
личинкахордалылар және басқаңқалылар немесе омыртқалылар.
Омыртқалылар тип тармағы келесі кластарға бөлінеді: шеміршекті
балықтар, сүйекті балықтар, қосмекенділер (амфибиялар), бауырымен
жорғалаушылар (рептилиялар) құстар, сүтқоректілер.
Желілілер типі 43 мыңға жуық түрді біріктіреді. Дене тұрқы 2-3
санитиметрге жететін ұсақ балықтармен, бақалармен қатар бұл типке нағыз
алып – ұзындығы 30 метрге жететін көк китте жатады.
Бұл типке жататын өкілдердің сыртқы түрлері, тіршілік ерекшеліктері
жағынан айырмашылықтары бар. Типке жататын өкілдер барлық тіршілік
ортасында кездеседі: суда, жер бетінде, топырақта, ауада.
Желілілер типіне (басқаңқасыздар), дөңгелек ауыздылар (минога,
миксин), балықтар, қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар, құстар және
сүтқоректілер жатады.
Көрнекті орыс зоологы А.О. Ковалевскийдің зерттеулері бойынша,
желілілерге теңіздерде, кейбіреулері отырықшы түрде тіршілік ететін
асцидиялар, сальпалар, аппендикулярияларды да жатқызуға болады. Желілер
типі үш тип-тармақтарын біріктіреді: басқаңқасыздар, личинкахордалылар
немесе қабықшалылар, омыртқалылар немесе басқаңқалылар.
Бұл типке жататын өкілдерге тән белгілер: мүшелер жүйесінің үш
ұрықтық қабаттардан дамуы (эктодерма, энтодерма, мезодерма), екі жақты
дене симметриясы, дененің екінші қуысы немесе целомның болуы, екінші
ауыздылық (ауыз қуысының бластопорға қарама-қарсы жағынан пайда болуы).
Желілілерде дененің негізгі тірегі немесе ішкі қаңқа ретінде желі
дамыған. Ол энтодерма деп аталатын ішкі ұрықтық қабаттан дамиды. Желі өмір
бойы тек төменгі сатылы басқаңқасыздарда ғана сақталады. Жоғары сатылы
омыртқалы жануарларда желі ұрықтарда ғана қалыптасып, олар ересек дараларға
айналғанда, оны омыртқа жотасы ығыстырып шығарады.
Желінің үстінде іші қуыс жүйке түтігі орналасады. Омыртқалы
жануарларда жүйке түтігінің алдыңғы ұшы жуандап – бас миына, ал соңғы
бөлігі жұлынға айналады.
Суда тіршілік ететін желілілерде жұтқыншақ қабырғасында орналасқан
желбезек саңылаулары өмір бойы сақталады да, ал құрлықта тіршілік ететін
жануарларда желбезек саңылауы эмбриондарда ғана байқалады.
2 дәріс - БАСҚАҢҚАСЫЗДАР ТИП ТАРМАҒЫ
Дәрістің мақсаты: Студенттерді басқанқасысдар типтармағының морфологиялық
және биологиялық сипаттамасымен, таралуымен, системасымен, теориялық
маңызымен таныстыру.
Сұрақтар:
1. Басқаңқасыздар тип тармағы.
2. Өкілінің тіршілік ету ортасына бейімделу ерекшеліктері.
3. Систематикасы, таралуы (қандауыршаның)
Басқаңқасыздар қарапайым қүрылысты, теңіз жануарларының аздаған
тобы. Желілілер типінің негізгі білгілері – бұларда өмір бойы сақталады.
Бұл тип тармағы бір класты біріктіреді: бас желілілер класы (өкілі –
қандауырша).
Қандауырша теңіздің жағаға жақын, таяз суларында құмға жартылай
көміліп жататын мөлдір денелі, тұрқы 8 сантиметрден аспайтын, ауыз
айналасындағы мұртшалары арқылы су ішіндегі ұсақ жәндіктерді қармап,
қорегіне жарататын жануар. Қандауыршаның көкірек және жүзбе қанаттары
болмағандықтан, ол белсенді түрде қозғала алмайды. Олардың көкірек және
құрсақ жүзбе қанаттары – болмайды. Арқа және құйрық жүзбе қанаттары – дара
қанаттары бар. Құйрық жүзбе қанатының пішіні ланцет тәрізді. Арқа жүзбе
қанаты мен құйрық жүзбе қанаты бірімен бірі тұтасып кеткен. Арқа және
құйрық қанаттары – дара қанаттар тобына жатады.
Желінің үстінде іші қуыс жүйке түтігі орналасқан. Бас миы
болмағандықтан басқаңқа сүйегі де жоқ.
Тері жабыны 2 қабаттан тұрады: сыртқы қабаты бірқабатты эпидермис,
астыңғы қабаты дәнекер ұлпасынан тұратын - кутис.
Бұлшықеттер денесінде біркелкі орналаспай, арқа жағында жеке-жеке
шоғырлар – миомерлер түрінде орналасқан.
Асқорыту жүйесі – ауыз қуысынан, жұтқыншақтан, ішектен тұрады.
Ішектің басталған жерінде тұйық аяқталатын бауыр өсіндісі бар. Ішек аналь
тесігімен аяқталады. Жұтқыншақ қабырғасында көлденең орналасқан жүздеген
жұп желбезек саңылаулары бар.
Қанайналымы тұйық жүйе, арқа және құрсақта болатын ірі
қантамырлардың жиырылуы арқылы бір шеңбер жасап денеге таралады.
Қандауыршада жүрек болмайды.
Жүйке жүйесі – желі үстінде арқаны бойлай созылып жатқан жүйке
түтігі. Жүйке түтігінің сыртында жарықсезгіш – Гессе көзшелері орналасқан.
Ауыз айналасындағы мұртшалары сипап сезу қызметін атқарады, судың химиялық
құрамын иіс сезу шұңқыры арқылы сезе алады.
Қандауыршаның көбеюі мен дамуын ғалым А.О.Ковалевский зерттеген.
Жұптасқан аналық безі мен аталық безі желбезек саңылауының маңындағы дене
қуысында орналасқан. Жыныс өнімдері суға шығып, ұрықтануы сырттай жүреді.
Қандауыршалар Атлант, Үнді, Тынық мұхиттардың жылы және қоңыржай
теңіздерінде таралған.
3 дәріс - ОМЫРТҚАЛЫ ЖАНУАРЛАР ТИП ТАРМАҒЫ
Дәрістің мақсаты: Студенттерді омыртқалылар типтармағы өкілдерінің
жабындыларының құрылысымен және олрадың туындыларымен, бас қанқасының пайда
болуымен, дене тірегі омыртқа жотасының желіні ығыстырып шығаруымен, иық
және жамбас белдеулерімен, жұп және тақ аяқтардың құрылысымен таныстыру.
Сұрақтар:
1. Омырқалылар тип тармағы.
2. Омырқалы жануарлардың құрылысындағы негізгі белгілер (жабыны, тірек
қимыл аппараты, ішкі мүшелер жүйелерінің құрылысы)
Төменгі сатылы желілілер отырықшы жолмен немесе баяу қозғалмалы
жолмен тіршілік етсе, омыртқалы жануарлар тез қозғалып, қорегін белсенді
түрде іздеп тауып, жауларынан қорғана алатын жануарлар.
Жүйке жүйесі, әсіресе бас миы, сезім мүшелері жақсы жетілген,
омыртқа денелерінен кеткен жоғарғы доғалар жасаған түтік ішінде жұлын
орналасқан.Бас миы мен жұлын орталық жүйке жүйесін құрайды. Омыртқа жотасы
дененің ішкі қаңқа қызметін атқарады. Бұл тип тармағына жататын өкілдердің
барлығында жүрек бар, денеде зат алмасу қарқынды түрде жүреді.
Омыртқалы жануарларды екі топқа жіктейді. Бір тобы ұрық қабы жоқ
омыртқалылар немесе анамниялар. Оларда тыныс алу қызметін ересек қалпында
немесе дернәсіл кезінде – желбезектер атқарады. Ұрық немесе эмбрион
дамығанда қосымша ұрықтық қабықшалар дамымайды. Ұрықтануы сырттай.
Анамнияларға дөңгелекауыздылар (минога, миксин), балықтар және
қосмекенділер жатады.
Екінші топқа бауырымен жорғалаушылар, құстар және сүтқоректілер
жатады. Бұл топ ұрық кабы бар омыртқалылар немесе амниоттар деп аталады.
Өкпелері арқылы тыныс алады, дамып келе жатқан ұрықтың айналасында үш
ұрықтық қабықшалар – амнион, аллантоис, серозды қабықшалар дамиды. Олар
ұрықтың сусыз ортада яғни жер бетінде дамуына мүмкіндік жасайды.
2 бөлім. Балықтар класс үсті. шеміршекті балықтар класы.
Глоссарий:
Базалий – көкірек және құрсақ қанаттарының түбінде орналасқан шеміршек
тақташалары.
Гетероцеркальды – тең қалақшалы емес құйрық қанаты.
Гиомандибуляра – тіласты доғасының үстіңгі элементі.
Мезонефрос – тұлға бүйрегі.
Меккелев шеміршегі – жақ доғасының төменгі жақ функциясын атқаратын бөлімі.
Плакоидты қабыршақ – остеодентин затынан тұратын, үстіңгі бетінде тісше
орналасқан қабыршақ.
Радиалии - базалийден кейін орналасқан таяқпішіндес шеміршектер,
жұпқанаттардың құрамына кіретін.
Рострум – алға қарай бағытталған тұмсық өсіндісі.
Таңдайдың шаршы шеміршегі – жоғары жақ қызметін атқаратын жақ доғасының
жоғарғы шеміршегі.
4 дәріс - Балықтар класс тобы
Дәрістің мақсаты: Балықтар класс тобының морфологиялық және биологиялық
сипаттамасымен, тіршілік ортасына сәйкес дене пішіндерінің әртүрлілігімен,
шығу тегі және систематикасымен таныстыру.
Сұрақтар:
1. Балықтар класс тобының жүйесі
2. Балықтар класс тобының морфологиясы
Аузында қозғалмалы жақтары бар, желбезектері арқылы тыныс алып өзен,
көл, теңіз, мұхит суларын мекендейтін омыртқалы жануарлар. Шеміршектен
немесе сүйектен құралған омыртқа жотасы денесіне тірек қызметін атқарады.
Омыртқа жотасы екі бөлектен тұрады: тұлға және құйрық бөлімдері. Денесінің
сырты қабыршықтармен қапталған. Балықтарда екі жұп жүзбеқанаттар және үш
дара жүзбеқанаттар болады. Жұп жүзбеқанаттардың алдыңғысы – көкірек
жүзбеқанаты, артқысы – құрсақ жүзбеқанатының жұбы. Бұл қанаттардың
көмегімен балық жүзген кезде денесіндегі тепе-теңдікті сақтайды. Дара
жүзбеқанаттарға: арқа, құйрық және аналь жүзбеқанаттары жатады. Арқа және
аналь жүзбе қанаттары арқылы балық денесін бір қалыпта ұстайды, ал құйрық
жүзбе қанаты бұлқын қызметін атқарады. Балықтар класс тобы екі класқа
жіктеледі: шеміршекті және сүйекті балықтар.
5 дәріс - Шеміршекті балықтар класы
Дәрістің мақсаты: Шеміршекті балықтардың мүшелер жүйесінің құрылысындағы
морфо-физиологиялық ерекшеліктерімен, жабындысы мен қанқасының, ішкі
мүшелер жүйесінің құрылысымен, шығу тегімен, систематикадағы алатын орнымен
таныстыру.
Сұрақтар:
1. Шеміршекті балықтар класы өкілдерінің морфологиялық ерекшеліктері
2. Шеміршекті балықтар класы өкілдерінің физиологиялық ерекшеліктері
Шеміршекті балықтардың қаңқасы шеміршектен құралған, жүзу торсылдағы
болмайтын, желбезек қақпағы болмағандықтан, желбезек саңылаулары сыртқа
тікелей ашылатын, жұптасқан жүзбеқанаттары денеде көлденең орналасқан
омыртқалы жануарлар.
Шеміршекті балықтар екі класс тармағына бөлінеді:
тақтажелбезектілер және тұтасбастылар. Тақтажелбезектілер 2 отрядты
біріктіреді: акулалар және скаттар.
Шеміршекті балықтардың дене бітімі тіршілік әрекетіне байланысты
ұршық сапты немесе жалпайған тегеріш, ромб пішінді болып келеді.
Суда шапшаң жүзетін акулалар дене пішіні сүйір, ұршық сапты, басының
алдыңғы жағы алға қарай созылған ұзын өсінді рострум түзеді де, аузы
дененің құрсақ жағына қарай ығысады, басының екі жақ бүйірінде 5-7 желбезек
саңылаулары орналасады. Денесінің сырты плакоидты қабыршақтармен капталған.
Дене ұзындығы 20 сантиметрден 15 метрге дейін жетеді. Атлант, Үнді,
Тынық мұхиттарының субтропикалық суларын мекендейді. Түрлер саны 250-ге
жуық, олар 10 тұқымдасқа бірігеді. Құйрық қанаттары теңқалақшалы емес,
үстіңгі қалақшасы астыңғы қалақшаға қарағанда үлкен, яғни гетероцеркальды.
Өкілдері: алып акула (дене ұзындығы 15 метр), балға-балық, ара-балық,
тікенекті акула (дене ұзындығы 1 метр).
Аталықтарының құрсақ жүзбеқанаттарының 1-2 жіпшелері саусақ тәрізді
өсінділерге айналған. Ол өсінділер шағылысу мүшесі болып есептеледі.
Акулалар іштей ұрықтанады. Жұмыртқа салу арқылы немесе жұмыртқадан тірі туу
арқылы көбейеді.
Скаттар отрядына – мана, электрлі жұп-балық, қазыққұйрық жатады.
Олардың денесі арқасынан құрсағына қарай жалпайған, жақсы дамыған
көкірек қанаттары денесімен біртұтасып кеткен, дене тұрқы 6-7 метрге дейін
жететін ромб пішінді балықтар. Желбезек саңылаулары дененің құрсақ жағында
орналасқан. Құйрық қанаттары нашар дамыған. Рострум деп аталатын тұмсық
өсіндісі барлық түрлеріне тән емес.
Азов және Қара теңізде тіршілік ететін скаттың құйрығының түбінен
кертпелі сояу сойдиып тұрады, сондықтан ол қазыққұйрық деп аталады. Олардың
сояуында улы без болады, оңтүстік теңіздерде тіршілік ететін электрлі
скаттың басы мен көкірек қанаттарының арасында 70 вольт энергия бөліп
шығаратын электрлі мүшелері бар.
Қоректері былқылдақденелілер мен шаянтәрізділер.
3 бөлім. СҮЙЕКТІ балықтар.
Глоссарий:
Ашық торсылдақ – оңешпен өмір бойы байланысын сақтайтын жүзу торсылдақтары.
Гемоцеркальды құйрық қанаты – тең қалақшалы дара құйрық қанаты.
Гистилия – жақ доғасының ми сауытына гиомандибуляре арқылы байланысуы.
Желбезек қақпақшалары – желбезек саңылауларын сыртынан жауып тұратын
сүйекті қақпақшалар.
Жүзу торсылдағы – сүйекті балықтарға тән іші газға толы қапшықтар.
Клейтрум – иық белдеуінің құрамына кіретін сүйек.
Ктеноидты қабыршақ – үстіңгі беттері иректеліп тісше тәрізді өсінділер
жасайтын қабыршақ.
Парасфеноид – ми сауытының түбін қалыптастыратын элемент.
Хондральды сүйектер – шеміршектің орнында пайда болатын сүйектер.
Циклоидты қабыршақ – домалақ пішінді жартылай мөлдір қабыршақтар.
6 дәріс - Сүйекті балықтар класы
Дәрістің мақсаты: Сүйекті балықтардың шығу тегімен, эволюциясымен,
системадағы орнымен кластармақтарының құрылыс ерекшеліктерімен,
биологиялық типтерінің әртүрлілігімен, биологиясы мен географиялық
таралуымен, систематикасымен танысу.
Сұрақтар:
1. Сүйекті балықтар класына сипаттама, олардың систематикасы.
2. Сәуле-қанатты балықтар класс тармағына жататын отрядтарға сипаттама.
3. Балықтардың экологиясы.
Қазіргі кездегі балықтарды 90% - ке жуығы сүйекті балықтар класына
жатады. Денелерінің сырты циклоидты немесе ктеноидты қабыршықтармен
қапталады. Құйрық жүзбе қанаттары тең қалақшалы, яғни гомоцеркальді. Аузы
басының ұшында орналасқан шеміршекті балықтардағыдай тұмсық өсінділері –
рострумдары болмайды. Қаңқасы сүйектен тұрады, жүзу торсылдақтары бар.
Бұл класқа жататын өкілдер: мұхиттар мен теңіздерде, ақпайтын көлдер
мен тоғандарда, ағынды өзендерде тіршілік ететін, денесінің тұрақты
температурасы болмайтын салқынқанды жануарлар, басым көпшілігі сырттай
ұрықтанады.
Денесінің тірегі тұлға және құйрық бөліктерінен тұратын омыртқа
жотасы. Омыртқа жотасын жеке-жеке омыртқа денелері құрайды. Олардан үстіңгі
және астыңғы доғалар өздерінің басын алады. Омыртқа жотасының тұлға
бөліміндегі омыртқа денелерінің үстіңгі доғалары бірігіп, жұлын өтетін өзек
түзеді, астыңғы доғалары бірікпей, оларға қабырғалар жалғасады.
Асқорыту жүйесі – ауыз қуысынан басталып, қабырғасында желбезек
саңылаулары орналасқан – жұтқыншаққа жалғасады, ол өңешке ашылады. Өңеш
қарынға – қарын аш ішекке, ол тоқ ішекке ашылады. Тоқ ішек аналь тесігімен
сыртқа ашылады. Асқорыту бездеріне бауыр мен ұйқы бездері жатады. Бауырдың
өт жолы мен мен ұйқы безінің сөл жүретін жолы аш ішекке ашылып, қорек
қорытылады да, кенеулі заттар ішек қабырғалары арқылы қанға өтіп, бүкіл
денеге таратылады.
Сүйекті балықтарға асқорыту жүйесінің өскіні, жіңішке түтікше арқылы
өңешпен байланысқан екі бөліктен тұратын іші ауаға толы қалта тәрізді –
торсылдақ тән. Сүйекті балықтарды ашық торсылдақты және жабық торсылдақты
деп екіге бөледі. Ашық торсылдақты балықтарда торсылдақ өмір бойы өңешпен
байланысын сақтайды, ал жабық торсылдақты балықтарда торсылдақ өңешпен
байланыспай, оның сыртын қылтамырлар (капиллярлар) торлайды. Сол
қылтамырлар арқылы торсылдақ ішіндегі ауа мөлшері өзгеріске ұшырайды. Егер
торсылдақ ішіндегі ауа мөлшері артса, балық салмағы жеңілдеп, су бетіне
көтеріледі. Егер ауа мөлшері кемісе балықтың меншікті салмағы артып, су
түбіне қарай батады.
Сүйекті балықтардың денесінде бір шеңберлі тұйық қанайналым жүйесі
бар. Жүректері екі камералы бір құлақшадан және бір қарыншадан тұрады.
Қарынша қабырғасы қалың, құлақшынікі – жұқа. Жүрекке көмір қышқыл газына
қаныққан қан әкелетін тамыр – көктамыр, ал жүректен оттегіне қаныққан қан
шығаратын тамыр салатамыр деп аталады. Жүректің қүлақшасы жиырылған кезде
көктамыр қаны қарыншаға өтіп, ал қарынша жиырылған кезде – құрсақ қолқасына
өтеді. Құрсақ қолқасындағы көктамыр қаны желбезектерге көмір қышқыл газын
беріп – оттегіне қаныққан салатамыр қаны арқа қолқасына жинақталып денедегі
әртүрлі мүшелерге кішірек салатамырлар арқылы таралады. Салатамырлардағы
оттегі және кенеулі заттар қылтамырлардың қабырғасы арқылы ұлпаға сіңіп,
ұлпадағы көмірқышқыл газ бен тіршілік әрекетінің өнімдері қылтамырлардағы
қанға түседі де, сөйтіп көктамыр қаны жүректің құлақшасына құяды.
Зәр шығару мүшесі – омыртқа жотасының астында орналасқан екі таспа
пішіндес созылып жатқан тұлға бүйректері, олардан кеткен түтікшелер несеп
ағарлар. Зәр олардан қуыққа өтіп, аналь тесігінің артқы жағында орналасқан
тесік арқылы қуықтан сыртқа шығарылады.
Жүйке жүйесі – орталық және перифериялық (шеткі жүйке жүйесі) деп
екіге бөлінеді. Орталық жүйке жүйесіне бас миы және жұлын жатады. Бас миы
бес бөліктен тұрады: алдыңғы ми, аралық ми, ортаңғы ми, мишық, сопақша ми.
Сүйекті балықтардың көру орталығы орналасқан ортаңғы миы мен күрделі
қозғалысты, яғни қимыл-әрекетін басқаратын мишығы жақсы дамыған.
Сезім мүшелері – көздері, ішкі құлағы, дәм, иіс, сипап сезу
мүшелері, бүйір сызығы.
Балықтардың басым көпшілігі – дара жыныстылар, жынысты жолмен
көбейеді, ұрықтануы сырттай. Дамуы айналмалы жолмен жүреді, дернәсілі –
шабақ деп аталады.
Сүйекті балықтар класы екі класс тармағына жіктеледі: қалаққанатты
балықтар және сәулеқанатты балықтар.
Қалаққанатты балықтар класс тармағына саусақ қанатты және қостынысты
балықтар жатады.
Саусаққанатты балқтардың өкілі – латимерия. Бұл балық девон және
карбон дәуірінде кеңінен таралып, бор дәуірінің соңына қарай мүлде жойылып
кетті деп есептелген. Латимерия палеозой заманының тұщы су қоймаларында
оттегі аз болған жағдайда тіршілік етуге бейімделген жыртқыш балық. Олардың
жұп жүзбеқанаттарында жерге таяныш болып, денені көтеретіндей бұлшық
еттердің болуы құрлықта тіршілік ететін омыртқалы жануарлардың аяқ
құрылысына өте ұқсас. Су қоймаларында оттегі жетіспеген жағдайда олар су
бетіне көтеріліп өкпелері арқылы тыныс алатын қос тынысты балықтарға жақын
және олармен бір түбірден шықты деп есептеледі. Өліп біткен саусаққанатты
балықтардан өздерінің басын қосмекенділер алуы мүмкін деп есептейді.
Қостынысты балықтарға неоцератод, лепидосирен балықтары жатады.
Сәулеқанатты балықтар класс тармағына келесідей отрядтар
біріктіріледі: бекіретәрізділер, майшабақтәрізділер, албырттәрізділер,
шортантәрізділер, жыланбалықтәрізділер, тұқытәрізділер, нәлімтәрізділер,
алабұғатәрізділер, камбалатәрізділер.
Бекіретәрізділер отряды. Бұл отрядқа шеміршекті балықтарға ұқсас
белгілері бар, өте ертеден бері тіршілік етіп келе жатқан балықтар жатады.
Бекіре балығының аузы бастың тұмсық тәрізді созылған бөлігінің астыңғы
жағында орналасады. Бұл бөлік рострум немесе тұмсық деп аталады. Сол
тұмсығының көмегімен балықтар тұнба астындағы жемін қазып табады. Құйрық
жүзбеқанаты акула балығынікі сияқты гетероцеркальді немесе теңқалақшалы
емес. Денесінің тірегі сыртынан дәнекер ұлпасынан тұратын қалың қабықшамен
қапталған хордасы. Омыртқа денелері қалыптаспаған, бірақ олардың үстіңгі
және астыңғы доғалары бар. Ішегігің ішінде спиральды клапан, жүрегінде
артериальды конус бар.
Желбезек саңылауларын сыртынан жауып тұратын сүйекті желбезек
қақпағы, ішекпен байланысқан жүзу торсылдағы бар. Ұрықтануы сырттай,
уылдырық саны өте көп.
Өкілдері Қара теңіз бен Каспий теңізінде таралған орыс бекіресімен
шоқыр балық, Амур өзенінде таралған Қиыр Шығыстың қортпа балығы. Қортпа –
салмағы 1 000 кг жететін, 100 жыл өмір сүретін ірі балық. Бекіре
тәрізділердің көпшілігі теңіздерде жыныстық жағынан пісіп жетіліп, уылдырық
шашу үшін өзендерге өтетін өрістегіш балықтар. Бұл отрядқа жататын
балықтардың еті дәмді, уылдырықтары құнды қара уылдырық.
Майшабақтәрізділер отряды.
Бұл отрядқа жататын өкілдердің басым көпшіліктері теңіздерде
мекендейді. Кейбір түрлері уылдырық шашу үшін өзендерге шығады. Жүзу
торсылдақтары өмір бойы өңешпен байланысқан, денесін циклоидты қабыршақтар
қаптаған, қарапайым балықтар.
Мұхит майшабағы Ақ теңізбен Баренцов теңіздерінен Қиыр Шығыс
теңіздеріне дейін таралған. Уылдырық саны 40 мыңнан 280 мыңға дейін.
Уылдырықтарын жағаға таяу таз жерлерге салады. Каспий мен Қара теңіздерде
еділ майшабағы мен қаражонды майшабық кездеседі. Майшабақтың бұл екі түрі
де өрістегіш балықтар, яғни уылдырықтарын шашу үшін өзендерге шығатын.
Қиыр Шығыста сардин балығы, Балтық және Қара теңіздерде килька
балығы кездеседі.
Албырттәрізділер немесе лососьтәрізділер отряды.
Бұл отрядқа қоңыржай және солтүстік ендіктерде таралған орта және
ірі көлемді балықтар жатады. Бұл отрядқа жататын балықтарға тән белгі, арқа
жүзбе қанаты мен құйрық жүзбе қанатының арасында орналасқан майлы
жүзбеқанатының болуы. Лосось балықтарының басым көпшілігі көшпелі немесе
өрістегіш балықтар. Жыныстық жағынан теңіздерде пісіп жетіліп, уылдырық
шашу үшін өзендерге өтетін. Лосось балықтарына Қиыр Шығыс теңіздері (Охот,
Жапон, Беринг) бай. Бұл теңіздерде кездесетін балықтар: кета, горьбуша,
нерка. Олардан қызыл уылдырық алынады. Бұл балықтар 3-4 жасқа дейін
теңіздерде пісіп жетіліп, Амур өзеніне 2000-4000 км жерді басып өтіп, ағысы
баяу таяз жерлерге шұңқыр қазып уылдырығын салады. Уылдырық салғаннан кейін
өлімге ұшырайды, яғни өмірінде бір рет көбейетін моноциклді балықтар
қатарына жатады.
Шортантәрізділер отряды.
Бұл отрядқа алға қарай созылған жақ сүйектерінде орналасқан үшкір
тістері бар жыртқыш балықтардың аздаған тобы жатады. Біздің көлдер мен
өзендерде және Оңтүстік теңіздерінің өзендер келіп құятын жерлерінде
кәдімгі шортан кездеседі. Көктемде жағаға жақын таяз жерлерге уылдырық
шашады. Қорегі балықтар, бақалар, құс балапандары. Су асты өсімдіктері
арасында тіршілік етеді.
Жыланбалықтәрізділер отряды.
Бұл отряд өкілдерінің денелері ұзын жылан тәрізді, құрсақ
жүзбеқанаттары жоқ кейде тіпті көкірек жүзбеқанаттары да жойылған. Аналь,
құйрық, арқа жүзбеқанаттары бірімен-бірі бірігіп кеткен. Жүзу торсылдағы
ішекпен байланысқан. Балтық теңізінің алабында кездесетін өзен жыланбалығы
уылдырық шащу үшін өзеннен шығып Атлант мұхитында үлкен терңдікте уылдырық
шашады.
Тұқытәрізділер отряды.
Басым көпшілік өкілдері тұщы суларды мекендейді, тау өзендерінен
бастап батпақтанған тоған суларына дейін. Кейбір түрлері көбею кезінде орын
ауыстырады (таран, қаракөзбалық). Ал басқа түрлері отырықты (қарабалық,
табан балық, плотва). Бұл отрядқа жататын тұқы тұқымдасының өкілдерінің жақ
сүйектерінде тістері жоқ. Ақырғы желбезек доғасында орналасқан жұтқыншақ
тістері бар. Олардың көмегімен қорегінің хитинді жабынын ұнтақтайды.
Нәлімтәрізділер отряды.
Бұл отрядқа кәсіптік маңызы бар балықтар жатады. Треска, сайқа
балығы, сайда балығы, нәлім. Сайқа, сайда және треска балықтары теңіздерде
кездеседі, нәлім ғана тұщы су балығы. Треска балығы Балтық, Ақ, Баренцов
теңіздерінде кездеседі, 2,5 миллионнан 10 млн-ға дейін уылдырық шашады. Бұл
балықтардың етін ғана емес, Д-дәруменіне бай бауырынан алынатын майы да
емдік үшін пайдаланылады.
Алабұғатәрізділер отряды.
Бұл отряд 6 000-ға жуық түрлерді біріктіреді. Жүзу торсылдағы
ішекпен байланысын үзген. Құрсақ жүзбеқанаттары көкірек жүзбеқанаттарының
астына таман, кейде тіпті алдында да орналасқан. Жүзбеқанаттарының кейбір
тармақтары үшкір тікендерге айналған. Бұл отрядтың кәсіптік маңызы бар
түріне көксерке жатады, ол Қара және Каспий теңіздерінің алаптарында
кездеседі. салмағы 10 және 12 килограмм. Өзендер мен көлдерде дене тұрқы 50
сантиметрге жететін, салмағы 1 килограмға жуық алабұға кеңінен таралған.
Келесі өкілі таутан балық, оның кәсіптік маңызы жоқ.
Камбалатәрізділер отряды.
Бұл отрядқа жататын балықтардың денесі екі жақ бүйірінен қысыңқы.
Көздері басының бүйірлерінде орналаспай, бір жағына қарай ығысқан. Жүзу
торсылдағы жоқ, теңіз түбін мекендейтін балықтар. Каспий және Арал
теңіздерінен басқа теңіздердің барлығында кездеседі. Бір жерден екінші
жерге аздап қана орын ауыстырады, 100-200 км қашықтыққа. Теңіз түбіндегі
омыртқасыз жануарлармен қоректенеді. Орын ауыстыру себебі, уылдырық шашуға
қолайлы жер іздеу, уылдырық шашқаннан кейін қорегі мол жерге ауысу, қыстап
шығатын жер іздеу.
Білімді тексеруге арналған сұрақтар:
1. Желілілер типіне жататын өкілдерге тән белгілер қандай?
2. Тип қандай тип тармақтарына жіктеледі?
3. Басқаңқасыздар тип тармағының өкілі қандауыршаның тіршілік
ерекшеліктері қандай?
4. Омыртқалы жануарларға қандай ерекшеліктер тән?
5. Анамния және амниоттар топтарының қандай айырмашылықтары бар?
6. Шеміршекті балықтарға тән қандай белгілер бар?
7. Жүзу торсылдағы сүйекті балықтарда қандай функция атқарады?
8. Сүйекті балықтардың қанайналым жүйесінің құрылысы қандай?
9. Балықтардың асқорыту жүйесі қандай бөліктерге жіктелген?
10. Жүйке жүйесінің құрылысы қандай?
11. Скаттардың акулалардан қандай айырмашылықтары бар?
12. Шеміршекті балықтардың ұрықтануы қандай жолмен жүреді?
13. Бекіретәрізділер отрядына жататын балықтарға қандай ерекшеліктер
тән?
14. Майшабақтәрізділер отрядына қандай балықтар жатады?
15. Албырттәрізділер отрядына жататын балықтарды неліктен өрістегіш
балықтар деп атайды?
16. Алабұғатәрізділер отрядына қандай белгілер тән?
17. Нәлімтәрізділер отрядының кәсіптік маңызы қандай?
18. Камбалатәрізді балықтардың дене құрылысында қандай ерекшеліктері
бар?
4 бөлім. қосмекенділер немесе амфибиялар.
Глоссарий:
Амфицельді омыртқалылар – екі жағынан ойық омыртқа денелері.
Венозды пазуха – жүректің оң жақ құлақшасына жанаса орналасқан көмірқышқыл
газына қаныққан қан жиналатн томпақ өсінді.
Дабыл жорғағы - бастың екі бүйірінде орналасқан ортаңғы құлақ қуысын
сыртынан жауып тұратын тері жарғақтары.
Евстахиев тесігі – ауыз жұтқыншақ қуысын ортаңғы құлақ құысымен
байланыстыратын тесік.
Клоака – зәр жыныс жолдары және анальды тесік ашылатын тік ішектің кеңейген
жері.
Мюллеров түтігі – жұмыртқа жолының қызметін атқаратын ұзын түтік.
Неотения – ересек қалыпқа айналмай-ақ, дернәсіл қалпында көбеюге
қабілеттілік.
Опистоцельді омыртқалылар – алдыңғы жағынан дөңес, артқы жағынан ойық
омыртқа денелері.
Процельді омыртқалылар – алдыңғы жағынан ойық, артқы жағынан дөңес омыртқа
денелері.
Үлкен және кіші берцов сүйектері – артқы аяқтың сирақ бөлімін
қалыптастыратын ұзн түтікті сүйектер.
Хоан – ішкі мұрын тесігі.
7 дәріс - Төртаяқтылар класс тобы. Қосмекенділер класы
Дәрістің мақсаты: ҚҰрғақтағы төртаяқты омыртқалылардың шығу тегімен, жүйке
жүйесінің құрылысындағы ерекшеліктерімен, қосмекенділер класының жалпы
сипаттамасымен, коректенуі, көбеюімен, экологиялық топтарымен,
системасымен, географиялық таралуымен, анамалияларға жалпы шолуымен
таныстыру.
Сұрақтар:
1. Қосмекенділер класы.
2. Қосмекенділе клас құрылысына салыстырмалы-анатомиялық шолу.
3. Кластың систематикасы.
4. Қүйрықсыздар, құйрықтылар отрядтары.
5. Қосмекенділер экологиясы, шығу тегі.
Қосмекенділер жер беті омыртқалы жануарларының қарапайым құрылдысты
аздаған тобы. Басым көпшілігінің көбеюі мен дамуы суда жүреді, яғни сумен
байланысын толық үзбеген омыртқалы жануарлар. Бұлардың дернәсілдері суда
ғана тіршілік етіп, желбезек арқылы тыныс алады. Олардың жүректері екі
бөліктен тұрады, құлақшадан және қарыншадан, бір ғана қанайналым шеңбері
бар. Ересектері суда да, құрлықта да тіршілік етіп өкпе және терісі арқылы
тыныс алады. Құрлықты мекен ететін орта ретінде игеруге байланысты бұл
класс өкілдерінде бес саусақты аяқтар түзіліп тыныс алу, қанайналу және
басқа мүшелер жүйелері өзгеріске ұшырайды.
Қосмекенділер класы үш отрядты біріктіреді: құйрықтылар,
қүйрықсыздар, аяқсыздар.
Тері жабыны. Барлық қосмекенділердің терісі жалаңаш. Терінің үстіңгі
қабаты – эпидермисте көпжасушалы бездер орналасқан. Тері бездерінің маңызы
әр түрлі. Олар бөліп шығарған сұйықтық терінің үстінде жұқа жарғақ түзеді,
ол арқылы газ алмасу үрдісі жүзеге асады. Бұл жарғақ денені құрғап кетуден
сақтайды. Кейбір тері бездері улы зат бөліп шығарып қосмекенделерді
жауларынан қорғайды.
Қаңқасы. Қосмекенділердің қаңқасы балықтармен салыстырғанда
өзгеріске ұшыраған. Бұлардың қаңқасы омыртқа жотасынан, бассүйектен және
иық пен жамбас белдеулерінен, алдыңғы және артқы аяқ сүйектерінен құралады.
Дененің тірегі – омыртқа жотасы, ол төрт бөліктен құралған: мойын, тұлға,
сегізкөз, құйрық. Омыртқа жотасын жасап тұрған омыртқа денелерінің
пішіндері барлық қосмекенділерде бірдей емес.
Төменгі сатылы қосмекенділерде (аяқсыздар мен қарапайым
құйрықтыларда) омыртқа денесі екі жағынан ойыс, ондай омыртқалар амфицельді
деп аталады. Екі омыртқа денесі жанасқан жердегі ойыста өмір бойы желі
сақталады.
Құйрықсыз қосмекенділердің омыртқа денелері процельді (алдыңғы жағы
ойыс, артқы жағы дөңес), жоғары сатылы құйрықтыларда опистоцельді (алдыңғы
жағы дөңес, артқы жағы ойыс).
Мойын бөлімін жасауға бір омыртқа қатысады, тұлға омыртқаларының
саны әр түрлі. Құйрықсыздарды – жетеу, ал аяқсыздарда – 100-ден артық.
Сегізкөз омыртқасы біреу (аяқсыздарда болмайды) – оның екі бүйірінде
орналасқан көлденең өсінділерге жамбас белдеуінің мықын сүйектері
жалғасады. Құйрық бөлімі құйрықтыларда жақсы жетілген, аяқсыздарда өте
кішкене, құйрықсыздарда уростиль деп аталатын бір ғана сүйектен құралады.
Эмбриональді даму кезінде ұрықта уростиль жеке омыртқалар түрінде
қалыптасады да, кейіннен олар бірігіп кетеді. Құйрықсыз қосмекенділерде
қабырғалар жоқ, сондықтан кеуде қуысы қалыптаспайды, тыныс алғанда ауыз-
жұтқыншақ қуысы ауаны сорып алу қызметін атқарады.
Бұғана, қарға, жауырын сүйектерінен құралған иық белдеуіне алдыңғы
аяқ бекиді. Алдыңғы аяқ тоқпан жілік, кәрі жілік, алақан-саусақ
сүйектерінен тұрады. Тоқпан жілік – иық сүйегі, кәрі жілік – иықалды сүйегі
деп те аталады.
Мықын, шонданай, шат сүйектерінен құралған жамбас белдеуіне артқы
аяқ бекиді. Артқы аяқ ортан жілік, асықты жілік, табан-саусақ сүйектерінен
тұрады. Ортан жілік – сан, асықты жілік – сирақ деп те аталады.
Ішкі мүшелер жүйесі.
Ас қорыту мүшелер жүйесі – ауыз жұтқыншақ қуысынан - өңештен-қарынан
– аш ішек, тоқ ішек, тік ішектен тұрады. Тік ішектің кеңейген соңғы бөлігі
клоака деп аталып оған несепағар, жыныс өнімдері шығатын өзектер және қуық
ашылады. Бауырдан бөлінген өт және ұйқы безінің сөлі қарыннан ішекке түскен
қоректі қорытады.
Қан айналымы. Қосмекенділердің жүрегі үш бөліктен: екі құлақшадан,
бір қарыншадан тұрады. Екі қан айналу шеңбері бар. Оттегіне қаныққан
өкпедегі салатамыр қаны өкпе көктамырлары арқылы сол жақ құлақшаға
құйылады, ал оң жақ құлақша бүкіл денеден келген көмірқышқыл газға қаныққан
көктамыр қанын қабылдайды. Қарыншаға аралас қан өтеді. Ол жиырылғанда
ерекше қантамыр – ұйқы салатамырдағы қан миға, аралас қан бүкіл мүшелер мен
ұлпаларға таралады. Ұлпалар мен мүшелер аралас қанмен қамтамасыз
етілгендіктен денеде зат алмасуы баяу жүреді. Салатамыр қаны өкпеден сол
жақ құлақшаға, ал көктамыр қаны бүкіл мүшелер мен ұлпалардан артқы және
алдыңғы қуыс көктамырлар арқылы оң жақ құлақшаға құйылады. Қарыншадан
басталып сол жақ құлақшамен аяқталатын қанайналым шеңбері – кіші деп, ал
қарыншадан басталып оң жақ құлақшамен аяқталатын шеңбер – үлкен қанайналым
шеңбері деп аталады.
Зәр шығару мүшесі тұлға бүйрегі – мезонефростан, несеп ағардан,
қуықтан тұрады.
Жүйке жүйесі – орталық жүйке жүйесі бас миынан, жұлыннан құралған,
шеткі жүйке жүйесі бас миынан кеткен он жұп бас сүйек нервтері мен жұлыннан
кеткен жұлын нервтерінен тұрады. Бас миы балықтардікі тәрізді 5 бөліктен
тұрады, әсіресе алдыңғы ми жақсы дамып, екі ми сыңарларына бөлінген.
Қозғалыстары қарапайым болғандықтан мишық нашар жетілген.
Сезім мүшелері көздері, есту мүшесі – ішкі және ортаңғы құлақ.
Ортаңғы құлақтың сыртында дабыл жарғағы болады, ортаңғы құлақ қуысы
жұтқыншақпен ерекше өзек – евстахиев түтігі арқылы жалғасып, сыртқы
ортадағы қысыммен ішкі қысымды теңестіреді. Ішкі және сыртқы танау
тесіктері – иіс сезу қызметін атқарады.
Тыныс алу мүшелер жүйесі ауызжұтқыншақ қуысында орналасқан көмей
саңылауынан басталып көмей, кеңірдек, ауа жолдарынан, өкпелерден құралады.
Қосмекенділердің көбеюі және дамуы.
Қосмекенділердің басым көпшілігі сырттай ұрықтанады. Іштей ұрықтану
аяқсыздар отрядының өкілдеріне тән. Кейбір түрлері тірідей туу арқылы
көбейеді.
Қосмекенділер дара жынысты, аталық және аналық бездері жұп.
Аталықбезде жыныс өнімін шығаратын арнайы өзек болмайды, сондықтан ол
бүйректердің жанында орналасып жыныс сұйықтығы несепағар қызметін атқаратын
түтік арқылы клоакаға құйылады.
Аналық бездерде жетілген жұмыртқа дене қуысына түсіп, жұмыртқа
жолының бастапқы шұқырақ тәрізді бөлігіне барады да, одан жұмыртқа жолы
арқылы клоакаға шығады. Аналықтарда жұмыртқа жолының қызметін Мюллеров
түтігі атқарса, аталықтарда несепағар мен тұқым жолының қызметін Вольфов
түтігі атқарады.
Аталық және аналық бездерінің дамуына қажетті кенеулі зат бөліп
шығаратын сары түсті майлы дене жыныс бездерінің үстіңгі жақтарында
орналасады.
Көктем басталасымен ұйқыдан оянған қосмекенділер көбеюге кіріседі.
Олар уылдырық шашу арқылы суда ұрықтанады. Бұл кезде су қоймаларынан
бақалардың бақылдаған шуы естіледі. Бақалардың аталықтары аналықтарына
қарағанда кіші көлемді және аталықтарының басының екі жағында дыбыс
күшейткіш шар тәрізді екі қапшықтары болады. Олар резонаторлар деп аталады.
Аналықтар суға балық уылдырығына ұқсас уылдырық салады да, оған аталық
бақалар сперматозоидтары бар сұйықтық құяды. Сөйтіп ұрықтанған уылдырық
дами бастайды. Ұрықтанған уылдырық бірнеше рет бөлініп, көпжасушалы ұрыққа
айналады. Ұрықтан дернәсідің шығу мерзімі су температурасына байланысты,
егер су температурасы 20-240 С болса 8-10 күнде дернәсіл уылдырықты жарып
итшабақ түрінде суға шығады.
Бақалардың дамуы айналмалы жолмен немесе метоморфоз арқылы жүзеге
асады.
Ұрпағына қамқорлық жасамайтын құйрықсыздар отрядының өкілдерінің
уылдырық саны өте көп, мысалы жасыл бақа 3 – 8 000 уылдырық, құрбақа –
10 000-ға жуық уылдырық шашады.
Бақаның итшабағы балық шабағына ұқсас болады. Уылдырықтан жаңа
шыққан итшабақтың аузы болмайды, ол уылдырық сарыуызының қалдығымен
қоректенеді. Басының екі жағынан саусақ тәрізді тармақталған сыртқы
желбезек пайда болады да, біраз уақыттан кейін желбезек қақпағы бар ішкі
желбезекке айналады. Бұл итшабақтың тыныс алу мүшесі. Уылдырықтан шыққан
итшабақтың жұп аяқтары болмайды. Олар жарғақпен көмкерілген ұзын
құйрықтарының көмегімен суда жүзеді. Алдымен алдыңғы аяқтары қалыптасады,
бірақ олар желбезек қақпағынан ұзақ уақыт байқалмайды, сондықтан ең алдымен
артқы аяқтары көрінеді. Итшабақтың өкпесі жетіліп, желбезек қақпағы
жойылған кезде алдыңғы аяқтары көрінеді. Құйрығы қысқарып, соңынан мүлде
жойылады. Итшабақ су бетіне көтеріліп ауамен тыныс ала бастайды. Бұған
дейін оның жүрегі екі бөліктен құралып, қан айналым жүйесі бір шеңберлі
болып, терісінен бүйір сызығы айқын білініп тұрады. Сөйтіп қосмекенділердің
дернәсілінің құрылысында балықтың белгілерінің байқалуы, қосмекенділердің
өздерінің басын ертедегі саусаққанатты балықтардан алғанының дәлелі болып
табылады.
Итшабақтың алдыңғы аяқтары екі айдан соң айқын көрініп, желбезек
қақпағы жойылады: денеде кіші қан айналым шеңбері түзіледі де, жүрегі үш
бөліктен құралады. Дернәсілдің денесіндегі мүшелер ересек бақаның дене
мүшелеріне ауысады. Дернәсілдің ересек бақаға толық айналуы үшін орта
жағдайына байланысты екі-үш ай қажет.
Құйрықты қосмекенділер отряды. Бұл отрядқа қарапайым құрылысты
денелері бас, тұлға, құйрық бөлімдерінен құралған космекенділер жатады.
Құйрықтары көлденең кесіндісінде домалақ немесе екі бүйірінен қысыңқы кейде
тері жарғағымен көмкерілген. Алдыңғы және артқы аяқтарының ұзындықтары
бірдей, кейбір түрлерінің артқы аяқтары жоқ.
Омыртқалары амфицельді немесе опистоцельді. Тұлға омыртқаларына
толық қалыптаспаған жоғарғы қабырғалар бекінеді. Иық белдеуінде бұғана
сүйегі жоқ. Құйрықсыз қосмекенділерден айырмашылығы иық алды және сирақ
сүйектерін құрауға екі сүйек қатысады. Иық алды сүйегін шыбық және шынтақ
сүйектері жасаса, сирақты жасауға үлкен және кіші берцов сүйектері
қатысады.
Бұл отряд өкілдерінің басым көпшілігінің ұрықтануы іштей. Көбею
ұрықтанған уылдырық салу арқылы немесе тірідей туу арқылы жүзеге асады.
Кейбір түрлеріне дернәсіл қалпында көбею қабілеті тән. Бұл құбылыс неотения
деп аталады.
Бұл отрядқа 400-ге жуық түрлер біріктіріледі, олар қоңыржай ендіктің
батыс және шығыс жартышарларында таралған.
Басым көпшілік түрлері нағыз саламандралар тұқымдасына жатады. Дене
пішіні кесірткеге ұқсас, құйрығы ұзын, екі жұп аяқтары жақсы дамыған.
Дернәсілдері сыртқа желбезектері арқылы, ересектері өкпе мен тері арқылы
тыныс алады. Бұл тұқымдасқа Европа мен Кавказда таралған тритондар жатады.
Кәдімгі және жалды тритондар жазда өсімдіктер мол өскен ақпайтын немесе
баяу ағатын су қоймаларында тіршілік етеді. Олардың көбеюі және
дернәсілдерінің дамуы су қоймаларында жүреді. Бұлардың ұрықтануы іштей.
Көбею кезінде аталық тритон аталық без өнімдерін сперматофор деп аталатын
арнайы қапшыққа құйып, су асты өсімдіктеріне жапсырады. Аналық тритондар
сперматофорды клоакасымен қамтып алады. Жаз айларының аяғында құрлыққа
шығып құлаған ағаш діңдерінің немесе томарлардың астына қыстап шығады.
Көктемде кейбір жерлерде қар жатса да, олар қайтадан су қоймаларына барады.
Кәдімгі тритонды Жайық өзенінің алқабы мен Арал өңірінің
солтүстігіндегі шағын су қоймалардан кездестіруге болады.
Бұл тұқымдастың келесі өкілі теңбіл саламандра Европаның, Солтүстік
Африканың, Кіші Азияның ылғалды алакөлеңкелі ормандарын мекендейді.
Тритондармен салыстырғанда сумен көп байланыспаған. Күндіз ағаш
тамырларының, тастардың астарына, індерге жасырынады. Жауыннан кейін күндіз
жер бетіне шығады және түнде белсенді түрде тіршілік етеді. Ұрықтануы
іштей. Теңбіл саламандраның аналықтары желбезектері бар дернәсілдер туады,
олар өздерінің ары қарай айналмалы жолмен дамуын су қоймаларында аяқтайды.
Солтүстік Америкада өкпесіз саламандралар тұқымдасына жататын 170
түр таралған. Тек қана суда тіршілік етуіне байланысты олар өкпелерін
жоғалтып, терілері және жартылай жұтқыншақтың сілемейлі қабаты арқылы тыныс
алады.
Солтүстік Америкада кеңінен таралған амбистомалар тұқымдасына
жататын түрлер. Дене тұрқы 15-23 сантиметр, құйрығы жуан. Олардың
дернәсілдері аксолотль деп аталып, олар ересек дараларға айналмай көбейе
береді.
Бұрыштіс тұқымдасына сібірлік бұрыштіс пен жетісулық бақатіс жатады.
Сібірлік бұрыштістер Қазақстанның Солтүстік аймағындағы батпақты, көлді
және шалғынды жерлерде мекендейді. Жетісулық бақатіс Жоңғар Алатауының
батыс бөлігінде ғана кездеседі. жетісулық бақатіс Қазақстанның Қызыл
кітабына тіркелген, ерекше қорғауды қажет етеді.
Құйрықсыз қосмекенділер отряды.
Құйрықсыздар жоғары сатылы жер бетінде кеңінен таралған қазіргі
кездегі қосмекенділер тобы. Басым көпшілігі Оңтүстік Америкада кездеседі.
дене тұрқы қысқа ересек қалпында құйрықтары жоқ, алдыңғы және артқы аяқтары
жақсы дамыған, бірақ артқы аяқтары алдыңғыға қарағанда 2-3 есе ұзын. Артқы
аяқтарының көмегімен жер бетінде секіріп қозғалады. Бөл отряд 2100 түрді
біріктіріп, он тұқымдасқа топтасады.
Бұл отрядқа жататын пипалар тұқымдасы 12 түрді біріктіреді. Олардың
ішіндегі ең ірісі – суринам пипасы, дене тұрқы 20 сантиметрге жетеді,
Оңтүстік Американың тропикалық аудандарында кездеседі. көбею кезеңінде
аналығының арқасының терісі ісініп жұмсарады да, клоакасы сыртқа шығып ұзын
түтікке айналады. Ол түтікті арқасына қарай иіп, оның көмегімен 40-100
уылдырықты арқасына ұяшық тәрізді ойықтарға аталығы орналастырады.
Ұяшықтағы уылдырықтар қоюланған сілемейлі тері безі бөліп шығарған заттан
түзілген қақпашалармен жабылады. 80 күндей уақыттан кейін метаморфоз
жолымен дамуды аяқтаған жас бақалар ұяшықтардан шығып, өз алдына тіршілік
етуге көшеді.
Құрбақалар тұқымдасына жататын өкілдер сумен тығыз байланыспай кейде
тіпті шөлді жерлерде де кездеседі. терісінің үстіңгі қабаты эпидермистің
жасушалары жартылай мүйізденген, денесіндегі суды аз буландыруға
бағытталған бейімділік. Күндіз жарқыраған жарықтан індерге тығылып, түнде
қорегін аулауға шығады. Уылдырық шашу үшін жауын суына толған уақытша су
қоймаларын пайдаланады. Зиянды бунақденелілермен қоректеніп пайда
келтіреді. Құрбақалардың көздерінің артында орналасқан екі ірі құлақ
айналысы улы бездері бар және онымен қатар арқасында көптеген ұсақ бездері
болады. Олар жауынан қорғанған кезде ұсақ бездерден және үлкен улы
бездерден сығынды бөліп шығарады.
Қазақстанның оңтүстік аймақтарын жасыл құрбақа, солтүстік-шығыс және
шығыс аймақтарын кәдімгі құрбақа мекендейді. Зайсан қазаншұңқырының
оңтүстік-шығыс өңірі мен Балқаштың оңтүстігінде данаталық құрбақа
кездеседі.
Бақылдауық бақалар тұқымдасының өкілдері ағаштың бөрікбасында
тіршілік етуге бейімделген ұсақ бақалар. Саусақтарының ұштары жалпайып
сорғыштарға айналған, олардың көмегінмен ағаштың бұтағы мен жапырақтарында
еркін қозғалады. Оңтүстік Американы мекендейтін қалталы бақылдауық
бақалардың аналығының арқасында тері қалтасы бар, оған аталығы ұрықтанған
жұмыртқаларды орналастырады. Филломедузалар деп аталатын бақылдауық
бақалардың екінші бір түрлері ағаштың жалпақ жапырақтарынан түтік жасап,
олар жауын суына толғанда, оларға жұмыртқаларын салады.
Бақа тұқымдастары – құйрықсыз қосмекенділердің ең көп тараған тобы.
Бұлардың артқы аяқтарында жүзу жарғақтар болады, өйткені олар көбінесе суда
тіршілік етеді. Бұл тұқымдас 400 түрді біріктіреді. Ең үлкен голиаф деп
аталатын бақа, дене тұрқы 25 сантиметрге жуық, салмағы 3 килограмм Африкада
кездеседі.
Сүйіртұмсық бақа мен шөп бақа Солтүстік Қазақстандағы орманды,
орманды далалы аймақтардағы ылғалды жерлерді мекендейді. Су қоймаларына
көбею кезінде ғана барады. Зиянды бунақденелілермен қоректеніп пайда
келтіреді. Су қоймаларымен тығыз байланыста болатын бақаларға көл бақа мен
тоған бақа жатады, су қоймаларынан алыс кетпейді.
Аяқсыз қосмекенділер отряды.
Жер астында ін қазып тіршілік етуге бейімделген қосмекенділердің
аздаған қарапайым тобы. Денесінің пішіні құрт тәрізді, көпшілік түрлерінде
көлденең сызықтар арқылы жеке-жеке сақиналарға бунақталған. Аяқтары жоқ,
терісі жалаңаш. Терісінде бездер көп, олар дененің сыртын ылғалдап тұратын
сілемейлі зат бөліп шығарады. Құйрығы өте қысқа, сондықтан клоака дененің
артқы ұшына ашылады. Жер астында тіршілік етуге байланысты көздері рудимент
түрінде, есту нервтері нашар жетілген, дабыл жарғағы жоқ. Омыртқалары
амфицельді. Нағыз қабырғалары бар.
Бір өкілі Оңтүстік Америка мен Азияның оңтүстігінде және трипикалық
Африкада кездесетін сақиналы құртжылан. Дене тұрқы 40 сантиметрге жуық.
Ылғалды жерлерден қазған інінің тереңдігі 50 санитиметр.
Екінші бір өкілі цейлонның балықжыланы. Дене тұрқы 40 сантиметр,
өзен және көлдердің жағасынан тереңдігі 20-30 сантиметрге жететін ін
қазады. Үндістан, Үндіқытай, Цейлон және Үлкен Зонд аралдарында таралған.
Топырақтағы бунақденелілермен қоректенеді. Ұрықтануы іштей. Аналығы 20-30
жұмыртқа салып, жұмыртқасын денесімен орайды. Тері бездері бөліп шығарған
сілемейлі сұйықтық жұмыртқаны кеуіп кетуден сақтайды.
Білімді тексеруге арналған сұрақтар:
1. Қосмекенділердің құрлыққа шығуына байланысты дене
құрылысындағы ерекшеліктері қандай?
2. Тыныс алу мүшесі қандай бөліктерден тұрады?
3. Қанайналымы қандай шеңберлерден тұрады?
4. Денесінде зат алмасу неге баяу жүреді?
5. Сезім мүшелеріне не жатады?
6. Мишығының нашар даму себебі неде?
7. Иық белдеуі қандай бөліктерден тұрады?
8. Алдыңғы аяқ қаңқасының құрылысы қандай?
9. Артқы аяқ қаңқасының құрылысы қандай?
10. Жамбас белдеуі қандай элементтерден құралған?
11. Ас қорыту мүшелер құрамына қандай бөліктер енеді?
12. Қосмекенділердің көбеюі және дамуы қалай жүзеге асады?
13. Аталықтарында тұқым жолының қызметін қандай түтік атқарады?
14. Қосмекенділердің кіші қанайналым шеңбері қай жерден
басталып, қай жерде аяқталады?
15. Қосмекенділердің дернәсілінде балықтар құрылысына тән
қандай белгілер бар?
16. Құйрықтылар отряды қандай тұқымдастарды біріктіреді?
17. Құйрықтылар отрядына жататын өкілдердің қандай белгілері
бар?
18. Құйрықсыздар отрядының өкілдеріне тән қандай белгілерді
атауға болады?
19. Құрбақалардың бақалардан айырмашылығы неде?
20. Аяқсыздар отрядына қандай өкілдер жатады?
21. Аяқсыздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz