Инаятолла хақындағы тарихи деректер

Қазіргі ұлттық рухани өрлеудегі бір игілігіміз Елбасы бастамасымен қолға алынған «Мәдени мұра» бағдарламасы. Бұл бағдарламаның зиялы қауым арасында қолдау тауып жұмыстары көңілдегідей жүріп жатырғаны баршаға мәлім. «Мәдени мұра» бағдарламасының ауқымы өте кең. Оны қазақ руханиятының барлық саласын қамтыған дерлік шығып жатқан кітаптардың серияларынан-ақ байқауға болады. Әсіресе тарихи, әдеби, мәдени мол мұрамыз жайлы жазылғандарды жинақтап, шетел мұражайлары мен басылымдарынан іздеп тауып, мол деректер мен тарихта қалған тұлғалар туралы мәліметтерді жинақтаған қанша ғалымдардың ғылыми зерттеу кітаптары жарық көрді десеңізші. Дегенмен де мәдени, рухани қазынамызды әлі де болса толық жинап үлгердік деп айтуға болмайды. Бұл салалар алдағы уақытта да зерттеліп жалғасын таба береді. Осындай зерттелуін күткен тарихта қалған тұлғалардың бірі ақын Инаятолла.
Қарақалпақ елінің Қоңырат қазақтарынан Инаятолланың Хиуа хан сарайындағы қызметі мен ақындығы жайында мәлімет Лаффасий тарапынан жазылған «Тазкиран шуара» (Өлеңдер жинағы) немесе «Хиуа шайырлары» деген деуан (жинақ) «Хиуа шайырлары хәм әдебиятларының таржимай халлары» деп аталынған қолжазбада беріледі. «Тазкиран шуараның» бірнеше қолжазбасы болып, 1951 жылы Хиуада екі адам тарапынан көшірілген. Абдуқадир Мурадов тарапынан көшірілген 9494 санды қолжазба Әбу Райхан Беруни атындағы Шығыстану институтының қолжазбалар қорында сақталған. Екінші нұсқа – 11499 санды қолжазба Абдулла Балтаев тарапынан көшірілген «Тазкиран шуараға» Хиуа ақындарынан 51 ақын және Лаффасийдің өзімен 52 ақынның әдеби портреті мен олардың кейбір ғазалдары енгізілген. Лаффасийдің өзі 1880 жылы туылып, 1945 жылы қатыс болған.
«Тазкиран шуара» («Хиуа шайырлары») алғаш рет Өзбекстан тәуелсіздік алғаннан кейін Палванназар Бабажанов тарапынан баспаға дайындалып, 1992 жылы Үргеніште баспадан шығарылды, 52 ақынның ішінде 34-ші рет пен қазақ ақыны Инаятолланың өмірі мен қызметі және оның кейбір ғазалдары да берілген. Инаятолла өз ғазалдарын Орта Азиялық түрки тілінде жазып қалдырған. Ол Хиуа хан сарайында деуан бегі лауазымында істеген және сарайда ақындығымен белгілі болған. Оның қолжазбада баяндалған өмірі мен кейбір ғазалдарын қалың оқырман қауымға таныстыру мақсатында түп нұсқада жариялауды мақұл көрдік.
Отыз төртінші. Инаятолла туралы ғазал.
Инаят қазақ деуан болып табылады. Оның ішкі дүниесі өте бай әрі жетік.

Иноятнинг ахволи
Иноятким куриб зулм фалақдин,
Юраги лахтали – булган жафодин.
Ситамрик доимо чун бағри бирен.
Кузирин окизиб ашки фаровон,
Жабрлар қурбон, хонлик вазирдим
Жигарлар хун булган хам жабрдин,

Қозоқ Иноят деван
Иноятдин деюрман бир неча суз
Онинг ахволидан вохиб булингиз.

1. «Тазкиран шуара» (Хиуа шайырлары) (Баспаға дайындаған: П.Бабажанов) Үргеніш, 1992.
2. К.Хамидуллаев, Ш.Шамшетдинов. Инаятолла туралы не білесіз?
«Өркен» журналы, 3-4 саны, 2000.