ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХVIII-ХІХ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ МӘДЕНИЕТІ
Халық ағарту ісі
Қазақстандағы ғылыми зерттеулер
Қазақтың ұлттық дәстүрлері мен әдет.ғұрыптары
Діни салттар
Жерлеу салттары
Наурыз
Отбасылық, некелік қатынастар
Халық білімдері
Қазақтың ұлттық ойындары
Қазақстандағы ғылыми зерттеулер
Қазақтың ұлттық дәстүрлері мен әдет.ғұрыптары
Діни салттар
Жерлеу салттары
Наурыз
Отбасылық, некелік қатынастар
Халық білімдері
Қазақтың ұлттық ойындары
XVIII ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанның бактыс бөлігі Әбілхайыр ханның іс-әрекеттері нәтижесінде (1731ж.) Ресей империясына қосылғаннан кейін,елдің саяси-экономикалық және мадени өмірінде көптеген өзгерістер орын алды. Ол өзгерістер халық ағарту ісіне байланысты болды.
Азаматтық сипаттағы жай оқу орындары өлкенің Ресейге қосылғаннан кейін ашылды.Олар орталық аппарат үшін шенеуніктер, тілмаштар, мұғалімдер, дәрігерлер даярлады. Мысалы, 1798ж.Омбы қаласында Азиаттық мектеп,1789ж.Орынбор қаласының айырбас сарайы жанынан үкіметтік мектеп ашылды. Бұл оқу орындары балаларды,соның ішінде қазақ балаларын да тілмаштық, песірлік (кеңес хатшысы) мамандыққа үйретті. Әскери мамандарды және әкімшілік шенеуніктерін 1825ж, Орынбор қаласында ашылған Неплюев кадет корпусы және 1846ж.негізі қаланган Омбы кадет корпусы даярлады.
Азаматтық тұңғыш қазақ мектебі Жәңгір ханның Бөкей Ордасында 1841 жылдан жұмыс істей бастады. Бұл мектептің оқушылары орыс тілін, математиканы, географияны, шығыс тілдерін, сондай-ақ, ислам дінін оқып үйренді. Қазақ балаларыны арналған келесі оқу орны Орынбор қаласында Шекаралық комиссия жанынан ашылған жеті жылдық мектеп болды.
1850 жылы осы Орынбор Шекаралық комиссиясы жанынан тағы бір азаматтық мектеп ашылды. Жұмыс істеген 19жыл ішінде ол 48 адамды оқытып щығарды.
1857 жылы бұл мектепті Ы.Алтынсарин табысты бітіріп шықты. XIX ғ. үшінші бөлігінде қалалық училищелер, шіркеулік училищелер,кәсіптік гимназиялар және орыс халық училищелері, ауыл мектептері ашылды. Бұған дейін болған мұсылман мектептері жеке меншік, ата-аналар есебінен жұмыс істеді. ХVШ ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында қазақ даласында тек дін иелері мен жекелеген феодалдар және сұлтандар ғана жаза білетін еді. Мектептерде («қадим»деп аталған)жалан діни білімдер мен тағидалар оқытылады. Оқу мерзімі-4 жыл, балалар 7 жастан қабылданған. Мұсылман мектептерде «Иман-шарт», «Әптиек», «Құран» пәндері мен ислам ережелері «Бадауам», «Ахир заман», «Қырық хадис» оқытылды.
Ағарту ісі мен ұлттық мектеп тарихында Ы.Алтынсарин терең іс қалдырды. Ол Қостанай облысында дүниеге келді.Әкесінен ерте аиырлып, атасы -Орынбор шекаралық комиссиясының әскери атаманы Балкожа Жаңбаршин бидің колында тәрбиеленеді.
Мектепті бітіргенен кеиін Алтансарин үш жылдаи осы атасының кол астында кеңсе қызметкері болды, одан соң оған Торғаида қазақ балалары үшін бастауыш мектеп ашуды тапсырды және оны соған орыс тілінің мұғалімі етіп тағаиындады.
Азаматтық сипаттағы жай оқу орындары өлкенің Ресейге қосылғаннан кейін ашылды.Олар орталық аппарат үшін шенеуніктер, тілмаштар, мұғалімдер, дәрігерлер даярлады. Мысалы, 1798ж.Омбы қаласында Азиаттық мектеп,1789ж.Орынбор қаласының айырбас сарайы жанынан үкіметтік мектеп ашылды. Бұл оқу орындары балаларды,соның ішінде қазақ балаларын да тілмаштық, песірлік (кеңес хатшысы) мамандыққа үйретті. Әскери мамандарды және әкімшілік шенеуніктерін 1825ж, Орынбор қаласында ашылған Неплюев кадет корпусы және 1846ж.негізі қаланган Омбы кадет корпусы даярлады.
Азаматтық тұңғыш қазақ мектебі Жәңгір ханның Бөкей Ордасында 1841 жылдан жұмыс істей бастады. Бұл мектептің оқушылары орыс тілін, математиканы, географияны, шығыс тілдерін, сондай-ақ, ислам дінін оқып үйренді. Қазақ балаларыны арналған келесі оқу орны Орынбор қаласында Шекаралық комиссия жанынан ашылған жеті жылдық мектеп болды.
1850 жылы осы Орынбор Шекаралық комиссиясы жанынан тағы бір азаматтық мектеп ашылды. Жұмыс істеген 19жыл ішінде ол 48 адамды оқытып щығарды.
1857 жылы бұл мектепті Ы.Алтынсарин табысты бітіріп шықты. XIX ғ. үшінші бөлігінде қалалық училищелер, шіркеулік училищелер,кәсіптік гимназиялар және орыс халық училищелері, ауыл мектептері ашылды. Бұған дейін болған мұсылман мектептері жеке меншік, ата-аналар есебінен жұмыс істеді. ХVШ ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында қазақ даласында тек дін иелері мен жекелеген феодалдар және сұлтандар ғана жаза білетін еді. Мектептерде («қадим»деп аталған)жалан діни білімдер мен тағидалар оқытылады. Оқу мерзімі-4 жыл, балалар 7 жастан қабылданған. Мұсылман мектептерде «Иман-шарт», «Әптиек», «Құран» пәндері мен ислам ережелері «Бадауам», «Ахир заман», «Қырық хадис» оқытылды.
Ағарту ісі мен ұлттық мектеп тарихында Ы.Алтынсарин терең іс қалдырды. Ол Қостанай облысында дүниеге келді.Әкесінен ерте аиырлып, атасы -Орынбор шекаралық комиссиясының әскери атаманы Балкожа Жаңбаршин бидің колында тәрбиеленеді.
Мектепті бітіргенен кеиін Алтансарин үш жылдаи осы атасының кол астында кеңсе қызметкері болды, одан соң оған Торғаида қазақ балалары үшін бастауыш мектеп ашуды тапсырды және оны соған орыс тілінің мұғалімі етіп тағаиындады.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХVIII-ХІХ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ МӘДЕНИЕТІ
Халық ағарту ісі
XVIII ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанның бактыс бөлігі
Әбілхайыр ханның іс-әрекеттері нәтижесінде (1731ж.) Ресей империясына
қосылғаннан кейін,елдің саяси-экономикалық және мадени өмірінде көптеген
өзгерістер орын алды. Ол өзгерістер халық ағарту ісіне байланысты болды.
Азаматтық сипаттағы жай оқу орындары өлкенің Ресейге қосылғаннан
кейін ашылды.Олар орталық аппарат үшін шенеуніктер, тілмаштар, мұғалімдер,
дәрігерлер даярлады. Мысалы, 1798ж.Омбы қаласында Азиаттық
мектеп,1789ж.Орынбор қаласының айырбас сарайы жанынан үкіметтік мектеп
ашылды. Бұл оқу орындары балаларды,соның ішінде қазақ балаларын да
тілмаштық, песірлік (кеңес хатшысы) мамандыққа үйретті. Әскери мамандарды
және әкімшілік шенеуніктерін 1825ж, Орынбор қаласында ашылған Неплюев кадет
корпусы және 1846ж.негізі қаланган Омбы кадет корпусы даярлады.
Азаматтық тұңғыш қазақ мектебі Жәңгір ханның Бөкей Ордасында 1841
жылдан жұмыс істей бастады. Бұл мектептің оқушылары орыс тілін,
математиканы, географияны, шығыс тілдерін, сондай-ақ, ислам дінін оқып
үйренді. Қазақ балаларыны арналған келесі оқу орны Орынбор қаласында
Шекаралық комиссия жанынан ашылған жеті жылдық мектеп болды.
1850 жылы осы Орынбор Шекаралық комиссиясы жанынан тағы бір азаматтық
мектеп ашылды. Жұмыс істеген 19жыл ішінде ол 48 адамды оқытып щығарды.
1857 жылы бұл мектепті Ы.Алтынсарин табысты бітіріп шықты. XIX ғ.
үшінші бөлігінде қалалық училищелер, шіркеулік училищелер,кәсіптік
гимназиялар және орыс халық училищелері, ауыл мектептері ашылды. Бұған
дейін болған мұсылман мектептері жеке меншік, ата-аналар есебінен жұмыс
істеді. ХVШ ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында қазақ даласында тек дін
иелері мен жекелеген феодалдар және сұлтандар ғана жаза білетін еді.
Мектептерде (қадимдеп аталған)жалан діни білімдер мен тағидалар
оқытылады. Оқу мерзімі-4 жыл, балалар 7 жастан қабылданған. Мұсылман
мектептерде Иман-шарт, Әптиек, Құран пәндері мен ислам ережелері
Бадауам, Ахир заман, Қырық хадис оқытылды.
Ағарту ісі мен ұлттық мектеп тарихында Ы.Алтынсарин терең іс қалдырды.
Ол Қостанай облысында дүниеге келді.Әкесінен ерте аиырлып, атасы -Орынбор
шекаралық комиссиясының әскери атаманы Балкожа Жаңбаршин бидің колында
тәрбиеленеді.
Мектепті бітіргенен кеиін Алтансарин үш жылдаи осы атасының кол астында
кеңсе қызметкері болды, одан соң оған Торғаида қазақ балалары үшін бастауыш
мектеп ашуды тапсырды және оны соған орыс тілінің мұғалімі етіп
тағаиындады.
Ағартушылық идеяларымен жігерленген ол ауылдарды аралап, халыққа
азаматтық білім берудің мәнін түсіндірді. Қазақ жүртшылығынан қаражат
жинастырып, ол мектеп үиін салуға кірісті. Ол салдартқан жаңа мектептін
ашылуы салтанаты 1864 ж. 8 қаңтарда өтті. Оның мектебінде оқуға 16 бала
жазылды, мектеп жанынан сол балалар жатып оқитын интернат ашылды. 1869 ж.
Алтынсарин Торғай уездік басқармасына іс жүргізуші қызыметіне орналасты.
Одан соң уезд бастығының аға көмекшісі және уездік судья міндетін атқарды.
Қызмет бабымен ол ауылдарда болып,болыс басқарушысы мен ауыл ағамдарының
сайлауларына қатысып жүрді. Сол сайлауларды дауысты сатып алушылыққа,
парақорлыққа және қиянат жасаушылыққа жол бермеуге тырысты.Онысына наразы
болған байлар мұның үстінен облыстық басқармаға, әскекри губернаторға және
ішкі істер министріне шағымдар түсіріп,оны 1868 ж. Уақытша
ережедебелгіленген сайлау жүргізу тәртібін бұзды деп кінәладі.
1879 ж. Ы.Алтынсарин инспекторлық қызметке тағайындалды. Оның
бастамасымен және тікелей қатысуымен Қазақстанда халыңтық азаматтық
мектептер тармақтары, атап айтңанда, облыстық барлық уездік қалаларында
орталық училищелер құрылды. Осы мақсатпен ол Торғай облысының қазақ
ауылдарын аралады, халықтан қаржы жинады, ал одан соң Ырғыз, Николаевск,
Торғай және Илецк уездерінде екі кластық орыс-қырғыз училищелерін
жабдықтауға, әрбір мектеп жанынан кітапханалар қүруға ерекше көңіл бөлді.
Жергілікті халың арасынан мамандар даярлауға ерекше маңыз беріп, ол қол
өнер кәсіптік және ауыл шаруашылық училищелерін ашуға көп күш-жігер
жұмсады.
Ы.Алтынсариннің өзі орыс-қазақ мектептерінің оқушылары үшін екі оқу
құралын: "Қырғыз хрестоматиясын" және "Қырғыздардың орыс тілін үйренуіне
бастапқы нұсқауды" жазды. Орыс классиктерінен аудармаларында, қазақ
тіліндегі өз шығармаларында ол демократиялық-ағартушылық идеяларын
насихаттады, ұлттық әдебиет пен мәдениетті дамыту үшін қазақ әдеби тілінің
қалыптасуы саласында жемісті еңбек етті.
Белгілі бір дәуірдің қайраткері бола отырып, Алтынсарин өзінің
дүниетанымында ңандай да бір қарама-қайшылықтардан, шектелушіліктен
арылаалмады. Барлың ағартушылар сияқты ол ағарту ісінің әлеуметтік қайта
құрушылық рөлін асыра бағалады.
Білімді адам ретінде Алтынсарин этнографиямен әуестенді, қазақтардың
ауыз әдебиеті туындыларын жинап, жүйеге келтіріп отырды.
Мемлекеттік білім жүйесінің кеңейтілуі және қазақ қоғамының әлеуметтік
экономикалық бейнесіндегі ілгерілеушілік маман даярлау мәселесін қай
кездегіден болсын өткір қойды. Алғашқы кәсіптік оқу орындары
1879 ж. құрылған Түркістан мұғалімдер семинариясы мен Орынбор қазақ
мұғалімдер мектебі (1883ж.) болды.
Қазақ мұғалімдер мектебі туралы Мемлекеттік кеңес
1880 жылдың өзінде бекіткен Ереже осы мектепті күтіп ұстауға жыл
сайын 17580 сом қаржы босатып тұруды ескерді.
Кейіндері мұғалімдер семинариялары Ақтөбеде, Верныйда, Семейде, Оралда
ашылды. Бұл оқу орындары Қазақ революциясына дейінгі барлың кезеңде 300
қазақ мұғалімін даярлады.
XIX ғ. ауылшаруашылық және фельдшерлік мектептер ашылды, оларда орта
білімді мамандар даярланып шығарылды. Тек Боровской орман техникумының бір
өзі ғана 1889 жылдан 1917ж. дейін 163 маман әзірледі.
Әйтсе де революцияға дейінгі Қазақстанның кәсіптік оқу орындары уақыт
қажеттіліктерін қанағаттандыра алмады. 1914-1915 оқу жылында жеті орта
арнаулы оқу орындарында 352 адам ғана оқыды. Бұл Ресей жоғары оңу орындары
мен техникумдары студенттерінің жалпы санының 1 пайызына де жетпейтін еді.
Бүкіл өлкеде бір де бір институт пен университет болмады.
Қазақстандағы ғылыми зерттеулер
Қазақ халқының экономикасы мен мәдениетінің дамуына Қазақстан
аймағында жүргізілген орыс ғалымдарының ғылыми экспедициялары ұлкен ұлес
қосты.
Орыс ғалымдары геологиялың, климаттық карталарды, сондай-ақ Каспий
Арал теңіздерінің карталарын жасады. XVIII ғасырда зерттеулер жүргізген
ғалымдардың арасынан қазақ халқының тұрмысын, тарихын өз шығармаларында
дәл, толың суреттей білген П.И.Рычковты ерекше атауға болады. XVIII ғасырда
қазақ өлкесін П.С.Паллас, В.Гладышев, И.Муравин, КМиллер, М.Арапов,
И.Кириллов, И.Ураков, т.б. зерттеді. XIX ғасырдың ортасында Қазақстанға аса
ірі экспедицияларды Е.П.Ковалевский, Н.А.Северцев, В.П.Васильев,
Н.В.Халыков, Г.И.Даниловский, М.Поспелов, В.И.Даль басқарды. Бұл
саяхатшылар Қазақстанның табиғатын, мәдениетін және оның халқының тұрмысын
зерттеп, географиялық түсірулермен және картографиялармен айналысты,
өлкенің экономикалың жағдайын барлады.
1833 жылы А.С.Пушкин Пугачев қозғалысы болған жерлермен жүріп өтті. Ол
қазақ ауылдарында болып, оның тұрғындарымен, тұрмысымен танысты.
Сол жылы ұлы ақын қазақ дастаны "Қозы Көрпеш және Баян Сұлуды" жазып
алады. А.С.Пушкиннің ықпалымен бірқатар орыс ақын-жазушылары, олардың
ішінде көрнекті жазушы-этнограф В.И.Даль Қазақстанға саяхат жасады.
В.И.Даль қазақтар өмірін суреттейтін "Бекей және Мәулена" повесінің авторы.
Бұл бағытта П.П.Семенов Тянь-Шанский, А.И.Левшин, А.Алекторов, Харузин,
Мушкетов, т.б. ғалымдар көп еңбек сіңірді. Қазақ халңының тілін, ауыз
әдебиетін зерттеу ісінде көрнекті шығыс зерттеушілері А.Диваевтың,
В.В.Радловтың (1837-1918) рөлі зор болды. Қазақстанда 1847 жылдан 1857
жылға дейін украйн ақыны Т.Г.Шевченко айдауда болды. Оның "Қазақ отбасы",
"Ат үстіндегі қазақ", "Қазақ қызы Катя", "Байғүстар" суреттері сол кездегі
қазақ өмірінің шынайы бейнесін берді.
Қазақстанның мәдениет тарихы мен ңоғамдың өмірінде құрметті орын
қазақтың көрнекті ғалымы, этнографы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановңа (1835-1865)
тиесілі. Оның қоғамдың-саяси, ғылыми және әдеби қызметі қазақ даласына
прогресшіл идеялардың тарауына игі ыңпалын тигізді. Өзінің философиялық
білімдерін Шоқан көбіне орыс ойшылдары В.Г.Белинскийдің, А.И.Герценнің,
Н.Г.Чернышевскийдің, Н.А.Добролюбовтың шығармаларынан алды.
Шоқан Уәлиханов (1835-1865) қазақ өлкесінің аса көрнекті зерттеушісіне
айналды. Шоқан 12 жасына дейін жеке кісінің мектебінде оқыды. Сол кездің
өзінде-ақ оның қабілеттілігі айңын көрінді. 1847 ж. күзінде
Шоқан Омбы кадет корпусына оқуға түсті. Мұнда оқушылар көптеген жалпы
білім беретін пәндер бойынша: географиядан, тарихтан (Ресейдің және жалпы),
орыс және батыс әдебиетінен, философия негіздерінен, зоология мен
ботаникадан, физикадан, математикадан, геодезиядан, құрылыс өнері мен
сәулет өнері негіздерінен білім алды. Ол осында Палластың, Рычковтың және
басқа зерттеушілердің шығармаларымен танысты. Омбыда болған кезінде орыстық
аса көрнекті жазушысы Ф.М.Достоевскиймен және оның досы революционер-
демократ С.Ф. Дуровпен кездесулері оған өшпес әсер қалдырды.
Кадет корпусын бітіргеннен кейін 1853 ж. Ш.Уәлиханов Сібір казак
әскерінде қызмет атқаруға жіберілді. Көп кешікпей ол адъютант ретінде Батыс
Сібірдің генерал-губернаторы Гасфорттың Омбыдан Іле Алатауына дейінгі
сапарында онымен ере жүрді де, сол уақыттары көптеген тарихи әңгімелерді,
аңыздар мен әндерді жинап, жазып алды.
1856. ж. көктемінде Шығыстық болашақ зерттеушісінің өмірінде оның бұдан
арғы тағдырын көп жағынан айңындаған айрықша мөнді оңиға болды. Ол мұның
ғылыми талпыныстарын жоғары бағалап, шығыстанудың маңызды проблемаларын
зерттеуге бағыттаған аса көрнекті ғалым, белгілі географ П.П.Семеновпен
танысты. Сол жылы Шоқан Уәлиханов Алакөлден Орталық Тянь-Шанға қарай
Ыстықкөл көліне; дипломатиялық тапсырмамен Құлжаға сапар шеккен екі
экспедицияға қатысты.
1857. ж. Уәлиханов Алатау қырғыздарына тағы да сапар шегіп, ңоныстарын
аралап, солардың өмірлері мен әдет-ғұрыптарын, тарихын, этнографиясын,
халықтың ауызекі әдебиетін зерттейді. Осы сапарында ол қырғыз эпосы
"Манастың" жекелеген бөлімдерін жазып алады. Уәлиханов Шығыс халықтарының
материалдық мәдениетінің ескерткіштеріне ерекше назар аударды. Ыстықкөлге
экспедиция жасаған кезде ол тапқан ежелгі егін суару жүйелерінің
қалдықтары, сәулет өнерінің ескерткіштері, ертедегі ңалалардың ңирандылары
оны бұрынғы ғасырларда Жетісу өңірінде отырыңшылық пен бірңатар қалалардың
болғандығы жөнінде қорытынды жасауга алып келді.
Көрші халыңтар тарихымен айналысу оған қазақ халңының ежелгі және
ортағасырлың тарихын зерттеуге көмектесті. Алғашқы экспедициялар кезінде
жинастырған материалдарын терең талдап және салыстыра отырып, ол "орта
ғасырларда мұндағы отырыңшылың (Қырғызстан мен Қазақстанның оңтүстігінде)
Іле алқабында күшті тараған" деген ңорытынды жасады. Ыстықкөлге
экспедициясы кезінде Уәлиханов ғылыми деректермен бірге, жаңа дәуірдің
ұлкен коллекциясын жинады. Осы сапарының нәтижесінде: "Ыстықкөл сапарының
күнделігі", "Қытай империясының батыс шет аймағы және Құлжа қаласы",
"Қырғыздар туралы жазбалар" деген толыңңанды тарихи этнографиялың
шығармалары жарық көрді. Уәлихановтың ғылыми қызметі Орыс географиялық
қоғамының назарын аударды, сөйтіп, 1857 жылдың ақпанында оны ңоғамның толың
мүшесі етіп сайлады.
1858 жылда Қашғарияға жасырын баруы Шоқан Уәлихановтың ғылыми
қызметінің жаңа кезеңі болды. Марко Поло мен Геостан (1603 ж.) кейін осы
атағы аз шыққан елде бірінші рет болып: "Алтыашардың немесе Қытайдың Нан Лу
провинциясының (Кіші Бухария) шығыстық алты қаласының жағдайы туралы (1858-
1859 жж.)" атты әйгілі шығармасын жазды. Оның бұл еңбегін Ресейдің және
басқа елдердің шығыстанушылары жоғары бағалады әрі көп кешікпей ағылшын
тілінде басылып шықты.
Жиһан кезудің ауыр жағдайлары, жүйкенің зорлануы және жолда кездескен
мүқтаждыңтар жас ғалымның денсаулығына әсер етпей қалмады. Үйіне оралысымен
Ш.Уәлиханов науңасқа ұшырады. 1860 ж. Соғыс министрінің шақыруымен
Қашғарияны зерттеуші Петербургке келді. Мұнда ол ержүрек жиһанкез әрі Орта
Азия мен Қазақстан халықтары өмірінің білгірі ретінде қарсы алынып,
орденмен наградталды және шені жөнінен жоғарылатылды.
Петербургте аз уақыт болу (ол мұнда бір жыл түрды) Уәлихановты рухани
байытты және оның демократиялық көзқарастарын нығайтты. Ол қоғамдың өмірдің
қалың ортасына сүңгіп, кең тынысты қызметтерге беріліп кетті. Бас штабтың
Әскери-есеп комитетінде, Азиаттық департаментте және Георафиялық қоғамда
жұмыс істеді. Орта Азия мен Шығыс Түркістанның карталарын құрастыру,
Риттердің еңбектерін баспаға әзірлеу, энциклопедия баспасында көмекшілік
жұмыс атқару (онда мұның "Абылай" деген әйгілі мақаласы бірінші рет
басылды), шығыс қолжазбаларын зерттеу, Орыс географиялық қоғамында шығыс
тарихы жөнінде лекциялар оқу - міне, осының бәрі оның Петербургтегі
өмірінің мазмұнын құрады. Осы кезеңде Шоқанға профессор А.Н.Бекетов, Орыс
географиялың қоғамы жазбалары-ның редакторы, шығыстанушы, дипломат және
публицист Е.П.Ковалевский, әйгілі ориенталист-ғалымдар
В.В.Григорьев, В.П.Васильев
В.В.Вельяминов-Зернов зор ықпал етті. Орыс географиялық қоғамының вице-
президенті П.П.Семенов-Тяньшанский Уәлихановңа үнемі қолдау көрсетіп,
онымен достың қарым-қатынас жасап түрды. Петербургте Уөлиханов өзінің досы
Ф.М.Достоевскиймен қайтадан кездесті. Оның Петербургтік достары арасында
А.Н.Майков пен Я.П.Полонский, ағалы-інілі В.С Н.С.Курочкиндер болды. Бұлар
"Жер және еркіндік" ңоғамының мүшелері еді. Әр дәрежелі әдебиеттік орта
қазақ оқымыстысының дүни-етанымын кеңейтті, оған Ресейдің революциялық
жағдайы кезеңіндегі ңоғамдық өмірінің оқиғаларын жақсы айыра білуіне
жәрдемдесті.
Ш.Уәлиханов 1865 ж. наурыз айында Алтынемел қыраты баурайындағы Көшен-
Тоған деген жердегі Те-зек төренің ауылында қайтыс болды.
Шоқан Уәлихановтың қызметін Орыс географиялық қоғамының және Ресей
ғалымдарының атынан бағалай келіп, шығыстанушы ірі ғалым И.И.Веселовский
былай деп жазды: "Шығыстану ғылымы аспанынан Шоқан Шыңғысұлы Уөлиханов
жарқыраған метеордай жалт етті. Орыс ориенталистері оның өмірге келген
таңқаларлық құбылыс екенін бірауыздан мойындады және одан түрік
халықтарының тағдыры туралы ұлы да маңызды жаңалықтар ашады деп күтті:
бірақ Шоқанның мезгілсіз қазасы біздерді бұл үміттерімізден айырды. Ол 30
жасқа жетпей өкпе ауруынан қайтыс болды".
Ш.Уәлиханов ғылыми мұрасы Қазақстан мен өзге халықтардың кең ауқымды
проблемаларын қамтиды және солардың қай-қайсысын да шешуде оның құдіретті
ғылыми таланты айқын көрінді.
Негізгі терминдер мен ұғымдар:
Халық ағарту саласындағы екі бағыт: діни және азаматтық
Қазақстанда ашылған тұңғыш азаматтың мектеп (1841ж.)
"Қадим" мектептері
Ы.Алтынсарин қызметінің екі бағыты: ұйымдастырушылық және педагогтық
Қазақстанды XVIII және XIX ғасырлардағы ғылыми зерттеу-лер
Паллас, Рычков, Семенов-Тяньшанский, Даль зерттеулері.
ІП.Уәлиханов - қазақ елінің тарихын, мәдениетін, ауыз әдебиетін ғылыми
түрғыдан тұңғыш зерттеуші
Қазақтың ұлттық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары
Қазақ халқының рухани мәдениетінің аса маңызды бөлігін ғасырлар бойы
жинақталған салт-дәстүрлері құрайды.
Дәстүрлер - жеке тұлғаның рухани-адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыруға бағытталған күрделі қоғам-дық-қатынастар жүйесі. Ол
қасиеттерге Отанға және өз халқына, оның тарихына, мәдениетіне деген
махаббат, оны қорғауға дайын болу, достыққа адалдық, бірлікке, ынтымаққа
тырысу, туысқандықты жаңарту, антқа адал болу, аманат сақтау, түп-тамырыңды
білу, ата-баба аруағын сыйлау, ұлкендерді құрметтеу, әке үйін, "ңара ша-
ңыраңты" дәріптеу, қонақжайлық, құдалық дәстүрлері, т.б. жатады. Сондай-ақ
дәстүрлер құрамына ұлттық және діни мейрамдар да кіреді.
Біздің замандасымыз, көрнекті жазушы, этнограф, ұлт мәдениетінің
шынайы жанашыры Сейіт Кенжеахметұлының саралауы бойынша, қазақтың ұлттық
дәстүрлері мен салттарын былай жіктеуге болады:
1. Келін түсіріп, қыз ұзатуға байланысты дәстүрлер.
2. Тәлім-тәрбие дәстүрлері.
3. Тұрмыстық, өмір сүрулік дәстүрлер.
4. Еңбек, кәсіптік дәстүрлер.
5. Діни салттар.
6. Жерлеу салттары.
Келін түсіріп, қыз ұзатуға қатысты дәстүрлер
Қыз айттыру. Ата-аналар болашақ қалыңдықты баласы кәмелетке толмай
тұрып, ездеріне тең, құрметті, текті отбасынан іздеген. "Қыз айттырудың"
бірнеше түрлері болған. Ертеде көңілдес, дос адамдар балалары дүниеге
келмей тұрып-ақ бір-бірімен "құда" болысқан. Мұны "атастыру" деп атаған.
Балалары бесікте жатқанда құда болу "бесік құда" деп аталған. Бұлардан
басқа құда болудың "қарсы құда", "сүйек жаңарту", т.б. түрлері болды.
Балаларды үйлендіру "құда түсуден" кейін жүзеге асырылды.
Құда тцсу. Құда түсу - қазақ халқының ежелден үмытылмай келе жатқан
міндетті дәстүрі. Жігіттің әкесі жаңын жүрағаттарымен ңызға ңүда түсуге
келеді. Қыз әкесі ңүдалардың келуінен алдын ала хабардар болып, өзінің
ағайындарын жинап, құдаларды ұлкен салтанат-пен қарсы алады. Қыз әкесі
"қош" айтқаннан кейін екі жаң бір-біріне дәстүрлі сый-сияпат - құда
аттанар, ат байлар, құйрық-бауыр, т.б. көрсетеді.
Бата аяқ. Құдалар арасындағы соңғы келісім. Екі жақтың алғашқы ңүда
түсудегі келісімінен кейін, күйеу жігіттің әкесі қалыңдық ауылына келіп,
той уақыты, қалың мал мөлшері, кәде-жоратуралы келіседі. Бұл бата аяқ деп
аталады. "Бата аяң" кезінде ауқатты адамдар ірі сыйлыңтар тарту еткен. Олар
бес жақсы, орта жақсы, аяқ жақсы болып бөлінген. "Бес жақсыға" - түйе
ботасымен, бие құлынымен, бағалы зат немесе алтынның, күмістің құймасы
кірген.
Қалың мал. Құдалықтың ресми бөлігі аяқталғаннан кейін, күйеу жігіт
жағы қалыңдықтың әкесіне мал түрінде қалың мал төлеген. Оның мөлшері құда
болушы-лардың тұрмысына байланысты болған. Кедей құдалар 5-6 бас мал
төлесе, ауңатты адамдар 200-500, кейде 1000 басқа дейін жылқы берген. Бұдан
басқа той малы, анасына сүт ақы, өлген адамдар, тірі адамдар ақысы (өлі-
тірі), т.б. кәделер болған. Қыз жағынан келетін жасаудың құны мен мөлшері
де қалың малдан кем болмаған. Қалың мал төлеу кезінде мұлтіксіз орындайтын
"құрық-бау", "қосақбау", "келін тілі", т.б. жоралғылар болған. Бұлар мал
бағатын адамдарға берілетін төлемдер.
Киіт. Құдалар кетердің алдында қалыңдықтың әкесі оларға сыйлыңтар
тартатын болған. "Киітке" - мал және бағалы, жағалы киімдер тарту етілген.
"Киітті" қалың-дық жағынан еріп келген құдаларға да тарту етіп, екі жағы
сыйлық беру жөнінен кем түспеуге тырысңан. Біздің заманымызда қалың мал
төлеу дәстүрі жойылғанмен, киіт беру дәстүрі сақталып қалды.
Сүт аңы. Ананың ақ сүті үшін төленетін төлем. Қыз жағында өтетін тойда
қалыңдықтың анасына күйеу жағы тарту етеді.
Құйрық-бауыр. Бауыр мен құйрықтан түратын салттың қонақасы. Бұл
құдалық бекітілді деген мағынаны білдіреді. Бұл салттан кейін шегінуге,
яғни құдалықтан бас тартуға болмайды, ондай жағдайда келісімді бұзған жақ
қалың малды кейін қайтарады.
Қынаменде. Күйеудің ұрын келуі. Құда түсіп, уәде пісіп, қалың мал
төлеген соң күйеудің атастырған қалыңдығын алғаш көруге келген тойы
цынаменде деп аталады. Ән, күй, би қатар жүргізілетіндіктен, қынаменде жас
жүбайлардың шаттық кешіне, жастардың махаббат мұратына жету символына
айналған. Мұны кей жер қалыңдық ойнау, кей жерде ұрын келу деп атаған.
Тойбастар. Тойдың сәні тойбастарды әнші жігіт не қыз бастайды. Той
бастағаны үшін жігіт (не қызға) той иесі рақмет айтып, сый-сияпат ұсынған.
Тойбастарды бұрын елге белгілі ақындар мен әншілер басқарған. Мысалы,
Баймағанбет сұлтанның Аңыл атты қызы ұзатылғанда тойбастарды атақты ақын
Шернияз бастаған. Бұлардан басқа "Жар-жар", "Беташар", "Аушадияр", "Неке
қияр", "Сыңсу", "Қоштасу", т.с. сияқты жоралғылар орындалған.
Тәлім-тәрбие, ұлгі дәстүрлері
Шілдехана. "Шілдехана" - жаңа туған балаға арналған той. Кешке
жиналғандар сәбиге қүтты болсын айтып, ән салып, домбыра тартып тойлайтын
болған.
Кіндік кесер. Қазақтарда "кіндік шеше" ұғымы бар. "Кіндік кесу"
рәсімі ең құрметті әйелге, ақыл тоқтатқан әжеге тапсырылады. Бұдан кейін ол
өйелге "кіндік кесер" жоралғысы тапсырылады. Кіндік кескен әйел ол
отбасының ең құрметті адамына айналып, баланың екінші анасы саналады. Жаңа
босанған әйелге әкелінетін ет тағамы "цалжа" деп аталады.
Ат қою. Қазақтар осы салтанатты рәсімге ерекше мән берген. Әдемі
аттар мен атақты адамдардың есімдерін беру арқылы соларға балам ұқсас болса
екен деген пиғылды аңғару қиын емес. ХҰШ-ХІХ ғасырларда өмір сүрген
адамдардың көпшілігі не "бай" атын (Мырзабай, Иманбай, Оңайбай, т.б.) беру
ата-аналардың дәулетке үмтылысы, балам бай болса екен сияқты армандарының
нәтижесі деп түсіну қажет. Сонымен қатар, ат қоюға бала туған кезде
қалыптасқан әр түрлі жағдайлардың ықпалы аз болған жоқ. Мысалы, Наурызда
туғандар Наурызбай, жайлауда туғандар Жайлаубай, айтта туғандар Айтбай,
т.с.с. болып кете берген. Баласы тұрмағандар, балаларын құлаққа түрпідей
тиетін аттар қойып, ұрпағын сақтап қалуға тырысқан. Күшікбайлар,
Тұлкібайлар, Қасқырбайлар осыдан келіп шыққан. Ылғи қыз туған ата-аналар ұл
көру арманынақыздарына Ұлбосын, Ұлтуған, Жаңылсын, Ұл мекен аттарын қойып
жетпек болған.
Бесікке салар. "Бесік" - халық ұғымында қасиетті және бала үшін өте
ыңғайлы үя. Салт бойынша бесікке баланы ру анасы, жұрттың бәріне аса
құрметті жасамыс ана салады. Салт дәстүрлі "Бесік жырымен" қабат жүреді.
Бесікке бала салынғаннан кейін, әжеге "бесік салар" сыйы тарту етіледі.
Қырқынан шығару. Туғанынан бастап қырық күн өткен соң, әйелдер баланы
суға түсіріп, шашын және тыр-нақтарын алады. Әйелдерге баланың ата-анасы
сыйлықтар тарту етіп, жиналғандарды дастарқанға шақырады.
Тұсаукесер. Бұл салтанатты бала жүре бастаған кезде өткізеді. Жіңішке
ала жіппен баланың аяғын түсаулағаннан кейін, шапшаң, пысық көп балалы
салиқалы адамға түсау кесуді сеніп тапсырады. Салт ән-күймен, игі
тілектермен қоса жүргізіледі. Ертеде түсауы кесілген балаға ат және ер
тарту етілген.
Базарлық. Алыстан жолаушылап келген адамның жақындарына және
таныстарына өкелетін аса қымбат емес сыйлары.
Бастаңгы. Ата-аналар үйден жолаушылап кеткенде, ересек балалардың өз
қатарына ұйымдастыратын жастар кеші. Ол ойын-сауыққа толы болған.
Енші. Әке үйінен бөлініп, отау тігетін балалардың ұлесі. Ол дүние және
мүліктен тұрған.
Көгентүп. Егер қонаққа туыс адам немесе жақсы та-ныс баламен келсе, үй
иесі балаға мал (бүзау, құлын, қозы) тарту еткен.
Ашамайга мінгізу. Бұл салтанатты дәстүрдің бала тәрбиесі үшін ұлкен
маңызы бар. Бала 6-7 жасқа келгенде, туысқандар жиналып, оны ерттелген атқа
мшгізеді, ңолына қамшы береді, оған жігіт болдың дейді. Атасы бата беріп,
өжесі шашу шашады, арты ұлкен тойға ұла-сады.
Сүндет тойы. Тақ жасқа (3, 5, 7) келген баланы сүндетке отырғызады.
Ұлкен тойға көп адам жиналып, салтанат иесіне ат немесе басқа сый тарту
етіледі.
Тұрмыстық дәстүрлер
Аманат. Отбасылың қымбат заттардың біреуге белгілі бір уақытңа
сақтауға берілуі. Аманат сақтау ұлкен адамгершілік белгісі саналған. Халық
сөзі "Аманатқа қиянат қылма" тегін айтылмаған. Аманат дәстүрі ел басына күн
туған "Ақтабан шүбырынды, алңакөл сұлама" жылдары басталып, өз жалғасын
Кеңестік саяси қуғын-сүргін жылдары тапқан шығар деп пайымдауға болады.
Ертеде аманатқа балаларын да беріп отырған.
Ат тергеу. Ұлттық дәстүр бойынша келіндер атасының, қайнағасының,
қайынсіңлісінің атын атамай, әртүрлі жағымды есімдер қойып ("Бай ата",
"Мырзақайнаға", "Еркежан", "Көркем жігіт", т.с.с.) атайтын болған.
Айып. "Айып, айып төлеу" - кінә, кінөлі болу; соған байланысты айып
төленеді. Барымта, қылмыс жасағаны үшін қылмыскерге айып төлеткен. Айып
түрлері көп, олар жасалған қылмысқа байланысты қолданылады. Ауыр қылмыс
үшін "тоғыз айып", яғни түйеден бастап тоғыз мал төлеткен. Әсіресе, үрлық
қатаң жазаланған.
Әмеңгерлік. Отбасында ңайтыс болған адамның әйеліне сол адамның
інісінің немесе ағасының үйленуі. Бұл шараның астарында балаларды өзге руға
жібермеудің амалы жатқанын түсіну қиын емес.
Бата. Елге сыйлы абыздар, ақсақалдар, азаматтар, аналар беретін
бағалы рухани тілектер. Олар "дастарқан бата", "алғыс бата", "ел батасы",
"жаңа ай батасы", "Нау-рыз бата", т.б. бөлінеді.
Теріс бата. Қарғыс. Ата-ана үмітін ақтамаған, руды үятқа қалдырған
балаларға теріс бата берілетін болған. Ондай адамдар елден аласталған.
Дау. Дау - талас. Қазақтар арасында айып мөлшері, жесір, жетім,
барымта, үрлық, жер, су үшін таластар туып отырған. Дауласңан адамдар
әділдікті ңара қылды ңақ жаратын билерден іздеген. Олар дауларды әділ
шешіп, төрелік айтқан. Аңсақалдар шешімі екі сөзге келмей, мұлтіксіз
орындалған.
Жылу. "Жылу" - материалдық көмек. Әр түрлі нәубетке (өрт, жұт,
топансу, т.с.с.) ұшыраған адамдарға мал, дүние түрінде жиналатын халың
көмегі. "Көп түкірсе көл" маңалы соны меңзейді.
Көрімдік. Жас келінді, жаңа туған перзентті немесе мал төлін көргенде
беретін сыйлың.
Көрісу. Батыс Қазақстан қазақтарының арасында кең тараған, 14
наурыздан бастап, ағайындардың бір-бірімен сәлемдесуі. Көбіне жасы кіші
адамдар жасы ұлкендерге барып көріседі. Бұл шараның жастарды имандылыққа
тәрбиелеуге ұлкен маңызы бар.
Қалау. Тамыр-таныс адамдардың бір-бірінен өзіне үнаған нәрсесін сүрап
алуы. Дос-жарандар қалаған нәрсені ңиналмай береді. Қалаушыға да шектен
шықпағаны дұрыс.
Сүйінші. Қуаныш хабары. Сүйінші сұраушыға оның қалаған дүниесін беріп
ризалайды.
Сыбага. Аса құрметті қонақтар мен жақын ағайындар үшін үнемі
саңталатын ұлес. Мысалы, ақсаңалдар үшін бас, жая, жамбас, омыртқа,
күйеулерге төс және әйелдерге ңұйымшақ сақталады.
Еңбек, кәсіп дәстурлері
Асар. Бұл ежелден келе жатқан ұлкен шаруа тұсында (үй салу, шөп шабу,
қой қырңу, т.с.с.) ауыл адамдарының бір-біріне сатусыз көмегі. "Асар" -
қазақ халқының бірлігін, жақынына қамңорлығын көрсететін белгі.
Қымызмұрындык,. Қымызды бірінші тату. Бүған салтанатты түрде, құрметті
ақсақалдарды шақырып, батихаалған.
Өтініш. Ресми адамдар немесе ат-көлігі жоң жаяу адамдар бір ауылдан
екінші ауылға көшіп-қонуға, баруға ат, арба, тарантас, т.б. сүрап алатын
болған. Өтінішті ешңашан аяңсыз қалдырмаған.
Діни салттар
Айт. Ұлкен халықаралық діни мереке. Ораза айт және Құрбан айт түрі
бар. Ораза айт 30 күн оразадан басталады. Ақшалай құрбандық осы айда
беріледі. Құрбан айт Ораза айттан 70 күн өткен соң, үш күнге созылады. Осы
күндері Қасиетті Меккеге ңажылық ұйымдастырылады. Құрбан айтта әрбір
мұсылман өз дінінің, аруаңтардың құрметіне құрбандың шалады. Бұл
мұсылманның негізгі борыштарының бірі Мүхтасар болып табылады.
Зекет. Ислам шарттарының бірі зекет беру. Ол мал немесе асыл дүние
түрінде беріледі. 40 қойдан 1 қой, 5 түйеден 1 түйе, 30 сиырдан 1 сиыр
зекет беріледі.
Пітір. Ақшалай салық. Жыл сайын ұлкен ораза күндері адамдар арнайы
мешітке барып, өлгендер аруағына Құран оқытып, ақшалай салық береді.
Садақа. Ақшалай, не басқаша бөліп беру. Жетімдерге, жесірлерге және
басқаларға садақа беру әрбір отбасының қасиетті борыштарының бірі.
Жерлеу салттары
Арыздасу - өлетін адамның соңғы сөзі. Санасының барында отбасымен,
жақын-жүрағатымен қоштасады.
Иман айту. Өзінің дәмі таусылғанын сезген адамның өз-өзіне соңғы иман
тілегін айтуы.
Жаназа. Қайтыс болған адамды жерлеу салты. Молда өлген адамның барлық
кінәсін жібереді, садақа беріліп, құран оңытылады.
Підия. Өлген адамның ңарызын өтеу. Қайтыс болған адамның өтелмеген
борыштары, біреудің алдындағы міндеттерінің өтелуі немесе кешірілуі "підия"
деп ата-лады.
Аруақты еске алу. Еске алу шаралары. Қайтыс болғаннан кейін 3-7-40-100
күндер атап өтіледі, құран оқылып, ас беріледі. Қайтыс болған адамға
"жоқтау" айты-лады. Жақын-жұрағаттарына, ағайындарына "қайырлы болсын"
айтылады. Бір жыл толғанда соңғы ас беріледі. Нәрестеге арналып мұндай
шаралар өткізілмейді.
Шек беру. Өлген адам құрметіне берілетін ңонақасы. "Ораза" және "айт"
аралығында қайтыс болған адамды еске алып, дұға оқылады, мал сойылып ас
беріледі.
Наурыз
"Наурыз" сөзі қазақ тіліне парсы тілінен еніп, "жаңа күн" деген
мағынаны білдіреді. Бұл мейрам көптеген ғасырлар бойы халыңтың сүйіп
мерекелейтін дәстүрлі мейрамдарының бірі. Қазақ аңызы бойынша Наурыз
болардың алдыңғы, яғни наурыздың 20-сынан 21-іне қараған түні елді Қыдыр
ата аралап, халыққа құт-береке, ырыс әкеледі деп есептеген. Мейрам алдында
жас жігіттер "бұлақ көрсең көзін аш" деген ақсақалдар ұсыныс-тарын
орындайтын болған. Сондай-ақ, "бір ағаш кессең, онын отырғыз" деген мәтел
Наурызға байланысты айтылып, мереке кезінде жаппай көгалдандыру шаралары
жүргізілген. Адамдар жуынып, шайынып, үстеріне барын киіп әдеміленген,
әйелдер мен жас қыздар әшекей, әсемдік бұйымдарын тағып, мерекелік күйге
оранған. Наурыз күндері адамдар үйлеріндегі барлық қүнды, жағалы киімдерді,
дүниелерді, асыл бұйымдарды киіз үй ішіне іліп, жайып, көрініске ңоятын
болған. Наурыз мерекесінің кешінде алтыбақан құрылып, жастар ән салып, ойын-
сауық ұйымдастырған. Бір айға созылған Наурыз мерекесінде түрлі ұлттық
ойындар - ат жарыс, қыз қуу, көкпар, аударыспақ, мүше алып қашу, жалаң аяқ
жаяу жарыс, жамбы ату, алтын қабақ, палуандар күресі, ақындар айтысы, т.б.
өткізілген.
Наурыз мерекесінің құрметті қонақтарына халық ауыз әдебиетінің
өкілдері мен өнер шеберлері, жыршы-лар, жыраулар, ақындар, ертекшілер,
салсерілер, әншілер, домбырашылар, қобызшылар, сыбызғышылар, т.б. өнер
көрсетіп, халықтың сүйіспеншілігіне бөленген.
"Ол күнде Наурыз деген бір жазғытұрым мейрамы болып, наурызнама
қыламыз деп той-тамаша қылады екен" (Абай). Кей жерлерде Наурыз тойы деп
аталады. Бұл күні ұлкен болсын, кіші болсын осы мейрамға келіп, көңілді
ойын-сауықтар жасалады. Мұнда шарап ішу, ренжісу сияқты жағымсыз
әрекеттерге қатты тыйым салынған. Тойда бәйге, палуандар күресі, басқа да
спорт бәсекесі, айтыс, түрлі ойындар мен көңілді жұмбақтар, ән, өлеңдер,
наурыз жырлары айтылады. Әркім ұлкендерден бата тілейді. Наурызнама бұрын 3-
9 күнге созылатын, халықтың ұлттық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары кеңінен
қолданылатын ерекше ұлкен жиын той. "Қазақтың" қазақ болғанда өзіне
арналған, сыбағасына тиген жалғыз мейрамы - Наурызнама. Наурызнамада қыз-
жігіттер жиналып бас қосып цйқыашар әзірлейді. Ол ет, уыз сияқты дәмді
тағамдардан жасалады. Жігіттер қыз-келіншектерге сақина, сырға, айна, тарақ
сияңты сыйлықтар береді. Оны селпг еткізер деп атайды. Бұл күні қарттар да
естен шықпайды. Оларға арнап жылы-жұмсақ тағамдардан бел көтерер деп
аталатын дәм да-йындалып, тартылады. Бұлардың соңы келер күні наурыз көжеге
жалғасады.
Наурыз көже. Наурыз тойына ғана тән, көпшілікке арналған мерекелік
тағам. Оны әр үй жеті түрлі дәмнен: сүт, ет, тұз, тары, қүрт, жеміс, тағы
сол сияқты тағам түрлерінен жасап, оған қазы, шүжық сияқты сыйлы мүшелер
қосып, мерекемен келгендерге ықыласпен ұсынады. Наурыз көженің дәстүрлік,
мерекелік, ұлттық тағылымы өте зор. Ол барлық адамдарды жомарттыққа,
ізгілікке, ұйымшылдыққа, татулыққа, бірлікке шақырады.
Наурыз жыры - Наурыз мерекесінде айтылатын халық ауыз әдебиеті
түрлерінің бір саласы. Жыр-өлең осы күнге лайықталып, мадақтау, тілек,
бата, әзіл түрлерінде айтылады. Оның түрлері халық арасында өте көп
тараған. Наурызға арналған бұрынғы, соңғы ақындардың шығармалары да көптеп
саналады.
Ұлыс күні қазан толса,
Ол жылы ақ мол болар.
Ұлы кісіден бата алсаң,
Сонда олжалы жол болар...
Ұлыстық ұлы күнінде,
Бай шығады балбырап,
Қасында жас жеткіншек,
Тұлымшағы салбырап.
Бәйбіше шығар балпиып,
Күндігі баста қайқиып.
Келіншек шығар керіліп,
Сәукелесі саудырап.
Қыз шығады қылмиып,
Екі көзі жаудырап.
Наурыз бата. Халықта батаның түрлері көп. Соның бірі - Наурыз бата.
Мұнда наурызнама өткізгендерге, осы күнге арнап "Наурыз көжеге"
шақырғандарға, тойда өнер көрсеткен ақын, әнші, палуандарға, тағы да басқа
өнерпаздарға, жас талапкерлерге ақсақалдар мен әжелер, ел ағалары бата
береді. Бата жалпы жұртшылыққа, көпшілікке, бүкіл қауымға, ауылға да
беріледі. Мысалы:
Өркенің өссін!
Әр күнің Наурыз күніңдей берекелі болсын!
Ұлың - оңға, қызың қырға қонсын!
Еліңе елеулі, халңыңа қалаулы бол!
Айың тусын оңыңнан,
Жұлдызың тусын солыңнан!
Бақ берсін, қыдыр дарысын!
Жастар бұл күні ұлкендерден бата алуға тырысады. Өйткені, Наурызда
алған батаның орны бөлек.
Наурыз жұмбақ. Табиғатқа, аспан әлемін, ауа райына, күн мен түнге
байланысты айтылатын жұмбақтар осындай атқа ие болған. Мысалы:
Ұшарқар Айдай туып,
Күндей батар туғанда
Шабансары таң сонда атар.
Аспаннан жұлдыз тарап, Шолпан туып,
Таң райы Күнменен манауратар.
Шығыстан Үркер туса егініңді ор,
Батса көктен, егісті егетін бол.
Қырық күн, қыры түн сол
Үркер көктен безіп.
Жоғалып қараңғыда шегеді жол.
Наурыз тілек. Әр адам өзіне, отбасына немесе жақын туыс-туғандары мен
дос-жарандарын Ұлыстық ұлы күнімен құттықтап, жақсы тілек тілейді, бір-
бірінің үйіне кіріп дәм татады. Мысалы:
Пәле-жала жерге енсін!
Төрт тұлік ақты болсын!
Өрісің малға, үйің жанға толсын!
Тілек - достық көңіл мен тілектестіктің, адамгершіліктің белгісі, әрі
тойдың жарасты салтының бірі ретінде айтылған.
Наурыз төл. Наурыз айында мал төлдей бастайды. Олар наурыз төлі деп
аталып, төл басы ретінде бағаланып, малжанды қазақ баласы оны ерекше күтіп
бағады. Төл басы сатылмайды, ешкімге сыйға берілмейді.
Наурызкөкек - наурыз айында үшып келетін көктем құсы. Қарасы шағын
ғана, осы қүсты шығыс елі күтіп жүреді. Оны алғаш көргендер "Наурыз келдің
бе?" деп шаңырып, жем шашады. Наурызкөкекті ешкім қумайды, үрңітпейді.
Наурыз есім. Наурыз күнінде немесе айында туғандарды халың бақытты,
ерекше адамдар деп үғынған. Сондай себеппен оларға Наурыз есімін беретін
болған. Мысалы: қазақ халқында Наурызбай Қүтпанбайұлы (1706-1781),
Наурызбай Қасымұлы (1822-1847) атты әйгілі батырлар болған. Алтын Ордада
Наурыз есімді хан (1359-1360) болғаны тарихтан белгілі. Наурызгұл,
Наурызбек, Наурыз әлі деген адам аттары да жиі кездеседі.
Қорыта айтқанда, Наурыз мерекесі халықты имандылыққа, бірлікке,
бауырмалдыққа, достық пен игі дәстүрлер жалғасы мен бірізділігіне
тәрбиелейтін ғасырлар қойнауынан келе жатңан мейрамдардың бірі.
Отбасылық, некелік қатынастар
XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың басында қазақ қоғамында көбіне шағын
отбасылар болғанымен, патриар-халдық қарым-қатынастар сақталып қалды.
Отбасында әке мен күйеудің, жасы ұлкен ағалардың беделі күшті болды. Өке
үйі (ұлкен үй) барлың бөлінген ұл балалар(отаулар) үшін ңасиетті орын болып
есептелді. Олар барлық жағынан әке шаруашылығына қарасып отырды, қажет
болса, қосымша мал-мүлік алып түрды. Ежелгі от-басылық дәстүрлерге сай кіші
ұл өз алдына жеке шаруашылық құрмады, ол өке үйін сақтап қалып, "қара
шаңыраққа" ие болды. "Қара шаңыраққа" отаулар тарапынан ұлкен құрмет
көрсетілді. Жыл сайын "соғым" сойылған кезде, "қара шаңыраққа" барлық
"енші" алған балалар "сыбаға" әкеліп түруға міндетті болған.
Үйленген балаларын бөлу ата-аналар үшін қоғамдық және шаруашылық
түрғыдан алғанда ұлкен маңызға ие болды. Кейде мынадай жағдайдар орын
алған. Үйлен-ген ұлкен ұлын бөлгенде, оған тете екінші үйленбеген ұлын
болашаң қалыңдығына қажетті қалың малын беріп, қосып жіберген. Мұндай
ағайындыларды халық "енші-лес" деп атаған. Балаларына енші беріп, бөлек
шығарғанда, ата-анасы ағайын-тумасын, құда-жекжатын, дос-жаранын шақырып,
кішігірім той жасаған. Ағайындары жас отау иелерін қолдарынан келген
көмегін көрсетіп, сый-сыяпат ұсынған. Ол көбіне мал түрінде беріліп, малдың
құлағына күйдіріп, "ен" салынған. "Енші" құрамына белгілі мөлшерде ірі
мүйізді ңара, түйе, қой және жылқы кірген. Орта дәулетті отбасылар мен
кедейлері еншіге жылқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халық ағарту ісі
XVIII ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанның бактыс бөлігі
Әбілхайыр ханның іс-әрекеттері нәтижесінде (1731ж.) Ресей империясына
қосылғаннан кейін,елдің саяси-экономикалық және мадени өмірінде көптеген
өзгерістер орын алды. Ол өзгерістер халық ағарту ісіне байланысты болды.
Азаматтық сипаттағы жай оқу орындары өлкенің Ресейге қосылғаннан
кейін ашылды.Олар орталық аппарат үшін шенеуніктер, тілмаштар, мұғалімдер,
дәрігерлер даярлады. Мысалы, 1798ж.Омбы қаласында Азиаттық
мектеп,1789ж.Орынбор қаласының айырбас сарайы жанынан үкіметтік мектеп
ашылды. Бұл оқу орындары балаларды,соның ішінде қазақ балаларын да
тілмаштық, песірлік (кеңес хатшысы) мамандыққа үйретті. Әскери мамандарды
және әкімшілік шенеуніктерін 1825ж, Орынбор қаласында ашылған Неплюев кадет
корпусы және 1846ж.негізі қаланган Омбы кадет корпусы даярлады.
Азаматтық тұңғыш қазақ мектебі Жәңгір ханның Бөкей Ордасында 1841
жылдан жұмыс істей бастады. Бұл мектептің оқушылары орыс тілін,
математиканы, географияны, шығыс тілдерін, сондай-ақ, ислам дінін оқып
үйренді. Қазақ балаларыны арналған келесі оқу орны Орынбор қаласында
Шекаралық комиссия жанынан ашылған жеті жылдық мектеп болды.
1850 жылы осы Орынбор Шекаралық комиссиясы жанынан тағы бір азаматтық
мектеп ашылды. Жұмыс істеген 19жыл ішінде ол 48 адамды оқытып щығарды.
1857 жылы бұл мектепті Ы.Алтынсарин табысты бітіріп шықты. XIX ғ.
үшінші бөлігінде қалалық училищелер, шіркеулік училищелер,кәсіптік
гимназиялар және орыс халық училищелері, ауыл мектептері ашылды. Бұған
дейін болған мұсылман мектептері жеке меншік, ата-аналар есебінен жұмыс
істеді. ХVШ ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында қазақ даласында тек дін
иелері мен жекелеген феодалдар және сұлтандар ғана жаза білетін еді.
Мектептерде (қадимдеп аталған)жалан діни білімдер мен тағидалар
оқытылады. Оқу мерзімі-4 жыл, балалар 7 жастан қабылданған. Мұсылман
мектептерде Иман-шарт, Әптиек, Құран пәндері мен ислам ережелері
Бадауам, Ахир заман, Қырық хадис оқытылды.
Ағарту ісі мен ұлттық мектеп тарихында Ы.Алтынсарин терең іс қалдырды.
Ол Қостанай облысында дүниеге келді.Әкесінен ерте аиырлып, атасы -Орынбор
шекаралық комиссиясының әскери атаманы Балкожа Жаңбаршин бидің колында
тәрбиеленеді.
Мектепті бітіргенен кеиін Алтансарин үш жылдаи осы атасының кол астында
кеңсе қызметкері болды, одан соң оған Торғаида қазақ балалары үшін бастауыш
мектеп ашуды тапсырды және оны соған орыс тілінің мұғалімі етіп
тағаиындады.
Ағартушылық идеяларымен жігерленген ол ауылдарды аралап, халыққа
азаматтық білім берудің мәнін түсіндірді. Қазақ жүртшылығынан қаражат
жинастырып, ол мектеп үиін салуға кірісті. Ол салдартқан жаңа мектептін
ашылуы салтанаты 1864 ж. 8 қаңтарда өтті. Оның мектебінде оқуға 16 бала
жазылды, мектеп жанынан сол балалар жатып оқитын интернат ашылды. 1869 ж.
Алтынсарин Торғай уездік басқармасына іс жүргізуші қызыметіне орналасты.
Одан соң уезд бастығының аға көмекшісі және уездік судья міндетін атқарды.
Қызмет бабымен ол ауылдарда болып,болыс басқарушысы мен ауыл ағамдарының
сайлауларына қатысып жүрді. Сол сайлауларды дауысты сатып алушылыққа,
парақорлыққа және қиянат жасаушылыққа жол бермеуге тырысты.Онысына наразы
болған байлар мұның үстінен облыстық басқармаға, әскекри губернаторға және
ішкі істер министріне шағымдар түсіріп,оны 1868 ж. Уақытша
ережедебелгіленген сайлау жүргізу тәртібін бұзды деп кінәладі.
1879 ж. Ы.Алтынсарин инспекторлық қызметке тағайындалды. Оның
бастамасымен және тікелей қатысуымен Қазақстанда халыңтық азаматтық
мектептер тармақтары, атап айтңанда, облыстық барлық уездік қалаларында
орталық училищелер құрылды. Осы мақсатпен ол Торғай облысының қазақ
ауылдарын аралады, халықтан қаржы жинады, ал одан соң Ырғыз, Николаевск,
Торғай және Илецк уездерінде екі кластық орыс-қырғыз училищелерін
жабдықтауға, әрбір мектеп жанынан кітапханалар қүруға ерекше көңіл бөлді.
Жергілікті халың арасынан мамандар даярлауға ерекше маңыз беріп, ол қол
өнер кәсіптік және ауыл шаруашылық училищелерін ашуға көп күш-жігер
жұмсады.
Ы.Алтынсариннің өзі орыс-қазақ мектептерінің оқушылары үшін екі оқу
құралын: "Қырғыз хрестоматиясын" және "Қырғыздардың орыс тілін үйренуіне
бастапқы нұсқауды" жазды. Орыс классиктерінен аудармаларында, қазақ
тіліндегі өз шығармаларында ол демократиялық-ағартушылық идеяларын
насихаттады, ұлттық әдебиет пен мәдениетті дамыту үшін қазақ әдеби тілінің
қалыптасуы саласында жемісті еңбек етті.
Белгілі бір дәуірдің қайраткері бола отырып, Алтынсарин өзінің
дүниетанымында ңандай да бір қарама-қайшылықтардан, шектелушіліктен
арылаалмады. Барлың ағартушылар сияқты ол ағарту ісінің әлеуметтік қайта
құрушылық рөлін асыра бағалады.
Білімді адам ретінде Алтынсарин этнографиямен әуестенді, қазақтардың
ауыз әдебиеті туындыларын жинап, жүйеге келтіріп отырды.
Мемлекеттік білім жүйесінің кеңейтілуі және қазақ қоғамының әлеуметтік
экономикалық бейнесіндегі ілгерілеушілік маман даярлау мәселесін қай
кездегіден болсын өткір қойды. Алғашқы кәсіптік оқу орындары
1879 ж. құрылған Түркістан мұғалімдер семинариясы мен Орынбор қазақ
мұғалімдер мектебі (1883ж.) болды.
Қазақ мұғалімдер мектебі туралы Мемлекеттік кеңес
1880 жылдың өзінде бекіткен Ереже осы мектепті күтіп ұстауға жыл
сайын 17580 сом қаржы босатып тұруды ескерді.
Кейіндері мұғалімдер семинариялары Ақтөбеде, Верныйда, Семейде, Оралда
ашылды. Бұл оқу орындары Қазақ революциясына дейінгі барлың кезеңде 300
қазақ мұғалімін даярлады.
XIX ғ. ауылшаруашылық және фельдшерлік мектептер ашылды, оларда орта
білімді мамандар даярланып шығарылды. Тек Боровской орман техникумының бір
өзі ғана 1889 жылдан 1917ж. дейін 163 маман әзірледі.
Әйтсе де революцияға дейінгі Қазақстанның кәсіптік оқу орындары уақыт
қажеттіліктерін қанағаттандыра алмады. 1914-1915 оқу жылында жеті орта
арнаулы оқу орындарында 352 адам ғана оқыды. Бұл Ресей жоғары оңу орындары
мен техникумдары студенттерінің жалпы санының 1 пайызына де жетпейтін еді.
Бүкіл өлкеде бір де бір институт пен университет болмады.
Қазақстандағы ғылыми зерттеулер
Қазақ халқының экономикасы мен мәдениетінің дамуына Қазақстан
аймағында жүргізілген орыс ғалымдарының ғылыми экспедициялары ұлкен ұлес
қосты.
Орыс ғалымдары геологиялың, климаттық карталарды, сондай-ақ Каспий
Арал теңіздерінің карталарын жасады. XVIII ғасырда зерттеулер жүргізген
ғалымдардың арасынан қазақ халқының тұрмысын, тарихын өз шығармаларында
дәл, толың суреттей білген П.И.Рычковты ерекше атауға болады. XVIII ғасырда
қазақ өлкесін П.С.Паллас, В.Гладышев, И.Муравин, КМиллер, М.Арапов,
И.Кириллов, И.Ураков, т.б. зерттеді. XIX ғасырдың ортасында Қазақстанға аса
ірі экспедицияларды Е.П.Ковалевский, Н.А.Северцев, В.П.Васильев,
Н.В.Халыков, Г.И.Даниловский, М.Поспелов, В.И.Даль басқарды. Бұл
саяхатшылар Қазақстанның табиғатын, мәдениетін және оның халқының тұрмысын
зерттеп, географиялық түсірулермен және картографиялармен айналысты,
өлкенің экономикалың жағдайын барлады.
1833 жылы А.С.Пушкин Пугачев қозғалысы болған жерлермен жүріп өтті. Ол
қазақ ауылдарында болып, оның тұрғындарымен, тұрмысымен танысты.
Сол жылы ұлы ақын қазақ дастаны "Қозы Көрпеш және Баян Сұлуды" жазып
алады. А.С.Пушкиннің ықпалымен бірқатар орыс ақын-жазушылары, олардың
ішінде көрнекті жазушы-этнограф В.И.Даль Қазақстанға саяхат жасады.
В.И.Даль қазақтар өмірін суреттейтін "Бекей және Мәулена" повесінің авторы.
Бұл бағытта П.П.Семенов Тянь-Шанский, А.И.Левшин, А.Алекторов, Харузин,
Мушкетов, т.б. ғалымдар көп еңбек сіңірді. Қазақ халңының тілін, ауыз
әдебиетін зерттеу ісінде көрнекті шығыс зерттеушілері А.Диваевтың,
В.В.Радловтың (1837-1918) рөлі зор болды. Қазақстанда 1847 жылдан 1857
жылға дейін украйн ақыны Т.Г.Шевченко айдауда болды. Оның "Қазақ отбасы",
"Ат үстіндегі қазақ", "Қазақ қызы Катя", "Байғүстар" суреттері сол кездегі
қазақ өмірінің шынайы бейнесін берді.
Қазақстанның мәдениет тарихы мен ңоғамдың өмірінде құрметті орын
қазақтың көрнекті ғалымы, этнографы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановңа (1835-1865)
тиесілі. Оның қоғамдың-саяси, ғылыми және әдеби қызметі қазақ даласына
прогресшіл идеялардың тарауына игі ыңпалын тигізді. Өзінің философиялық
білімдерін Шоқан көбіне орыс ойшылдары В.Г.Белинскийдің, А.И.Герценнің,
Н.Г.Чернышевскийдің, Н.А.Добролюбовтың шығармаларынан алды.
Шоқан Уәлиханов (1835-1865) қазақ өлкесінің аса көрнекті зерттеушісіне
айналды. Шоқан 12 жасына дейін жеке кісінің мектебінде оқыды. Сол кездің
өзінде-ақ оның қабілеттілігі айңын көрінді. 1847 ж. күзінде
Шоқан Омбы кадет корпусына оқуға түсті. Мұнда оқушылар көптеген жалпы
білім беретін пәндер бойынша: географиядан, тарихтан (Ресейдің және жалпы),
орыс және батыс әдебиетінен, философия негіздерінен, зоология мен
ботаникадан, физикадан, математикадан, геодезиядан, құрылыс өнері мен
сәулет өнері негіздерінен білім алды. Ол осында Палластың, Рычковтың және
басқа зерттеушілердің шығармаларымен танысты. Омбыда болған кезінде орыстық
аса көрнекті жазушысы Ф.М.Достоевскиймен және оның досы революционер-
демократ С.Ф. Дуровпен кездесулері оған өшпес әсер қалдырды.
Кадет корпусын бітіргеннен кейін 1853 ж. Ш.Уәлиханов Сібір казак
әскерінде қызмет атқаруға жіберілді. Көп кешікпей ол адъютант ретінде Батыс
Сібірдің генерал-губернаторы Гасфорттың Омбыдан Іле Алатауына дейінгі
сапарында онымен ере жүрді де, сол уақыттары көптеген тарихи әңгімелерді,
аңыздар мен әндерді жинап, жазып алды.
1856. ж. көктемінде Шығыстық болашақ зерттеушісінің өмірінде оның бұдан
арғы тағдырын көп жағынан айңындаған айрықша мөнді оңиға болды. Ол мұның
ғылыми талпыныстарын жоғары бағалап, шығыстанудың маңызды проблемаларын
зерттеуге бағыттаған аса көрнекті ғалым, белгілі географ П.П.Семеновпен
танысты. Сол жылы Шоқан Уәлиханов Алакөлден Орталық Тянь-Шанға қарай
Ыстықкөл көліне; дипломатиялық тапсырмамен Құлжаға сапар шеккен екі
экспедицияға қатысты.
1857. ж. Уәлиханов Алатау қырғыздарына тағы да сапар шегіп, ңоныстарын
аралап, солардың өмірлері мен әдет-ғұрыптарын, тарихын, этнографиясын,
халықтың ауызекі әдебиетін зерттейді. Осы сапарында ол қырғыз эпосы
"Манастың" жекелеген бөлімдерін жазып алады. Уәлиханов Шығыс халықтарының
материалдық мәдениетінің ескерткіштеріне ерекше назар аударды. Ыстықкөлге
экспедиция жасаған кезде ол тапқан ежелгі егін суару жүйелерінің
қалдықтары, сәулет өнерінің ескерткіштері, ертедегі ңалалардың ңирандылары
оны бұрынғы ғасырларда Жетісу өңірінде отырыңшылық пен бірңатар қалалардың
болғандығы жөнінде қорытынды жасауга алып келді.
Көрші халыңтар тарихымен айналысу оған қазақ халңының ежелгі және
ортағасырлың тарихын зерттеуге көмектесті. Алғашқы экспедициялар кезінде
жинастырған материалдарын терең талдап және салыстыра отырып, ол "орта
ғасырларда мұндағы отырыңшылың (Қырғызстан мен Қазақстанның оңтүстігінде)
Іле алқабында күшті тараған" деген ңорытынды жасады. Ыстықкөлге
экспедициясы кезінде Уәлиханов ғылыми деректермен бірге, жаңа дәуірдің
ұлкен коллекциясын жинады. Осы сапарының нәтижесінде: "Ыстықкөл сапарының
күнделігі", "Қытай империясының батыс шет аймағы және Құлжа қаласы",
"Қырғыздар туралы жазбалар" деген толыңңанды тарихи этнографиялың
шығармалары жарық көрді. Уәлихановтың ғылыми қызметі Орыс географиялық
қоғамының назарын аударды, сөйтіп, 1857 жылдың ақпанында оны ңоғамның толың
мүшесі етіп сайлады.
1858 жылда Қашғарияға жасырын баруы Шоқан Уәлихановтың ғылыми
қызметінің жаңа кезеңі болды. Марко Поло мен Геостан (1603 ж.) кейін осы
атағы аз шыққан елде бірінші рет болып: "Алтыашардың немесе Қытайдың Нан Лу
провинциясының (Кіші Бухария) шығыстық алты қаласының жағдайы туралы (1858-
1859 жж.)" атты әйгілі шығармасын жазды. Оның бұл еңбегін Ресейдің және
басқа елдердің шығыстанушылары жоғары бағалады әрі көп кешікпей ағылшын
тілінде басылып шықты.
Жиһан кезудің ауыр жағдайлары, жүйкенің зорлануы және жолда кездескен
мүқтаждыңтар жас ғалымның денсаулығына әсер етпей қалмады. Үйіне оралысымен
Ш.Уәлиханов науңасқа ұшырады. 1860 ж. Соғыс министрінің шақыруымен
Қашғарияны зерттеуші Петербургке келді. Мұнда ол ержүрек жиһанкез әрі Орта
Азия мен Қазақстан халықтары өмірінің білгірі ретінде қарсы алынып,
орденмен наградталды және шені жөнінен жоғарылатылды.
Петербургте аз уақыт болу (ол мұнда бір жыл түрды) Уәлихановты рухани
байытты және оның демократиялық көзқарастарын нығайтты. Ол қоғамдың өмірдің
қалың ортасына сүңгіп, кең тынысты қызметтерге беріліп кетті. Бас штабтың
Әскери-есеп комитетінде, Азиаттық департаментте және Георафиялық қоғамда
жұмыс істеді. Орта Азия мен Шығыс Түркістанның карталарын құрастыру,
Риттердің еңбектерін баспаға әзірлеу, энциклопедия баспасында көмекшілік
жұмыс атқару (онда мұның "Абылай" деген әйгілі мақаласы бірінші рет
басылды), шығыс қолжазбаларын зерттеу, Орыс географиялық қоғамында шығыс
тарихы жөнінде лекциялар оқу - міне, осының бәрі оның Петербургтегі
өмірінің мазмұнын құрады. Осы кезеңде Шоқанға профессор А.Н.Бекетов, Орыс
географиялың қоғамы жазбалары-ның редакторы, шығыстанушы, дипломат және
публицист Е.П.Ковалевский, әйгілі ориенталист-ғалымдар
В.В.Григорьев, В.П.Васильев
В.В.Вельяминов-Зернов зор ықпал етті. Орыс географиялық қоғамының вице-
президенті П.П.Семенов-Тяньшанский Уәлихановңа үнемі қолдау көрсетіп,
онымен достың қарым-қатынас жасап түрды. Петербургте Уөлиханов өзінің досы
Ф.М.Достоевскиймен қайтадан кездесті. Оның Петербургтік достары арасында
А.Н.Майков пен Я.П.Полонский, ағалы-інілі В.С Н.С.Курочкиндер болды. Бұлар
"Жер және еркіндік" ңоғамының мүшелері еді. Әр дәрежелі әдебиеттік орта
қазақ оқымыстысының дүни-етанымын кеңейтті, оған Ресейдің революциялық
жағдайы кезеңіндегі ңоғамдық өмірінің оқиғаларын жақсы айыра білуіне
жәрдемдесті.
Ш.Уәлиханов 1865 ж. наурыз айында Алтынемел қыраты баурайындағы Көшен-
Тоған деген жердегі Те-зек төренің ауылында қайтыс болды.
Шоқан Уәлихановтың қызметін Орыс географиялық қоғамының және Ресей
ғалымдарының атынан бағалай келіп, шығыстанушы ірі ғалым И.И.Веселовский
былай деп жазды: "Шығыстану ғылымы аспанынан Шоқан Шыңғысұлы Уөлиханов
жарқыраған метеордай жалт етті. Орыс ориенталистері оның өмірге келген
таңқаларлық құбылыс екенін бірауыздан мойындады және одан түрік
халықтарының тағдыры туралы ұлы да маңызды жаңалықтар ашады деп күтті:
бірақ Шоқанның мезгілсіз қазасы біздерді бұл үміттерімізден айырды. Ол 30
жасқа жетпей өкпе ауруынан қайтыс болды".
Ш.Уәлиханов ғылыми мұрасы Қазақстан мен өзге халықтардың кең ауқымды
проблемаларын қамтиды және солардың қай-қайсысын да шешуде оның құдіретті
ғылыми таланты айқын көрінді.
Негізгі терминдер мен ұғымдар:
Халық ағарту саласындағы екі бағыт: діни және азаматтық
Қазақстанда ашылған тұңғыш азаматтың мектеп (1841ж.)
"Қадим" мектептері
Ы.Алтынсарин қызметінің екі бағыты: ұйымдастырушылық және педагогтық
Қазақстанды XVIII және XIX ғасырлардағы ғылыми зерттеу-лер
Паллас, Рычков, Семенов-Тяньшанский, Даль зерттеулері.
ІП.Уәлиханов - қазақ елінің тарихын, мәдениетін, ауыз әдебиетін ғылыми
түрғыдан тұңғыш зерттеуші
Қазақтың ұлттық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары
Қазақ халқының рухани мәдениетінің аса маңызды бөлігін ғасырлар бойы
жинақталған салт-дәстүрлері құрайды.
Дәстүрлер - жеке тұлғаның рухани-адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыруға бағытталған күрделі қоғам-дық-қатынастар жүйесі. Ол
қасиеттерге Отанға және өз халқына, оның тарихына, мәдениетіне деген
махаббат, оны қорғауға дайын болу, достыққа адалдық, бірлікке, ынтымаққа
тырысу, туысқандықты жаңарту, антқа адал болу, аманат сақтау, түп-тамырыңды
білу, ата-баба аруағын сыйлау, ұлкендерді құрметтеу, әке үйін, "ңара ша-
ңыраңты" дәріптеу, қонақжайлық, құдалық дәстүрлері, т.б. жатады. Сондай-ақ
дәстүрлер құрамына ұлттық және діни мейрамдар да кіреді.
Біздің замандасымыз, көрнекті жазушы, этнограф, ұлт мәдениетінің
шынайы жанашыры Сейіт Кенжеахметұлының саралауы бойынша, қазақтың ұлттық
дәстүрлері мен салттарын былай жіктеуге болады:
1. Келін түсіріп, қыз ұзатуға байланысты дәстүрлер.
2. Тәлім-тәрбие дәстүрлері.
3. Тұрмыстық, өмір сүрулік дәстүрлер.
4. Еңбек, кәсіптік дәстүрлер.
5. Діни салттар.
6. Жерлеу салттары.
Келін түсіріп, қыз ұзатуға қатысты дәстүрлер
Қыз айттыру. Ата-аналар болашақ қалыңдықты баласы кәмелетке толмай
тұрып, ездеріне тең, құрметті, текті отбасынан іздеген. "Қыз айттырудың"
бірнеше түрлері болған. Ертеде көңілдес, дос адамдар балалары дүниеге
келмей тұрып-ақ бір-бірімен "құда" болысқан. Мұны "атастыру" деп атаған.
Балалары бесікте жатқанда құда болу "бесік құда" деп аталған. Бұлардан
басқа құда болудың "қарсы құда", "сүйек жаңарту", т.б. түрлері болды.
Балаларды үйлендіру "құда түсуден" кейін жүзеге асырылды.
Құда тцсу. Құда түсу - қазақ халқының ежелден үмытылмай келе жатқан
міндетті дәстүрі. Жігіттің әкесі жаңын жүрағаттарымен ңызға ңүда түсуге
келеді. Қыз әкесі ңүдалардың келуінен алдын ала хабардар болып, өзінің
ағайындарын жинап, құдаларды ұлкен салтанат-пен қарсы алады. Қыз әкесі
"қош" айтқаннан кейін екі жаң бір-біріне дәстүрлі сый-сияпат - құда
аттанар, ат байлар, құйрық-бауыр, т.б. көрсетеді.
Бата аяқ. Құдалар арасындағы соңғы келісім. Екі жақтың алғашқы ңүда
түсудегі келісімінен кейін, күйеу жігіттің әкесі қалыңдық ауылына келіп,
той уақыты, қалың мал мөлшері, кәде-жоратуралы келіседі. Бұл бата аяқ деп
аталады. "Бата аяң" кезінде ауқатты адамдар ірі сыйлыңтар тарту еткен. Олар
бес жақсы, орта жақсы, аяқ жақсы болып бөлінген. "Бес жақсыға" - түйе
ботасымен, бие құлынымен, бағалы зат немесе алтынның, күмістің құймасы
кірген.
Қалың мал. Құдалықтың ресми бөлігі аяқталғаннан кейін, күйеу жігіт
жағы қалыңдықтың әкесіне мал түрінде қалың мал төлеген. Оның мөлшері құда
болушы-лардың тұрмысына байланысты болған. Кедей құдалар 5-6 бас мал
төлесе, ауңатты адамдар 200-500, кейде 1000 басқа дейін жылқы берген. Бұдан
басқа той малы, анасына сүт ақы, өлген адамдар, тірі адамдар ақысы (өлі-
тірі), т.б. кәделер болған. Қыз жағынан келетін жасаудың құны мен мөлшері
де қалың малдан кем болмаған. Қалың мал төлеу кезінде мұлтіксіз орындайтын
"құрық-бау", "қосақбау", "келін тілі", т.б. жоралғылар болған. Бұлар мал
бағатын адамдарға берілетін төлемдер.
Киіт. Құдалар кетердің алдында қалыңдықтың әкесі оларға сыйлыңтар
тартатын болған. "Киітке" - мал және бағалы, жағалы киімдер тарту етілген.
"Киітті" қалың-дық жағынан еріп келген құдаларға да тарту етіп, екі жағы
сыйлық беру жөнінен кем түспеуге тырысңан. Біздің заманымызда қалың мал
төлеу дәстүрі жойылғанмен, киіт беру дәстүрі сақталып қалды.
Сүт аңы. Ананың ақ сүті үшін төленетін төлем. Қыз жағында өтетін тойда
қалыңдықтың анасына күйеу жағы тарту етеді.
Құйрық-бауыр. Бауыр мен құйрықтан түратын салттың қонақасы. Бұл
құдалық бекітілді деген мағынаны білдіреді. Бұл салттан кейін шегінуге,
яғни құдалықтан бас тартуға болмайды, ондай жағдайда келісімді бұзған жақ
қалың малды кейін қайтарады.
Қынаменде. Күйеудің ұрын келуі. Құда түсіп, уәде пісіп, қалың мал
төлеген соң күйеудің атастырған қалыңдығын алғаш көруге келген тойы
цынаменде деп аталады. Ән, күй, би қатар жүргізілетіндіктен, қынаменде жас
жүбайлардың шаттық кешіне, жастардың махаббат мұратына жету символына
айналған. Мұны кей жер қалыңдық ойнау, кей жерде ұрын келу деп атаған.
Тойбастар. Тойдың сәні тойбастарды әнші жігіт не қыз бастайды. Той
бастағаны үшін жігіт (не қызға) той иесі рақмет айтып, сый-сияпат ұсынған.
Тойбастарды бұрын елге белгілі ақындар мен әншілер басқарған. Мысалы,
Баймағанбет сұлтанның Аңыл атты қызы ұзатылғанда тойбастарды атақты ақын
Шернияз бастаған. Бұлардан басқа "Жар-жар", "Беташар", "Аушадияр", "Неке
қияр", "Сыңсу", "Қоштасу", т.с. сияқты жоралғылар орындалған.
Тәлім-тәрбие, ұлгі дәстүрлері
Шілдехана. "Шілдехана" - жаңа туған балаға арналған той. Кешке
жиналғандар сәбиге қүтты болсын айтып, ән салып, домбыра тартып тойлайтын
болған.
Кіндік кесер. Қазақтарда "кіндік шеше" ұғымы бар. "Кіндік кесу"
рәсімі ең құрметті әйелге, ақыл тоқтатқан әжеге тапсырылады. Бұдан кейін ол
өйелге "кіндік кесер" жоралғысы тапсырылады. Кіндік кескен әйел ол
отбасының ең құрметті адамына айналып, баланың екінші анасы саналады. Жаңа
босанған әйелге әкелінетін ет тағамы "цалжа" деп аталады.
Ат қою. Қазақтар осы салтанатты рәсімге ерекше мән берген. Әдемі
аттар мен атақты адамдардың есімдерін беру арқылы соларға балам ұқсас болса
екен деген пиғылды аңғару қиын емес. ХҰШ-ХІХ ғасырларда өмір сүрген
адамдардың көпшілігі не "бай" атын (Мырзабай, Иманбай, Оңайбай, т.б.) беру
ата-аналардың дәулетке үмтылысы, балам бай болса екен сияқты армандарының
нәтижесі деп түсіну қажет. Сонымен қатар, ат қоюға бала туған кезде
қалыптасқан әр түрлі жағдайлардың ықпалы аз болған жоқ. Мысалы, Наурызда
туғандар Наурызбай, жайлауда туғандар Жайлаубай, айтта туғандар Айтбай,
т.с.с. болып кете берген. Баласы тұрмағандар, балаларын құлаққа түрпідей
тиетін аттар қойып, ұрпағын сақтап қалуға тырысқан. Күшікбайлар,
Тұлкібайлар, Қасқырбайлар осыдан келіп шыққан. Ылғи қыз туған ата-аналар ұл
көру арманынақыздарына Ұлбосын, Ұлтуған, Жаңылсын, Ұл мекен аттарын қойып
жетпек болған.
Бесікке салар. "Бесік" - халық ұғымында қасиетті және бала үшін өте
ыңғайлы үя. Салт бойынша бесікке баланы ру анасы, жұрттың бәріне аса
құрметті жасамыс ана салады. Салт дәстүрлі "Бесік жырымен" қабат жүреді.
Бесікке бала салынғаннан кейін, әжеге "бесік салар" сыйы тарту етіледі.
Қырқынан шығару. Туғанынан бастап қырық күн өткен соң, әйелдер баланы
суға түсіріп, шашын және тыр-нақтарын алады. Әйелдерге баланың ата-анасы
сыйлықтар тарту етіп, жиналғандарды дастарқанға шақырады.
Тұсаукесер. Бұл салтанатты бала жүре бастаған кезде өткізеді. Жіңішке
ала жіппен баланың аяғын түсаулағаннан кейін, шапшаң, пысық көп балалы
салиқалы адамға түсау кесуді сеніп тапсырады. Салт ән-күймен, игі
тілектермен қоса жүргізіледі. Ертеде түсауы кесілген балаға ат және ер
тарту етілген.
Базарлық. Алыстан жолаушылап келген адамның жақындарына және
таныстарына өкелетін аса қымбат емес сыйлары.
Бастаңгы. Ата-аналар үйден жолаушылап кеткенде, ересек балалардың өз
қатарына ұйымдастыратын жастар кеші. Ол ойын-сауыққа толы болған.
Енші. Әке үйінен бөлініп, отау тігетін балалардың ұлесі. Ол дүние және
мүліктен тұрған.
Көгентүп. Егер қонаққа туыс адам немесе жақсы та-ныс баламен келсе, үй
иесі балаға мал (бүзау, құлын, қозы) тарту еткен.
Ашамайга мінгізу. Бұл салтанатты дәстүрдің бала тәрбиесі үшін ұлкен
маңызы бар. Бала 6-7 жасқа келгенде, туысқандар жиналып, оны ерттелген атқа
мшгізеді, ңолына қамшы береді, оған жігіт болдың дейді. Атасы бата беріп,
өжесі шашу шашады, арты ұлкен тойға ұла-сады.
Сүндет тойы. Тақ жасқа (3, 5, 7) келген баланы сүндетке отырғызады.
Ұлкен тойға көп адам жиналып, салтанат иесіне ат немесе басқа сый тарту
етіледі.
Тұрмыстық дәстүрлер
Аманат. Отбасылың қымбат заттардың біреуге белгілі бір уақытңа
сақтауға берілуі. Аманат сақтау ұлкен адамгершілік белгісі саналған. Халық
сөзі "Аманатқа қиянат қылма" тегін айтылмаған. Аманат дәстүрі ел басына күн
туған "Ақтабан шүбырынды, алңакөл сұлама" жылдары басталып, өз жалғасын
Кеңестік саяси қуғын-сүргін жылдары тапқан шығар деп пайымдауға болады.
Ертеде аманатқа балаларын да беріп отырған.
Ат тергеу. Ұлттық дәстүр бойынша келіндер атасының, қайнағасының,
қайынсіңлісінің атын атамай, әртүрлі жағымды есімдер қойып ("Бай ата",
"Мырзақайнаға", "Еркежан", "Көркем жігіт", т.с.с.) атайтын болған.
Айып. "Айып, айып төлеу" - кінә, кінөлі болу; соған байланысты айып
төленеді. Барымта, қылмыс жасағаны үшін қылмыскерге айып төлеткен. Айып
түрлері көп, олар жасалған қылмысқа байланысты қолданылады. Ауыр қылмыс
үшін "тоғыз айып", яғни түйеден бастап тоғыз мал төлеткен. Әсіресе, үрлық
қатаң жазаланған.
Әмеңгерлік. Отбасында ңайтыс болған адамның әйеліне сол адамның
інісінің немесе ағасының үйленуі. Бұл шараның астарында балаларды өзге руға
жібермеудің амалы жатқанын түсіну қиын емес.
Бата. Елге сыйлы абыздар, ақсақалдар, азаматтар, аналар беретін
бағалы рухани тілектер. Олар "дастарқан бата", "алғыс бата", "ел батасы",
"жаңа ай батасы", "Нау-рыз бата", т.б. бөлінеді.
Теріс бата. Қарғыс. Ата-ана үмітін ақтамаған, руды үятқа қалдырған
балаларға теріс бата берілетін болған. Ондай адамдар елден аласталған.
Дау. Дау - талас. Қазақтар арасында айып мөлшері, жесір, жетім,
барымта, үрлық, жер, су үшін таластар туып отырған. Дауласңан адамдар
әділдікті ңара қылды ңақ жаратын билерден іздеген. Олар дауларды әділ
шешіп, төрелік айтқан. Аңсақалдар шешімі екі сөзге келмей, мұлтіксіз
орындалған.
Жылу. "Жылу" - материалдық көмек. Әр түрлі нәубетке (өрт, жұт,
топансу, т.с.с.) ұшыраған адамдарға мал, дүние түрінде жиналатын халың
көмегі. "Көп түкірсе көл" маңалы соны меңзейді.
Көрімдік. Жас келінді, жаңа туған перзентті немесе мал төлін көргенде
беретін сыйлың.
Көрісу. Батыс Қазақстан қазақтарының арасында кең тараған, 14
наурыздан бастап, ағайындардың бір-бірімен сәлемдесуі. Көбіне жасы кіші
адамдар жасы ұлкендерге барып көріседі. Бұл шараның жастарды имандылыққа
тәрбиелеуге ұлкен маңызы бар.
Қалау. Тамыр-таныс адамдардың бір-бірінен өзіне үнаған нәрсесін сүрап
алуы. Дос-жарандар қалаған нәрсені ңиналмай береді. Қалаушыға да шектен
шықпағаны дұрыс.
Сүйінші. Қуаныш хабары. Сүйінші сұраушыға оның қалаған дүниесін беріп
ризалайды.
Сыбага. Аса құрметті қонақтар мен жақын ағайындар үшін үнемі
саңталатын ұлес. Мысалы, ақсаңалдар үшін бас, жая, жамбас, омыртқа,
күйеулерге төс және әйелдерге ңұйымшақ сақталады.
Еңбек, кәсіп дәстурлері
Асар. Бұл ежелден келе жатқан ұлкен шаруа тұсында (үй салу, шөп шабу,
қой қырңу, т.с.с.) ауыл адамдарының бір-біріне сатусыз көмегі. "Асар" -
қазақ халқының бірлігін, жақынына қамңорлығын көрсететін белгі.
Қымызмұрындык,. Қымызды бірінші тату. Бүған салтанатты түрде, құрметті
ақсақалдарды шақырып, батихаалған.
Өтініш. Ресми адамдар немесе ат-көлігі жоң жаяу адамдар бір ауылдан
екінші ауылға көшіп-қонуға, баруға ат, арба, тарантас, т.б. сүрап алатын
болған. Өтінішті ешңашан аяңсыз қалдырмаған.
Діни салттар
Айт. Ұлкен халықаралық діни мереке. Ораза айт және Құрбан айт түрі
бар. Ораза айт 30 күн оразадан басталады. Ақшалай құрбандық осы айда
беріледі. Құрбан айт Ораза айттан 70 күн өткен соң, үш күнге созылады. Осы
күндері Қасиетті Меккеге ңажылық ұйымдастырылады. Құрбан айтта әрбір
мұсылман өз дінінің, аруаңтардың құрметіне құрбандың шалады. Бұл
мұсылманның негізгі борыштарының бірі Мүхтасар болып табылады.
Зекет. Ислам шарттарының бірі зекет беру. Ол мал немесе асыл дүние
түрінде беріледі. 40 қойдан 1 қой, 5 түйеден 1 түйе, 30 сиырдан 1 сиыр
зекет беріледі.
Пітір. Ақшалай салық. Жыл сайын ұлкен ораза күндері адамдар арнайы
мешітке барып, өлгендер аруағына Құран оқытып, ақшалай салық береді.
Садақа. Ақшалай, не басқаша бөліп беру. Жетімдерге, жесірлерге және
басқаларға садақа беру әрбір отбасының қасиетті борыштарының бірі.
Жерлеу салттары
Арыздасу - өлетін адамның соңғы сөзі. Санасының барында отбасымен,
жақын-жүрағатымен қоштасады.
Иман айту. Өзінің дәмі таусылғанын сезген адамның өз-өзіне соңғы иман
тілегін айтуы.
Жаназа. Қайтыс болған адамды жерлеу салты. Молда өлген адамның барлық
кінәсін жібереді, садақа беріліп, құран оңытылады.
Підия. Өлген адамның ңарызын өтеу. Қайтыс болған адамның өтелмеген
борыштары, біреудің алдындағы міндеттерінің өтелуі немесе кешірілуі "підия"
деп ата-лады.
Аруақты еске алу. Еске алу шаралары. Қайтыс болғаннан кейін 3-7-40-100
күндер атап өтіледі, құран оқылып, ас беріледі. Қайтыс болған адамға
"жоқтау" айты-лады. Жақын-жұрағаттарына, ағайындарына "қайырлы болсын"
айтылады. Бір жыл толғанда соңғы ас беріледі. Нәрестеге арналып мұндай
шаралар өткізілмейді.
Шек беру. Өлген адам құрметіне берілетін ңонақасы. "Ораза" және "айт"
аралығында қайтыс болған адамды еске алып, дұға оқылады, мал сойылып ас
беріледі.
Наурыз
"Наурыз" сөзі қазақ тіліне парсы тілінен еніп, "жаңа күн" деген
мағынаны білдіреді. Бұл мейрам көптеген ғасырлар бойы халыңтың сүйіп
мерекелейтін дәстүрлі мейрамдарының бірі. Қазақ аңызы бойынша Наурыз
болардың алдыңғы, яғни наурыздың 20-сынан 21-іне қараған түні елді Қыдыр
ата аралап, халыққа құт-береке, ырыс әкеледі деп есептеген. Мейрам алдында
жас жігіттер "бұлақ көрсең көзін аш" деген ақсақалдар ұсыныс-тарын
орындайтын болған. Сондай-ақ, "бір ағаш кессең, онын отырғыз" деген мәтел
Наурызға байланысты айтылып, мереке кезінде жаппай көгалдандыру шаралары
жүргізілген. Адамдар жуынып, шайынып, үстеріне барын киіп әдеміленген,
әйелдер мен жас қыздар әшекей, әсемдік бұйымдарын тағып, мерекелік күйге
оранған. Наурыз күндері адамдар үйлеріндегі барлық қүнды, жағалы киімдерді,
дүниелерді, асыл бұйымдарды киіз үй ішіне іліп, жайып, көрініске ңоятын
болған. Наурыз мерекесінің кешінде алтыбақан құрылып, жастар ән салып, ойын-
сауық ұйымдастырған. Бір айға созылған Наурыз мерекесінде түрлі ұлттық
ойындар - ат жарыс, қыз қуу, көкпар, аударыспақ, мүше алып қашу, жалаң аяқ
жаяу жарыс, жамбы ату, алтын қабақ, палуандар күресі, ақындар айтысы, т.б.
өткізілген.
Наурыз мерекесінің құрметті қонақтарына халық ауыз әдебиетінің
өкілдері мен өнер шеберлері, жыршы-лар, жыраулар, ақындар, ертекшілер,
салсерілер, әншілер, домбырашылар, қобызшылар, сыбызғышылар, т.б. өнер
көрсетіп, халықтың сүйіспеншілігіне бөленген.
"Ол күнде Наурыз деген бір жазғытұрым мейрамы болып, наурызнама
қыламыз деп той-тамаша қылады екен" (Абай). Кей жерлерде Наурыз тойы деп
аталады. Бұл күні ұлкен болсын, кіші болсын осы мейрамға келіп, көңілді
ойын-сауықтар жасалады. Мұнда шарап ішу, ренжісу сияқты жағымсыз
әрекеттерге қатты тыйым салынған. Тойда бәйге, палуандар күресі, басқа да
спорт бәсекесі, айтыс, түрлі ойындар мен көңілді жұмбақтар, ән, өлеңдер,
наурыз жырлары айтылады. Әркім ұлкендерден бата тілейді. Наурызнама бұрын 3-
9 күнге созылатын, халықтың ұлттық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары кеңінен
қолданылатын ерекше ұлкен жиын той. "Қазақтың" қазақ болғанда өзіне
арналған, сыбағасына тиген жалғыз мейрамы - Наурызнама. Наурызнамада қыз-
жігіттер жиналып бас қосып цйқыашар әзірлейді. Ол ет, уыз сияқты дәмді
тағамдардан жасалады. Жігіттер қыз-келіншектерге сақина, сырға, айна, тарақ
сияңты сыйлықтар береді. Оны селпг еткізер деп атайды. Бұл күні қарттар да
естен шықпайды. Оларға арнап жылы-жұмсақ тағамдардан бел көтерер деп
аталатын дәм да-йындалып, тартылады. Бұлардың соңы келер күні наурыз көжеге
жалғасады.
Наурыз көже. Наурыз тойына ғана тән, көпшілікке арналған мерекелік
тағам. Оны әр үй жеті түрлі дәмнен: сүт, ет, тұз, тары, қүрт, жеміс, тағы
сол сияқты тағам түрлерінен жасап, оған қазы, шүжық сияқты сыйлы мүшелер
қосып, мерекемен келгендерге ықыласпен ұсынады. Наурыз көженің дәстүрлік,
мерекелік, ұлттық тағылымы өте зор. Ол барлық адамдарды жомарттыққа,
ізгілікке, ұйымшылдыққа, татулыққа, бірлікке шақырады.
Наурыз жыры - Наурыз мерекесінде айтылатын халық ауыз әдебиеті
түрлерінің бір саласы. Жыр-өлең осы күнге лайықталып, мадақтау, тілек,
бата, әзіл түрлерінде айтылады. Оның түрлері халық арасында өте көп
тараған. Наурызға арналған бұрынғы, соңғы ақындардың шығармалары да көптеп
саналады.
Ұлыс күні қазан толса,
Ол жылы ақ мол болар.
Ұлы кісіден бата алсаң,
Сонда олжалы жол болар...
Ұлыстық ұлы күнінде,
Бай шығады балбырап,
Қасында жас жеткіншек,
Тұлымшағы салбырап.
Бәйбіше шығар балпиып,
Күндігі баста қайқиып.
Келіншек шығар керіліп,
Сәукелесі саудырап.
Қыз шығады қылмиып,
Екі көзі жаудырап.
Наурыз бата. Халықта батаның түрлері көп. Соның бірі - Наурыз бата.
Мұнда наурызнама өткізгендерге, осы күнге арнап "Наурыз көжеге"
шақырғандарға, тойда өнер көрсеткен ақын, әнші, палуандарға, тағы да басқа
өнерпаздарға, жас талапкерлерге ақсақалдар мен әжелер, ел ағалары бата
береді. Бата жалпы жұртшылыққа, көпшілікке, бүкіл қауымға, ауылға да
беріледі. Мысалы:
Өркенің өссін!
Әр күнің Наурыз күніңдей берекелі болсын!
Ұлың - оңға, қызың қырға қонсын!
Еліңе елеулі, халңыңа қалаулы бол!
Айың тусын оңыңнан,
Жұлдызың тусын солыңнан!
Бақ берсін, қыдыр дарысын!
Жастар бұл күні ұлкендерден бата алуға тырысады. Өйткені, Наурызда
алған батаның орны бөлек.
Наурыз жұмбақ. Табиғатқа, аспан әлемін, ауа райына, күн мен түнге
байланысты айтылатын жұмбақтар осындай атқа ие болған. Мысалы:
Ұшарқар Айдай туып,
Күндей батар туғанда
Шабансары таң сонда атар.
Аспаннан жұлдыз тарап, Шолпан туып,
Таң райы Күнменен манауратар.
Шығыстан Үркер туса егініңді ор,
Батса көктен, егісті егетін бол.
Қырық күн, қыры түн сол
Үркер көктен безіп.
Жоғалып қараңғыда шегеді жол.
Наурыз тілек. Әр адам өзіне, отбасына немесе жақын туыс-туғандары мен
дос-жарандарын Ұлыстық ұлы күнімен құттықтап, жақсы тілек тілейді, бір-
бірінің үйіне кіріп дәм татады. Мысалы:
Пәле-жала жерге енсін!
Төрт тұлік ақты болсын!
Өрісің малға, үйің жанға толсын!
Тілек - достық көңіл мен тілектестіктің, адамгершіліктің белгісі, әрі
тойдың жарасты салтының бірі ретінде айтылған.
Наурыз төл. Наурыз айында мал төлдей бастайды. Олар наурыз төлі деп
аталып, төл басы ретінде бағаланып, малжанды қазақ баласы оны ерекше күтіп
бағады. Төл басы сатылмайды, ешкімге сыйға берілмейді.
Наурызкөкек - наурыз айында үшып келетін көктем құсы. Қарасы шағын
ғана, осы қүсты шығыс елі күтіп жүреді. Оны алғаш көргендер "Наурыз келдің
бе?" деп шаңырып, жем шашады. Наурызкөкекті ешкім қумайды, үрңітпейді.
Наурыз есім. Наурыз күнінде немесе айында туғандарды халың бақытты,
ерекше адамдар деп үғынған. Сондай себеппен оларға Наурыз есімін беретін
болған. Мысалы: қазақ халқында Наурызбай Қүтпанбайұлы (1706-1781),
Наурызбай Қасымұлы (1822-1847) атты әйгілі батырлар болған. Алтын Ордада
Наурыз есімді хан (1359-1360) болғаны тарихтан белгілі. Наурызгұл,
Наурызбек, Наурыз әлі деген адам аттары да жиі кездеседі.
Қорыта айтқанда, Наурыз мерекесі халықты имандылыққа, бірлікке,
бауырмалдыққа, достық пен игі дәстүрлер жалғасы мен бірізділігіне
тәрбиелейтін ғасырлар қойнауынан келе жатңан мейрамдардың бірі.
Отбасылық, некелік қатынастар
XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың басында қазақ қоғамында көбіне шағын
отбасылар болғанымен, патриар-халдық қарым-қатынастар сақталып қалды.
Отбасында әке мен күйеудің, жасы ұлкен ағалардың беделі күшті болды. Өке
үйі (ұлкен үй) барлың бөлінген ұл балалар(отаулар) үшін ңасиетті орын болып
есептелді. Олар барлық жағынан әке шаруашылығына қарасып отырды, қажет
болса, қосымша мал-мүлік алып түрды. Ежелгі от-басылық дәстүрлерге сай кіші
ұл өз алдына жеке шаруашылық құрмады, ол өке үйін сақтап қалып, "қара
шаңыраққа" ие болды. "Қара шаңыраққа" отаулар тарапынан ұлкен құрмет
көрсетілді. Жыл сайын "соғым" сойылған кезде, "қара шаңыраққа" барлық
"енші" алған балалар "сыбаға" әкеліп түруға міндетті болған.
Үйленген балаларын бөлу ата-аналар үшін қоғамдық және шаруашылық
түрғыдан алғанда ұлкен маңызға ие болды. Кейде мынадай жағдайдар орын
алған. Үйлен-ген ұлкен ұлын бөлгенде, оған тете екінші үйленбеген ұлын
болашаң қалыңдығына қажетті қалың малын беріп, қосып жіберген. Мұндай
ағайындыларды халық "енші-лес" деп атаған. Балаларына енші беріп, бөлек
шығарғанда, ата-анасы ағайын-тумасын, құда-жекжатын, дос-жаранын шақырып,
кішігірім той жасаған. Ағайындары жас отау иелерін қолдарынан келген
көмегін көрсетіп, сый-сыяпат ұсынған. Ол көбіне мал түрінде беріліп, малдың
құлағына күйдіріп, "ен" салынған. "Енші" құрамына белгілі мөлшерде ірі
мүйізді ңара, түйе, қой және жылқы кірген. Орта дәулетті отбасылар мен
кедейлері еншіге жылқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz