Кәсіпорынның негізгі құралдарын пайдалану тиімділігінің теориялық негіздері
Мазмұны:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Негізгі құралдардың мәні, түрлері және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінеықпал ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін бағалау көрсеткіштерді ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 “СП ЕРКА” ЖШС НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 “СП ЕРКА” ЖШС.нің жалпы экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... 21
2.2 “СП ЕРКА” ЖШС негізгі құралдарын пайдалану тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3 КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.1 Өндіріске жаңа негізгі құрал енгізу қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.2.Өндіріс процесін автоматтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Негізгі құралдардың мәні, түрлері және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінеықпал ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін бағалау көрсеткіштерді ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 “СП ЕРКА” ЖШС НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 “СП ЕРКА” ЖШС.нің жалпы экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... 21
2.2 “СП ЕРКА” ЖШС негізгі құралдарын пайдалану тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3 КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.1 Өндіріске жаңа негізгі құрал енгізу қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.2.Өндіріс процесін автоматтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Кіріспе
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін республикамыздың тәуелсіздігінің 10 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды. Сондықтын бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігінің, қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны-бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорында ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары сапалы өнім шығару үшін жаңа технологиямен жасалған негізгі құралдарды тиімді пайдалану керек.
Негізгі құралдар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін құрайды. Кез-келген кәсіпорын өзінің негізгі құралдарының жағдайын, құрамын және пайдалану тиімділігін бақылап отыру қажет. Өйткені кез келген уақытта негізгі құралдардың құрамын, жағдайын біліп отыру арқылы оның тиімділігін арттырудың жолдарын табуға болады және де егер де кез-келген оқыс жағдай болса, оның кәсіпорынның жұмысына кері әсерін тигізбестен бұрын алдын алуға болады. Сол себептен де кәсіпорынның негізгі құралдарын тиімді пайдалану әрбір кәсіпорынға маңызды. Негізгі құралдарды тиімсіз пайдалану нәтижесінде өндіріс көлемі азаяды және сол кезекте кіріс азаяды, әрине ол табысқа кері әсерін тигізеді.
Өндірістік қорлар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін құрайды. Осы жазылғалы отырған курстық жұмыс нақты осы өндірістік кәсіпорындарының негізгі құралдарының тиімділігін талдау жайлы болмақ. Себебі олар - өндірістік кәсіпорынның тиімділігіне тура әсерін тигізеді және оның жоғарылауына немесе төмендеуіне әкелуі мүмкін.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да ұзақ уақыт бойы қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық – заттақ құндылықтар ( ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, құрал – саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал, және тағы басқалар).
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында пайдаланылады, олар бірте – бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып, өз құнын бірте – бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады ( мысалы, станок немесе автомашина өндірісте бірнеше жыл бойы пайдаланылады).
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады. Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске жұмсалатын шығынның, жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеліп соғады.
Курстық жұмыстың мақсаты жалпы негізгі құралдарды талдау, негізгі құралдардың кәсіпорындағы рөлін бағалау және негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін жетілдіру болып табылады.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін республикамыздың тәуелсіздігінің 10 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды. Сондықтын бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігінің, қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны-бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорында ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары сапалы өнім шығару үшін жаңа технологиямен жасалған негізгі құралдарды тиімді пайдалану керек.
Негізгі құралдар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін құрайды. Кез-келген кәсіпорын өзінің негізгі құралдарының жағдайын, құрамын және пайдалану тиімділігін бақылап отыру қажет. Өйткені кез келген уақытта негізгі құралдардың құрамын, жағдайын біліп отыру арқылы оның тиімділігін арттырудың жолдарын табуға болады және де егер де кез-келген оқыс жағдай болса, оның кәсіпорынның жұмысына кері әсерін тигізбестен бұрын алдын алуға болады. Сол себептен де кәсіпорынның негізгі құралдарын тиімді пайдалану әрбір кәсіпорынға маңызды. Негізгі құралдарды тиімсіз пайдалану нәтижесінде өндіріс көлемі азаяды және сол кезекте кіріс азаяды, әрине ол табысқа кері әсерін тигізеді.
Өндірістік қорлар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін құрайды. Осы жазылғалы отырған курстық жұмыс нақты осы өндірістік кәсіпорындарының негізгі құралдарының тиімділігін талдау жайлы болмақ. Себебі олар - өндірістік кәсіпорынның тиімділігіне тура әсерін тигізеді және оның жоғарылауына немесе төмендеуіне әкелуі мүмкін.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да ұзақ уақыт бойы қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық – заттақ құндылықтар ( ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, құрал – саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал, және тағы басқалар).
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында пайдаланылады, олар бірте – бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып, өз құнын бірте – бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады ( мысалы, станок немесе автомашина өндірісте бірнеше жыл бойы пайдаланылады).
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады. Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске жұмсалатын шығынның, жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеліп соғады.
Курстық жұмыстың мақсаты жалпы негізгі құралдарды талдау, негізгі құралдардың кәсіпорындағы рөлін бағалау және негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін жетілдіру болып табылады.
1. Интернет жүйесі: www.google.kz;
2. Интернет жүйесі: www.kase.kz;
3. Кәсіпорын экономикасы, Г. Ө, Жолдасбаева;
4. Кәсіпорын экномикасы, К. Ж. Оразалин;
5. Кәсіпорын экономикасы, А. Қ. Мейірбеков; Қ. Ә. Әлімбетов.
2. Интернет жүйесі: www.kase.kz;
3. Кәсіпорын экономикасы, Г. Ө, Жолдасбаева;
4. Кәсіпорын экномикасы, К. Ж. Оразалин;
5. Кәсіпорын экономикасы, А. Қ. Мейірбеков; Қ. Ә. Әлімбетов.
Мазмұны:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...5
1. Негізгі құралдардың мәні, түрлері және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінеықпал ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
3. Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін бағалау
көрсеткіштерді ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2. “СП ЕРКА” ЖШС НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 21
1. “СП ЕРКА” ЖШС-нің жалпы экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... 21
2. “СП ЕРКА” ЖШС негізгі құралдарын пайдалану тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
3. КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..29
1. Өндіріске жаңа негізгі құрал енгізу
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.2.Өндіріс процесін
автоматтандыру ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 1
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 36
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...37
Кіріспе
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін
ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін
республикамыздың тәуелсіздігінің 10 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз
жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі
өзгерістер енгізді және әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды. Сондықтын бұған
дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігінің, қайта арта
түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны-бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде
қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да
бар. Өйткені кәсіпорында ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды
үнемдеп жұмсау, жоғары сапалы өнім шығару үшін жаңа технологиямен жасалған
негізгі құралдарды тиімді пайдалану керек.
Негізгі құралдар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін
құрайды. Кез-келген кәсіпорын өзінің негізгі құралдарының жағдайын, құрамын
және пайдалану тиімділігін бақылап отыру қажет. Өйткені кез келген уақытта
негізгі құралдардың құрамын, жағдайын біліп отыру арқылы оның тиімділігін
арттырудың жолдарын табуға болады және де егер де кез-келген оқыс жағдай
болса, оның кәсіпорынның жұмысына кері әсерін тигізбестен бұрын алдын алуға
болады. Сол себептен де кәсіпорынның негізгі құралдарын тиімді пайдалану
әрбір кәсіпорынға маңызды. Негізгі құралдарды тиімсіз пайдалану нәтижесінде
өндіріс көлемі азаяды және сол кезекте кіріс азаяды, әрине ол табысқа кері
әсерін тигізеді.
Өндірістік қорлар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін
құрайды. Осы жазылғалы отырған курстық жұмыс нақты осы өндірістік
кәсіпорындарының негізгі құралдарының тиімділігін талдау жайлы болмақ.
Себебі олар - өндірістік кәсіпорынның тиімділігіне тура әсерін тигізеді
және оның жоғарылауына немесе төмендеуіне әкелуі мүмкін.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
салада да ұзақ уақыт бойы қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық –
заттақ құндылықтар ( ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, жабдықтар,
көлік құралдары, құрал – саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі,
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал, және тағы басқалар).
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар
бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс
табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында
пайдаланылады, олар бірте – бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін
сақтай отырып, өз құнын бірте – бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады (
мысалы, станок немесе автомашина өндірісте бірнеше жыл бойы пайдаланылады).
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің
өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады.
Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске жұмсалатын
шығынның, жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеліп соғады.
Курстық жұмыстың мақсаты жалпы негізгі құралдарды талдау, негізгі
құралдардың кәсіпорындағы рөлін бағалау және негізгі құралдарды пайдалану
тиімділігін жетілдіру болып табылады.
1.КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1Негізгі құралдардың мәні, түрлері және жіктелуі
Негізгі құралдар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін
құрайды. Негізгі құралдар-ұзақ жылдар бойы өндіріс саласында жұмыс
істейтін, материалдық игіліктерді өндіруге қатысып, өзінің заттай түрін
сақтайтын, бірте-бірте тозатын және өзінің құнын өндірілетін жаңа өнімге
тозу мөлшеріне қарай амортизаторлық жарна түрінде аударатын өндіріс
құралдарын айтамыз.
Кәсіпорынның өндіріс қоры үнемі қозғалыста болып, айналымда болады.
Олар өндіріс шеңберінен, айналым өндірісіне, ал одан қайтып келесі өндіріс
шеңберіне оралады.
Өндіріске қатысу нәтижесінде негізгі құралдар-өндірістік және
өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі құралдар-бұл қор өндіріс үрдісіне тікелей қатысатын-машина
күштері мен жабдықтар немесе оның іске асуына жағдай туғызатын, өндірістік
корпусы, тасымалдау көлігі, сақтау және қойма бөлімдері кіреді. Негізгі
құралмен бірге өндіріс үрдісіне тікелей қатыспайтын (кәсіпорын балансындағы
жұмысшыларға қызмет ететін объектілер)-өндірістік емес құралдарға жатады.
Бұл негізінен, кәсіпорындағы әлеуметтік құрылымға кіретін-тұрғын үй қоры,
мәдени-тұрмыстық қызметке арналған ғимараттар мен құрылыстар, денсаулық
сақтау объектілері, бала-бақша, мектеп т.б. объектілер кіреді. Өндіріс
үрдісінде және табиғи заттай белгісімен барлық негізгі құралдар
төмендегідей болып бөлінеді:
- жер;
- ғимараттар – негізгі, қосалқы, көмекші цехтар мен әкімшілік
ғимараттар осыған кіреді;
- қондырғылар – бұған мұнай және газ скважиналары, дамбалар,
платиналар, каналдар, темір жолдар жатады;
- тарату жүйелері – бұған газ және мұнай құбырлары, су тарату
жүйелері, электр тарату жүйелері, байланыс жүйелері, жылыту
жүйелері, канализация жүйелері жатады;
- машиналар мен құрал – жабдықтар – оған компрессорлар, домнапештер,
балқыту пештері жатады. Олар күш машиналары болып есептеледі. Ал
жұмыс машиналары мен құрал – жабдықтарға: комбайн, тігін машиналар,
сонымен қатар өлшенетін және қадағалайтын приборлар (вольтметр,
амперметр(, есептеуіш техникалар ( компьютерлер) жатады;
- транспорттық құралдар – бұған барлық қозғалатын құралдар жатады,
яғни темір жолда, суда қозғалатын транспорттар және транспорттар
жатады;
- өндірістік және шаруашылық инвентарь - өндірістікке: механизациялар
мен инструменттер ( қысатын, итеретін) жатады, ал шаруашылық
инвентарьға: жиһаз, палас, кілемдер жатады;
- жұмыс және аналық мал;
- көп жылдық өсімдіктер – гүлдер, ағаштар, алма бақтар және т.б.
Халықаралық қаржы есебінің стандарттарыны сай негізгі құралдардың мынандай
үш белгісі бар:
- материалдық формасының болуы;
- міндетті түрде кәсіпорын қызметінде пайдаланылуы тиіс, яғни
сатылуға бағытталмауы керек;
- кәсіпорында ұзақ уақыт пайдаланылуы тиіс.
Иелігінде болуына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған
болып бөлінеді.
Меншікті дегеніміз – субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар – жалға алынған құралдар болып
саналады.
Негізгі құралдар өндірістік процеске қатысуына қарай активті және
пассивті болып бөлінеді.
Активті негізгі құралдарға өндірістік процеске тікелей қатысады.
Мысалы, машиналар, құрал – жабдықтар, көлік құралдары және т.б. Ал қалған
негізгі құралдарды пассивтіге жатқызуға болады. Себебі олар, өндірістік
процеске тікелей қатыспайды, бірақ процестің дұрыс жүруіне қолайлы жағдай
жасайды. Мысалы, ғимараттар, қондырғылар.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған ( тоқтатылып қойған ) және қорда тұрған деп бөлінеді. Жұмыс істеп
тұрғанға пайдаланудағы құрал – жабдықтар жатады. Жұмыс істемей тұрғандар –
бұл тоқтатылып қоюына немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша
пайдаланылмайтын негізгі құрал – жабдықтар. Қорда сақтаулы негізгі құрал –
жабдықтарға жұмыс істеп тұрғандарды жоспарлы түрде ауыстыру үшін құрылғын
қордағы объектілер жатады.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке заттай көрінісі бар, санауға және өлшеуге
болатындар ( үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар ) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман, суға ( ғимараттардан басқа) күрделі
қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар ( жер учакелерін, егістік
үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі
қаржы жұмсау, және т.б.) жатады.
Негізгі құралдардың сапалық жағдайын талдау үшін оның құрылымын білу
керек. Негізгі құралдардың келесідей түрлері қарастырылады:
1) өндірістік құрылымы
2) технологиялық құрылымы
3) тұтыну уақытына байланысты құрылымы
Өндірістік құрылым деп - әртүрлі топтағы өндірістік негізгі
құралдардың заттай – натуралды құрылымы бойынша олардың орташа жылдық
құнының қатынасын белгілейді.
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымның негізгі
көрсеткіштері болып – олардың жалпы құнының активті бөлігінің үлесі
табылады. Бұл кәсіпорынның өнім шығаруының, кәсіпорынның өндірістік
қуаттылығының және басқа экономикалық көрсеткіштерінің жұмысының өндірістік
негізгі құралдардың активті бөлігінің көлеміне тәуелді болғанына
байланысты. Сондықтан оның үлесін тиімді деңгейге дейін көтерілуі -
өндірістік негізгі құрадардың өндірістік құрылымының бсым бағыттарының бірі
болып табылады.
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымы келесі факторларға
байланысты болып келеді: кәсіпорынның өзіндік ерекшеліктері; ҒТП-ң
жеделдетілуі; шоғырлану деңгейі; мамандандырылуы; өндірісті кооперациялау;
құрамдастыру мен диверсификациялау; географиялық орналасуы және т.б.
Өндірістік негізгі құралдардың технологиялық құрылымы оның
кәсіпорындағы құрылымдық бөлімшелерге бөлінуін олардың жалпы құнындағы
пайыздық үлесінде бейнеленуін сипаттайды.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
Қолданыстағы – бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар
қолданылмаған консервацияға немесе басқа да себептерге байланысты уақытша
қолданылмай тұрған негізгі құралдар.
Запаста тұрған- қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөнделуі,
жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін запас құрайтын
негізгі құралдар.
Әрбір топтағы негізгі құралдың құндарының жалпы өндіріс қорына үлес
салмағын (%) өндірістегі құрылымын көрсетеді. Негізгі құралдар құрылымы
салаларда, бірлестіктерде және кәсіпорындарында өзінің қолдануына,
бағытына, көлеміне қарай әртүрлі болады.
Негізгі құралдардың кейбір бөлігі үйлер, ғимараттар, машиналар мен
жабдықтар, өндіріс және шаруашылық құралдары өнім өндірісіне тікелей
қатыспауы мүмкін-ол тек еңбек тіршілігіне, өндірістің технологиялық үрдісін
дамытуына көмектеседі. Мұндай негізгі құралының бөлігін-енжарлы бөлігі
дейді. Ал, беріліс қондырғылар, ішкі зауыт көліктері, әсіресе өнім
өндірудегі машиналар мен жабдықтар, яғни негізгі өндіріс қордың белгілі
бөлігі өндіріс бөлімшелерінде өнім өндіруде шешуші рөл атқаратын өндіріс
қорларын-белсенді бөлігіне жатқызады.
1.2.Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігіне ықпал ететін факторлар
.
Негізгі капитал өнімді капиталдың бір бөлігі болып табылады. Әдетте ол
жабдықтар машина, станок, үйлер мен алып құрылыстың құнынан еніп кетеді.
Оның ерекшелігі сонда, ол дайындалатын өнімге өзінің құнын бөлшектеп
енгізіп отырады. Егер станок 10 жыл қызмет етсе, ал оның құны 100 мың
долларға тең болса, ол 1 жылда өндірілген өнімге 01,-ге өзінің құнын
бөлшектеп жайлап енгізу процесін амортизация дейміз. Табиғи тозу өндіріс
процесінің әсерінен ғана болып қоймайды, оған табиғат күші де әсер етеді.
Станок шіриді, ірі үйлер құлайды. Ал моральдық тозудың екі түрі бар:
1. бұрынғы конструкицядағыдай машинаның пайда болуы, бірақ одан
арзандай;
2. бұрынғы конструкциядағыдай машинаның пайда болуы, бірақ содан
өнімділеу және үнемділеу;
Негізгі құралдардың тозуын есептеу. Негізгі құралдар өндіріс процесіне
қатыса отырып біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі бар: табиғи (физикалық)
және сапалық (моральдық), яғни заман талабына сай келмеуі.
Негізгі құралдардың физикалық тозуы. Негізгі құралдар, өндірістік
процеске қатыса отырып, оларды тұтынудың және табиғи жағдайлардың әсер
етуінің нәтижесіне байланысты біртіндеп өзінің бастапқы қасиеттерінен
айырылады. Физикалық тозу болып ол- негізгі құралдардың өзінің бастапқы
қасиеттерінен айырылуы табылады.
Негізгі құралдардың табиғи тозуы – негізгі құралдардың бастапқы
сапасына, оларды тұтыну деңгейіне, негізгі құралдар қызмет ететін қоршаған
ортаның жағдайына, қызмет көрсететін персоналдың білім дәрежесіне,
жөндеулердің уақытылы өткізілуіне және т.б. байланысты болып келеді.
Кәсіпорында осы факторларды ескеру, негізгі құралдардың физикалық жағдайына
үлкен әсеін тигізуі ықтимал.
Негізгі құралдардың физикалық тозуын сипаттау үшін бірқатар
көрсеткіштер пайдаланылады.
Негізгі құралдардың физикалық тозу коэффициенті
К ф.т. = ТБқ*100
Т- негізгі құралдарды тозу сомасы
Бқ – негізгі құралдардың бастапқы сомасы
Негізгі құралдардың физикалық тозу коэффициенті жекелеген инвентарлы
объектілері бойынша және олардың нақты қызмет ету мерзімі туралы
мәліметтерге сүйене отырып та есептелінеді.
Нақты қызмет ету мерзімі нормативтіден төмен болған объектілер үшін
ол келесі формуламен есептелінеді
Кф.т. = ТнТнор*100
Тн мен Тнор – берілген инвентарлы объектінің нақты және нормативті
қызмет ету мерзімі
Ал нақтылы қызмет ету мерзімі нормативтіге тең, немесе одан асып
түсетін объектілер үшін физикалық тозу коэффициенті келесі формуламен
анықталады
Кф.т. = Тн Тн+Тм*100
Тм – мүмкін болған берілген объектінің қызмет ету мерзімінің қалдығы.
Әдетте ол сарапшылық жолмен анықталады.
Негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті – негізгі құралдардың
берілген датаға жалпы физикалық жағдайын көрсетеді және келесі формула
арқылы есептелнеді
Кж = Бқ-ТБқ*100
Сонымен қатар негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті физикалық
тозу негізінде де анықталуы мүмкін
Кж = 100 –Кф.т.
Осы формулалардың барлығы негізгі құралдардың біркелкі тозуын
қарастырады, біріақ ол шындықпен тура келе бермейді. Осы оның ең басты
кемшілігі болып табылады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральды) тозуы. Негізгі құралдардың
сапалық (моральдық) тозуы техникалық прогреске, өндіріс әдістерін
жетілдіруге және жаңартуға байланысты. Техника мен технологияны жетілдіру
жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал
етеді. Осыған орай пайдаланылудағы негізгі құралдар өздерінің құнының
бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады.
Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа,
неғұрлым жетілдірілген түрлерін, малдардың жаңа немесе жақсатырылған өнімді
тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен сорттарын өндіріске
енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі құралдарды бұдан әрі
қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы дегенді кең мағынада қолдану мына
факторлардан туындайды:
- өндірісте немесе жаңартудағы жаңалықтар (ескі машиналарды жаңа,
неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру);
- технологиялық процесті жетілдіру – жаңа технология қолданған кезде
пайдаланудағы машиналар мен жабдықтарды тұтыну мүмкін емес;
- шығарылатын өнім номеклатурасын жаңарту және өзгерту, мұндайда жаңа
өнім шығару үшін ескі машиналар мен жабдықтар жарамайды;
- жекелеген тауарларға сұраныстың азаюы субъектіден бұл тауарларды
шығаратын машиналар мен жабдықтар санын қысқартуды талап етеді;
- жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар біліктілігіндегі,
ө ндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер өндірістің және
пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын талап
етуі мүмкін;
- өндірістің өңдеуші саласындағы өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға
қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің өндіретін
салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі құрал – жабдықтар объектілерін жаңа, неғұрлым үнемді түрлерімен
ауыстырады.
Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал – жабдықтар
объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді. Мұражай және
көркемтуында құндылықтарынан, кітапханалар кітаптарынан, фильм қорларынан,
сәулет және өнер ескерткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттардан
басқа барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырайды.
Жер өндіріс құралы ретінде, еңбектің маңызды заттай факторларының бірі
– еңбек процесінің қажетті материалдық шарты ретінде, сату бағасы бола тұра
және субъект балансында есептелінгенімен тозуға жатпайды.
Барлық субъектілер меншік түріне қарамастан, тозуды кітапхана
қорларын, фильм қорларын, мұражай және көркем туынды құедылықтарын,
сахналық қойылым құралдарын, сәулет және өнер ескрткіштері болып табылатын
үйлер мен ғимараттарды, өнім беретін малды, өгіздерді, буйволдарды және
бұғыларды, пайдалану жасына жетпеген көп жылдық өсімдіктерді, хайуанаттар
паркіндегі және осыған ұқсас мекемелердегі хайуанаттар әлемінің
экспонаттаррын, үлгілерді, қолданыстағы және қолданылмайтын модельдерді,
кабинеттер мен лобараториядағы және ғылыми мақсаттарда пайдаланылатын
макеттер мен құралдарды қоспағанда, негізгі құралдардың барлық түрлері
бойынша есептейді.
Негізгі құралдардың жекелеген объектілері бойынша тозу сомасы
қажеттілігіне қарай, мүліктік карточкаларда көрсетілген объектінің бастапқы
құны, оның пайдалануда болған нормативтік уақыты және амортизациялық
аударымдардың қолданылған нормаары негізінде белгіленеді. Толықтай
амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизация есептелмейді.
Егер негізгі құралдар объектілері бойынша тозуды есептеу доғарылған
болса, онда негізгі құралдарды есептейтін мүліктік карточкаларда түрлі
түсті қарандашпен амортизация нормасы және қай кезден бастап амортизация
есептеу тоқтатылғаны көрсетіледі. Негізгі құралдардың сақтау немесе
пайдалану орындарындағы мүліктік карточкаларда тозды деген белгі
жасайды.
Негізгі құралдардың тозуы субъект қабалдаған амортизацияны есептеу
нормалары мен әдістеріне қарап көрініс табады. Есепте қолданылатын тозу
терминін табиғи тозу деп немесе осы уақыт ішінде объектінің нарықтық
құнының төмендеуі депемес, пайдалы қызмет еткен уақыты ішінде активтердің
құнын есептеп шығару деп түсінген жөн. Термин негізгі құралдардың құнын
өндіріс шығындарына немесе айналымға біртіндеп апаруды белгілеу үшін
қолданылады.
Сондай – ақ тозудың ұлғаюы субъек балансына бұрын пайдаланылған
негізгі құралдар объектісі түскен жағдайда, ал азаюы – негізгі құралдар
объектілерін жойған, басқа субъектілерге сатқан, тегін берген (сыйлаған)
кезде болады.
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің
өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады.
Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске
жұмысалатын шығынның және жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеледі.
Амортизация ( латынның өтеу деген сөзінен) – тозуына қарай негізгі
құралдардың құнын олардың көмегімен өндірілетін өнімге аударатын объективті
процесс; арнайы ақша қаражаттарын – негізгі құралдарды ( негізгі капиталды)
қарапайым және кеңейтіп өндіру үшін өндіріс немесе айналыс шығындарына
енетін амортизациялық аударымдарды пайдалану. Амортизация үшін еңбек
құралдарының өндіріс процесіне және құн жасауға қатысе ерекшеліктері
объективті негіз болады. Негізгі құралдардың қызмет мерзімінің ұзақтығы
нәтижесінде олардың құны өнімге бір циклда толықтай емес, олардың табиғи
және сапалық тозуына қарай бөлек – бөлек өтетін болады. Өнімгің құнының
бөлігі ретінде амортизация бірнеше кезеңнен өтеді: бітпеген өндіріс, дайын
және сатып - өткізілген өнім элементі болып қызмет етеді. Оның бітпеген
өндіріс және дайын өнім кезеңдеріндегі қозғалысы айналым қаражаттарының
аванстандырылуын (алдын – ала ақша жұмысалуын) талап етеді.
Амортзациялық аударымдар қатардан шыққан құралдарды қайта қалпына
келтіру үшін жұмысалады. Сондықтан да қызмет етуінің бүкіл кезеңіндегі
амортизациялық аударулар мөлшері жоюдан түскен таза түсімді алып
тастағанда, олардың бастапқы құнына тең болуы керек.[5]
Тиімді пайдалану мерзімі – бұл негізгі құралдарды пайдалану,
шаруашылық етуші субъектіге пайда әкелуге немесе оның мақсатына жетуге
бағытталған кезеңі болып табылады. Жекелеген негізгі құралдардың түріне ол
өнімнің көлеміне немесе атқарылған қызметтердің көлемінің натуралды
көрсеткіштері арқылы анықталады.
Амортизациялық аударымдар амортизация нормалары бойынша жүзеге
асырылады. Амортизация нормасы – амортизациялық аударымдардың жылдық
сомасының негізгі құралдардың орташа жылдық құнына процентпен көрсетілген
қатынасы. Нормалар еңбек құралдарының өтелуінің нормативтік мерзімін
көрсететін экономикалық тиімді қызмт мерзіміне қарай белгіленеді. Олардың
деңгейі техникалық – құрылымдық және материалдық – заттық ерекшеліктеріне
қарай бағаланатын негізгі құралдардың қанша мерзімге арналғанына және
табиғи тозуына; негізгі құралдардың, әсіресе пайдаланудағы машиналар мен
жабдықтардыың, нақты жасына; қолданылып жүрген еңбек құралдарының моральдық
жағынан тозуына тікелей қатысты.
Қызмет ету мерзімі пайдалы қазбалар қорларын өңдеу мерзіміне қатысты
және қорларды өңдегеннен кейін күрделі қайта жабдықтаусыз басқа мақсаттарға
қолданыла алмайтын тау – кен өндірісі ( көмір, сланец, тау кендері, сирек
кездесетін асыл метелдры, алмастар мен кен емес қазбаларды өндіру)
салаларының негізгі өндріс қорлары бойынша амортизациялық аударымдар
нормасы өтелетін қорлардың ( қазып алу мен пайдалануға кеткен шығындар) бір
тоннасына теңгемен және тиынмен белгіленеді.
Мынандай негізгі құралдар бойынша амортизация есептелмейді: өнім
беретін малдарға, буйволдарға, өгізге, бұғыларға; кітапхана қорларына;
қаланы көріктендіру ғимараттарына; ведомстволық әкімшіліктерге; ортақ
пайдаланылатын автомобиль жолдарына; белгіленген тәртіппен тоқтатылған
қорларға; бюджеттік ұйымдардың қорларына.
Кәсіпорындар негізгі құралдардың белгіленген амортизациялау нормасына
және баланстық құнына сүйеніп субъект балансында тұрған жекелеген топтар
немесе мүліктік объектілер бойынша ай сайын аморртизациялық аударымдар
жасап отырады.
Мұнай скважиналары бойынша толық қалпына келтіру үшін амортизациялық
есептеу белгіленген норма бойынша 15 жыл жүргізіледі, ал газ скважиналары
бойынша нақты қызмет ету мерзіміне тәуелсіз 12 жыл бойы төленеді. Жойылатын
және амортизацияланбаған мұнай және газ скважиналары бойынша толық қалпына
келтіру үшін амортизациялық аударымдар алдын ала, олардың баланстық құны
өндірілетін мұнай, газ және басқа өнімдерге көшкенше есептелетін болады.
Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, орындалған
жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің өзіндік құнына апарылады; маусымдық
өндірістерде амортизациялық аударымдардың жылдық сомасы кәсіпорынның жыл
ішінде жұмыс істеу кезеңінің өндірістік шығындарына қосылады.
Бір жыл ішінде осы ай үшін амортизациялық аударымдардың мөлшерін
айқындау өткен есептелген амортизациялық аударымдар сомасына сүйеніп,
ілгерідегі айдағы негізгі құралдар құрамындағы өзгерістерге, сондай-ақ
толығымен амортизацияланған негізгі құралдардың нормативті қызмет ету
мерзімі өтуіне байланысты белгіленген нормаларға сай реттеліп жасалады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша – шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әдістері.
Негізгі құралдардың есебі бухгалтерлік есеп стандаттарына (БЕС)
сәйкес шаруашылық жүргізуші субъектілері өзінің есептік саясатында
амортизациясын есептеуде келесідей әдістердің бірін қолдануға құқылы:
1) сызықтық
2) өндірістік
3) қалдық құн
4) кумулятивтік
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалапты есептеу
әдісі, яғни объектінің құны оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс
шығындарына біркелкі апарылады.
1) Сызықты әдіс. Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуы оның қызмет ету
мерзімінің ұзақтылығына байланысты деп пайымдауға негізделген және ол
бухгалтерлік есептің отандық тәжірибесінде қолданылып жүрген әдіс.Әрбір
мерзім үшін амортизациялық жарна сомасы амортизациялаушы құнды ( объектінің
бастапқы құнынан оның жойылу құнын алып тастағандағы) объектіні пайдалану
мерзіміне бөлу арқылы есептелінеді. Амортизациялау нормасы тұрақты болады.
Есептеу формуласы:
АА = ( БҚ – ЖҚ) Тқызм., мұндағы:
БҚ – негізгі құралдардың бастапқы құны;
ЖҚ – негізгі құралдардың жойылу құны;
Тқызм. – негізгі құралдардың нормативті қызмет ету мерзімі.
2) Өндірістік әдіс. Бұл өндірілген өнім мен орындалған жұмыс көлеміне
үйлесімді негізгі қаражат амортизациясын есептеу әдісі. Бұл әдіс негізгі
құралдардың тозуы тек пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу
процесінде уақыт бөліктері ешқандай роль атқармайды деген пайымдауға
негізделген.
Есептеу формуласы:
АА = ((БҚ – ЖҚ) ∑ШӨ)*Шөі, мұндағы:
∑ШӨ - пайдалану кезеңіндегі шығарылатын өнім немесе орындалатын
жұмыстың болжамды мөлшері;
Шөі – і жылындағы шығарылатын өнім немесе орындалатын жұмыс.
3) Қалдық құн әдісі – бір қалыпты әдісте қолданылатын амортизацияның
көбейтілген нормасын тиісті жылдағы негізгі қаражаттың баланстық құнына
көбейтумен анықталатын негізгі қаражаттың амортизациясын есептеу әдісі.
Есептеу формуласы:
АА = ( БҚ * 2АН )100, мұнда :
БҚ – тиісті жылдағы негізгі құралдардың баланстық құны;
АН – амортизация есептеудің қалыпты әдісіндегі негізгі құралдардың
амортизация нормасы ( негізгі құралдар құнын өтеудің жылдық пайызы).
4) Кумулятивті әдіс – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосу бойынша тозудың есептеу
тәсілі есептеу коэффициентінің бөлімі болып табылатын, объектіні
қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы анықталады.
Есептеу формуласы:
АА = ( Б) – ЖҚ) * Кеа; мұндағы:
Кеа – есеп айырысу коэффициенті, әрбір пайдалану жылы үшін мына
формуламен анықталады:
Кеа = NiШс,
мұндағы:Ni – объектінің қызмет ету мерзімінің өтуіне дейін қалған жыл
саны;
Шс – объектінің қызмет ету мерзімінің жыл сомасымен анықталатын
шоғырланбалы сан.
Осы соңғы екі әдіс амортизацияны есептеудің жеделдетілген әдістері
болып табылады. Бұл әдістер өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі
құралдардың көптеген түрлері бойынша пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы
жылдарында өндірілетін өнімнің өзіндік құнын негізсіз күрт өсіреді,
сондықтан оларды іс жүзінде пайдаланудың өзі екіталай.
Кәсіпорынның негізгі мақсаты болып - өндірістік негізгі құралдардың
шектен тыс ескіруін болдырмау (әсіресе активті бөлігін), себебі, физикалық
және моральды тозу деңгейі осыған байланысты болып келеді, яғни, жалпы
айтқанда кәсіпорынның жұмысының нәтижесі де осыған тәуелді болып келеді.
Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оларды
бағалауда қабалданған біртұтас принципі болып табылады. Негізгі құралдарды
ақшаға шағып бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын, қайта қалпына
келтіруін және өндіруін жоспарлауға мүмкіндік береді. Негізгі құрал –
жабдықтардың бастапқы құны, ағымды құны, қалдық құны және кейбір
жағдайларда жойылу құны қарастырылады.
Бастапқы құн – негізгі құралдарды сатып алуға, салуға және жасап
шығаруға кеткен нақты шығындардан және сатып алу барысында төленген салық
сомаларынан, сондай – ақ пайдалануға беру, тағы сол сияқты кез келген
негізгі құралдарды жұмыс істеу жағдайына жеткізуге қатысты шығындардан
тұрады.
Нарықтық жағдайда негізгі құралдардың кәсіпорынға келіп түсу
мүмкіндігі арта түседі. Сондықтан, активті негізгі құралдардың кәсіпорынға
келіп түсу тәсіліне байланысты олардың бастапқы құны келесі түрде
анықталады:
- жақтардың келісімімен құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық
капиталына салған салымдары бойынша;
- кәсіпорынның өзінде дайындалған, сонымен қатар басқа тұлғалар мен
кәсіпорындардан сатып алынған – осы объекттерді орнату
( құрастыру ) немесе сатып алумен байланысты нақты өндірістік
шығындар, жеткізу, түзету және орналастырумен байланысты шығындарды
қоса алғанда;
- басқа кәсіпорындар мен тұлғалардан қайтарымсыз түрде алынған,
сонымен қатар мемлекеттік органдардың субсидиялары ретінде –
сарапшылық жолмен немесе қабалдау – табыстау құжатардың мәліметтері
бойынша;
- жақтардың келісімі бойынша ұзақ мерзімге жалға алынғандар.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны – бұл негізгі құралдардың белгілі
бір мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша бағаланған құны. Негізгі құралдардың
ағымдағы құнның оның бастапқы құнынан ауытқу көлемі – ҒТП-ң жеделдетілу
деңгейіне, инфляция деңгейіне және т.б. байланысты болады. Негізгі
құралдарды уақытылы, әрі дәйекті қайта бағалануы бірінші кезекте оның жай
және ұлғаймалы өндірісі үшін үлкен маңызға ие.
Инфляция жағдайында негізгі құралдарды қай бағалау кәсіпорынға:
- негізгі құралдардың нақты құнын анықтауға;
- өнімнің өндірісі мен оның өткізілуіне қажетті шығындарды нақты, әрі
дәйекті анықтауға;
- негізгі құралдардың өндірісіне жеткілікті болатын амортизациялық
аударымдардың көлемін нақты, әрі дәл анықтауға;
- өткізілетін негізгі құралдардың сатылу мен жалға беру бағасын
объективті түрде орнатуға мүмкіндік береді.
Негізгі құралдардың қалдық құны – бұл өндірілген өнімге, орындалған
жұмысқа және көрсетілген қызметке әлі аударылмаған құн. Қалдық құнды
анықтау үшін бастапқы құннан негізгі құралдар объектісінің қолданыста болу
уақыты ұлғайған сайын мөлшері өсе түсетін есептелген тозу құнын алып
тастайды.
Негізгі құралдарды олардың қалдық құны бойынша есептеу олардың сапалық
жағдайын анықтау үшін қажет.
Жойылу құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайда болатын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының болжамды
құны.
Техникалық прогресс негізгі капиталдың табиғи тозуына дейін оның
моральдық тозуын жеделдетеді. Моральдық тозуға кеткен шығынды азайту үшін
және жабдықтарға жұмсалған шығынды қысқа мерзімде қайтару үшін кәсіпкерлер
жедел амортизациялық жүйені кеңінен қолдануға мәжбүр. Негізгі капиталдың
құны кәсіпкерге бірнеше шеңбер айналымынан соң қайтарылады.
Амортизациялық төлемдер өнімнің өндірістік шығындарына енеді және оның
өткерілуінен кейін кәсіпорын есебінде ақшалай қор түрінде қорланып,
амортизациялық қорды құрайды. Амортизациялық қор негізгі капиталды толық
қалыпына келтіруінде немесе ремонт процесінде оның бөлшегінің қалпына
келтіруінде қолданылады.
Негізгі құралдар көптеген өндіріс құралдары бойына пайдаланылады,
қасиеті мен нысанын сақтай отырып, жанама түрде тозады, өзінің құнын
жаңадан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.
Негізгі құралдар ұзақ уақыт жұмысқа қатысу үрдісінде немесе жұмысқа
қатыспай тұруынан тозып, өзінің пайдалы қасиетінен айырылып, яғни табиғи
және сапалы тозуға душар болады.
Табиғи тозу-негізгі құралдарын өндірісте ұзақ жылдар бойы қолданудың
салдарынан сынуын және тозуын айтады. Тозудың бұл түрі пайдаланудың және
табиғаттың әсерінен болуы мүмкін.
Сапалы тозу-негізгі құралдың толық тозбай жатып құнсыздануы немесе
өндіріс үрдісінен шығып қалуы. Ғылыми-техникалық прогрестің даму әсерінен
кәсіпорындағы техникалар мен жабдықтар көп жағдайда сапалық тозуға
ұшырайды. Сапалық тозу табиғи тозуға қарағанда тозуы ерте келеді, ондағы
техниканы әліде болса өндірісте қолдануға болады, бірақ оны қолдану
экономикалық жағынан алғанда тиімсіз.
Сапалық тозуға көбінесе машина, техника және жабдықтар ұшырайды.
Сапалық тозудың екі түрі ажыратылады.
Сапалық тозудың бірінші түрі-баланстық және қалпына келтіру құндарының
ара қатынасы негізінде анықталады:
ТоЗ(С1)=(Бқ-Ққ)Бқ 100%
Мұнда ТоЗ(С1)-сапалық тозудың бірінші түрі;
Бқ –баланстық құн, мың теңге;
Ққ-қалпына келтірілген құн, мың теңге.
Сапалық тозудың екінші түрі-көбінесе ескі және жаңа жабдықтардың
өнімділігін салыстыру арқылы анықталады:
ТоЗ(С2)=(Өн2-Өн1)Өн2 *100%
Мұнда ТоЗ(С2)-сапалы тозудың екінші түрі;
Өн1-істеп тұрған негізгі құралдың өнімділігі.
Амортизация-негізгі өндіріс құралдарының өндірісте қолдануына сәйкес
оның тозуын жыл сайын өнім құнына өндірілген өнімге (өзіндік құнына) өзінің
ақшадай көшіріп отыратынын айтқанбыз. Негізгі құралдығ табиғи және сапалық
тозу құнын экономикалық орнын толтыру амортизациялық көшірім арқылы шыққан
шығынды өндірілген өнімге аударып отыруымен көрініс алады. Сонымен,
амортизация-бұл шығарылатын өнімге негізгі құралдарының құнын біртіндеп
көшіруін айтамыз.
Амортизациялық көшірім-кәсіпорын балансындағы тұрған, негізгі
құралдардың топтағы немесе жабдықтар объектісінің баланстық құны бойынша
белгіленген мөлшерінде кәсіпорынның көшіріп отыруын айтамыз.
Амортизация мөлшері-белгіленген негізгі қорлардың жылдық пайыздық
өтелу және жыл сайынғы амортизациялық көшірім сомасы. Былайша айтқанда,
амортизация мөлшері дегеніміз бұл жылдық амортизациялық көшірім сомасының
негізіг өндіріс қорлар құнына қатынасы, пайызбан көрсетіледі.
Толық қалпына келтіру амортизациялық мөлшерін (% есебімен) төмендегі
формула бойынша анықтаймыз.
Ма=(НҚбқ-Ж+Б)НҚбқ *100%
Мұнда Ма-амортизациялық мөлшер (%);
НҚбқ-негізгі өндіріс құралдардың бастапқы құны, теңге;
Ж-негізгі құралдың жойылған құны (немесе жойылған негізгі құралды
сатылғаннан түскен пайда), теңге;
Б-негізгі құралдың жойылуына бай ланысты бөлшектеуге (демонтаж)
кеткен т.б. шығындар, теңге;
Негізіг құралдарды пайдаланудың көрсеткіштері 3 топқа бөлінеді:
- негізгі құралдарды экстенсивті қолдану көрсеткіштері;
- негізгі құралдарды жедел түрде қолдану көрсеткіштері;
- негізгі құралдарды интегралды қолдану көрсеткіштері.
1-топ көрсеткіштеріне: құралдарды экстенсивті қолдану коэффициенті,
құралдардың сменалық жұмыс жасау коэффициенті, құралдардың толық пайдалану
коэффициенті жатады; яғни бұл көрсеткіштер құралдардың уақыт мөлшерінде
қолданылу деңгейін көрсетеді.
2-топ негізгі құралдарды жедел түрде қолдану көрсеткіші негізгі
құралдардың нақты өнімділігін оның нормативтік өнімділігіне бөлу арқылы
анықталады.
Кинт=ВфВн
Құралдарды интегралды қолдану коэффициентіқұралдарды экстенсивті және
интенсивті қолдану коэффициенттеріне көбейту арқылы анықталады, және ол
құралдардың уқыт бойынша және өнімділігі бойынша қолданылуын сипаттайды.
3. Негізігі құралдарды пайдалану тиімділігін бағалау көрсеткіштері
Өндірісте негізгі құралдардың белсенді бөлігінің құны арқылы
кәсіпорынның мүмкіндігіне қарай дамыған сайын қордың тиімділік
көрсеткіштері жоғарылап, кәсіпорынның техникалық деңгейі және қуаттылығы
артады.
Негізгі құралдарды есепке алғанда және жоспарлағанда, сонымен бірге
негізгі құралдардың өндіріс қуаттылығын анықтағанда табиғи және құн түрдегі
көрсеткіштері қолданылады.
Жұмыс істеп тұрған негізгі құралдары төмендегідей бағаланады:
- бастапқы құны бойынша, оған қорға ие болғандағы құны, оның жеткізу және
құрастырып орналастыру шығындары кіреді;
- қалпына келтіру құны бойынша, яғни оған негізгі құралдарды қайта бағалау
нәтижесіндегі құны жатады;
- қалдық құны бойынша, яғни бастапқы құнының немесе қалпына келтірілген
құнның тозу құнының айырмашылығымен анықталады.
Негізгі құралдардың қалдық құнын мына формуламен анықтауға болады:
Ққ=НҚбқ-(НҚбқ*Ма100*t)
Мұнда, Ққ-қалдық құны;
НҚбқ-негізгі өндіріс қорының бастапқы құны, теңге;
Ма-толық қалпына келтіру амортизациясының мөлшері, %;
t-негізгі өндіріс қорының нақты жұмыс істеген уақыты, жыл
Негізгі құралдарды бағалаудың өндіріс процесінде ұзақ жылдар бойы
қатысып, тозуына байланысты және осы уақыт аралығындағы қайта өндірудің
жағдайына байланысты бірнеше түрі болады. Олар-негізгі құралдардың бастапқы
құны, қайта өндіру құны және қалдық құны.
Негізгі құралдардың бастапқы құны-қорларды дайындауға, жинауға,
әкелуге, жинауға кеткен шығындардың жиынтығы.
Қайта өндіру құны (қалпына келтіру)-негізгі құралдарды қайта өндіруге
кеткен шығындардың жиынтығы.
Қалдық құн-негізгі құралдардың тозуды алып тастағандағы бастапқы
немесе қалпына келтіру құны.
Негізгі құралдардың құрылымына мынадай факторлар әсер етеді:
шығарылатаны өнім құны, оның жалпы көлемі, автоматтандыру және
механикаландыру деңгейі, мамандандыру және бірлестіру деңгейі, кісіпорын
орналасуыың климаттық және географиялық жағдайлары және т.б.
Негізгі құралдардың жағдайын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер бар,
олар үш топқа бөлінеді:
1. Пайдалану деңгейін сипаттайтын:
- негізгі құралдардың орта жылдық құны;
- қор қайтарымы;
- қор сыйымдылығы;
- қормен қарулану.
2. Жылжуын сипаттайтын:
- жаңару коэффициенті;
- шығу коэффициенті;
3. Нақты жағдайын сипаттайтын:
- тозу коэффициенті;
- жарамдылық коэффициенті.
Экономикалық талдауда, есепте және жоспарлауда біріншіден еңбек
құралдарының қозғалысын және жағдайын, екіншіден, оларда дұрыс пайдалану
тиімділігін анықтау үшін көптеген көрсеткіштер жүйесін қолданады. Оларды
екі топқа бөлуге болады: жинақтаушы және жеке көрсеткіштер.
Негізгі құралды қолдану деңгейінің тиімділігін айқындайтын негізгі бір
жинақтаушы көрсеткіш-қорқайтарымдылық.
Қорқайтарымдылық дегеніміз жалпы өнім құнының негізгі өндірістік
қордың ортражылдық құнына қатынасы.
Қорқайтарымдылық (Ққ) көрсеткіш төмендегі формуламен есептеледі:
ҚҚ=ЖөНқ*100%
Мұнда Жө-жыл бойы өндірілген өнімнің табиғи немесе құндай
есептелгендегі құны;
Нқ-негізгі өндірістік қордың ортажылдық құны;
Қорқайтарымдылық көрсеткішінің кері қатынасы өнімнің қорсиымдылығын
көрсетеді:
Қор сыйымдылық көрсеткіші дегеніміз негізгі өндіріс қорының орта
жылдық құнының жалпы өнім құнына қатынасы.
ҚС =НқЖө*100%
Мұнда ҚС-өнімнің қорсиымдылығы.
Негізгі өндіріс қорының белсенді бөлігін қолдану деңгейін тікелей
сипаттайтын және өндіріс қуаттылығын, сонымен бірге оларды пайдалану
мүмкіндігін жақсартатын жеке көрсеткіштеріне жататыны:
А)жабдықтарды пайдаланудың экстенсивті коэффициенті-негізгі өндіріс
қорының белсенді бөлімін пайдалану деңгейін уақытпен сипаттайтын көрсеткіш,
немесе жабдықтардың нақты істеген жұмыс сағат санының, жоспар бойынша оның
жұмыс сағат санына қатынасымен анықталады.:
КЭКСТ=УнУжт
Мұнда, УН-машина және жабдықтардың нақты жұмыс жасаған уақыты;
УЖТ-жұмыс тәртібіне сәйкес машина және жабдықтардың жұмыс атқару
уақытының режимдік қоры.
Өндірісте негізгі қорды пайдаланудың экстенсивті тобында төмендегідей
коэфициенттерді қолданады:
- жабдықтарды алмастыру коэффициенті;
- жабдықтарды жүктеу коэффициенті;
- жабдықтардың жұмыс тәртібінің алмасуын пайдалану коэффициенті.
Б) жабдықтарды пайдалануда интенсивті коэффициентінің маңызы өте зор.
Ол машинаны және жабдықтарды пайдалану деңгейін қуаттылықпен сипаттайтын
көрсеткіш. Бұл көрсеткішті есептеу үшін төмендегі формуланы қолданады:
КИНТ=ӨнӨм
Мұнда ӨН-машина және жабдықтардың нақты өнімділігі;
ӨМ-машина және жабдықтардың техникалық мүмкінділік өнімділігі
(жабдықтардың паспорты бойынша анықталады).
В) жабдықты интегралды пайдалану коэффициенті-машина және жабдықтарды
пайдалану деңгейін уақытпен және қуаттылықпен сипаттайтын кешенді
көрсеткіш.
Оны мына формуламен анықтауға болады:
Кинтег=Кэкс*Кинтен
Негізгі өндіріс қорларын пайдалануда белгілі өлшемдері бар келесі
көрсеткіштер қолданылады:
Кәсіпорынның барлық мүлкінің рентабельдігі (Рм) жеке құрал
рентабельдігі (Ржқ) және өндіріс қорларының рентабельдігі (Рөқ).
Рм=пайдабаланс активінің орташа жылдық құны*100%
Ржқ=пайдажекеліктегі құралдардың орташа жылдық шамасы*100%
Негізгі өндіріс қорын пайдалану деңгейін сипаттайтын көрсеткіш-оның
рентабельді болуы (РҚОР)
Р=пайданегізгі өндіріс қорының орташа жылдық қалдық құны*100%
2.“СП ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...5
1. Негізгі құралдардың мәні, түрлері және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінеықпал ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
3. Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін бағалау
көрсеткіштерді ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2. “СП ЕРКА” ЖШС НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 21
1. “СП ЕРКА” ЖШС-нің жалпы экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... 21
2. “СП ЕРКА” ЖШС негізгі құралдарын пайдалану тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
3. КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..29
1. Өндіріске жаңа негізгі құрал енгізу
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.2.Өндіріс процесін
автоматтандыру ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 1
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 36
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...37
Кіріспе
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін
ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін
республикамыздың тәуелсіздігінің 10 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз
жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі
өзгерістер енгізді және әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды. Сондықтын бұған
дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігінің, қайта арта
түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны-бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде
қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да
бар. Өйткені кәсіпорында ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды
үнемдеп жұмсау, жоғары сапалы өнім шығару үшін жаңа технологиямен жасалған
негізгі құралдарды тиімді пайдалану керек.
Негізгі құралдар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін
құрайды. Кез-келген кәсіпорын өзінің негізгі құралдарының жағдайын, құрамын
және пайдалану тиімділігін бақылап отыру қажет. Өйткені кез келген уақытта
негізгі құралдардың құрамын, жағдайын біліп отыру арқылы оның тиімділігін
арттырудың жолдарын табуға болады және де егер де кез-келген оқыс жағдай
болса, оның кәсіпорынның жұмысына кері әсерін тигізбестен бұрын алдын алуға
болады. Сол себептен де кәсіпорынның негізгі құралдарын тиімді пайдалану
әрбір кәсіпорынға маңызды. Негізгі құралдарды тиімсіз пайдалану нәтижесінде
өндіріс көлемі азаяды және сол кезекте кіріс азаяды, әрине ол табысқа кері
әсерін тигізеді.
Өндірістік қорлар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін
құрайды. Осы жазылғалы отырған курстық жұмыс нақты осы өндірістік
кәсіпорындарының негізгі құралдарының тиімділігін талдау жайлы болмақ.
Себебі олар - өндірістік кәсіпорынның тиімділігіне тура әсерін тигізеді
және оның жоғарылауына немесе төмендеуіне әкелуі мүмкін.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
салада да ұзақ уақыт бойы қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық –
заттақ құндылықтар ( ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, жабдықтар,
көлік құралдары, құрал – саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі,
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал, және тағы басқалар).
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар
бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс
табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында
пайдаланылады, олар бірте – бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін
сақтай отырып, өз құнын бірте – бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады (
мысалы, станок немесе автомашина өндірісте бірнеше жыл бойы пайдаланылады).
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің
өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады.
Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске жұмсалатын
шығынның, жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеліп соғады.
Курстық жұмыстың мақсаты жалпы негізгі құралдарды талдау, негізгі
құралдардың кәсіпорындағы рөлін бағалау және негізгі құралдарды пайдалану
тиімділігін жетілдіру болып табылады.
1.КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1Негізгі құралдардың мәні, түрлері және жіктелуі
Негізгі құралдар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін
құрайды. Негізгі құралдар-ұзақ жылдар бойы өндіріс саласында жұмыс
істейтін, материалдық игіліктерді өндіруге қатысып, өзінің заттай түрін
сақтайтын, бірте-бірте тозатын және өзінің құнын өндірілетін жаңа өнімге
тозу мөлшеріне қарай амортизаторлық жарна түрінде аударатын өндіріс
құралдарын айтамыз.
Кәсіпорынның өндіріс қоры үнемі қозғалыста болып, айналымда болады.
Олар өндіріс шеңберінен, айналым өндірісіне, ал одан қайтып келесі өндіріс
шеңберіне оралады.
Өндіріске қатысу нәтижесінде негізгі құралдар-өндірістік және
өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі құралдар-бұл қор өндіріс үрдісіне тікелей қатысатын-машина
күштері мен жабдықтар немесе оның іске асуына жағдай туғызатын, өндірістік
корпусы, тасымалдау көлігі, сақтау және қойма бөлімдері кіреді. Негізгі
құралмен бірге өндіріс үрдісіне тікелей қатыспайтын (кәсіпорын балансындағы
жұмысшыларға қызмет ететін объектілер)-өндірістік емес құралдарға жатады.
Бұл негізінен, кәсіпорындағы әлеуметтік құрылымға кіретін-тұрғын үй қоры,
мәдени-тұрмыстық қызметке арналған ғимараттар мен құрылыстар, денсаулық
сақтау объектілері, бала-бақша, мектеп т.б. объектілер кіреді. Өндіріс
үрдісінде және табиғи заттай белгісімен барлық негізгі құралдар
төмендегідей болып бөлінеді:
- жер;
- ғимараттар – негізгі, қосалқы, көмекші цехтар мен әкімшілік
ғимараттар осыған кіреді;
- қондырғылар – бұған мұнай және газ скважиналары, дамбалар,
платиналар, каналдар, темір жолдар жатады;
- тарату жүйелері – бұған газ және мұнай құбырлары, су тарату
жүйелері, электр тарату жүйелері, байланыс жүйелері, жылыту
жүйелері, канализация жүйелері жатады;
- машиналар мен құрал – жабдықтар – оған компрессорлар, домнапештер,
балқыту пештері жатады. Олар күш машиналары болып есептеледі. Ал
жұмыс машиналары мен құрал – жабдықтарға: комбайн, тігін машиналар,
сонымен қатар өлшенетін және қадағалайтын приборлар (вольтметр,
амперметр(, есептеуіш техникалар ( компьютерлер) жатады;
- транспорттық құралдар – бұған барлық қозғалатын құралдар жатады,
яғни темір жолда, суда қозғалатын транспорттар және транспорттар
жатады;
- өндірістік және шаруашылық инвентарь - өндірістікке: механизациялар
мен инструменттер ( қысатын, итеретін) жатады, ал шаруашылық
инвентарьға: жиһаз, палас, кілемдер жатады;
- жұмыс және аналық мал;
- көп жылдық өсімдіктер – гүлдер, ағаштар, алма бақтар және т.б.
Халықаралық қаржы есебінің стандарттарыны сай негізгі құралдардың мынандай
үш белгісі бар:
- материалдық формасының болуы;
- міндетті түрде кәсіпорын қызметінде пайдаланылуы тиіс, яғни
сатылуға бағытталмауы керек;
- кәсіпорында ұзақ уақыт пайдаланылуы тиіс.
Иелігінде болуына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған
болып бөлінеді.
Меншікті дегеніміз – субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар – жалға алынған құралдар болып
саналады.
Негізгі құралдар өндірістік процеске қатысуына қарай активті және
пассивті болып бөлінеді.
Активті негізгі құралдарға өндірістік процеске тікелей қатысады.
Мысалы, машиналар, құрал – жабдықтар, көлік құралдары және т.б. Ал қалған
негізгі құралдарды пассивтіге жатқызуға болады. Себебі олар, өндірістік
процеске тікелей қатыспайды, бірақ процестің дұрыс жүруіне қолайлы жағдай
жасайды. Мысалы, ғимараттар, қондырғылар.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған ( тоқтатылып қойған ) және қорда тұрған деп бөлінеді. Жұмыс істеп
тұрғанға пайдаланудағы құрал – жабдықтар жатады. Жұмыс істемей тұрғандар –
бұл тоқтатылып қоюына немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша
пайдаланылмайтын негізгі құрал – жабдықтар. Қорда сақтаулы негізгі құрал –
жабдықтарға жұмыс істеп тұрғандарды жоспарлы түрде ауыстыру үшін құрылғын
қордағы объектілер жатады.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке заттай көрінісі бар, санауға және өлшеуге
болатындар ( үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар ) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман, суға ( ғимараттардан басқа) күрделі
қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар ( жер учакелерін, егістік
үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі
қаржы жұмсау, және т.б.) жатады.
Негізгі құралдардың сапалық жағдайын талдау үшін оның құрылымын білу
керек. Негізгі құралдардың келесідей түрлері қарастырылады:
1) өндірістік құрылымы
2) технологиялық құрылымы
3) тұтыну уақытына байланысты құрылымы
Өндірістік құрылым деп - әртүрлі топтағы өндірістік негізгі
құралдардың заттай – натуралды құрылымы бойынша олардың орташа жылдық
құнының қатынасын белгілейді.
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымның негізгі
көрсеткіштері болып – олардың жалпы құнының активті бөлігінің үлесі
табылады. Бұл кәсіпорынның өнім шығаруының, кәсіпорынның өндірістік
қуаттылығының және басқа экономикалық көрсеткіштерінің жұмысының өндірістік
негізгі құралдардың активті бөлігінің көлеміне тәуелді болғанына
байланысты. Сондықтан оның үлесін тиімді деңгейге дейін көтерілуі -
өндірістік негізгі құрадардың өндірістік құрылымының бсым бағыттарының бірі
болып табылады.
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымы келесі факторларға
байланысты болып келеді: кәсіпорынның өзіндік ерекшеліктері; ҒТП-ң
жеделдетілуі; шоғырлану деңгейі; мамандандырылуы; өндірісті кооперациялау;
құрамдастыру мен диверсификациялау; географиялық орналасуы және т.б.
Өндірістік негізгі құралдардың технологиялық құрылымы оның
кәсіпорындағы құрылымдық бөлімшелерге бөлінуін олардың жалпы құнындағы
пайыздық үлесінде бейнеленуін сипаттайды.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
Қолданыстағы – бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар
қолданылмаған консервацияға немесе басқа да себептерге байланысты уақытша
қолданылмай тұрған негізгі құралдар.
Запаста тұрған- қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөнделуі,
жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін запас құрайтын
негізгі құралдар.
Әрбір топтағы негізгі құралдың құндарының жалпы өндіріс қорына үлес
салмағын (%) өндірістегі құрылымын көрсетеді. Негізгі құралдар құрылымы
салаларда, бірлестіктерде және кәсіпорындарында өзінің қолдануына,
бағытына, көлеміне қарай әртүрлі болады.
Негізгі құралдардың кейбір бөлігі үйлер, ғимараттар, машиналар мен
жабдықтар, өндіріс және шаруашылық құралдары өнім өндірісіне тікелей
қатыспауы мүмкін-ол тек еңбек тіршілігіне, өндірістің технологиялық үрдісін
дамытуына көмектеседі. Мұндай негізгі құралының бөлігін-енжарлы бөлігі
дейді. Ал, беріліс қондырғылар, ішкі зауыт көліктері, әсіресе өнім
өндірудегі машиналар мен жабдықтар, яғни негізгі өндіріс қордың белгілі
бөлігі өндіріс бөлімшелерінде өнім өндіруде шешуші рөл атқаратын өндіріс
қорларын-белсенді бөлігіне жатқызады.
1.2.Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігіне ықпал ететін факторлар
.
Негізгі капитал өнімді капиталдың бір бөлігі болып табылады. Әдетте ол
жабдықтар машина, станок, үйлер мен алып құрылыстың құнынан еніп кетеді.
Оның ерекшелігі сонда, ол дайындалатын өнімге өзінің құнын бөлшектеп
енгізіп отырады. Егер станок 10 жыл қызмет етсе, ал оның құны 100 мың
долларға тең болса, ол 1 жылда өндірілген өнімге 01,-ге өзінің құнын
бөлшектеп жайлап енгізу процесін амортизация дейміз. Табиғи тозу өндіріс
процесінің әсерінен ғана болып қоймайды, оған табиғат күші де әсер етеді.
Станок шіриді, ірі үйлер құлайды. Ал моральдық тозудың екі түрі бар:
1. бұрынғы конструкицядағыдай машинаның пайда болуы, бірақ одан
арзандай;
2. бұрынғы конструкциядағыдай машинаның пайда болуы, бірақ содан
өнімділеу және үнемділеу;
Негізгі құралдардың тозуын есептеу. Негізгі құралдар өндіріс процесіне
қатыса отырып біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі бар: табиғи (физикалық)
және сапалық (моральдық), яғни заман талабына сай келмеуі.
Негізгі құралдардың физикалық тозуы. Негізгі құралдар, өндірістік
процеске қатыса отырып, оларды тұтынудың және табиғи жағдайлардың әсер
етуінің нәтижесіне байланысты біртіндеп өзінің бастапқы қасиеттерінен
айырылады. Физикалық тозу болып ол- негізгі құралдардың өзінің бастапқы
қасиеттерінен айырылуы табылады.
Негізгі құралдардың табиғи тозуы – негізгі құралдардың бастапқы
сапасына, оларды тұтыну деңгейіне, негізгі құралдар қызмет ететін қоршаған
ортаның жағдайына, қызмет көрсететін персоналдың білім дәрежесіне,
жөндеулердің уақытылы өткізілуіне және т.б. байланысты болып келеді.
Кәсіпорында осы факторларды ескеру, негізгі құралдардың физикалық жағдайына
үлкен әсеін тигізуі ықтимал.
Негізгі құралдардың физикалық тозуын сипаттау үшін бірқатар
көрсеткіштер пайдаланылады.
Негізгі құралдардың физикалық тозу коэффициенті
К ф.т. = ТБқ*100
Т- негізгі құралдарды тозу сомасы
Бқ – негізгі құралдардың бастапқы сомасы
Негізгі құралдардың физикалық тозу коэффициенті жекелеген инвентарлы
объектілері бойынша және олардың нақты қызмет ету мерзімі туралы
мәліметтерге сүйене отырып та есептелінеді.
Нақты қызмет ету мерзімі нормативтіден төмен болған объектілер үшін
ол келесі формуламен есептелінеді
Кф.т. = ТнТнор*100
Тн мен Тнор – берілген инвентарлы объектінің нақты және нормативті
қызмет ету мерзімі
Ал нақтылы қызмет ету мерзімі нормативтіге тең, немесе одан асып
түсетін объектілер үшін физикалық тозу коэффициенті келесі формуламен
анықталады
Кф.т. = Тн Тн+Тм*100
Тм – мүмкін болған берілген объектінің қызмет ету мерзімінің қалдығы.
Әдетте ол сарапшылық жолмен анықталады.
Негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті – негізгі құралдардың
берілген датаға жалпы физикалық жағдайын көрсетеді және келесі формула
арқылы есептелнеді
Кж = Бқ-ТБқ*100
Сонымен қатар негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті физикалық
тозу негізінде де анықталуы мүмкін
Кж = 100 –Кф.т.
Осы формулалардың барлығы негізгі құралдардың біркелкі тозуын
қарастырады, біріақ ол шындықпен тура келе бермейді. Осы оның ең басты
кемшілігі болып табылады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральды) тозуы. Негізгі құралдардың
сапалық (моральдық) тозуы техникалық прогреске, өндіріс әдістерін
жетілдіруге және жаңартуға байланысты. Техника мен технологияны жетілдіру
жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал
етеді. Осыған орай пайдаланылудағы негізгі құралдар өздерінің құнының
бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады.
Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа,
неғұрлым жетілдірілген түрлерін, малдардың жаңа немесе жақсатырылған өнімді
тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен сорттарын өндіріске
енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі құралдарды бұдан әрі
қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы дегенді кең мағынада қолдану мына
факторлардан туындайды:
- өндірісте немесе жаңартудағы жаңалықтар (ескі машиналарды жаңа,
неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру);
- технологиялық процесті жетілдіру – жаңа технология қолданған кезде
пайдаланудағы машиналар мен жабдықтарды тұтыну мүмкін емес;
- шығарылатын өнім номеклатурасын жаңарту және өзгерту, мұндайда жаңа
өнім шығару үшін ескі машиналар мен жабдықтар жарамайды;
- жекелеген тауарларға сұраныстың азаюы субъектіден бұл тауарларды
шығаратын машиналар мен жабдықтар санын қысқартуды талап етеді;
- жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар біліктілігіндегі,
ө ндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер өндірістің және
пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын талап
етуі мүмкін;
- өндірістің өңдеуші саласындағы өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға
қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің өндіретін
салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі құрал – жабдықтар объектілерін жаңа, неғұрлым үнемді түрлерімен
ауыстырады.
Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал – жабдықтар
объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді. Мұражай және
көркемтуында құндылықтарынан, кітапханалар кітаптарынан, фильм қорларынан,
сәулет және өнер ескерткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттардан
басқа барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырайды.
Жер өндіріс құралы ретінде, еңбектің маңызды заттай факторларының бірі
– еңбек процесінің қажетті материалдық шарты ретінде, сату бағасы бола тұра
және субъект балансында есептелінгенімен тозуға жатпайды.
Барлық субъектілер меншік түріне қарамастан, тозуды кітапхана
қорларын, фильм қорларын, мұражай және көркем туынды құедылықтарын,
сахналық қойылым құралдарын, сәулет және өнер ескрткіштері болып табылатын
үйлер мен ғимараттарды, өнім беретін малды, өгіздерді, буйволдарды және
бұғыларды, пайдалану жасына жетпеген көп жылдық өсімдіктерді, хайуанаттар
паркіндегі және осыған ұқсас мекемелердегі хайуанаттар әлемінің
экспонаттаррын, үлгілерді, қолданыстағы және қолданылмайтын модельдерді,
кабинеттер мен лобараториядағы және ғылыми мақсаттарда пайдаланылатын
макеттер мен құралдарды қоспағанда, негізгі құралдардың барлық түрлері
бойынша есептейді.
Негізгі құралдардың жекелеген объектілері бойынша тозу сомасы
қажеттілігіне қарай, мүліктік карточкаларда көрсетілген объектінің бастапқы
құны, оның пайдалануда болған нормативтік уақыты және амортизациялық
аударымдардың қолданылған нормаары негізінде белгіленеді. Толықтай
амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизация есептелмейді.
Егер негізгі құралдар объектілері бойынша тозуды есептеу доғарылған
болса, онда негізгі құралдарды есептейтін мүліктік карточкаларда түрлі
түсті қарандашпен амортизация нормасы және қай кезден бастап амортизация
есептеу тоқтатылғаны көрсетіледі. Негізгі құралдардың сақтау немесе
пайдалану орындарындағы мүліктік карточкаларда тозды деген белгі
жасайды.
Негізгі құралдардың тозуы субъект қабалдаған амортизацияны есептеу
нормалары мен әдістеріне қарап көрініс табады. Есепте қолданылатын тозу
терминін табиғи тозу деп немесе осы уақыт ішінде объектінің нарықтық
құнының төмендеуі депемес, пайдалы қызмет еткен уақыты ішінде активтердің
құнын есептеп шығару деп түсінген жөн. Термин негізгі құралдардың құнын
өндіріс шығындарына немесе айналымға біртіндеп апаруды белгілеу үшін
қолданылады.
Сондай – ақ тозудың ұлғаюы субъек балансына бұрын пайдаланылған
негізгі құралдар объектісі түскен жағдайда, ал азаюы – негізгі құралдар
объектілерін жойған, басқа субъектілерге сатқан, тегін берген (сыйлаған)
кезде болады.
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің
өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады.
Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске
жұмысалатын шығынның және жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеледі.
Амортизация ( латынның өтеу деген сөзінен) – тозуына қарай негізгі
құралдардың құнын олардың көмегімен өндірілетін өнімге аударатын объективті
процесс; арнайы ақша қаражаттарын – негізгі құралдарды ( негізгі капиталды)
қарапайым және кеңейтіп өндіру үшін өндіріс немесе айналыс шығындарына
енетін амортизациялық аударымдарды пайдалану. Амортизация үшін еңбек
құралдарының өндіріс процесіне және құн жасауға қатысе ерекшеліктері
объективті негіз болады. Негізгі құралдардың қызмет мерзімінің ұзақтығы
нәтижесінде олардың құны өнімге бір циклда толықтай емес, олардың табиғи
және сапалық тозуына қарай бөлек – бөлек өтетін болады. Өнімгің құнының
бөлігі ретінде амортизация бірнеше кезеңнен өтеді: бітпеген өндіріс, дайын
және сатып - өткізілген өнім элементі болып қызмет етеді. Оның бітпеген
өндіріс және дайын өнім кезеңдеріндегі қозғалысы айналым қаражаттарының
аванстандырылуын (алдын – ала ақша жұмысалуын) талап етеді.
Амортзациялық аударымдар қатардан шыққан құралдарды қайта қалпына
келтіру үшін жұмысалады. Сондықтан да қызмет етуінің бүкіл кезеңіндегі
амортизациялық аударулар мөлшері жоюдан түскен таза түсімді алып
тастағанда, олардың бастапқы құнына тең болуы керек.[5]
Тиімді пайдалану мерзімі – бұл негізгі құралдарды пайдалану,
шаруашылық етуші субъектіге пайда әкелуге немесе оның мақсатына жетуге
бағытталған кезеңі болып табылады. Жекелеген негізгі құралдардың түріне ол
өнімнің көлеміне немесе атқарылған қызметтердің көлемінің натуралды
көрсеткіштері арқылы анықталады.
Амортизациялық аударымдар амортизация нормалары бойынша жүзеге
асырылады. Амортизация нормасы – амортизациялық аударымдардың жылдық
сомасының негізгі құралдардың орташа жылдық құнына процентпен көрсетілген
қатынасы. Нормалар еңбек құралдарының өтелуінің нормативтік мерзімін
көрсететін экономикалық тиімді қызмт мерзіміне қарай белгіленеді. Олардың
деңгейі техникалық – құрылымдық және материалдық – заттық ерекшеліктеріне
қарай бағаланатын негізгі құралдардың қанша мерзімге арналғанына және
табиғи тозуына; негізгі құралдардың, әсіресе пайдаланудағы машиналар мен
жабдықтардыың, нақты жасына; қолданылып жүрген еңбек құралдарының моральдық
жағынан тозуына тікелей қатысты.
Қызмет ету мерзімі пайдалы қазбалар қорларын өңдеу мерзіміне қатысты
және қорларды өңдегеннен кейін күрделі қайта жабдықтаусыз басқа мақсаттарға
қолданыла алмайтын тау – кен өндірісі ( көмір, сланец, тау кендері, сирек
кездесетін асыл метелдры, алмастар мен кен емес қазбаларды өндіру)
салаларының негізгі өндріс қорлары бойынша амортизациялық аударымдар
нормасы өтелетін қорлардың ( қазып алу мен пайдалануға кеткен шығындар) бір
тоннасына теңгемен және тиынмен белгіленеді.
Мынандай негізгі құралдар бойынша амортизация есептелмейді: өнім
беретін малдарға, буйволдарға, өгізге, бұғыларға; кітапхана қорларына;
қаланы көріктендіру ғимараттарына; ведомстволық әкімшіліктерге; ортақ
пайдаланылатын автомобиль жолдарына; белгіленген тәртіппен тоқтатылған
қорларға; бюджеттік ұйымдардың қорларына.
Кәсіпорындар негізгі құралдардың белгіленген амортизациялау нормасына
және баланстық құнына сүйеніп субъект балансында тұрған жекелеген топтар
немесе мүліктік объектілер бойынша ай сайын аморртизациялық аударымдар
жасап отырады.
Мұнай скважиналары бойынша толық қалпына келтіру үшін амортизациялық
есептеу белгіленген норма бойынша 15 жыл жүргізіледі, ал газ скважиналары
бойынша нақты қызмет ету мерзіміне тәуелсіз 12 жыл бойы төленеді. Жойылатын
және амортизацияланбаған мұнай және газ скважиналары бойынша толық қалпына
келтіру үшін амортизациялық аударымдар алдын ала, олардың баланстық құны
өндірілетін мұнай, газ және басқа өнімдерге көшкенше есептелетін болады.
Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, орындалған
жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің өзіндік құнына апарылады; маусымдық
өндірістерде амортизациялық аударымдардың жылдық сомасы кәсіпорынның жыл
ішінде жұмыс істеу кезеңінің өндірістік шығындарына қосылады.
Бір жыл ішінде осы ай үшін амортизациялық аударымдардың мөлшерін
айқындау өткен есептелген амортизациялық аударымдар сомасына сүйеніп,
ілгерідегі айдағы негізгі құралдар құрамындағы өзгерістерге, сондай-ақ
толығымен амортизацияланған негізгі құралдардың нормативті қызмет ету
мерзімі өтуіне байланысты белгіленген нормаларға сай реттеліп жасалады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша – шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әдістері.
Негізгі құралдардың есебі бухгалтерлік есеп стандаттарына (БЕС)
сәйкес шаруашылық жүргізуші субъектілері өзінің есептік саясатында
амортизациясын есептеуде келесідей әдістердің бірін қолдануға құқылы:
1) сызықтық
2) өндірістік
3) қалдық құн
4) кумулятивтік
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалапты есептеу
әдісі, яғни объектінің құны оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс
шығындарына біркелкі апарылады.
1) Сызықты әдіс. Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуы оның қызмет ету
мерзімінің ұзақтылығына байланысты деп пайымдауға негізделген және ол
бухгалтерлік есептің отандық тәжірибесінде қолданылып жүрген әдіс.Әрбір
мерзім үшін амортизациялық жарна сомасы амортизациялаушы құнды ( объектінің
бастапқы құнынан оның жойылу құнын алып тастағандағы) объектіні пайдалану
мерзіміне бөлу арқылы есептелінеді. Амортизациялау нормасы тұрақты болады.
Есептеу формуласы:
АА = ( БҚ – ЖҚ) Тқызм., мұндағы:
БҚ – негізгі құралдардың бастапқы құны;
ЖҚ – негізгі құралдардың жойылу құны;
Тқызм. – негізгі құралдардың нормативті қызмет ету мерзімі.
2) Өндірістік әдіс. Бұл өндірілген өнім мен орындалған жұмыс көлеміне
үйлесімді негізгі қаражат амортизациясын есептеу әдісі. Бұл әдіс негізгі
құралдардың тозуы тек пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу
процесінде уақыт бөліктері ешқандай роль атқармайды деген пайымдауға
негізделген.
Есептеу формуласы:
АА = ((БҚ – ЖҚ) ∑ШӨ)*Шөі, мұндағы:
∑ШӨ - пайдалану кезеңіндегі шығарылатын өнім немесе орындалатын
жұмыстың болжамды мөлшері;
Шөі – і жылындағы шығарылатын өнім немесе орындалатын жұмыс.
3) Қалдық құн әдісі – бір қалыпты әдісте қолданылатын амортизацияның
көбейтілген нормасын тиісті жылдағы негізгі қаражаттың баланстық құнына
көбейтумен анықталатын негізгі қаражаттың амортизациясын есептеу әдісі.
Есептеу формуласы:
АА = ( БҚ * 2АН )100, мұнда :
БҚ – тиісті жылдағы негізгі құралдардың баланстық құны;
АН – амортизация есептеудің қалыпты әдісіндегі негізгі құралдардың
амортизация нормасы ( негізгі құралдар құнын өтеудің жылдық пайызы).
4) Кумулятивті әдіс – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосу бойынша тозудың есептеу
тәсілі есептеу коэффициентінің бөлімі болып табылатын, объектіні
қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы анықталады.
Есептеу формуласы:
АА = ( Б) – ЖҚ) * Кеа; мұндағы:
Кеа – есеп айырысу коэффициенті, әрбір пайдалану жылы үшін мына
формуламен анықталады:
Кеа = NiШс,
мұндағы:Ni – объектінің қызмет ету мерзімінің өтуіне дейін қалған жыл
саны;
Шс – объектінің қызмет ету мерзімінің жыл сомасымен анықталатын
шоғырланбалы сан.
Осы соңғы екі әдіс амортизацияны есептеудің жеделдетілген әдістері
болып табылады. Бұл әдістер өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі
құралдардың көптеген түрлері бойынша пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы
жылдарында өндірілетін өнімнің өзіндік құнын негізсіз күрт өсіреді,
сондықтан оларды іс жүзінде пайдаланудың өзі екіталай.
Кәсіпорынның негізгі мақсаты болып - өндірістік негізгі құралдардың
шектен тыс ескіруін болдырмау (әсіресе активті бөлігін), себебі, физикалық
және моральды тозу деңгейі осыған байланысты болып келеді, яғни, жалпы
айтқанда кәсіпорынның жұмысының нәтижесі де осыған тәуелді болып келеді.
Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оларды
бағалауда қабалданған біртұтас принципі болып табылады. Негізгі құралдарды
ақшаға шағып бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын, қайта қалпына
келтіруін және өндіруін жоспарлауға мүмкіндік береді. Негізгі құрал –
жабдықтардың бастапқы құны, ағымды құны, қалдық құны және кейбір
жағдайларда жойылу құны қарастырылады.
Бастапқы құн – негізгі құралдарды сатып алуға, салуға және жасап
шығаруға кеткен нақты шығындардан және сатып алу барысында төленген салық
сомаларынан, сондай – ақ пайдалануға беру, тағы сол сияқты кез келген
негізгі құралдарды жұмыс істеу жағдайына жеткізуге қатысты шығындардан
тұрады.
Нарықтық жағдайда негізгі құралдардың кәсіпорынға келіп түсу
мүмкіндігі арта түседі. Сондықтан, активті негізгі құралдардың кәсіпорынға
келіп түсу тәсіліне байланысты олардың бастапқы құны келесі түрде
анықталады:
- жақтардың келісімімен құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық
капиталына салған салымдары бойынша;
- кәсіпорынның өзінде дайындалған, сонымен қатар басқа тұлғалар мен
кәсіпорындардан сатып алынған – осы объекттерді орнату
( құрастыру ) немесе сатып алумен байланысты нақты өндірістік
шығындар, жеткізу, түзету және орналастырумен байланысты шығындарды
қоса алғанда;
- басқа кәсіпорындар мен тұлғалардан қайтарымсыз түрде алынған,
сонымен қатар мемлекеттік органдардың субсидиялары ретінде –
сарапшылық жолмен немесе қабалдау – табыстау құжатардың мәліметтері
бойынша;
- жақтардың келісімі бойынша ұзақ мерзімге жалға алынғандар.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны – бұл негізгі құралдардың белгілі
бір мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша бағаланған құны. Негізгі құралдардың
ағымдағы құнның оның бастапқы құнынан ауытқу көлемі – ҒТП-ң жеделдетілу
деңгейіне, инфляция деңгейіне және т.б. байланысты болады. Негізгі
құралдарды уақытылы, әрі дәйекті қайта бағалануы бірінші кезекте оның жай
және ұлғаймалы өндірісі үшін үлкен маңызға ие.
Инфляция жағдайында негізгі құралдарды қай бағалау кәсіпорынға:
- негізгі құралдардың нақты құнын анықтауға;
- өнімнің өндірісі мен оның өткізілуіне қажетті шығындарды нақты, әрі
дәйекті анықтауға;
- негізгі құралдардың өндірісіне жеткілікті болатын амортизациялық
аударымдардың көлемін нақты, әрі дәл анықтауға;
- өткізілетін негізгі құралдардың сатылу мен жалға беру бағасын
объективті түрде орнатуға мүмкіндік береді.
Негізгі құралдардың қалдық құны – бұл өндірілген өнімге, орындалған
жұмысқа және көрсетілген қызметке әлі аударылмаған құн. Қалдық құнды
анықтау үшін бастапқы құннан негізгі құралдар объектісінің қолданыста болу
уақыты ұлғайған сайын мөлшері өсе түсетін есептелген тозу құнын алып
тастайды.
Негізгі құралдарды олардың қалдық құны бойынша есептеу олардың сапалық
жағдайын анықтау үшін қажет.
Жойылу құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайда болатын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының болжамды
құны.
Техникалық прогресс негізгі капиталдың табиғи тозуына дейін оның
моральдық тозуын жеделдетеді. Моральдық тозуға кеткен шығынды азайту үшін
және жабдықтарға жұмсалған шығынды қысқа мерзімде қайтару үшін кәсіпкерлер
жедел амортизациялық жүйені кеңінен қолдануға мәжбүр. Негізгі капиталдың
құны кәсіпкерге бірнеше шеңбер айналымынан соң қайтарылады.
Амортизациялық төлемдер өнімнің өндірістік шығындарына енеді және оның
өткерілуінен кейін кәсіпорын есебінде ақшалай қор түрінде қорланып,
амортизациялық қорды құрайды. Амортизациялық қор негізгі капиталды толық
қалыпына келтіруінде немесе ремонт процесінде оның бөлшегінің қалпына
келтіруінде қолданылады.
Негізгі құралдар көптеген өндіріс құралдары бойына пайдаланылады,
қасиеті мен нысанын сақтай отырып, жанама түрде тозады, өзінің құнын
жаңадан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.
Негізгі құралдар ұзақ уақыт жұмысқа қатысу үрдісінде немесе жұмысқа
қатыспай тұруынан тозып, өзінің пайдалы қасиетінен айырылып, яғни табиғи
және сапалы тозуға душар болады.
Табиғи тозу-негізгі құралдарын өндірісте ұзақ жылдар бойы қолданудың
салдарынан сынуын және тозуын айтады. Тозудың бұл түрі пайдаланудың және
табиғаттың әсерінен болуы мүмкін.
Сапалы тозу-негізгі құралдың толық тозбай жатып құнсыздануы немесе
өндіріс үрдісінен шығып қалуы. Ғылыми-техникалық прогрестің даму әсерінен
кәсіпорындағы техникалар мен жабдықтар көп жағдайда сапалық тозуға
ұшырайды. Сапалық тозу табиғи тозуға қарағанда тозуы ерте келеді, ондағы
техниканы әліде болса өндірісте қолдануға болады, бірақ оны қолдану
экономикалық жағынан алғанда тиімсіз.
Сапалық тозуға көбінесе машина, техника және жабдықтар ұшырайды.
Сапалық тозудың екі түрі ажыратылады.
Сапалық тозудың бірінші түрі-баланстық және қалпына келтіру құндарының
ара қатынасы негізінде анықталады:
ТоЗ(С1)=(Бқ-Ққ)Бқ 100%
Мұнда ТоЗ(С1)-сапалық тозудың бірінші түрі;
Бқ –баланстық құн, мың теңге;
Ққ-қалпына келтірілген құн, мың теңге.
Сапалық тозудың екінші түрі-көбінесе ескі және жаңа жабдықтардың
өнімділігін салыстыру арқылы анықталады:
ТоЗ(С2)=(Өн2-Өн1)Өн2 *100%
Мұнда ТоЗ(С2)-сапалы тозудың екінші түрі;
Өн1-істеп тұрған негізгі құралдың өнімділігі.
Амортизация-негізгі өндіріс құралдарының өндірісте қолдануына сәйкес
оның тозуын жыл сайын өнім құнына өндірілген өнімге (өзіндік құнына) өзінің
ақшадай көшіріп отыратынын айтқанбыз. Негізгі құралдығ табиғи және сапалық
тозу құнын экономикалық орнын толтыру амортизациялық көшірім арқылы шыққан
шығынды өндірілген өнімге аударып отыруымен көрініс алады. Сонымен,
амортизация-бұл шығарылатын өнімге негізгі құралдарының құнын біртіндеп
көшіруін айтамыз.
Амортизациялық көшірім-кәсіпорын балансындағы тұрған, негізгі
құралдардың топтағы немесе жабдықтар объектісінің баланстық құны бойынша
белгіленген мөлшерінде кәсіпорынның көшіріп отыруын айтамыз.
Амортизация мөлшері-белгіленген негізгі қорлардың жылдық пайыздық
өтелу және жыл сайынғы амортизациялық көшірім сомасы. Былайша айтқанда,
амортизация мөлшері дегеніміз бұл жылдық амортизациялық көшірім сомасының
негізіг өндіріс қорлар құнына қатынасы, пайызбан көрсетіледі.
Толық қалпына келтіру амортизациялық мөлшерін (% есебімен) төмендегі
формула бойынша анықтаймыз.
Ма=(НҚбқ-Ж+Б)НҚбқ *100%
Мұнда Ма-амортизациялық мөлшер (%);
НҚбқ-негізгі өндіріс құралдардың бастапқы құны, теңге;
Ж-негізгі құралдың жойылған құны (немесе жойылған негізгі құралды
сатылғаннан түскен пайда), теңге;
Б-негізгі құралдың жойылуына бай ланысты бөлшектеуге (демонтаж)
кеткен т.б. шығындар, теңге;
Негізіг құралдарды пайдаланудың көрсеткіштері 3 топқа бөлінеді:
- негізгі құралдарды экстенсивті қолдану көрсеткіштері;
- негізгі құралдарды жедел түрде қолдану көрсеткіштері;
- негізгі құралдарды интегралды қолдану көрсеткіштері.
1-топ көрсеткіштеріне: құралдарды экстенсивті қолдану коэффициенті,
құралдардың сменалық жұмыс жасау коэффициенті, құралдардың толық пайдалану
коэффициенті жатады; яғни бұл көрсеткіштер құралдардың уақыт мөлшерінде
қолданылу деңгейін көрсетеді.
2-топ негізгі құралдарды жедел түрде қолдану көрсеткіші негізгі
құралдардың нақты өнімділігін оның нормативтік өнімділігіне бөлу арқылы
анықталады.
Кинт=ВфВн
Құралдарды интегралды қолдану коэффициентіқұралдарды экстенсивті және
интенсивті қолдану коэффициенттеріне көбейту арқылы анықталады, және ол
құралдардың уқыт бойынша және өнімділігі бойынша қолданылуын сипаттайды.
3. Негізігі құралдарды пайдалану тиімділігін бағалау көрсеткіштері
Өндірісте негізгі құралдардың белсенді бөлігінің құны арқылы
кәсіпорынның мүмкіндігіне қарай дамыған сайын қордың тиімділік
көрсеткіштері жоғарылап, кәсіпорынның техникалық деңгейі және қуаттылығы
артады.
Негізгі құралдарды есепке алғанда және жоспарлағанда, сонымен бірге
негізгі құралдардың өндіріс қуаттылығын анықтағанда табиғи және құн түрдегі
көрсеткіштері қолданылады.
Жұмыс істеп тұрған негізгі құралдары төмендегідей бағаланады:
- бастапқы құны бойынша, оған қорға ие болғандағы құны, оның жеткізу және
құрастырып орналастыру шығындары кіреді;
- қалпына келтіру құны бойынша, яғни оған негізгі құралдарды қайта бағалау
нәтижесіндегі құны жатады;
- қалдық құны бойынша, яғни бастапқы құнының немесе қалпына келтірілген
құнның тозу құнының айырмашылығымен анықталады.
Негізгі құралдардың қалдық құнын мына формуламен анықтауға болады:
Ққ=НҚбқ-(НҚбқ*Ма100*t)
Мұнда, Ққ-қалдық құны;
НҚбқ-негізгі өндіріс қорының бастапқы құны, теңге;
Ма-толық қалпына келтіру амортизациясының мөлшері, %;
t-негізгі өндіріс қорының нақты жұмыс істеген уақыты, жыл
Негізгі құралдарды бағалаудың өндіріс процесінде ұзақ жылдар бойы
қатысып, тозуына байланысты және осы уақыт аралығындағы қайта өндірудің
жағдайына байланысты бірнеше түрі болады. Олар-негізгі құралдардың бастапқы
құны, қайта өндіру құны және қалдық құны.
Негізгі құралдардың бастапқы құны-қорларды дайындауға, жинауға,
әкелуге, жинауға кеткен шығындардың жиынтығы.
Қайта өндіру құны (қалпына келтіру)-негізгі құралдарды қайта өндіруге
кеткен шығындардың жиынтығы.
Қалдық құн-негізгі құралдардың тозуды алып тастағандағы бастапқы
немесе қалпына келтіру құны.
Негізгі құралдардың құрылымына мынадай факторлар әсер етеді:
шығарылатаны өнім құны, оның жалпы көлемі, автоматтандыру және
механикаландыру деңгейі, мамандандыру және бірлестіру деңгейі, кісіпорын
орналасуыың климаттық және географиялық жағдайлары және т.б.
Негізгі құралдардың жағдайын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер бар,
олар үш топқа бөлінеді:
1. Пайдалану деңгейін сипаттайтын:
- негізгі құралдардың орта жылдық құны;
- қор қайтарымы;
- қор сыйымдылығы;
- қормен қарулану.
2. Жылжуын сипаттайтын:
- жаңару коэффициенті;
- шығу коэффициенті;
3. Нақты жағдайын сипаттайтын:
- тозу коэффициенті;
- жарамдылық коэффициенті.
Экономикалық талдауда, есепте және жоспарлауда біріншіден еңбек
құралдарының қозғалысын және жағдайын, екіншіден, оларда дұрыс пайдалану
тиімділігін анықтау үшін көптеген көрсеткіштер жүйесін қолданады. Оларды
екі топқа бөлуге болады: жинақтаушы және жеке көрсеткіштер.
Негізгі құралды қолдану деңгейінің тиімділігін айқындайтын негізгі бір
жинақтаушы көрсеткіш-қорқайтарымдылық.
Қорқайтарымдылық дегеніміз жалпы өнім құнының негізгі өндірістік
қордың ортражылдық құнына қатынасы.
Қорқайтарымдылық (Ққ) көрсеткіш төмендегі формуламен есептеледі:
ҚҚ=ЖөНқ*100%
Мұнда Жө-жыл бойы өндірілген өнімнің табиғи немесе құндай
есептелгендегі құны;
Нқ-негізгі өндірістік қордың ортажылдық құны;
Қорқайтарымдылық көрсеткішінің кері қатынасы өнімнің қорсиымдылығын
көрсетеді:
Қор сыйымдылық көрсеткіші дегеніміз негізгі өндіріс қорының орта
жылдық құнының жалпы өнім құнына қатынасы.
ҚС =НқЖө*100%
Мұнда ҚС-өнімнің қорсиымдылығы.
Негізгі өндіріс қорының белсенді бөлігін қолдану деңгейін тікелей
сипаттайтын және өндіріс қуаттылығын, сонымен бірге оларды пайдалану
мүмкіндігін жақсартатын жеке көрсеткіштеріне жататыны:
А)жабдықтарды пайдаланудың экстенсивті коэффициенті-негізгі өндіріс
қорының белсенді бөлімін пайдалану деңгейін уақытпен сипаттайтын көрсеткіш,
немесе жабдықтардың нақты істеген жұмыс сағат санының, жоспар бойынша оның
жұмыс сағат санына қатынасымен анықталады.:
КЭКСТ=УнУжт
Мұнда, УН-машина және жабдықтардың нақты жұмыс жасаған уақыты;
УЖТ-жұмыс тәртібіне сәйкес машина және жабдықтардың жұмыс атқару
уақытының режимдік қоры.
Өндірісте негізгі қорды пайдаланудың экстенсивті тобында төмендегідей
коэфициенттерді қолданады:
- жабдықтарды алмастыру коэффициенті;
- жабдықтарды жүктеу коэффициенті;
- жабдықтардың жұмыс тәртібінің алмасуын пайдалану коэффициенті.
Б) жабдықтарды пайдалануда интенсивті коэффициентінің маңызы өте зор.
Ол машинаны және жабдықтарды пайдалану деңгейін қуаттылықпен сипаттайтын
көрсеткіш. Бұл көрсеткішті есептеу үшін төмендегі формуланы қолданады:
КИНТ=ӨнӨм
Мұнда ӨН-машина және жабдықтардың нақты өнімділігі;
ӨМ-машина және жабдықтардың техникалық мүмкінділік өнімділігі
(жабдықтардың паспорты бойынша анықталады).
В) жабдықты интегралды пайдалану коэффициенті-машина және жабдықтарды
пайдалану деңгейін уақытпен және қуаттылықпен сипаттайтын кешенді
көрсеткіш.
Оны мына формуламен анықтауға болады:
Кинтег=Кэкс*Кинтен
Негізгі өндіріс қорларын пайдалануда белгілі өлшемдері бар келесі
көрсеткіштер қолданылады:
Кәсіпорынның барлық мүлкінің рентабельдігі (Рм) жеке құрал
рентабельдігі (Ржқ) және өндіріс қорларының рентабельдігі (Рөқ).
Рм=пайдабаланс активінің орташа жылдық құны*100%
Ржқ=пайдажекеліктегі құралдардың орташа жылдық шамасы*100%
Негізгі өндіріс қорын пайдалану деңгейін сипаттайтын көрсеткіш-оның
рентабельді болуы (РҚОР)
Р=пайданегізгі өндіріс қорының орташа жылдық қалдық құны*100%
2.“СП ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz