Оқушылардың еңбек мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Оқушылардың еңбек мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.1 Еңбек мәдениеті . технологиялық мәдениет құраушысы ... ... ... ... ... . 9
1.2 Оқушылардың еңбек мәдениетін қалыптастырудың
психологиялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін
қалыптастырудың дидактикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін қалыптастыру әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Еңбекке баулу мазмұнындағы еңбек мәдениеті құраушыларының көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін
қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін
қалыптастырудағы іс.тәжірибелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Оқушылардың еңбек мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.1 Еңбек мәдениеті . технологиялық мәдениет құраушысы ... ... ... ... ... . 9
1.2 Оқушылардың еңбек мәдениетін қалыптастырудың
психологиялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін
қалыптастырудың дидактикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін қалыптастыру әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Еңбекке баулу мазмұнындағы еңбек мәдениеті құраушыларының көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін
қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін
қалыптастырудағы іс.тәжірибелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Мектеп оқушыларын еңбекке баулудың міндеттері еліміздің қоғамдық-экономикалық дамуын одан әрі арттыру мүдделерімен және жаңа адамды қалыптастырудың жалпы мақсатымен анықталады. Бұл міндеттер, негізінен, балаларды еңбекті сүюге тәрбиелеу, қоғам игілігі үшін еңбек ету, халық дәулетін көздің қарашығындай сақтау қажеттігін, еңбекке деген шығармашылық қатынасты тәрбиелеу болып табылады. Мұның бәрі, сайып келгенде, жеке адамның жан-жақты дамуына игі ықпалын тигізеді.
Білім беруде басшылыққа алатын құжаттарда (Білім мазмұны тұжырымдамасы, «Білім туралы» заңда, т.б.) еңбек тәрбиесінің, оқытудың және мектеп оқушыларын еңбек жолына жан-жақты әзірлеудің рөлі атап көрсетілген. Балалардың және жасөспірімдердің бос уақытын ұйымдастыруға көбірек қамқорлық жасау, оқушы жастарды спортпен, көркемдік және техникалық шығармашылықпен шұғылдануға тарту қарастырылған [1, 2].
Оқушыларды жан-жақты дамытуды қамтамасыз ету мақсатында мектеп оқу пәндеріндегі жұмыстарды үйлесімді ету қажет. Бастауыш сыныпта оқушылардың толып жатқан әуесқойлықтарының ішінде материалдарды (қағаз, мата, табиғат материалдары, т.б.) өңдеу, олардың белсенді еңбек әрекеті үшін өз білімін жетілдіре, толықтыра түсу мұқтаждығын қалыптастырудың маңызы зор. Осының бәрін бастауыш сыныптан бастап қолға алу керек.
Бастауыш сыныпта оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға арналған мектептегі еңбек сабақтарының мүмкіндіктері мол. Жұмыстың мүмкіндіктері, шарты нақтылы жағдайға байланысты әрқилы болып келеді. Соған орай жұмысты жоспарлау кезінде ең әуелі осы жайларды ескеру қажет. Егер бұйым жасауға үйрету сабақтары арнайы жабдықталған бөлмелерде өтетін болса, онда оқушылар күнтізбелік жоспарға сәйкес жұмысты орындауы тиіс.
Бастауыш сыныптардағы еңбекке баулу мұғалімдері үшін бұйым жасауға үйретуде еңбектің түріне сәйкес оқушылардың білім деңгейі мен іскерліктері ескерілуі тиіс.
Еңбек сабақтарындағы жұмыстардың әдістері туралы жалпы ұғымдар нақтылы көрнекі мысалдармен бейнеленуі керек. Оқушылардың мүмкіндіктеріне қарай, нақты жағдайларға сәйкес еңбек объектілерін таңдау жүзеге асырылады. Бірақ мұнда білім беру мен іскерліктерді қалыптастыру мәселелері дұрыс қарастырылуы басты назарда болуы қажет.
Бастауыш сынып оқушылары еңбекке баулуда: техникалық еңбек, көркем еңбек, дизаин, тұрмыстық еңбек бойынша іс-әрекеттерді орындайды. Осы іс-әрекеттердің негізінде оқушыларда: жұмыс орнында материалдарды, құралдарды дұрыс орналастыру, материалдарды үнемді жұмсау, әртүрлі бұйымдарды дайындау барысында эстетикалық талғамды игеру, бұйымдарды біріктіру, безендіру іскерліктері қалыптастырылуы тиіс.
Білім беруде басшылыққа алатын құжаттарда (Білім мазмұны тұжырымдамасы, «Білім туралы» заңда, т.б.) еңбек тәрбиесінің, оқытудың және мектеп оқушыларын еңбек жолына жан-жақты әзірлеудің рөлі атап көрсетілген. Балалардың және жасөспірімдердің бос уақытын ұйымдастыруға көбірек қамқорлық жасау, оқушы жастарды спортпен, көркемдік және техникалық шығармашылықпен шұғылдануға тарту қарастырылған [1, 2].
Оқушыларды жан-жақты дамытуды қамтамасыз ету мақсатында мектеп оқу пәндеріндегі жұмыстарды үйлесімді ету қажет. Бастауыш сыныпта оқушылардың толып жатқан әуесқойлықтарының ішінде материалдарды (қағаз, мата, табиғат материалдары, т.б.) өңдеу, олардың белсенді еңбек әрекеті үшін өз білімін жетілдіре, толықтыра түсу мұқтаждығын қалыптастырудың маңызы зор. Осының бәрін бастауыш сыныптан бастап қолға алу керек.
Бастауыш сыныпта оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға арналған мектептегі еңбек сабақтарының мүмкіндіктері мол. Жұмыстың мүмкіндіктері, шарты нақтылы жағдайға байланысты әрқилы болып келеді. Соған орай жұмысты жоспарлау кезінде ең әуелі осы жайларды ескеру қажет. Егер бұйым жасауға үйрету сабақтары арнайы жабдықталған бөлмелерде өтетін болса, онда оқушылар күнтізбелік жоспарға сәйкес жұмысты орындауы тиіс.
Бастауыш сыныптардағы еңбекке баулу мұғалімдері үшін бұйым жасауға үйретуде еңбектің түріне сәйкес оқушылардың білім деңгейі мен іскерліктері ескерілуі тиіс.
Еңбек сабақтарындағы жұмыстардың әдістері туралы жалпы ұғымдар нақтылы көрнекі мысалдармен бейнеленуі керек. Оқушылардың мүмкіндіктеріне қарай, нақты жағдайларға сәйкес еңбек объектілерін таңдау жүзеге асырылады. Бірақ мұнда білім беру мен іскерліктерді қалыптастыру мәселелері дұрыс қарастырылуы басты назарда болуы қажет.
Бастауыш сынып оқушылары еңбекке баулуда: техникалық еңбек, көркем еңбек, дизаин, тұрмыстық еңбек бойынша іс-әрекеттерді орындайды. Осы іс-әрекеттердің негізінде оқушыларда: жұмыс орнында материалдарды, құралдарды дұрыс орналастыру, материалдарды үнемді жұмсау, әртүрлі бұйымдарды дайындау барысында эстетикалық талғамды игеру, бұйымдарды біріктіру, безендіру іскерліктері қалыптастырылуы тиіс.
1. Қазақстан Республикасының жалпыға білім беретін мектептерінің тұжырымдамасы. –Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1995. –15 б.
2. ҚР «Білім туралы» заңы, 2007 жылғы 27 шілде. Астана.
3. Гускова А.М. Рукоделие в начальных классах. –Москва: Просвещение, 1983. –3-56 с.
4. Цейтлин Н.Е., Демидова А.П. Справочник по трудовому обучению. –Москва: Просвещение, 1983. –15-59 с.
5. Журавлева А.П., Болотина Л.А. Начальное техническое моделирование (пособие для учителей нач. сыныпов по внесыныпной работе). –Москва: Просвещение, 1982. –156 с.
6. Оралбекова Т.Ш. т.б. Еңбекке баулуға арналған дидактикалық материалдар: Жалпы білім беретін мектептің 2-сыныбына арналған / Т.Ш. Оралбекова, Н.М.Қыдырова, Т.А.Левченко. –Алматы: Атамұра, 1998. – 64 б.
7. Раймжанов Е. Еңбекке баулуды оқыту әдістемесі 1кл. –Алматы: Атамұра, 1997. –3-84 б.
8. Сатқанов О., Нұрсейітова С., Сатқанова Г. Еңбекке баулу бағдарламасы (1-4 сынып). –Алматы: РОНД, 2003. – 20 б.
9. Өстеміров К. т.б. Еңбекке баулу: Жалпы білім беретін мектептің 4-сыныбына арналған оқулық / К.Өстеміров, Б.Қалназаров, Д.Әлмағамбетова. –Алматы: Атамұра, 2000. –160 б.
10. Сатқанұлы О. Еңбекке баулу 1-сынып оқушыларына арналған оқулық (үшінші басылым). –Алматы: Рауан, 1996.
11. Культура и развитие человека: (очерки философ. – метод. проблем). В.П.Иванов, В.П.Козловский, Е.К.Быстрицкий и др. АН УССР Ин-т философии. –Киев: Наук. Думка, 1989. –45-320 с.
12. Витаньи И. Общество. Культура Социология. – Москва: Прогресс, 1984. –47-287 с.
13. Щвейцер А. Культура и этика. –Москва: Прогресс, 1973. –98-344 с.
14. Мәдениеттану терминдерінің түсіндірме сөздігі. –Алматы: «КИЕ» лингвоелтану инновациялық орталығы, 2009. –113-200 б.
15. Пошаев Д.Қ. Педагогика, педагог және заман талабы. Оқу құралы. –Шымкент: ОҚМУ, 2007. –24-40 б.
16. Симоненко В.Д., Ретивых М.В. Технологическое образование школьников. Состояние, проблемы и перспективы развития: Материалы науч.- практ. Конф. 21 мая 1999 года. –Брянск: Изд-во БГПУ, 1999. –7-119 с.
17. Атутов П.Р. Концепция политехнического образования в современных условиях. // Педагогика, 1999. –№2. –17, 39-44 с.
18. Давидович В.Е., Жданов Ю.А. Сущность культуры. –Москва, 1996.
19. Словарь иностранных слов. / Под.ред. С.М.Локшиной, Ф.Н.Петрова, Л.С.Шаумяна. –Москва: Сов. Энциклопедия, 1964. –378-482 с..
20. Информационные технологии в испытании сложных объектов: методы и средства. / Скурихин В.И., Квачев В.Г., Валькман Ю.Р., Яковенко Л.Г., отв.ред. Египко В.М., АН УССР, Ин-т кибернетики им. В.М.Глушкова. –Киев: Наук. думка, 1990. –11-320 с.
21. Тарасенко Н.Ф. Природа. Технология. Культура (философ.-мировозр. анализ). –Киев: Наук. Думка, 1985. –163-255 с.
22. Князев В.Н. Технология как предмет социального философского исследования. Дисс. док. фил. наук. –Киев, 1991. –72-279 с.
23. Симоненко В.Д. Методика обучения технологии. Книга для учителя. «Технология». –Брянск: Ишим, 1998. –296 с.
24. Чудинский Р.М. Формирование технологической культуры личности школьника в учебной деятельности (на примере уроков физики). Автореф. канд. пед. наук. – Воронеж, 2000. –9-19 с.
25. Симоненко В.Д. Технологическая культура и образование (культурно- технологическая концепция развития общества и образования). –Брянск: Изд-во БГУ, 2001. –68-214 с.
26. Временное требование к обязательному минимуму содержания основного общего образования и требования к условию подготовки выпускников по образовательной области «Технология». // Школа и производство, 1999. –№3. –6-8 с.
27. Экспериментальная программа образовательная область «Технология». / В.Д. Симоненко, Д.А.Хотунцев и др. –Москва: ВНИК «Технология», 1994. –270 с.
28. Сластелин В.А., Исаев И.Ф., Шиянов Е.Н. Общая педагогика: Учеб. пособие для студ. Высш. Учеб. Заведений / Под ред. В.А.Сластелина: В 2ч. –Москва: Гуманит. Изд. Цент ВЛАДОС, 2002. Ч. 1. -288 с.
29. Кыберялг А.А. Методы исследования в профессиональной педагогике. –Таллин: Валгус, 1980. –333 с.
30. Дидактика технологического образования. Книга для учителя / Под ред. П.Р. Атутова. – Москва: ИОСО РАО, 1997. –21-230 с.
31. Абдульханова-Славская К.А. Диалектика человеческой жизни. –Москва: Мысль, 1991. –37-299 с.
32. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық: Психология ғылымындағы іс-әрекет теориясы. 2-том / Жетекшісі – акад. Ә.Н.Нысанбаев. –Алматы: «Таймас» баспа үйі, 2005. –480 б.
33. Анисимов О.С. Новое управленческое мышление: сущность и пути формирования. –Москва, 1984. –162 с.
34. Құдайқұлов М.Ә., ж.б. Нарықтық педагогика негіздері: студенттер мен мұғалімдерге арналған оқу-әдістемелік құрал. –Алматы, 2007. –276 б.
35. Вопросы формирования личности на будущую деятельность: Экспресс- информация. / Отв. Ред. Ю.К.Васильев. –Москва, 1978. –78 с.
36. Атутов П.Р. Политехническое образования школьников: Сближение общеобразовательной и профессиональной школы. –Москва: Педагогика, 1986. –176 с.
37. Гальперин П.Я. Психология мышления и учение о поэтапном формировании умственных действии. –Москва, 1977. –480 с.
38. Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. –Москва: Изд. МГУ, 1975. –175 с.
39. Чебышева В.В. Психология трудового обучения (трудовые умения и навыки и условия трудового обучения). –Москва: Просвещение, 1969. –49-55 с.
40. Милерян Е.А. Психология формирования общетрудовых политехнических умений. –Москва: Педагогика, 1973. –300 с.
41. Климов Е.А. Введение в психологию труда: Учебник для вузов: –Москва: Культура и спорт, ЮНИТИ, 1988. –350 с.
42. Атутов П.Р., Поляков В.А. Роль трудового обучения в политехническом образовании школьников. –Москва: Просвещение, 1985. –128 с.
43. Альтшуллер Г.С., Верткин И.М. Как стать еретиком. Жизненная стратегия творческой личности / Сост. А.Б.Селюцкий. –Петрозавод: Карелия, 1991. –9-184 с.
44. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы орта білім («Технология» оқу пәні (5-11 сыныптар)). –Алматы: РОНД, 2002. –360 б.
45. Программно-методические материалы: Технология. 5-11 кл. / Сост. А.В.Марченко. –Москва: Дрофа, 1998. –192 с.
46. Технология. Қазіргі заман талабының тұрмыс мәдениеті пәндерінен бағдарламалар жинағы (5-11 сыныптар). –Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 2000. –71 б.
47. Симоненко В.Д. Отбор содержания образовательной области «Технология». // Роль и место образовательной области «Технология» в содержании общего среднего образование. Тез. докл. ІІІ Междунар. науч.-практ. Конф. –Брянск, 1997. –71-72 с.
48. Технология. Жалпы орта білім беретін мектептің 5-7 сыныптарына арналған бағдарламалар. –Алматы: РОНД, 2003. –36 б.
49. Технология. Жалпы орта білім беретін мектептердің 8-9 сыныптарына арналған бағдарламалар. –Алматы, 2004. –16 б.
50. Технология. Жалпы орта білім беретін мектептердің 10-11 сыныптарына арналған бағдарламалар. –Алматы, 2006. –29 б.
51. Бажина И.А. Регионализация обучения как условие формирования технологической культуры у школьников. Дисс... канд. пед. наук. –Казань, 1997. –246 с.
52. Кругликов Г.И. Методика преподавания технологии с практикумом: учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений. –3-е изд., стер. –Москва: Издательский центр «Академия», 2007. –480 с.
53. Бухвалов В.А. Развитие учащихся в процессе творчества и сотрудничества. –Москва: Центр «Педагогический поиск», 2000. –144 с.
54. Қаламқалиев М.Қ. Мектеп оқушыларын еңбекке баулудағы техникалық шығармашылықты дамытудың педагогикалық негіздері. Пед. ғыл. док. ... дисс. –Алматы, 1998. –290 б.
55. Сейтешев А.П. Научные основы технического изобретательства. –Москва: Педагогика, 1986. –198 б.
56. Маркс К. Капитал. Кітап І. Т. 1. ІV тарау. Еңбек процесі мен құнның өсу процесі. –Алматы: Қазақ мемлекеттік баспасы, 1963. –902 б.
57. Душков Б.А. Индустрально-педагогическая психология (труд, организация, управление). –Москва: Просвещение, 1981. –208 с.
58. Соединение трудового обучения и воспитания учащихся с производительным трудом (Из опыта работы). / Под ред. Л.П.Шило. –Москва: Просвещение, 1983. –176 с.
59. Ортаев Б.Т. Технология пәні мұғалімдерін дайындауда қарастырылатын өндірістік оқыту жүйелері // С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің Ғылыми жаршысы. –Астана, 2008. –458-464 б.
60. Катханов К.Н. Педагогические проблемы производительного труда учащихся в проф.-техн. училищах. Профпедагогика. –Москва: Высш. школа, 1973. –264 с.
61. Ортаев Б.Т. Педагогикалық тапсырмалар. –Түркістан, 2008. –94 б.
62. Ортаев Б.Т. Болашақ еңбек пәні мұғалімдерін оқушыларды қолөнерге баулуда политехникалық бағыттылықты жүзеге асыруға даярлаудың дидактикалық шарттары. Пед. ғыл. канд. ... дисс. –Шымкент, 2002. –140 б.
63. ҚР МЖБС 2.003-2002 Қазақстан Республикасының орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Негізгі ережелер.
64. Күнпейіс Ж.Қ. «Еңбекке баулу» пәнін оқыту әдістемесі. Әдістемелік құрал. –Алматы, 2005. -220 б.
2. ҚР «Білім туралы» заңы, 2007 жылғы 27 шілде. Астана.
3. Гускова А.М. Рукоделие в начальных классах. –Москва: Просвещение, 1983. –3-56 с.
4. Цейтлин Н.Е., Демидова А.П. Справочник по трудовому обучению. –Москва: Просвещение, 1983. –15-59 с.
5. Журавлева А.П., Болотина Л.А. Начальное техническое моделирование (пособие для учителей нач. сыныпов по внесыныпной работе). –Москва: Просвещение, 1982. –156 с.
6. Оралбекова Т.Ш. т.б. Еңбекке баулуға арналған дидактикалық материалдар: Жалпы білім беретін мектептің 2-сыныбына арналған / Т.Ш. Оралбекова, Н.М.Қыдырова, Т.А.Левченко. –Алматы: Атамұра, 1998. – 64 б.
7. Раймжанов Е. Еңбекке баулуды оқыту әдістемесі 1кл. –Алматы: Атамұра, 1997. –3-84 б.
8. Сатқанов О., Нұрсейітова С., Сатқанова Г. Еңбекке баулу бағдарламасы (1-4 сынып). –Алматы: РОНД, 2003. – 20 б.
9. Өстеміров К. т.б. Еңбекке баулу: Жалпы білім беретін мектептің 4-сыныбына арналған оқулық / К.Өстеміров, Б.Қалназаров, Д.Әлмағамбетова. –Алматы: Атамұра, 2000. –160 б.
10. Сатқанұлы О. Еңбекке баулу 1-сынып оқушыларына арналған оқулық (үшінші басылым). –Алматы: Рауан, 1996.
11. Культура и развитие человека: (очерки философ. – метод. проблем). В.П.Иванов, В.П.Козловский, Е.К.Быстрицкий и др. АН УССР Ин-т философии. –Киев: Наук. Думка, 1989. –45-320 с.
12. Витаньи И. Общество. Культура Социология. – Москва: Прогресс, 1984. –47-287 с.
13. Щвейцер А. Культура и этика. –Москва: Прогресс, 1973. –98-344 с.
14. Мәдениеттану терминдерінің түсіндірме сөздігі. –Алматы: «КИЕ» лингвоелтану инновациялық орталығы, 2009. –113-200 б.
15. Пошаев Д.Қ. Педагогика, педагог және заман талабы. Оқу құралы. –Шымкент: ОҚМУ, 2007. –24-40 б.
16. Симоненко В.Д., Ретивых М.В. Технологическое образование школьников. Состояние, проблемы и перспективы развития: Материалы науч.- практ. Конф. 21 мая 1999 года. –Брянск: Изд-во БГПУ, 1999. –7-119 с.
17. Атутов П.Р. Концепция политехнического образования в современных условиях. // Педагогика, 1999. –№2. –17, 39-44 с.
18. Давидович В.Е., Жданов Ю.А. Сущность культуры. –Москва, 1996.
19. Словарь иностранных слов. / Под.ред. С.М.Локшиной, Ф.Н.Петрова, Л.С.Шаумяна. –Москва: Сов. Энциклопедия, 1964. –378-482 с..
20. Информационные технологии в испытании сложных объектов: методы и средства. / Скурихин В.И., Квачев В.Г., Валькман Ю.Р., Яковенко Л.Г., отв.ред. Египко В.М., АН УССР, Ин-т кибернетики им. В.М.Глушкова. –Киев: Наук. думка, 1990. –11-320 с.
21. Тарасенко Н.Ф. Природа. Технология. Культура (философ.-мировозр. анализ). –Киев: Наук. Думка, 1985. –163-255 с.
22. Князев В.Н. Технология как предмет социального философского исследования. Дисс. док. фил. наук. –Киев, 1991. –72-279 с.
23. Симоненко В.Д. Методика обучения технологии. Книга для учителя. «Технология». –Брянск: Ишим, 1998. –296 с.
24. Чудинский Р.М. Формирование технологической культуры личности школьника в учебной деятельности (на примере уроков физики). Автореф. канд. пед. наук. – Воронеж, 2000. –9-19 с.
25. Симоненко В.Д. Технологическая культура и образование (культурно- технологическая концепция развития общества и образования). –Брянск: Изд-во БГУ, 2001. –68-214 с.
26. Временное требование к обязательному минимуму содержания основного общего образования и требования к условию подготовки выпускников по образовательной области «Технология». // Школа и производство, 1999. –№3. –6-8 с.
27. Экспериментальная программа образовательная область «Технология». / В.Д. Симоненко, Д.А.Хотунцев и др. –Москва: ВНИК «Технология», 1994. –270 с.
28. Сластелин В.А., Исаев И.Ф., Шиянов Е.Н. Общая педагогика: Учеб. пособие для студ. Высш. Учеб. Заведений / Под ред. В.А.Сластелина: В 2ч. –Москва: Гуманит. Изд. Цент ВЛАДОС, 2002. Ч. 1. -288 с.
29. Кыберялг А.А. Методы исследования в профессиональной педагогике. –Таллин: Валгус, 1980. –333 с.
30. Дидактика технологического образования. Книга для учителя / Под ред. П.Р. Атутова. – Москва: ИОСО РАО, 1997. –21-230 с.
31. Абдульханова-Славская К.А. Диалектика человеческой жизни. –Москва: Мысль, 1991. –37-299 с.
32. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық: Психология ғылымындағы іс-әрекет теориясы. 2-том / Жетекшісі – акад. Ә.Н.Нысанбаев. –Алматы: «Таймас» баспа үйі, 2005. –480 б.
33. Анисимов О.С. Новое управленческое мышление: сущность и пути формирования. –Москва, 1984. –162 с.
34. Құдайқұлов М.Ә., ж.б. Нарықтық педагогика негіздері: студенттер мен мұғалімдерге арналған оқу-әдістемелік құрал. –Алматы, 2007. –276 б.
35. Вопросы формирования личности на будущую деятельность: Экспресс- информация. / Отв. Ред. Ю.К.Васильев. –Москва, 1978. –78 с.
36. Атутов П.Р. Политехническое образования школьников: Сближение общеобразовательной и профессиональной школы. –Москва: Педагогика, 1986. –176 с.
37. Гальперин П.Я. Психология мышления и учение о поэтапном формировании умственных действии. –Москва, 1977. –480 с.
38. Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. –Москва: Изд. МГУ, 1975. –175 с.
39. Чебышева В.В. Психология трудового обучения (трудовые умения и навыки и условия трудового обучения). –Москва: Просвещение, 1969. –49-55 с.
40. Милерян Е.А. Психология формирования общетрудовых политехнических умений. –Москва: Педагогика, 1973. –300 с.
41. Климов Е.А. Введение в психологию труда: Учебник для вузов: –Москва: Культура и спорт, ЮНИТИ, 1988. –350 с.
42. Атутов П.Р., Поляков В.А. Роль трудового обучения в политехническом образовании школьников. –Москва: Просвещение, 1985. –128 с.
43. Альтшуллер Г.С., Верткин И.М. Как стать еретиком. Жизненная стратегия творческой личности / Сост. А.Б.Селюцкий. –Петрозавод: Карелия, 1991. –9-184 с.
44. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы орта білім («Технология» оқу пәні (5-11 сыныптар)). –Алматы: РОНД, 2002. –360 б.
45. Программно-методические материалы: Технология. 5-11 кл. / Сост. А.В.Марченко. –Москва: Дрофа, 1998. –192 с.
46. Технология. Қазіргі заман талабының тұрмыс мәдениеті пәндерінен бағдарламалар жинағы (5-11 сыныптар). –Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 2000. –71 б.
47. Симоненко В.Д. Отбор содержания образовательной области «Технология». // Роль и место образовательной области «Технология» в содержании общего среднего образование. Тез. докл. ІІІ Междунар. науч.-практ. Конф. –Брянск, 1997. –71-72 с.
48. Технология. Жалпы орта білім беретін мектептің 5-7 сыныптарына арналған бағдарламалар. –Алматы: РОНД, 2003. –36 б.
49. Технология. Жалпы орта білім беретін мектептердің 8-9 сыныптарына арналған бағдарламалар. –Алматы, 2004. –16 б.
50. Технология. Жалпы орта білім беретін мектептердің 10-11 сыныптарына арналған бағдарламалар. –Алматы, 2006. –29 б.
51. Бажина И.А. Регионализация обучения как условие формирования технологической культуры у школьников. Дисс... канд. пед. наук. –Казань, 1997. –246 с.
52. Кругликов Г.И. Методика преподавания технологии с практикумом: учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений. –3-е изд., стер. –Москва: Издательский центр «Академия», 2007. –480 с.
53. Бухвалов В.А. Развитие учащихся в процессе творчества и сотрудничества. –Москва: Центр «Педагогический поиск», 2000. –144 с.
54. Қаламқалиев М.Қ. Мектеп оқушыларын еңбекке баулудағы техникалық шығармашылықты дамытудың педагогикалық негіздері. Пед. ғыл. док. ... дисс. –Алматы, 1998. –290 б.
55. Сейтешев А.П. Научные основы технического изобретательства. –Москва: Педагогика, 1986. –198 б.
56. Маркс К. Капитал. Кітап І. Т. 1. ІV тарау. Еңбек процесі мен құнның өсу процесі. –Алматы: Қазақ мемлекеттік баспасы, 1963. –902 б.
57. Душков Б.А. Индустрально-педагогическая психология (труд, организация, управление). –Москва: Просвещение, 1981. –208 с.
58. Соединение трудового обучения и воспитания учащихся с производительным трудом (Из опыта работы). / Под ред. Л.П.Шило. –Москва: Просвещение, 1983. –176 с.
59. Ортаев Б.Т. Технология пәні мұғалімдерін дайындауда қарастырылатын өндірістік оқыту жүйелері // С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің Ғылыми жаршысы. –Астана, 2008. –458-464 б.
60. Катханов К.Н. Педагогические проблемы производительного труда учащихся в проф.-техн. училищах. Профпедагогика. –Москва: Высш. школа, 1973. –264 с.
61. Ортаев Б.Т. Педагогикалық тапсырмалар. –Түркістан, 2008. –94 б.
62. Ортаев Б.Т. Болашақ еңбек пәні мұғалімдерін оқушыларды қолөнерге баулуда политехникалық бағыттылықты жүзеге асыруға даярлаудың дидактикалық шарттары. Пед. ғыл. канд. ... дисс. –Шымкент, 2002. –140 б.
63. ҚР МЖБС 2.003-2002 Қазақстан Республикасының орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Негізгі ережелер.
64. Күнпейіс Ж.Қ. «Еңбекке баулу» пәнін оқыту әдістемесі. Әдістемелік құрал. –Алматы, 2005. -220 б.
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
Анықтамалар 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Белгілеулер мен қысқартулар 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
.
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 Оқушылардың еңбек мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.1 Еңбек мәдениеті – технологиялық мәдениет құраушысы 9
... ... ... ... ... .
1.2 Оқушылардың еңбек мәдениетін қалыптастырудың 17
психологиялық аспектілері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін 25
қалыптастырудың дидактикалық шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін қалыптастыру 34
әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
2.1 Еңбекке баулу мазмұнындағы еңбек мәдениеті құраушыларының көрінісі34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін 46
қалыптастырудың әдіс-тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.3 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін 54
қалыптастырудағы іс-тәжірибелер
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
НОРМАТИВТIК СIЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесi нормативтік құжаттарға сiлтеме жасалған:
- Қазақстан Республикасы 2007 жылғы 27 шілдедегі Білім туралы заңы;
- Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23
тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі
орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты,
Технология оқу пәні бағдарламасы;
Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
- УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге
қойылатын жалпы талаптар;
- УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу
ережесі.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыс (жоба) – тиісті саланың нақты мамандығының өзекті
проблемасын студенттің өз бетінше зерттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып
табылатын бітіру жұмысы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы;
Университет - Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті;
ЖОО - жоғары оқу орны;
ТОҚ - техникалық оқыту құралдары;
ОКҚ - оқытудың көрнекі құралдары.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Мектеп оқушыларын еңбекке баулудың
міндеттері еліміздің қоғамдық-экономикалық дамуын одан әрі арттыру
мүдделерімен және жаңа адамды қалыптастырудың жалпы мақсатымен анықталады.
Бұл міндеттер, негізінен, балаларды еңбекті сүюге тәрбиелеу, қоғам игілігі
үшін еңбек ету, халық дәулетін көздің қарашығындай сақтау қажеттігін,
еңбекке деген шығармашылық қатынасты тәрбиелеу болып табылады. Мұның бәрі,
сайып келгенде, жеке адамның жан-жақты дамуына игі ықпалын тигізеді.
Білім беруде басшылыққа алатын құжаттарда (Білім мазмұны тұжырымдамасы,
Білім туралы заңда, т.б.) еңбек тәрбиесінің, оқытудың және мектеп
оқушыларын еңбек жолына жан-жақты әзірлеудің рөлі атап көрсетілген.
Балалардың және жасөспірімдердің бос уақытын ұйымдастыруға көбірек
қамқорлық жасау, оқушы жастарды спортпен, көркемдік және техникалық
шығармашылықпен шұғылдануға тарту қарастырылған [1, 2].
Оқушыларды жан-жақты дамытуды қамтамасыз ету мақсатында мектеп оқу
пәндеріндегі жұмыстарды үйлесімді ету қажет. Бастауыш сыныпта оқушылардың
толып жатқан әуесқойлықтарының ішінде материалдарды (қағаз, мата, табиғат
материалдары, т.б.) өңдеу, олардың белсенді еңбек әрекеті үшін өз білімін
жетілдіре, толықтыра түсу мұқтаждығын қалыптастырудың маңызы зор. Осының
бәрін бастауыш сыныптан бастап қолға алу керек.
Бастауыш сыныпта оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға арналған
мектептегі еңбек сабақтарының мүмкіндіктері мол. Жұмыстың мүмкіндіктері,
шарты нақтылы жағдайға байланысты әрқилы болып келеді. Соған орай жұмысты
жоспарлау кезінде ең әуелі осы жайларды ескеру қажет. Егер бұйым жасауға
үйрету сабақтары арнайы жабдықталған бөлмелерде өтетін болса, онда оқушылар
күнтізбелік жоспарға сәйкес жұмысты орындауы тиіс.
Бастауыш сыныптардағы еңбекке баулу мұғалімдері үшін бұйым жасауға
үйретуде еңбектің түріне сәйкес оқушылардың білім деңгейі мен іскерліктері
ескерілуі тиіс.
Еңбек сабақтарындағы жұмыстардың әдістері туралы жалпы ұғымдар нақтылы
көрнекі мысалдармен бейнеленуі керек. Оқушылардың мүмкіндіктеріне қарай,
нақты жағдайларға сәйкес еңбек объектілерін таңдау жүзеге асырылады. Бірақ
мұнда білім беру мен іскерліктерді қалыптастыру мәселелері дұрыс
қарастырылуы басты назарда болуы қажет.
Бастауыш сынып оқушылары еңбекке баулуда: техникалық еңбек, көркем
еңбек, дизаин, тұрмыстық еңбек бойынша іс-әрекеттерді орындайды. Осы іс-
әрекеттердің негізінде оқушыларда: жұмыс орнында материалдарды, құралдарды
дұрыс орналастыру, материалдарды үнемді жұмсау, әртүрлі бұйымдарды дайындау
барысында эстетикалық талғамды игеру, бұйымдарды біріктіру, безендіру
іскерліктері қалыптастырылуы тиіс.
Осы айтылғандарды бір сөзбен тұжырымдағанда, оқушылардың, оның ішінде
бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін қалыптастыру оқыту мақсаты
және нәтижесі болып табылуы тиіс. Еңбек мәдениеті технологиялық мәдениет
құраушысы болып табылады және оның өзін бастауыш сыныптан бастап
қалыптастыру бағытындағы жұмыстар да жүргізілуде.
Бастауыш сыныптарда еңбекке баулу сабақтарында оқушылардың білімдері
мен еңбек іскерліктерін, еңбек мәдениетін жалпы тұрғыдан қарастырғандар:
А.М.Гускова [3], Н.Е.Цетлин [4], А.П.Журавлева, Л.А.Болотина [5] және т.б.
ресейлік ғалымдар болса, республикамызда Т.Ш.Оралбекова [6], Е.Райымжанов
[7], О.Сатқанов, С.Нұрсейітова, Г.Сатқанова [8], К.Өстеміров, Б.Қалназаров,
Д.Әлмағамбетова [9], О.Сатқанов [10] және т.б. педагог-ғалымдарымыз бен
әдіскерлер шұғылданды.
Бастауыш сыныпта материалдарды өңдеуге, бұйым дайындауға үйрету
балалардың демалуының бір түрі болып табылады. Оқушылар сабақ үстінде
белгілі бір мөлшердегі қажетті білім мен іскерліктерді үйренеді. Ал енді
әркімнің бойындағы ізденіске, белсенді еңбекке деген құштарлықты ояту, оның
қабілеттерін ашу, мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамуына
практикалық бағыт беру және балаларды жан-жақты дамыту мен тәрбиелеу
міндеттерін шешу сыныптан тыс және негізгі сабақтарды тиімді ұштастыра
білгенде ғана нәтижелі болмақ.
Қазіргі таңдағы оқытудағы негізгі міндет төменгі сынып оқушыларының
техникалық, ауылшарушалық еңбегіне баулу, шығармашылық қабілетін ұштай
түсіп, қажетті еңбек мәдениетін қалыптастыру негізінде оларды еңбекке
тәрбиелеу. Сол себепті де, біздер зерттеу жұмысы тақырыбын Бастауыш сынып
оқушыларының еңбек мәдениетін қалыптастырудың дидактикалық шарттары (4-
сынып) деп алуды жөн көрдік.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының материалдарды өңдеуде
еңбек мәдениетін қалыптастыру мазмұнын, әдіс-тәсілдерін анықтау және оларды
оқытудың әдістемелік нұсқауын ұсыну.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып еңбекке баулу сабақтары.
Зерттеу пәні: бастауыш сыныпта еңбекке баулу пәнін оқытуда еңбек
мәдениетін қалыптастыру барысы.
Зерттеу міндеттері:
- зерттеу жұмысының тақырыбына байланысты психологиялық, педагогикалық
және арнайы әдебиеттерді зерделеу;
- бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін қалыптастыру жолдарын
айқындау;
- бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін қалыптастырудағы
оқыту мазмұнын анықтау;
- бастауыш сыныпта еңбек мәдениетін қалыптастырудағы оқыту әдістері
мен формаларын және сабақтың үлгі жоспарларын әзірлеу.
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік және арнайы әдебиеттерді талдау, бастауыш сынып
мұғалімдерінің еңбекке баулу сабақтарында материалдармен жұмыс жасауды
оқытудағы іс-тәжірибелерін зерделеу, танысу, сауалнама және әңгімелесу,
педагогикалық бақылау, баға беру, зерттеу тақырыбына байланысты баспасөз
материалдарын зерделеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі: бастауыш сыныптар
үшін бекітілген еңбекке баулу пәні бағдарламасының соңғы нұсқасында (2013
ж.) техникалық еңбек, қағазбен жұмыс жасауға жеткілікті назар
аударылғандығы теориялық тұрғыдан айқындалды; оқушылардың еңбек мәдениетін
қалыптастыру теориясы нақтыланды; оқытудың көрнекі әдісі тұрғысынан
көрнекіліктерді пайдаланудың және сабақ конспектілерінің үлгілері
әзірленді.
1 Оқушылардың еңбек мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Еңбек мәдениеті – технологиялық мәдениет құраушысы
Біздің планетамыздың қалыпты табиғи, биосфералық жағдайдан шапшаң
қарқынмен жасанды, технологиялық қалыпқа ауысуы адам мен табиғат
эволюциясының жағдайын түбегейлі өзгеріске ұшыратып, жас ұрпақты өзгерген
қоғамда өмір сүруге даярлауды, олардың тәрбиесі мен білім беру жүйесін
жаңаша қарауды қажет етеді. Адам қоғамның түрлі құрылымдары тарапынан
болатын әсерлердің объектісі болудан тыс қалып, өз құқықтары мен
таңдауларын және өзіндік таңдауы мен дамуды жүзеге асыратын белсенді
субъектіге айналады.
Бүгінде әлемдік технологиялық қайта құру қайта индустриализациялаудың
қарқынды сатысына аяқ басты. Адамды қоршаған әлемде оның тағдыры негізгі
мәселеге айналуда. Біздің заманымыздағы, тарих ағысы мен беттеріне әсер
ететін әлеуметтік және рухани оқиғалардың бәрінде де адамзат іс-әрекетін
бағалаудың қажетті алғышарты және критерийі ретінде мәдениеттің мазмұны
мен мәніне және бағдарына үңілу бұлтартпас қажеттілікке айналды [11].
Табиғаттағы табиғи тепе-теңдікке қол жеткізу үшін жоғары дәрежеде
дамыған мәдениеттің қажеттілігіне күмән туындамайды. Қоғам қаншалықты тез
дамыған сайын, соншалықты мәдени түлеудің мәні мен рөлі маңызды бола
түседі. Адамның өзі кез келген экономикалық және қоғамдық дамудың міндетті
шарты, әрі маңызды өндіруші күші болып табылады және бұл рөлді оның мәдени
деңгейі қаншалықты жоғары болса, соншалықты жемісті атқарады [12]. Өзін
мәдениетті адам қатарынан санайтын адамзат өкілін осы мәселе қашаннан
толғандырып келеді. Бүгінде, ғылыми-техникалық өркендеу жағдайында өмір
сүріп жатқан жағдаяттар, біздерді шын мәніндегі мәдени тұлғаның мазмұнын
анықтау іс-әрекетінің қажеттігіне алып келеді.
Сол себепті де, жеке тұлғаның қалыптасуы және дамуы, әрі оның еңбек
мәдениеті түзілімі үшін маңызды алғышарт пен қажетті шарт, әрбір адамның
өткені, мәдени құндылықтарды игеруі және оның әлемдік мәдени даму барысына
қосқаны маңызды болмақ.
Адамзаттың даму сатылары мен оның эволюциясын зерттеуге арналған
әдебиеттерді өткенді шолу тұрғысынан талдау, технология мен мәдениет
дамуының мыңжылдықтарға ұласатынын көрсетіп береді. Осындай үйлесімділікке
көптеген зерттеушілердің ғылыми қызығушылығы ауғаныменен, бірақ еңбек
мәдениеті терминінің пайда болуы тек ХХ ғасырдың соңғы онжылдығымен ғана
сипатталады. Бұның бәрі де нақты құбылысты дәйекті зерттеуді қажет етеді.
Еңбек мәдениетінің пайда болуы мен дамуы ұзақ та күрделі үдеріс. Қайда
болмасын, белсенді еңбек іс-әрекеті туындаған жерде, ұлы өркениет ошақтары
пайда болды. Технологияның гүлденуін Вавилон, Египет, Индия, Греция, Рим
бастан өткерді. Технология өзінің алғашқы қадамынан бастап-ақ барша
адамзатқа қызмет етіп келеді. Технологиялық үдеріс қоғамның мәдени
қажеттілігімен байланысты. Бірақ, еңбек мәдениеті ұғымы, жалпы
технологиялық мәдениеттің категориялар жүйесінде салыстырмалы түрде
алғанда, жуырда ғана енді.
Еңбек мәдениеті түсінігін анықтау барысында, ең алдымен кез келген
мәдениеттің көрінісі адамның даму дәрежесінің көрсеткіші болатыны
басшылыққа алынады. Адам табиғи жағдайды түрлендіреді, сол арқылы екінші
табиғатты жасайды және соның көмегімен өзінің адами болмысын сақтап тұрады.
Мәдениет адамның жеке тұлға болмысының екінші табиғатына тән. Адамға
тән маңызды ұғымдардың арасынан, мәдениет анықтамасы санының көптігі
жөнінен алғашқы орындарды иеленеді. Сондықтан да, ғылыми әдебиеттерде
мәдениеттің көптеген дифинициялары бар. Оның көптігі, мәдениеттің түрлі
мәнді болуына және нақты терминді қолдануға байланысты.
Тарихи дамуы күрделі, әрі көпқырлы қоғамдық құбылыс ретінде, мәдениет
болмысты меңгерудің, құндылықтарды жасаудың, сондай-ақ жеке тұлғаның рухани
және материалдық іс-әрекеттеріндегі шығармашылық мүмкіндіктерді жүзеге
асырудың тәсілін көрсетеді. Ол тек заттар мен құндылықтардың қосындысын
емес, индивидтің тума дарындылығын және қабілеттерін ашатын күрделі
үдерісті көрсетеді. Мәдениет табиғаттың күштеріне адами талап тілектері мен
қатаң сенімдеріне ақыл-ойдың үстем болуынан құралады. Мәдениеттің руханият
бастауы екенін ескермеген адамзат дамуы рухани үдеріске сәйкес емес тек
ескермеген материалдық жағы дамыған мәдениет, рулдік басқару тетігінен
айырылған кеме тектес болып, реттеуішінен айырылады, әрі тоқтаусыз күйреуге
ұшырауға бет алады - деп айтылған тоқтамға сәйкес келеді [13].
Осылай түйіндей келе, біз мәдениетті шығармашылық үдеріс, адамның
табиғатқа, қоғамға, өзіне-өзінің қатынасын ашатын, адамның жасаған рухани
құндылықтарының синтезі, қоршаған ортамен оның байланысының нәтижесі
ретінде қабылдау қажет деп білеміз. Мәдениет бұл мағынада - адамның өзін
қоршаған сыртқы және ішкі әлемді игеруінің қайталанбас тәсілі болмақ.
С.Н.Иконникова мәдениетке адамзаттың тарихи дамуы жүктелген, ол оның
материалдық және рухани іс-әрекетінің мүмкіндіктерін шығармашыл түрде
жүзеге асыру тәсілдерінің көрінісі болып табылады деп біледі. Оның
пікірінше, мәдениет тек заттар мен құндылықтардың қосындысы болып қалуы
мүмкін емес, ол бізге индивидтің тума таланты мен қабілеттерін ашатын
үдерісті көрсетеді.
Әдебиеттердің өткенді шолатын талдаулары, мәдениет феноменін
төмендегідей тұрғыда қарастырылғандығын көрсетеді:
- аксиологиялық (Т.Л.Коган, Н.З.Чавчадзе және т.б.) мәдениетті
шығармашылық түрленуші және іс-әрекеттің өзін түрлендіруші өнімі ретінде
қарастырады;
- жүйелік-технологиялық (М.С.Каган, Э.С.Маркарян және т.б.) мәдениетті
тек тіршілік барысында игерілген өмірлік құндылықтар көлемімен ғана емес,
сонымен бірге адамдарды осы құндылықтарға үйрету тәсілдерін сипаттайтын,
адамзат дамуының өзінше бір өлшемі түрінде қарастырады;
- жеке тұлғалық-шығармашылық (Э.А.Баллер, Н.А.Бердяеев, В.С.Библер және
т.б.) мәдениеттің шын мәніндегі мазмұнын - адамның шығармашылығы мен
қажеттілігінде жүзеге асырылатын, оның шығармашылық іс-әрекеті деп атап
өтеді.
Педагогикалық зерттеулерде еңбек мәдениеті ұғымына және оның
аясындағы іс-әрекеттерге түсініктер берілген. Мәдениеттану терминдерінің
түсіндірме сөздігінде: Мәдениет (араб тілінде маданият - қала деген
мағынаны білдіреді; орыс. - культура) – адамдардың әлеуметтік болмысты
сақтау мен жаңарту жөніндегі қызметі және осы қызметтік жемістері мен
нәтижелері - деп мазмұндалған [14].
Теориялық талдаулардан аңғаратынымыз, мәдениет қоғамдық шыңдалған,
қоғамның қажеттілігі мен мақсатына табиғат заңына сәйкестікте әлемді
түрлендірудегі адам іс-әрекетінің тәсілі.
Еңбек мәдениеті ұғымын анықтау және оның педагогика ғылымында
қалыптасуын зерттеу мәселесі осы бағыттағы қарастырылған заманауи
философиялық, психологиялық, педагогикалық, социологиялық әдебиеттерге
жүгінуді көрсетеді.
Мәдениет ұғымын қарастырғанда Еңбек мәдениеті жалпы мәдениеттің
элементі ретінде ендіріледі. Оған дәлел ретінде, мәдениет өзінің пайда болу
тұрғысынан оның технологиялық мәні бары В.Б.Давидович, Ю.А.Жданов,
М.С.Каган, Э.С.Маркарян, т.б. ғалымдар тарапынан айтылған.
Мәдениет феномені көпқырлылығымен, күрделілігімен және қарама-
қайшылығымен ерекшеленеді. Осындай объективті себептен бүгінде бірыңғай
жалпы қабылданған мәдениет ұғымы жоқ. Француз ғалымы А.Моль оның 250-ден,
ал А.Е.Кертман 400-ден астам түсіндірмесін келтірген. Ол жөнінде Д.Қ.Пошаев
Дүние жүзілік әдебиетте оның 250-ге жуық анықтамасы бар. Бұл мәселе,
мәдениет ұғымының күрделілігімен қоса, оның әлеуметтік тұрғыдан көпмәнділік
екенін аңғартады деп өзінің ойын түйіндейді [15].
Техника мен технологияның жетілдірілуі адамнан интеллектуалды дамуды,
білім және іскерлікті меңгеруді талап етеді. Техниканың дамуына байланысты
түрлендіруші іс-әрекетте өзінің ұйымдастыру және орындаушылық көзқарасын
жетілдіретін жаңа типті индивид өмірге келеді. Бұл айтылған тұжырым
В.Д.Симоненко, М.В.Ретивых, т.б. еңбектерінде қарастырылады. Техника мен
өндіру тәсілі өзінің туындауы бойынша мәдениеттің қайта түлеуі болып
табылады. Сондықтан да технология – бұл адамның шығармашылық ойлауымен
және іс-әрекетті шығармашылықпен қайта түрлендірумен байланысты мәдениет
ұғымы. Ол адамның табиғаттағы және қоғамдағы орнын, әрі оның табиғи
үдерістерге араласуының шеңберін анықтайды. Технология жалпы мәдениеттік
парадигма ретінде материалдық және рухани мәдениеттің бірлігін барлық
мәдениет түрлерінің өзара байланысын (саяси, құқықтық, адамгершілік,
көркемдік және т.б.) қамтамасыз етеді, сонымен қатар, қоғамды ішкі жағынан
байланыстыратын әмбебап мәдениеттің жеке көріну қажеттілігімен сипатталады
[16].
Елімізде болып жатқан терең өзгерістер жинақталған тәжірибені
шығармашылықпен меңгеру жағдайында технологиялық білім беруді қамтамасыз
етуі мүмкін, осы мәселені шешуде басқаша тәсілді қолдануды талап етеді.
Осындай тәсілдердің бірі қоршаған ортаға тиімді және белсенді өмір
тіршілігін қамтамасыз ететін жастарда еңбек мәдениетін қалыптастыру, оларды
қоршаған ортаға сезім түсінігін және құрметті дамытуды меңгерту болып
табылады.
Соңғы онжылдықта мәдениет, іс-әрекет және адам мәселесіне үлкен назар
аударылуы, технология мәселесінің субъективті аспектілерін талдауға алып
келді. Технологияны қандай да бір ғылым саласы шеңберінде қарастырып жүрген
ғалымдардың бірқатар ұстанымдарын атап өтуге болады. Мәселен:
- Н.З.Чавчавадзе, Е.В.Осичнюк, А.И.Яценко және т.б. технологияны
қызығушылық, тұтынушылық (қажеттілік), мақсат қоюшылық, құндылықтар, мүдде
мәселесін шешу контексінде қарастырады;
- Г.Н.Волков, Р.Рихт және т.б. технологияның адам мен техника байланыс
түрлерінің тарихи өзгеруі ретінде көреді;
- В.Е.Давидович, В.П.Иванов, М.С.Каган, Э.С.Маркарян және т.б.
технологиядан мәдениеттің дамуының тетігі мен ерекше қабатын қарастырады;
- М.Ф.Тарасенко – еңбектің қоғамдық түрі мен бөлісіне қатынас үлгісінде
қарайды. Осылай бола тұра іс жүзінде барлық зерттеушілер іс-әрекет пен
мәдениеттің тығыз өзара байланысын атап өтеді. Мәселен, С.И.Голенков
зерттеуінде іс-әрекет – қоршаған әлем мен адамның өзара әрекеттерінің өзіне
тән түрін көрсетеді, яғни оның мәні мәдениетті игеру және дамыту негізінде,
бұл әлемді мақсатты түрде өзгертуден тұрады. Сонымен қатар, бұл іс-әрекет
пен мәдениеттің байланысын, ол материалдық әлемде оның жүзеге асырылуы
субстанциясы мен тәсілінің екі мәнінің қатынасын қарастырады.
Сонымен, мәдениет пен технология заманауи феноменде өзара ажырамайтын
байланыста, әрі Адам – табиғат - техносфера жүйесінің құраушылары болып
табылады. Көрсетілген өзара байланыс адамның түрлендіруші іс-әрекетінің
негізінде, оның жүзеге асырылу тәсілінде көрініс табады. Адамның сана-
сезімінде, оның түрлендіруші іс-әрекеті арқылы табиғат заңдары
тасымалданады және осының нәтижесінде, еңбек мәдениетін сезіну қағидасында
қатайып, олар түрлендіруші тәжірибе заңдарына айналады.
Академик П.Р.Атутов технология ұғымына: адамның түрлендіруші іс-
әрекетінің құралы ретінде ғылыми білімдерді қолдану тәсілі деп өзінің
анықтамасын береді [17]. Берілген анықтамаға В.Е.Давидович пен
Ю.А.Ждановтар бірдей пікірде болып технологияны амалдардың тәсілі, іс-
әрекет тәсілі ретінде қарастырады [18].
Қоғамның индустриализациялануы барысында технология ұғымы барынша кең
сыйымдылықта сипатталды. Технология - бұл өндірістік үдерістерді жүргізу
құралдары мен тәсілдері, әрі өңделетін объектінің сапалық өзгерісі жүретін
өндірістік үдерістер мен технологиялық үдерістер туралы білімдер жиынтығы
[19].
Бірқатар ғалымдардың (В.И.Скурихин, В.Г.Квачев, Ю.Р.Валькман,
Л.Г.Яковенко және т.б.) пікірі бойынша кез келген технологияны анықтауда
төмендегідей негізгі құраушыларды бөлуге болады:
1. Үдерісті жүзеге асыру мақсаты.
2. Технологиялық өзгерістерге ұшырайтын зат.
3. Затқа әсер етудің әдістері мен тәсілдері.
4. Технологиялық ықпал етудің құралы [20].
Бірқатар ғалымдардың ғылыми еңбектерін талдау (П.Р.Атутов, М.В.Ретивых,
В.Д.Симоненко, Н.Ф.Тарасенко және т.б.) адамның жалпы даму жүйесіндегі
еңбек мәдениетінің мәнін анықтауға мүмкіндік береді. Еңбек мәдениетінен,
адамның объективті болмыстағы өзіне тән өзгеше өзгерісті қарастыра келіп,
бұл өзгерістер қатынастар ретінде адамның жетістігі болып табылып,
гносеологиялық, технологиялық, басқарушылық және т.б. барлық басқа
қатынастар арқылы ашуды ұсынады. Еңбек мәдениеті - амалдардың тәсілі, яғни
нақты жағдайда мәдениетті ғылыми білімге және жалпы ғылыми әдіске тән түрде
қарастырады [21].
В.Н.Князев өзінің диссертациялық жұмысында, технология мен мәдениеттің
қатынасын зерделей келіп, біріншісінің табиғатқа, екіншісінің адамға тән
бағыттылығын қарастырады. Ол мұндай қарастыруда, біріншіден, технология
адам болмысы мен мәдениетінен де тыс болуы мүмкін емес деген мағынада
алғанда, технология мәдениеттің феномені болып шығады, әрі ол адамға тән
бағыттылыққа ие болып, оның дамуы тәсіл ретінде көрінеді; екіншіден, егер
мәдениет пен технология арасын бөлу керек болып, оны жүргізсек олардың
ықпал ету сфералары арасынан емес, оларды адамды қалыптастыру функциясын
жүзеге асыру тәсілі бойынша бөлген орынды болар еді - деп жазады [22].
Одан әрі, ол технология ұғымына қарастыратын бар тәсілдердің зерттеушілік
немесе әдіснамалық үшбұрышқа топтастырылғанын айта келіп, оның жақтаулары
онтологиялық, гносеологиялық, басқарушылық тәсіл болып табылатынын
көрсетеді. Онтологиялық тәсіл технологияның құралдағы мәнін құрал дайындау
үдерісі, іс-әрекет немесе техносфераны, ал гносеологиялық тәсіл
технологияны технологиялық білім ретінде қарастырады. Басқарушылық тәсілге
практикалық тапсырмаларды шешу үшін технологиялық білімдерді қолдану
тұрғысындағы технологияның мәні қарастырылады.
Жоғарыда келтірілген қатынастардан еңбек мәдениеті адамның заттық-
практикалық және рухани іс-әрекетінің өзара байланысының жоғары деңгейі
ретінде айқындалады.
Еңбек мәдениетіне арналған ғылыми әдебиеттерде белгілі дәстүр орын
алған. Мұнда барлығы тең құндылықты емес, көптеген мәселелер, жаңа ұғымға
қатысты көптеген сұрақтар, анықтамалар, ұғымдар әлі шешілмеген дау
туғызады. Бірінші қиындық, қарастырылып отырған феноменге бір түсіндірменің
және жалпы қабылданған анықтаманың болмауы. Саусақпен санарлық қазіргі
уақыттағы еңбек мәдениетінің бірнеше ондық дефинициясының бір-бірінен
бірқатар параметрлері бойынша ерекшеліктері бар. Әзірге еңбек мәдениетінің
жалпы қабылданған теориясы болмай тұр, ал кейбір тұжырымдамалар ғана ғылыми
ортада кеңінен енген.
Еңбек мәдениеті белсенді-түрлендіруші іс-әрекет ретінде, қоғамдық
қатынастар жүйесінде оны жүзеге асырушы және көрініс табуында өмір сүреді.
Еңбек мәдениетінің қалыптасу үдерісін қоғамдық, экономикалық, әлеуметтік
және тағы басқа қатынастар анықтайды. Ол адамның шығармашылық түрлендіруші
әлеуетінің ашылуын растайды. Сонымен қатар, еңбек мәдениетінің өзіндік
ерекшелігін адамның түрлендіруші іс-әрекеті мен оның қатынасынан тыс ашу
мүмкін еместігін атап өту қажет. Өйткені, іс-әрекет адам үшін табиғаттың
берген және адамның өмір сүруі үшін оның адами мәнділігінің тәсілі, әрі бір
мезгілде адам мәдениеті және табиғаты үшін болмыс тәсілі болып табылады.
Адам өзінің түрлендіруші іс-әрекеті барысында тек білімді, іскерлікті
және дағдыны жүзеге асырып қана қоймайды, әрі өзінің қабілеттерін
кіріктіреді. Адамның шығармашылық қабілеттерін дамыту, оның түрлендіруші іс-
әрекеті арқылы қоршаған әлемді жетілдіруге деген ұмтылысы, оларда еңбек
мәдениетінің қалыптасқандығын растайды. Еңбек мәдениетін профессор
В.Д.Симоненко материалдық және рухани өндіріс технологияларының қол
жетімді жиынтығында көрінетін және оған технологиялық табиғатпен, қоғаммен
және технологиялық ортамен, яғни табиғат – қоғам – техносфера комфортты
үштіктің үйлесімді ықпалы негізінде заманауи технологиялық үдерістерге оның
тиімді қатысуына мүмкіндік беретін адамның түрлендіруші іс-әрекетінің даму
деңгейі ретінде қарастырады [23].
Жоғарыда айтылғаннан туындайтыны, еңбек мәдениеті өзінің технология
мазмұнын, технология мен іс-әрекеттің өзара ықпалды қатынасын, оның
қалыптасуына технологияның әсерін қуаттайды. Технология заттанған түрде,
өзіне табиғат заңдары мен қоғамдық практиканы, олардың өзара қатысты заттық
бірліктерін біріктіреді. Технология табиғат заттарындағы өмір тіршілігін
оның өмір сүруінің белгілі қырында жүзеге асыру тәсілін нысаландыру ретінде
көрініс табады.
Р.М.Чудинский өзінің диссертациялық зерттеуінде еңбек мәдениеті
феноменін зерделей келіп осыған ұқсас көзқарасты ұстанады. Зерттеу авторы
еңбек мәдениетін адамның, қоғамның және табиғатты қорғау қызығушылығында
материяны, энергияны және ақпаратты түрлендірудің едәуір тиімді тәсілдері
мен оптимальды әдістерін меңгеру негізіне бағытталған барлық шығармашылық
іс-әрекет түрлерінде, қарым-қатынасында жеке тұлғаның шығармашылық өзін
жүзеге асыру өлшемі мен тәсілі ретінде көреді [24].
Айтылғандарды талдап қорыта отырып, еңбек мәдениеті – заманауи адамның
әлеуметтік, жеке тұлғалық, тұлғааралық өмір сүруінің барлық деңгейін
қамтитын көпаспектілі әмбебап ұғым екендігін көруге болады. Әлеуметтік
деңгейде ол ғылыми-техникалық прогрестің саналы көрінуін өзіне қамтитын,
адам өмірінің қоғамдық және өндірістік-экономикалық барлық салаларына
жаналамайды. Еңбек мәдениеті ғылыми-техникалық прогрестің тұрақты
түрлендіруші іс-әрекетке субъектінің құюшы санасының өзіндік матрицасын
(үлгісін) қалыптастырады. Ол технологиялық-индустриалдық сипатты ғана
көрсетпейді, оның органикалық бөлігі ретінде прогреске (өркендеуде) енетін
технологиялық мәліметтерді өзімен ұсынады. Әлеуметтік тұрғыдан
қарастырғанда, еңбек мәдениеті – бұл адамдардың мақсатты және тиімді
түрлендіруші іс-әрекеттерінің негізінде қоғамдық өмірдің даму деңгейі мен
материалдық және рухани өндірістегі қол жетімді технологиялардың жиынтығы.
Технологиялық қатынас жинақталған жердің барлығында еңбек мәдениеті
қалыптасады. Жеке тұлғалық деңгейде еңбек мәдениетінің индикаторы ретінде
өзіне технологиялық этиканы, демалыс және еңбек мәдениетін ендіретін
субъектілердің өзара әрекетінің патенттерінің көрінуін санауға болады.
Еңбек мәдениеті эволюциялы дамиды, әлемнің және әлемдік қауымдастықтың
жедел түрленуі жағдайында, жеке тұлғаның үйлесімді дамуына мүмкіндік
жасайды. Жеке тұлғалық тұрғыда еңбек мәдениеті - бұл өзімен қоршаған
әлемді тану мен түрлендіруде адамның заманауи тәсілдерді меңгеру деңгейі
[25]. Бұл адамда технологиялық білімдер, іскерліктер, жеке тұлғалық сапалар
жүйесінің бар болуын болжайды.
Еңбек мәдениетін игеру, жеке тұлғаның заманауи ақпараттық және
технологиялық толысқан әлемге сәтті бейімделуі мен кіріктірілуіне мүмкіндік
береді. Материалдық және рухани құндылықтар жасау бойынша олардың табиғат,
қоғам, адам үшін салдарлары мен түрлендіруші іс-әрекеттің оңтайлы әдістері
мен құралын саналы және шығармашылықпен таңдауы болып табылады.
Бастауыш сынып оқушыларының іс-әрекет түріне сәйкес еңбек мәдениетін
Ю.Л.Хотунцевтің анықтауы бойынша – бұл мәдениет материалдық және рухани
құндылықтарды әзірлеудегі түрлендіруі, шығармашылығы, экологиялығы
расталған, табиғи сәйкестіктегі іс-әрекеттер [26; 27] негізінде айқындалуы
дұрыс. Олардың ішіндегі негізгілері төмендегідей:
- еңбек мәдениеті – еңбек үдерісін жоспарлау мен ұйымдастыру, құрал-
саймандар мен жабдықтарды оңтайлы таңдау, қауіпсіз еңбек ету, технологиялық
және еңбек тәртібін, өнімнің сапасын бақылауды және еңбеккердің әлеуметтік
функциясын орындау үшін қажетті шарттарды қамтамасыз ету;
- графикалық мәдениет – бұл технологиялық үдерісті қамтамасыз етудегі
графикалық, оның ішінде сызба жабдықтарын пайдалану білімі, іскерлігі мен
даярлығы;
- дизайндық мәдениет – өнімнің бәсекелестік қабілетін қамтамасыз
етудегі материалдарды көркем өңдеу және эргономика, эстетика, дизайн
принциптері білімі, оларды пайдалану іскерлігі мен даярлығы;
- ақпараттық мәдениет – ақпарат көздерін жинау, сақтау, өңдеу
принциптері білімі және оларды пайдалану іскерлігі мен даярлығы;
- адами қатынастар мәдениеті – өндірісте, отбасында адамдармен сыпайы
қарым-қатынаспен өзара әрекетті жүзеге асыру білімі, іскерлігі мен
даярлығы;
- экологиялық мәдениет – табиғатты өмірдің және әдеміліктің қайнар көзі
ретінде түсіну, экологиялық білімі, табиғатты қорғау іс-әрекетіне терең
қызығушылығы, оны сауатты жүзеге асыру, қоршаған орта мен адам денсаулығы,
табиғатпен қарым-қатынаста туындаған рухани-эстетикалық сезім байлығы және
оны сақтаудағы жауапкершілігі;
- үй мәдениеті – үйді құрастыру мен сәндеу, отбасының берекесін,
салауатты өмір сүру үлгісін қамтамасыз ету және ойластырылған үй
шаруашылығын жүргізу, жақсы отбасының әлеуметтік функциясын орындау білімі
мен іскерлігі;
- тұтынушылық мәдениет – тұтынушының әлеуметтік функциясын орындаумен
тауарлар мен қызмет көрсету нарығында өзін алып жүру білімі, іскерлігі және
даярлығы;
- жобалау мәдениеті – жобаны орындау кезінде тұтыну мен мүмкіндік іс-
әрекетін анықтау, жобаны орындау үшін ақпаратты жинақтау, талдау және
пайдалану, жобаны орындауда идеяларды ұсыну, оңтайлы идеяны таңдау, осы
идеяны зерделеу, қосымша білім мен іскерлікті меңгеру мен жобаны жүзеге
асыру жөніндегі жұмысты жоспарлау, ұйымдастыру және орындау, жобаны бағалау
және оны қорғау білімі, іскерлігі және даярлығы.
Бастауыш сынып оқушыларында еңбек мәдениетін қалыптастыру, қоғамнан
әлеуметтік, экономикалық, технологиялық қажеттілікпен айқындалып, өзіндік
ырғақты дамуы бар үздіксіз үдеріс болып табылады. Оқу үдерісінде еңбек
мәдениетінің негіздерін игере отырып және оны өзінің түрлендіруші іс-
әрекетінде жаңғыртуда білімгерде еңбек мәдениетін қалыптастыру қажеттілігі
саласында өзгерістердің жүруі міндетті.
Бүгінгі күннің болмысы технологиялық үдерістерге тез бейімделуге
қабілетті, еңбек мәдениеті негіздерінен терең білімді игерген оқушыларды
даярлау қажеттілігімен анықталады. Бұл оқушыларға технологиялық білім
берудің басты міндетіне айналып отырғанын көрсетеді.
Еңбек мәдениетін қалыптастыру мәселесін зерттеуде біз жоғарыда айтылған
ескертпелерге сүйене отырып, еңбек мәдениетінің қалыптасуы түрлендіруші іс-
әрекеттің дамуына бағытталған білім беру үдерісі болуы қажет деп білеміз.
Тұтастай алғанда барлық білім сияқты, еңбек мәдениетінің қалыптасу
үдерісі, қоғам дамуының экономикалық, технологиялық, мәдени, әлеуметтік
үдерістермен өзара байланысты. Бір мәдениеттен екінші бір мәдениетке көшу
адамзаттың эволюциялық дамуы арқылы жүзеге асатындығы ғылыми дәлелденген.
Жоғарыда айтып өткендей, оқушылардың еңбек мәдениетінің қалыптасуы, жалпы
мәдениеттің қажетті элементі болып табылады. Осыған орай, мәселені, оның
қалыптасуын зерделеу технологиялық білім берудің алдына міндет ретінде
қойылады және мектептің оқу-тәрбие үдерісіне ендіріледі. Оқушыларды еңбек
іс-әрекетіне міндетті түрде қатыстыру оқу-тәрбие үдерісінің өмірмен
ажырамайтын байланыстағы жеке тұлғаны қалыптастырудың шарты ретінде, үдеріс
табыстылығының кепілі болып табылады.
Бастауыш мектепте еңбек мәдениеті педагогикалық жүйемен жүзеге
асырылатыны белгілі. Педагогикалық жүйе – бұл элементтердің өте сенімді
және берік байланыстарының бірлігі. Кез келген педагогикалық жүйенің
құрылымы нұсқалы элементтердің өзара байланысынан тұратынын педагог-
ғалымдар дәлелді сипаттаған (В.П.Беспалько, И.П.Подласый). Педагогикалық
жүйе құрылымдық-функционалдық талдау деңгейінде өзара байланысты құраушылар
жиынтығы ретінде ұсынылуы мүмкін: педагогикалық үдерістің субъектілері,
білім беру мазмұны (жалпы, базалық және кәсіби мәдениет) және материалдық
база (құрал) [28, 43 б.].
Жеке тұлғаның еңбек мәдениетінің маңызы, құрылымы мен құрамын талдау
кезінде С.В.Ковалевтің, К.К.Платоновтың, Т.Л.Коганның және т.б. жеке
тұлғаны пайымдау көзқарастары пайдаланылады. Мәселен, К.К.Платоновтың
тұжырымдамасы негізінде А.А.Кыберялг оқушының жеке тұлғасын зерделеуге
сәйкес төрт қасиетті атап көрсетеді. Олар:
1) бағыттылығы (сенімі, дүниетанымы, идеалы, қызығушылығы);
2) тәжірибесі (адамның даярлығы, білімі, дағдысы, іскерлігі мен
әдеті);
3) психикалық үдерістері (қабылдауы, ойлауы, түйсінуі, зейіні, есі,
ерік-жігері, сезімі, эмоциясы, сенсомоторикасы);
4) темпераменті (адамның жоғары жүйке қызметінің типологиялық
негіздері, жасы, жеке тұлғаның жыныстық қасиеттері мен потологиялық
өзгерістері) [29].
Жеке тұлғаның интенсивті қалыптасуының бастауы мектептегі оқу
жылдарында өтеді және ол педагогтардың, әрбір оқушыны қамтыған, жалпыға
бірдей қабылданған түрлі іс-әрекеттеріне байланысты. Осыған сәйкес еңбек
мәдениетінің қалыптасуы көптеген факторлардың ықпалында және жеке тұлға
қалыптасуының барлық кезеңінде жүретін күрделі үдеріс деп болжанады.
Еңбек мәдениетінің қалыптасқандығының жеке тұлғалық деңгейі – бұл
қоғамдық мәдениет жүйесінің нақты көрінісі. Ол көптеген факторларға
байланысты, бірақ соңғы нәтижесі заманауи қоғамның жағдайына әрі қоғамдағы
индивидтің адамдық сапаларының, қабілеттерінің дамуына, қоғамның қандай
дәрежеде қызығушылықта екендігіне және т.б. байланысты. Еңбек мәдениетінің
жеке тұлғалық формасы оның жалпы формасының қарапайым көшірмесі болмайды
және болуы да мүмкін емес.
1.2 Оқушылардың еңбек мәдениетін қалыптастырудың психологиялық
аспектілері
Соңғы онжылдықта Қазақстанда өтіп жатқан өзгерістер қоғам алдына әрбір
жеке тұлғаның қабілеті мен табиғи дарынын ашу бойынша максималды
мүмкіндіктерін жасау міндетін алға қоюда. Бұл міндеттің орындалуы, көбінде
адамның біліміне, мәдениеті мен еңбек тәрбиесіне байланысты. Жалпы білім
беретін мектептерде жүргізіліп жатқан өзгерістер және жетілдіру заманауи
қоғамның шарттары мен қажеттілігіне сәйкес бастауыш сынып оқушыларының
оқуын сапалы жаңа деңгейге көтеруге бағыттайды. Бұл өз кезегінде еңбекке
қабілетті оқушыларды қалыптастыруды талап етеді, сонымен қатар олардың
мәдени-технологиялық деңгейін көтеруге мүмкіндік беруді жүзеге асырады.
Еңбек мәдениетінің қалыптасқан деңгейіндегі өзгеріс, өскелең ұрпақтың
даму қарқынының дәрежесін сипаттайды. Әсіресе, бұл тұлғаның қалыптасуына
барынша жоғары, жаңа талаптар қоятын, заманауи жағдайында, аса маңызды бола
түседі, өйткені бүгінде адамзат индустриалды кезеңінің, ғылыми-техникалық
прогрестің өзінің экстенсивтілігімен, технократтың идеологиясымен (кез
келген бағада, ең жоғары нәтиже алу) қайта келмес жағдайында өмір сүруде.
Жаңа технологиялық кезең, әлеуметтік, экономикалық, экологиялық,
эстетикалық және басқа да факторлар мен зеттеулердің негізінде іс-әрекет
нәтижесіне қарағанда оның орындалу тәсіліне басымдық береді [30].
Сонымен, егер жеке тұлғаны оның өзі қатысатын нақты бір ортадан бөлек,
қоғамнан тыс қарастырар болсақ, еңбек мәдениетін түсіну мүмкін болмайды. Өз
кезегінде, жеке тұлғаға еңбек мәдениетін игеру мен дамыту өзіндік жеке
сапасын көрсетуі керек, нәтижесінде “жалпы еңбек өніміндегі объектіленген
қабілеттердің жеке даралық қабілеттер мен шығармашылыққа” айналуы жүреді
[31].
Әдіснаманың философиялық деңгейінде материалистік диалектиканың
көзқарасы тұрғысынан іс-әрекет жеке тұлғаны дамытудың негізі, құралы және
шешуші шарты екені белгіленген. Бұл факт педагогикалық зерттеулерде және
практикада іс-әрекеттік тәсілді жүзеге асыру қажеттілігімен үйлестіріледі.
Іс-әрекет – бұл адамның қоршаған ортаны түрлендіруі. Еңбек мұндай
түрлендірудің бастапқы формасы болып табылады. Адамның материалдық және
рухани іс-әрекетінің барлық түрлері еңбектің туындысы және қоршаған әлемді
шығармашылықпен түрлендіру оның басты белгісі. Адам табиғатты түрлендіру
арқылы өзін де түрлендіреді және өзін дамытушы субъект ретінде таниды [28,
46 б.]
Қазіргі таңдағы дамыта оқыту теориясынан психикалық дамуға бағдарланған
тұжырымдаманы (Л.В.Занков, З.И.Калмыкова, Е.Г.Кабанова-Миллер) және
тұлғалық дамуды ескеретін тұжырымдаманы (Г.А.Цукерман, В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин, С.А.Смирнов) ерекше атауға болады. Заманауи психологияда да
адам психикасын қалыптастырудағы іс-әрекеттің рөлі жоғары екендігіне мән
берілген. Атап айтқанда:
- жеке тұлғаны қалыптастырудағы іс-әрекеттің жетекші рөлі
(С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев);
- сыртқы әрекеттің ішкі психикалық жоспарға интериоризациясы
(Ж.Пиаже, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, П.Я.Гальперин);
- ақыл-ой әрекетін кезеңдеп қалыптастыру, танымдық іс-әрекетті
басқару (П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина), т.б.
Іс-әрекеттің негізгі сипаттамасы заттық және субъектілі болып табылады.
Іс-әрекеттің заттық сипатының өзіндік үйлесімділігі, сыртқы әлем нысандары
субъектіге тікелей ықпал етуінен тұрады, тек іс-әрекет барысында
түрлендірілген болашақ затқа, олардың санадағы көрінісіне үлкен
сәйкестілікпен қол жеткізіледі. Заттық өзінің дамытылған формасында тек
адамның өзінің іс-әрекетіне тән болмақ. Жалпы мағынада алғанда, ол адамның
әлеуметтік келісілген іс-әрекетінде, еңбек құралдары әрекетінде бекітілген,
мәндерімен байланысында, ұғым тілінде, әлеуметтік рөлінде, құндылықтарда,
әлеуметтік нормаларда көрініс табады.
Оқушылар бастауыш сыныптағы тәрбие мен білім беру үдерісінде болмыстың
технологиялық жақтары туралы алғашқы жүйелі білімді алады, іс-әрекет қорын
байыта отырып, қарапайым технологиялық іскерліктерді игереді. Іс-әрекеттің
классикалық-философиялық тұжырымдамасында (Г.Гегель, К.Маркс) іс-әрекеттің
екі жағы бөліп көрсетіледі: заттандыру және затсыздандыру. Заттандыру
барысында адамның іс-әрекеті затқа өтіп, әрі онда іске асады. Затсыздандыру
адамның мәнді күшін болмыс объектілерінен айыру жолымен ашуға мүмкіндік
береді.
Отандық және шетелдік ғалымдардың жоғарыда келтірілген ғылыми
тәсілдеріне негіздей отырып, біз түрлендіруші іс-әрекетті дамытуда қолдау
табатын, дұрыс тиімді шешім қабылдауды күшейтуге адамды қозғаушы болып
табылады деп болжаймыз. Еңбек мәдениеті адамға заманауи қоғамды шапшаң
өзгермелі қоғамға тән технологияландыруда белгілі бағдарлар жүйесін
ұсынады, өмір жолын айқындауға және технологиялық қоғамның дамуына белсенді
қатысуға көмек береді.
Оқушылардың бойына еңбек мәдениетін қалыптастыру ісі қоғамның
әлеуметтік, экономикалық, технологиялық қажеттілігімен айқындалып, өзіндік
ырғақты дамуы бар үздіксіз үдеріс болып табылады. Оқу үдерісінде еңбек
мәдениетінің негіздерін игере отырып және оны өзінің түрлендіруші іс-
әрекетін жаңғыртуда оқушыларда еңбек мәдениетін қалыптастыру міндетті түрде
жүреді.
Қазіргі заманғы өндірістік жағдайға еркін бейімделетін оқушыларды
тәрбиелеу немесе еңбек мәдениеті қалыптасқан тұлғаны тәрбиелеу тағы да
тарихты зерделеуді, соның негізінде зерттеліп отырған мәселенің “өзегін”
айқындауды алға тартады.
Жеке тұлғаның дамуына еңбек мәдениетінің ықпалы – терең жеке дара
үдеріс саналы және саналы емес, ақыл мен сезім, қажеттілік пен кездейсоқтық
ретінде өзара үйлеседі. Еңбек мәдениеті өмірге, жеке тұлғаның әдетіне
енгенде, танымдық әдебінде, оның түрлендіруші іс-әрекетінің барлық
жиынтығында көрініс тапқанда, шын мәніне айналады. Осыдан туындайтыны,
еңбек мәдениетінің қалыптасу мәселесін шешу үшін іс-әрекет теориясының
әдіснамалық мәні ұғынықты бола түседі.
Іс-әрекет теориясы (Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев және
т.б.) шеңберінде және осыған негізделген дамыта оқыту теориясы
(Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов) баланың дамуы деп жеке тұлғалық типті және
олардың қабілеттеріне сәйкес оқыту мен тәрбие үдерісінен шығатын іс-
әрекеттерді меңгеруді, содан келіп, оларды жүзеге асыруды түсіндіреді.
Іс-әрекеттік тұғыр өкілдерінің еңбектері іс-әрекет құрылымын, оның
әрбір құрылымдық элементтерінің мәнділігін зерттеуге бағытталады. Іс-
әрекеттік тәсіл әрекетті талдау немесе стимул мен реакция арқылы емес, іс-
әрекет тілінде: әрекет, мотив, мақсат, операция, зерттеу заттарында және
т.б. жүргізеді [32, 12 б.].
Іс-әрекет – бұл қосылу (аддитивті) емес, субъектінің материалдық,
денелік өмірінің көп молекулалы (молярлы) бірлігі. Тым тар мағынада
айтқанда, яғни бұл – психикалық бейнелеумен жанамаланған психологиялық
дәрежедегі өмір бірлігі. Оның нақты функциясы – субъектіні әрдайым заттық
дүниеге бағыттап отыру. Басқаша айтқанда, іс-әрекет – бұл реакция және оның
жиынтығы емес - өз дамуы, өзінің ішкі алмасуы мен айналуы, құрылымы бар
жүйе [32, 22 б.].
Сонымен, іс-әрекет ұғымы мотив ұғымымен байланыста болуы қажет. Іс-
әрекеттер мотивсіз болмайды. Дәлелденбеген іс-әрекет – бұл мотивтен
айырылған іс-әрекет емес, субъективті және объективті жасырын мотиві бар іс-
әрекет [32, 34 б.].
Жоғарыдағы айтылғандарға сүйене отырып, еңбек мәдениеті феноменін
анықтау үшін оның қалыптасуы мен тиімді дамуы жағдайы мәнді түрлендіруші іс-
әрекет түсінігін аша түседі.
Заманауи таным үшін іс-әрекет ұғымы және оның көмегі арқылы адамзат
қоғамының әмбебап сипаттамасын түсіндіру маңызды рөл атқарады. Мәселен,
О.С.Анисимов [33, 21 б.] бұл ұғымның үш негізгі белгілерін ұсынады:
1. Кез келген үдеріс іс-әрекет.
2. Іс-әрекет адам қажеттілігін қанағаттандыру мен үдерістер арасындағы
өзара қатынастарды білдіреді.
3. Іс-әрекет әлеуметтік-техникалық сипатты жағдаймен болмысты
түрлендіруде адам үшін сыртқы талабы бар үдеріс болып табылады.
Кез келген іс-әрекеттің өзінің психологиялық құрылымы болады: мотиві,
мақсаты, әрекеті (операциясы), шарты мен құралы, нәтижесі. Егер іс-
әрекеттік тәсілді жүзеге асыруға ұмтылып, оқушының іс-әрекетін оны субъект
ретінде ұйымдастырсақ, онда оқыту нәтижелі болады. Білім мазмұнын оқушы тек
қана ішкі қажеттілігі мен оны игеру үшін оң белсенді мотив болғанда
меңгереді [28, 47 б.].
Іс-әрекетті жүзеге асыру психологиялық механизмдер мен теориялар
негізінде түсіндіріледі, олар:
- механизмдер белсенділіктің физиологиясы (Н.А.Бернштейн);
- функциялық жүйелер теориясы (П.К.Анохин);
- мидың жоғарғы қабыршығы функцияларының жүйелілік ұйымдастырылуы
(А.Р.Лурия) ілімі негізінде жан-жақты зерттелген.
Іс-әрекеттің құрылымын В.И.Смирнов мынадай жүйеде қарастыруды ұсынады:
іс-әрекет – мұқтаждық – мотив – мақсат – шарттар – міндет - әрекет –
операция. Адам іс-әрекетінің құрылымын В.Г.Крысько: іс-әрекет – мотив –
әрекет – мақсат – интериоризация – экстериоризация – операция деген тізбек
түрінде зерттеуді дұрыс деп санайды. Бұл жүйелердің қателігін М.Құдайқұлов
іс-әрекеттен бастауы таным философиясына сәйкес келмейтіндігі, себебі
қажеттілік тумай одан ешуақытта да әрекет жасалмайтынын айтады [34, 48-49
б.]. Сондай-ақ педагог ғалым бірінші зерттеушінің қателігі ретінде міндет
іс-әрекеттің орындалу шартының алдында болуы керек деп біледі.
В.Ф.Ломовтың еңбек түрлерінің әртүрлілігін зерттеу материалдарында,
адамның жеке-дара іс-әрекетінің психологиялық құрылымы туралы түсініктер
әзірленген болатын. Ғалымның пікірінше, іс-әрекетті психикалық реттеу
тетіктерінің өзі дамушы, көп өлшемді, көпдеңгейлі жүйені ұсынады. Осы
жүйені түзушілері - мотив, мақсат, тұжырымдық модель, іс-әрекет жоспары,
алынатын ақпараттарды өңдеу үдерістері, дұрыс шешімдерді қабылдау және
өзінің іс-әрекет нәтижелерін талдау. Бұл жағдайда мотив – мақсат жүйе
түзуші фактор ретінде көрінеді, ал іс-әрекеттің заттық мазмұнында
индивидтің белгілі жүйелі қатынастары беріледі.
Кез-келген іс-әрекеттің көзі, анықталған бір мақсаттарға қол жеткізуге
бағытталған, белгілі мотивтер болатыны мәлім. Мотивтің болуы, индивидте
саналы және мақсатты бағытталған іс-әрекет түзілетінін білдіреді. Мотив-
мақсат қатынасы іс-әрекеттің бағыттылығы мен қарқындылығын сипаттайды.
Жалпы мағынада, мотив адамның іс-әрекетін қоздырады, ал оның мақсаты оны
орындау барысындағы неге ұмтылатыны болып табылады.
“Іс-әрекет” ұғымын қарастырған ғалымдардың жұмыстарын талдау, бізге
адамның қабілет мүмкіндігі мәселесін қарастыру қажеттігін алға тартады.
Индивидтің қабілет мүмкіндігі туралы әңгіме болғанда, ең алдымен қандай да
бір іс-әрекетті игерудегі және белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу
жеңілдігін анықтайтын, оның бірқатар психологиялық қасиеттерінің жиынтығы
түсініледі.
Жеке тұлғаның қажеттілігі мен қабілеті мәселесі бойынша отандық
педагогикалық және психологиялық зерттеулерде бірқатар теориялық қағидалар
ұсынылған. Олар, адамдағы нышандарға сүйеніп, іс-әрекеттер барысында
қабілеттер дамиды және қалыптасады. Бұл нышандар адамның нақты әлеуметтік
өмір тіршілік жағдайына байланысты жүзеге асуы мүмкін. Бұлай болған
жағдайда, қабілет пен нышан арасындағы бірмәнді емес өзара байланысты, яғни
бастапқы бірдей нышан негізінде, әрдайым біртекті қабілеттер қалыптаса
бермейді және керісінше жүреді.
Бүгінде, іс-әрекет үдерісінде жеке тұлғаның қалыптасуы механизмі
(тетігі) туралы түсінік түбегейлі өзгеруде. Егер, ілгеріректе адамның дамуы
олардың адамзаттың әлеуметтік-мәдени тәжірибесін осы тәжірибе өзгерісін
қамту мен меңгеруге қабілетті етеді деп есептелді. Қазір басқаша түсініктер
қалыптасуда, яғни адам, өз іс-әрекеті үлгілерін көрсе және түсінсе, әрі осы
үлгілерді түрлендірсе, осы арқылы өзін-өзі, өзінің өзіндік өзгешелік
үдерісін көрсете алса ғана дамиды.
Әрбір адам табиғат жаратылысынан-ақ, оған белгілі бір іс-әрекет
түрлерін игеруге және орындауға мүмкіндік беретін қабілеттерге ие. Іс-
әрекеттің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін талдай отырып,
берілген ұғымның күрделі екендігін анықтауға болады. Сонымен, іс-әрекет
үдерісінде адам тұлғасының барлық жақтары бойынша олардың көптүрлілігі
көрініс табады, белсендіріледі және өзара әрекеттеседі. Тұлғаның
бағыттылығы, іс-әрекет сипатын анықтауға өзіндік қоздырушы қызметін
атқарады. Егер, іс-әрекетке адамды қоздырушы және оның мақсаты белгісіз
болса, онда адам іс-әрекетінің мағынасын түсіну мүмкін болмайды. Сонымен,
жүзеге асырылатын іс-әрекеттің сипаты бойынша мақсатын, оған негізделген
әрекеттің сипаты мен тәсілін анықтауға мүмкін болады.
Іс-әрекеттің психологиялық негізін талдауға отандық белгілі психологтар
Л.С.Выготскийдің, А.Н.Леонтьевтің, А.Р.Лурияның және тағы басқалардың
еңбектері арналған. Аталған мәселені талдау, адамның белсенділігінің ерекше
түрі болып танылатын іс-әрекет белгілі бір қоғамдық-тарихи жағдаяттарға
бағындырылады және әлеуметтік қатынастар жүйесімен үйлестіріледі.
Бастауыш сынып мектептерінде білім берудің басты мақсаты – оқушыларды
жеке тұлғалық дамыту, кәсіби даярлыққа бағдарлау. Сондықтан да түрлендіруші
іс-әрекетті оқушылардың нақты бір іс-әрекетке әзірлігін сипаттайтын, жеке
тұлғаның қалыптасқандығы деңгейінің өте бір нәзік индикаторы деп есептеуге
болады. Даярлық қандай да бір іс-әрекетті сәтті орындаудың шарты, болашақ
іс-әрекетке жеке тұлғаны бағыттайтын, таңдаулы белсенділік ретінде
анықталады [35].
Сонымен, жеке тұлғаның қандай да бір толысу немесе даму сатысы жөнінде
біз тек түрлендіруші іс-әрекетке оның әзірлігі дәрежесі бойынша ғана
бағамдай аламыз.
Теориялық зерттеулер мен психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді
талдау, бізге оқушыларда еңбек мәдениетінің қалыптасуының негізгі
критерийлерін анықтауға мүмкіндік береді.
Түрлендіруші іс-әрекет деңгейі критерийі:
- түрлендіруші іс-әрекетке құндылық қатынасы;
- оқушыларда түрлендіруші белсенділіктің дамуы;
- қойылған тапсырманы орындауға өзіндік дұрыс шешім қабылдаудың дамуы.
Тұлғаның технологиялық маңызды сапалары критерийлері:
- қоғамдық өмірдің заманауи жағдайына оқушылардың дайындығы;
- түрлендіруші іс-әрекет нәтижесіне сәйкес өзіндік бағалау;
- оқушылардың түрлендіруші іс-әрекетке нақты мәнінде қатысуы;
- технологиялық қаныққан әлемде өмірлік қажетті жеке тұлғаның сапаларын
дамытуы.
Технологиялық маңызды білім, іскерлік, дағдылар критерийлері:
- оқушылардың нақты түрлендіруші мінез-құлқы;
- гуманды технологиялық мақсатты бағдарлы түрлендіруші іс-әрекет
дағдылары;
- оң түрлендіруші қылықтарды орындау іскерлігі;
- түрлендірудің қажеттілігін саналы сезіну.
Қоғамның технологиялық дамуының салдарын саналы сезіну критерийі:
- табиғи-мәдениет бағытты түрлендіруші іс-әрекетке қажеттілік;
- өзін түрлендіруші іс-әрекет субъектісі ретінде сезіну.
Еңбек мәдениеті адамның түрлендіруші іс-әрекетімен үйлестірілген қоғам
дамуының және оның тіршілік етуі мен дамуының кіріктірілген аспектісі болып
табылады. Сонымен, оның дамуының фактісі индивидтің тіршілік әрекетінің
сыртқы жағдайларына және оның өзіндік жетілудегі ішкі қажеттілігіне жауап
береді.
Осыдан шығатыны: еңбек мәдениеті, индивидтің мәнді, күрделі сипаттамасы
жүйесін көрсететін түрлендіруші іс-әрекет. Түрлендіру заманауи
технологиялық ойлаудың мәнді белгісі және адамның шығармашылық іс-
әрекетімен байланысты заманауи мәдениеттің барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
Анықтамалар 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Белгілеулер мен қысқартулар 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
.
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 Оқушылардың еңбек мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.1 Еңбек мәдениеті – технологиялық мәдениет құраушысы 9
... ... ... ... ... .
1.2 Оқушылардың еңбек мәдениетін қалыптастырудың 17
психологиялық аспектілері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін 25
қалыптастырудың дидактикалық шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін қалыптастыру 34
әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
2.1 Еңбекке баулу мазмұнындағы еңбек мәдениеті құраушыларының көрінісі34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін 46
қалыптастырудың әдіс-тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.3 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін 54
қалыптастырудағы іс-тәжірибелер
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
НОРМАТИВТIК СIЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесi нормативтік құжаттарға сiлтеме жасалған:
- Қазақстан Республикасы 2007 жылғы 27 шілдедегі Білім туралы заңы;
- Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23
тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі
орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты,
Технология оқу пәні бағдарламасы;
Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
- УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге
қойылатын жалпы талаптар;
- УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу
ережесі.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыс (жоба) – тиісті саланың нақты мамандығының өзекті
проблемасын студенттің өз бетінше зерттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып
табылатын бітіру жұмысы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы;
Университет - Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті;
ЖОО - жоғары оқу орны;
ТОҚ - техникалық оқыту құралдары;
ОКҚ - оқытудың көрнекі құралдары.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Мектеп оқушыларын еңбекке баулудың
міндеттері еліміздің қоғамдық-экономикалық дамуын одан әрі арттыру
мүдделерімен және жаңа адамды қалыптастырудың жалпы мақсатымен анықталады.
Бұл міндеттер, негізінен, балаларды еңбекті сүюге тәрбиелеу, қоғам игілігі
үшін еңбек ету, халық дәулетін көздің қарашығындай сақтау қажеттігін,
еңбекке деген шығармашылық қатынасты тәрбиелеу болып табылады. Мұның бәрі,
сайып келгенде, жеке адамның жан-жақты дамуына игі ықпалын тигізеді.
Білім беруде басшылыққа алатын құжаттарда (Білім мазмұны тұжырымдамасы,
Білім туралы заңда, т.б.) еңбек тәрбиесінің, оқытудың және мектеп
оқушыларын еңбек жолына жан-жақты әзірлеудің рөлі атап көрсетілген.
Балалардың және жасөспірімдердің бос уақытын ұйымдастыруға көбірек
қамқорлық жасау, оқушы жастарды спортпен, көркемдік және техникалық
шығармашылықпен шұғылдануға тарту қарастырылған [1, 2].
Оқушыларды жан-жақты дамытуды қамтамасыз ету мақсатында мектеп оқу
пәндеріндегі жұмыстарды үйлесімді ету қажет. Бастауыш сыныпта оқушылардың
толып жатқан әуесқойлықтарының ішінде материалдарды (қағаз, мата, табиғат
материалдары, т.б.) өңдеу, олардың белсенді еңбек әрекеті үшін өз білімін
жетілдіре, толықтыра түсу мұқтаждығын қалыптастырудың маңызы зор. Осының
бәрін бастауыш сыныптан бастап қолға алу керек.
Бастауыш сыныпта оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға арналған
мектептегі еңбек сабақтарының мүмкіндіктері мол. Жұмыстың мүмкіндіктері,
шарты нақтылы жағдайға байланысты әрқилы болып келеді. Соған орай жұмысты
жоспарлау кезінде ең әуелі осы жайларды ескеру қажет. Егер бұйым жасауға
үйрету сабақтары арнайы жабдықталған бөлмелерде өтетін болса, онда оқушылар
күнтізбелік жоспарға сәйкес жұмысты орындауы тиіс.
Бастауыш сыныптардағы еңбекке баулу мұғалімдері үшін бұйым жасауға
үйретуде еңбектің түріне сәйкес оқушылардың білім деңгейі мен іскерліктері
ескерілуі тиіс.
Еңбек сабақтарындағы жұмыстардың әдістері туралы жалпы ұғымдар нақтылы
көрнекі мысалдармен бейнеленуі керек. Оқушылардың мүмкіндіктеріне қарай,
нақты жағдайларға сәйкес еңбек объектілерін таңдау жүзеге асырылады. Бірақ
мұнда білім беру мен іскерліктерді қалыптастыру мәселелері дұрыс
қарастырылуы басты назарда болуы қажет.
Бастауыш сынып оқушылары еңбекке баулуда: техникалық еңбек, көркем
еңбек, дизаин, тұрмыстық еңбек бойынша іс-әрекеттерді орындайды. Осы іс-
әрекеттердің негізінде оқушыларда: жұмыс орнында материалдарды, құралдарды
дұрыс орналастыру, материалдарды үнемді жұмсау, әртүрлі бұйымдарды дайындау
барысында эстетикалық талғамды игеру, бұйымдарды біріктіру, безендіру
іскерліктері қалыптастырылуы тиіс.
Осы айтылғандарды бір сөзбен тұжырымдағанда, оқушылардың, оның ішінде
бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін қалыптастыру оқыту мақсаты
және нәтижесі болып табылуы тиіс. Еңбек мәдениеті технологиялық мәдениет
құраушысы болып табылады және оның өзін бастауыш сыныптан бастап
қалыптастыру бағытындағы жұмыстар да жүргізілуде.
Бастауыш сыныптарда еңбекке баулу сабақтарында оқушылардың білімдері
мен еңбек іскерліктерін, еңбек мәдениетін жалпы тұрғыдан қарастырғандар:
А.М.Гускова [3], Н.Е.Цетлин [4], А.П.Журавлева, Л.А.Болотина [5] және т.б.
ресейлік ғалымдар болса, республикамызда Т.Ш.Оралбекова [6], Е.Райымжанов
[7], О.Сатқанов, С.Нұрсейітова, Г.Сатқанова [8], К.Өстеміров, Б.Қалназаров,
Д.Әлмағамбетова [9], О.Сатқанов [10] және т.б. педагог-ғалымдарымыз бен
әдіскерлер шұғылданды.
Бастауыш сыныпта материалдарды өңдеуге, бұйым дайындауға үйрету
балалардың демалуының бір түрі болып табылады. Оқушылар сабақ үстінде
белгілі бір мөлшердегі қажетті білім мен іскерліктерді үйренеді. Ал енді
әркімнің бойындағы ізденіске, белсенді еңбекке деген құштарлықты ояту, оның
қабілеттерін ашу, мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамуына
практикалық бағыт беру және балаларды жан-жақты дамыту мен тәрбиелеу
міндеттерін шешу сыныптан тыс және негізгі сабақтарды тиімді ұштастыра
білгенде ғана нәтижелі болмақ.
Қазіргі таңдағы оқытудағы негізгі міндет төменгі сынып оқушыларының
техникалық, ауылшарушалық еңбегіне баулу, шығармашылық қабілетін ұштай
түсіп, қажетті еңбек мәдениетін қалыптастыру негізінде оларды еңбекке
тәрбиелеу. Сол себепті де, біздер зерттеу жұмысы тақырыбын Бастауыш сынып
оқушыларының еңбек мәдениетін қалыптастырудың дидактикалық шарттары (4-
сынып) деп алуды жөн көрдік.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының материалдарды өңдеуде
еңбек мәдениетін қалыптастыру мазмұнын, әдіс-тәсілдерін анықтау және оларды
оқытудың әдістемелік нұсқауын ұсыну.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып еңбекке баулу сабақтары.
Зерттеу пәні: бастауыш сыныпта еңбекке баулу пәнін оқытуда еңбек
мәдениетін қалыптастыру барысы.
Зерттеу міндеттері:
- зерттеу жұмысының тақырыбына байланысты психологиялық, педагогикалық
және арнайы әдебиеттерді зерделеу;
- бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін қалыптастыру жолдарын
айқындау;
- бастауыш сынып оқушыларының еңбек мәдениетін қалыптастырудағы
оқыту мазмұнын анықтау;
- бастауыш сыныпта еңбек мәдениетін қалыптастырудағы оқыту әдістері
мен формаларын және сабақтың үлгі жоспарларын әзірлеу.
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік және арнайы әдебиеттерді талдау, бастауыш сынып
мұғалімдерінің еңбекке баулу сабақтарында материалдармен жұмыс жасауды
оқытудағы іс-тәжірибелерін зерделеу, танысу, сауалнама және әңгімелесу,
педагогикалық бақылау, баға беру, зерттеу тақырыбына байланысты баспасөз
материалдарын зерделеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі: бастауыш сыныптар
үшін бекітілген еңбекке баулу пәні бағдарламасының соңғы нұсқасында (2013
ж.) техникалық еңбек, қағазбен жұмыс жасауға жеткілікті назар
аударылғандығы теориялық тұрғыдан айқындалды; оқушылардың еңбек мәдениетін
қалыптастыру теориясы нақтыланды; оқытудың көрнекі әдісі тұрғысынан
көрнекіліктерді пайдаланудың және сабақ конспектілерінің үлгілері
әзірленді.
1 Оқушылардың еңбек мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Еңбек мәдениеті – технологиялық мәдениет құраушысы
Біздің планетамыздың қалыпты табиғи, биосфералық жағдайдан шапшаң
қарқынмен жасанды, технологиялық қалыпқа ауысуы адам мен табиғат
эволюциясының жағдайын түбегейлі өзгеріске ұшыратып, жас ұрпақты өзгерген
қоғамда өмір сүруге даярлауды, олардың тәрбиесі мен білім беру жүйесін
жаңаша қарауды қажет етеді. Адам қоғамның түрлі құрылымдары тарапынан
болатын әсерлердің объектісі болудан тыс қалып, өз құқықтары мен
таңдауларын және өзіндік таңдауы мен дамуды жүзеге асыратын белсенді
субъектіге айналады.
Бүгінде әлемдік технологиялық қайта құру қайта индустриализациялаудың
қарқынды сатысына аяқ басты. Адамды қоршаған әлемде оның тағдыры негізгі
мәселеге айналуда. Біздің заманымыздағы, тарих ағысы мен беттеріне әсер
ететін әлеуметтік және рухани оқиғалардың бәрінде де адамзат іс-әрекетін
бағалаудың қажетті алғышарты және критерийі ретінде мәдениеттің мазмұны
мен мәніне және бағдарына үңілу бұлтартпас қажеттілікке айналды [11].
Табиғаттағы табиғи тепе-теңдікке қол жеткізу үшін жоғары дәрежеде
дамыған мәдениеттің қажеттілігіне күмән туындамайды. Қоғам қаншалықты тез
дамыған сайын, соншалықты мәдени түлеудің мәні мен рөлі маңызды бола
түседі. Адамның өзі кез келген экономикалық және қоғамдық дамудың міндетті
шарты, әрі маңызды өндіруші күші болып табылады және бұл рөлді оның мәдени
деңгейі қаншалықты жоғары болса, соншалықты жемісті атқарады [12]. Өзін
мәдениетті адам қатарынан санайтын адамзат өкілін осы мәселе қашаннан
толғандырып келеді. Бүгінде, ғылыми-техникалық өркендеу жағдайында өмір
сүріп жатқан жағдаяттар, біздерді шын мәніндегі мәдени тұлғаның мазмұнын
анықтау іс-әрекетінің қажеттігіне алып келеді.
Сол себепті де, жеке тұлғаның қалыптасуы және дамуы, әрі оның еңбек
мәдениеті түзілімі үшін маңызды алғышарт пен қажетті шарт, әрбір адамның
өткені, мәдени құндылықтарды игеруі және оның әлемдік мәдени даму барысына
қосқаны маңызды болмақ.
Адамзаттың даму сатылары мен оның эволюциясын зерттеуге арналған
әдебиеттерді өткенді шолу тұрғысынан талдау, технология мен мәдениет
дамуының мыңжылдықтарға ұласатынын көрсетіп береді. Осындай үйлесімділікке
көптеген зерттеушілердің ғылыми қызығушылығы ауғаныменен, бірақ еңбек
мәдениеті терминінің пайда болуы тек ХХ ғасырдың соңғы онжылдығымен ғана
сипатталады. Бұның бәрі де нақты құбылысты дәйекті зерттеуді қажет етеді.
Еңбек мәдениетінің пайда болуы мен дамуы ұзақ та күрделі үдеріс. Қайда
болмасын, белсенді еңбек іс-әрекеті туындаған жерде, ұлы өркениет ошақтары
пайда болды. Технологияның гүлденуін Вавилон, Египет, Индия, Греция, Рим
бастан өткерді. Технология өзінің алғашқы қадамынан бастап-ақ барша
адамзатқа қызмет етіп келеді. Технологиялық үдеріс қоғамның мәдени
қажеттілігімен байланысты. Бірақ, еңбек мәдениеті ұғымы, жалпы
технологиялық мәдениеттің категориялар жүйесінде салыстырмалы түрде
алғанда, жуырда ғана енді.
Еңбек мәдениеті түсінігін анықтау барысында, ең алдымен кез келген
мәдениеттің көрінісі адамның даму дәрежесінің көрсеткіші болатыны
басшылыққа алынады. Адам табиғи жағдайды түрлендіреді, сол арқылы екінші
табиғатты жасайды және соның көмегімен өзінің адами болмысын сақтап тұрады.
Мәдениет адамның жеке тұлға болмысының екінші табиғатына тән. Адамға
тән маңызды ұғымдардың арасынан, мәдениет анықтамасы санының көптігі
жөнінен алғашқы орындарды иеленеді. Сондықтан да, ғылыми әдебиеттерде
мәдениеттің көптеген дифинициялары бар. Оның көптігі, мәдениеттің түрлі
мәнді болуына және нақты терминді қолдануға байланысты.
Тарихи дамуы күрделі, әрі көпқырлы қоғамдық құбылыс ретінде, мәдениет
болмысты меңгерудің, құндылықтарды жасаудың, сондай-ақ жеке тұлғаның рухани
және материалдық іс-әрекеттеріндегі шығармашылық мүмкіндіктерді жүзеге
асырудың тәсілін көрсетеді. Ол тек заттар мен құндылықтардың қосындысын
емес, индивидтің тума дарындылығын және қабілеттерін ашатын күрделі
үдерісті көрсетеді. Мәдениет табиғаттың күштеріне адами талап тілектері мен
қатаң сенімдеріне ақыл-ойдың үстем болуынан құралады. Мәдениеттің руханият
бастауы екенін ескермеген адамзат дамуы рухани үдеріске сәйкес емес тек
ескермеген материалдық жағы дамыған мәдениет, рулдік басқару тетігінен
айырылған кеме тектес болып, реттеуішінен айырылады, әрі тоқтаусыз күйреуге
ұшырауға бет алады - деп айтылған тоқтамға сәйкес келеді [13].
Осылай түйіндей келе, біз мәдениетті шығармашылық үдеріс, адамның
табиғатқа, қоғамға, өзіне-өзінің қатынасын ашатын, адамның жасаған рухани
құндылықтарының синтезі, қоршаған ортамен оның байланысының нәтижесі
ретінде қабылдау қажет деп білеміз. Мәдениет бұл мағынада - адамның өзін
қоршаған сыртқы және ішкі әлемді игеруінің қайталанбас тәсілі болмақ.
С.Н.Иконникова мәдениетке адамзаттың тарихи дамуы жүктелген, ол оның
материалдық және рухани іс-әрекетінің мүмкіндіктерін шығармашыл түрде
жүзеге асыру тәсілдерінің көрінісі болып табылады деп біледі. Оның
пікірінше, мәдениет тек заттар мен құндылықтардың қосындысы болып қалуы
мүмкін емес, ол бізге индивидтің тума таланты мен қабілеттерін ашатын
үдерісті көрсетеді.
Әдебиеттердің өткенді шолатын талдаулары, мәдениет феноменін
төмендегідей тұрғыда қарастырылғандығын көрсетеді:
- аксиологиялық (Т.Л.Коган, Н.З.Чавчадзе және т.б.) мәдениетті
шығармашылық түрленуші және іс-әрекеттің өзін түрлендіруші өнімі ретінде
қарастырады;
- жүйелік-технологиялық (М.С.Каган, Э.С.Маркарян және т.б.) мәдениетті
тек тіршілік барысында игерілген өмірлік құндылықтар көлемімен ғана емес,
сонымен бірге адамдарды осы құндылықтарға үйрету тәсілдерін сипаттайтын,
адамзат дамуының өзінше бір өлшемі түрінде қарастырады;
- жеке тұлғалық-шығармашылық (Э.А.Баллер, Н.А.Бердяеев, В.С.Библер және
т.б.) мәдениеттің шын мәніндегі мазмұнын - адамның шығармашылығы мен
қажеттілігінде жүзеге асырылатын, оның шығармашылық іс-әрекеті деп атап
өтеді.
Педагогикалық зерттеулерде еңбек мәдениеті ұғымына және оның
аясындағы іс-әрекеттерге түсініктер берілген. Мәдениеттану терминдерінің
түсіндірме сөздігінде: Мәдениет (араб тілінде маданият - қала деген
мағынаны білдіреді; орыс. - культура) – адамдардың әлеуметтік болмысты
сақтау мен жаңарту жөніндегі қызметі және осы қызметтік жемістері мен
нәтижелері - деп мазмұндалған [14].
Теориялық талдаулардан аңғаратынымыз, мәдениет қоғамдық шыңдалған,
қоғамның қажеттілігі мен мақсатына табиғат заңына сәйкестікте әлемді
түрлендірудегі адам іс-әрекетінің тәсілі.
Еңбек мәдениеті ұғымын анықтау және оның педагогика ғылымында
қалыптасуын зерттеу мәселесі осы бағыттағы қарастырылған заманауи
философиялық, психологиялық, педагогикалық, социологиялық әдебиеттерге
жүгінуді көрсетеді.
Мәдениет ұғымын қарастырғанда Еңбек мәдениеті жалпы мәдениеттің
элементі ретінде ендіріледі. Оған дәлел ретінде, мәдениет өзінің пайда болу
тұрғысынан оның технологиялық мәні бары В.Б.Давидович, Ю.А.Жданов,
М.С.Каган, Э.С.Маркарян, т.б. ғалымдар тарапынан айтылған.
Мәдениет феномені көпқырлылығымен, күрделілігімен және қарама-
қайшылығымен ерекшеленеді. Осындай объективті себептен бүгінде бірыңғай
жалпы қабылданған мәдениет ұғымы жоқ. Француз ғалымы А.Моль оның 250-ден,
ал А.Е.Кертман 400-ден астам түсіндірмесін келтірген. Ол жөнінде Д.Қ.Пошаев
Дүние жүзілік әдебиетте оның 250-ге жуық анықтамасы бар. Бұл мәселе,
мәдениет ұғымының күрделілігімен қоса, оның әлеуметтік тұрғыдан көпмәнділік
екенін аңғартады деп өзінің ойын түйіндейді [15].
Техника мен технологияның жетілдірілуі адамнан интеллектуалды дамуды,
білім және іскерлікті меңгеруді талап етеді. Техниканың дамуына байланысты
түрлендіруші іс-әрекетте өзінің ұйымдастыру және орындаушылық көзқарасын
жетілдіретін жаңа типті индивид өмірге келеді. Бұл айтылған тұжырым
В.Д.Симоненко, М.В.Ретивых, т.б. еңбектерінде қарастырылады. Техника мен
өндіру тәсілі өзінің туындауы бойынша мәдениеттің қайта түлеуі болып
табылады. Сондықтан да технология – бұл адамның шығармашылық ойлауымен
және іс-әрекетті шығармашылықпен қайта түрлендірумен байланысты мәдениет
ұғымы. Ол адамның табиғаттағы және қоғамдағы орнын, әрі оның табиғи
үдерістерге араласуының шеңберін анықтайды. Технология жалпы мәдениеттік
парадигма ретінде материалдық және рухани мәдениеттің бірлігін барлық
мәдениет түрлерінің өзара байланысын (саяси, құқықтық, адамгершілік,
көркемдік және т.б.) қамтамасыз етеді, сонымен қатар, қоғамды ішкі жағынан
байланыстыратын әмбебап мәдениеттің жеке көріну қажеттілігімен сипатталады
[16].
Елімізде болып жатқан терең өзгерістер жинақталған тәжірибені
шығармашылықпен меңгеру жағдайында технологиялық білім беруді қамтамасыз
етуі мүмкін, осы мәселені шешуде басқаша тәсілді қолдануды талап етеді.
Осындай тәсілдердің бірі қоршаған ортаға тиімді және белсенді өмір
тіршілігін қамтамасыз ететін жастарда еңбек мәдениетін қалыптастыру, оларды
қоршаған ортаға сезім түсінігін және құрметті дамытуды меңгерту болып
табылады.
Соңғы онжылдықта мәдениет, іс-әрекет және адам мәселесіне үлкен назар
аударылуы, технология мәселесінің субъективті аспектілерін талдауға алып
келді. Технологияны қандай да бір ғылым саласы шеңберінде қарастырып жүрген
ғалымдардың бірқатар ұстанымдарын атап өтуге болады. Мәселен:
- Н.З.Чавчавадзе, Е.В.Осичнюк, А.И.Яценко және т.б. технологияны
қызығушылық, тұтынушылық (қажеттілік), мақсат қоюшылық, құндылықтар, мүдде
мәселесін шешу контексінде қарастырады;
- Г.Н.Волков, Р.Рихт және т.б. технологияның адам мен техника байланыс
түрлерінің тарихи өзгеруі ретінде көреді;
- В.Е.Давидович, В.П.Иванов, М.С.Каган, Э.С.Маркарян және т.б.
технологиядан мәдениеттің дамуының тетігі мен ерекше қабатын қарастырады;
- М.Ф.Тарасенко – еңбектің қоғамдық түрі мен бөлісіне қатынас үлгісінде
қарайды. Осылай бола тұра іс жүзінде барлық зерттеушілер іс-әрекет пен
мәдениеттің тығыз өзара байланысын атап өтеді. Мәселен, С.И.Голенков
зерттеуінде іс-әрекет – қоршаған әлем мен адамның өзара әрекеттерінің өзіне
тән түрін көрсетеді, яғни оның мәні мәдениетті игеру және дамыту негізінде,
бұл әлемді мақсатты түрде өзгертуден тұрады. Сонымен қатар, бұл іс-әрекет
пен мәдениеттің байланысын, ол материалдық әлемде оның жүзеге асырылуы
субстанциясы мен тәсілінің екі мәнінің қатынасын қарастырады.
Сонымен, мәдениет пен технология заманауи феноменде өзара ажырамайтын
байланыста, әрі Адам – табиғат - техносфера жүйесінің құраушылары болып
табылады. Көрсетілген өзара байланыс адамның түрлендіруші іс-әрекетінің
негізінде, оның жүзеге асырылу тәсілінде көрініс табады. Адамның сана-
сезімінде, оның түрлендіруші іс-әрекеті арқылы табиғат заңдары
тасымалданады және осының нәтижесінде, еңбек мәдениетін сезіну қағидасында
қатайып, олар түрлендіруші тәжірибе заңдарына айналады.
Академик П.Р.Атутов технология ұғымына: адамның түрлендіруші іс-
әрекетінің құралы ретінде ғылыми білімдерді қолдану тәсілі деп өзінің
анықтамасын береді [17]. Берілген анықтамаға В.Е.Давидович пен
Ю.А.Ждановтар бірдей пікірде болып технологияны амалдардың тәсілі, іс-
әрекет тәсілі ретінде қарастырады [18].
Қоғамның индустриализациялануы барысында технология ұғымы барынша кең
сыйымдылықта сипатталды. Технология - бұл өндірістік үдерістерді жүргізу
құралдары мен тәсілдері, әрі өңделетін объектінің сапалық өзгерісі жүретін
өндірістік үдерістер мен технологиялық үдерістер туралы білімдер жиынтығы
[19].
Бірқатар ғалымдардың (В.И.Скурихин, В.Г.Квачев, Ю.Р.Валькман,
Л.Г.Яковенко және т.б.) пікірі бойынша кез келген технологияны анықтауда
төмендегідей негізгі құраушыларды бөлуге болады:
1. Үдерісті жүзеге асыру мақсаты.
2. Технологиялық өзгерістерге ұшырайтын зат.
3. Затқа әсер етудің әдістері мен тәсілдері.
4. Технологиялық ықпал етудің құралы [20].
Бірқатар ғалымдардың ғылыми еңбектерін талдау (П.Р.Атутов, М.В.Ретивых,
В.Д.Симоненко, Н.Ф.Тарасенко және т.б.) адамның жалпы даму жүйесіндегі
еңбек мәдениетінің мәнін анықтауға мүмкіндік береді. Еңбек мәдениетінен,
адамның объективті болмыстағы өзіне тән өзгеше өзгерісті қарастыра келіп,
бұл өзгерістер қатынастар ретінде адамның жетістігі болып табылып,
гносеологиялық, технологиялық, басқарушылық және т.б. барлық басқа
қатынастар арқылы ашуды ұсынады. Еңбек мәдениеті - амалдардың тәсілі, яғни
нақты жағдайда мәдениетті ғылыми білімге және жалпы ғылыми әдіске тән түрде
қарастырады [21].
В.Н.Князев өзінің диссертациялық жұмысында, технология мен мәдениеттің
қатынасын зерделей келіп, біріншісінің табиғатқа, екіншісінің адамға тән
бағыттылығын қарастырады. Ол мұндай қарастыруда, біріншіден, технология
адам болмысы мен мәдениетінен де тыс болуы мүмкін емес деген мағынада
алғанда, технология мәдениеттің феномені болып шығады, әрі ол адамға тән
бағыттылыққа ие болып, оның дамуы тәсіл ретінде көрінеді; екіншіден, егер
мәдениет пен технология арасын бөлу керек болып, оны жүргізсек олардың
ықпал ету сфералары арасынан емес, оларды адамды қалыптастыру функциясын
жүзеге асыру тәсілі бойынша бөлген орынды болар еді - деп жазады [22].
Одан әрі, ол технология ұғымына қарастыратын бар тәсілдердің зерттеушілік
немесе әдіснамалық үшбұрышқа топтастырылғанын айта келіп, оның жақтаулары
онтологиялық, гносеологиялық, басқарушылық тәсіл болып табылатынын
көрсетеді. Онтологиялық тәсіл технологияның құралдағы мәнін құрал дайындау
үдерісі, іс-әрекет немесе техносфераны, ал гносеологиялық тәсіл
технологияны технологиялық білім ретінде қарастырады. Басқарушылық тәсілге
практикалық тапсырмаларды шешу үшін технологиялық білімдерді қолдану
тұрғысындағы технологияның мәні қарастырылады.
Жоғарыда келтірілген қатынастардан еңбек мәдениеті адамның заттық-
практикалық және рухани іс-әрекетінің өзара байланысының жоғары деңгейі
ретінде айқындалады.
Еңбек мәдениетіне арналған ғылыми әдебиеттерде белгілі дәстүр орын
алған. Мұнда барлығы тең құндылықты емес, көптеген мәселелер, жаңа ұғымға
қатысты көптеген сұрақтар, анықтамалар, ұғымдар әлі шешілмеген дау
туғызады. Бірінші қиындық, қарастырылып отырған феноменге бір түсіндірменің
және жалпы қабылданған анықтаманың болмауы. Саусақпен санарлық қазіргі
уақыттағы еңбек мәдениетінің бірнеше ондық дефинициясының бір-бірінен
бірқатар параметрлері бойынша ерекшеліктері бар. Әзірге еңбек мәдениетінің
жалпы қабылданған теориясы болмай тұр, ал кейбір тұжырымдамалар ғана ғылыми
ортада кеңінен енген.
Еңбек мәдениеті белсенді-түрлендіруші іс-әрекет ретінде, қоғамдық
қатынастар жүйесінде оны жүзеге асырушы және көрініс табуында өмір сүреді.
Еңбек мәдениетінің қалыптасу үдерісін қоғамдық, экономикалық, әлеуметтік
және тағы басқа қатынастар анықтайды. Ол адамның шығармашылық түрлендіруші
әлеуетінің ашылуын растайды. Сонымен қатар, еңбек мәдениетінің өзіндік
ерекшелігін адамның түрлендіруші іс-әрекеті мен оның қатынасынан тыс ашу
мүмкін еместігін атап өту қажет. Өйткені, іс-әрекет адам үшін табиғаттың
берген және адамның өмір сүруі үшін оның адами мәнділігінің тәсілі, әрі бір
мезгілде адам мәдениеті және табиғаты үшін болмыс тәсілі болып табылады.
Адам өзінің түрлендіруші іс-әрекеті барысында тек білімді, іскерлікті
және дағдыны жүзеге асырып қана қоймайды, әрі өзінің қабілеттерін
кіріктіреді. Адамның шығармашылық қабілеттерін дамыту, оның түрлендіруші іс-
әрекеті арқылы қоршаған әлемді жетілдіруге деген ұмтылысы, оларда еңбек
мәдениетінің қалыптасқандығын растайды. Еңбек мәдениетін профессор
В.Д.Симоненко материалдық және рухани өндіріс технологияларының қол
жетімді жиынтығында көрінетін және оған технологиялық табиғатпен, қоғаммен
және технологиялық ортамен, яғни табиғат – қоғам – техносфера комфортты
үштіктің үйлесімді ықпалы негізінде заманауи технологиялық үдерістерге оның
тиімді қатысуына мүмкіндік беретін адамның түрлендіруші іс-әрекетінің даму
деңгейі ретінде қарастырады [23].
Жоғарыда айтылғаннан туындайтыны, еңбек мәдениеті өзінің технология
мазмұнын, технология мен іс-әрекеттің өзара ықпалды қатынасын, оның
қалыптасуына технологияның әсерін қуаттайды. Технология заттанған түрде,
өзіне табиғат заңдары мен қоғамдық практиканы, олардың өзара қатысты заттық
бірліктерін біріктіреді. Технология табиғат заттарындағы өмір тіршілігін
оның өмір сүруінің белгілі қырында жүзеге асыру тәсілін нысаландыру ретінде
көрініс табады.
Р.М.Чудинский өзінің диссертациялық зерттеуінде еңбек мәдениеті
феноменін зерделей келіп осыған ұқсас көзқарасты ұстанады. Зерттеу авторы
еңбек мәдениетін адамның, қоғамның және табиғатты қорғау қызығушылығында
материяны, энергияны және ақпаратты түрлендірудің едәуір тиімді тәсілдері
мен оптимальды әдістерін меңгеру негізіне бағытталған барлық шығармашылық
іс-әрекет түрлерінде, қарым-қатынасында жеке тұлғаның шығармашылық өзін
жүзеге асыру өлшемі мен тәсілі ретінде көреді [24].
Айтылғандарды талдап қорыта отырып, еңбек мәдениеті – заманауи адамның
әлеуметтік, жеке тұлғалық, тұлғааралық өмір сүруінің барлық деңгейін
қамтитын көпаспектілі әмбебап ұғым екендігін көруге болады. Әлеуметтік
деңгейде ол ғылыми-техникалық прогрестің саналы көрінуін өзіне қамтитын,
адам өмірінің қоғамдық және өндірістік-экономикалық барлық салаларына
жаналамайды. Еңбек мәдениеті ғылыми-техникалық прогрестің тұрақты
түрлендіруші іс-әрекетке субъектінің құюшы санасының өзіндік матрицасын
(үлгісін) қалыптастырады. Ол технологиялық-индустриалдық сипатты ғана
көрсетпейді, оның органикалық бөлігі ретінде прогреске (өркендеуде) енетін
технологиялық мәліметтерді өзімен ұсынады. Әлеуметтік тұрғыдан
қарастырғанда, еңбек мәдениеті – бұл адамдардың мақсатты және тиімді
түрлендіруші іс-әрекеттерінің негізінде қоғамдық өмірдің даму деңгейі мен
материалдық және рухани өндірістегі қол жетімді технологиялардың жиынтығы.
Технологиялық қатынас жинақталған жердің барлығында еңбек мәдениеті
қалыптасады. Жеке тұлғалық деңгейде еңбек мәдениетінің индикаторы ретінде
өзіне технологиялық этиканы, демалыс және еңбек мәдениетін ендіретін
субъектілердің өзара әрекетінің патенттерінің көрінуін санауға болады.
Еңбек мәдениеті эволюциялы дамиды, әлемнің және әлемдік қауымдастықтың
жедел түрленуі жағдайында, жеке тұлғаның үйлесімді дамуына мүмкіндік
жасайды. Жеке тұлғалық тұрғыда еңбек мәдениеті - бұл өзімен қоршаған
әлемді тану мен түрлендіруде адамның заманауи тәсілдерді меңгеру деңгейі
[25]. Бұл адамда технологиялық білімдер, іскерліктер, жеке тұлғалық сапалар
жүйесінің бар болуын болжайды.
Еңбек мәдениетін игеру, жеке тұлғаның заманауи ақпараттық және
технологиялық толысқан әлемге сәтті бейімделуі мен кіріктірілуіне мүмкіндік
береді. Материалдық және рухани құндылықтар жасау бойынша олардың табиғат,
қоғам, адам үшін салдарлары мен түрлендіруші іс-әрекеттің оңтайлы әдістері
мен құралын саналы және шығармашылықпен таңдауы болып табылады.
Бастауыш сынып оқушыларының іс-әрекет түріне сәйкес еңбек мәдениетін
Ю.Л.Хотунцевтің анықтауы бойынша – бұл мәдениет материалдық және рухани
құндылықтарды әзірлеудегі түрлендіруі, шығармашылығы, экологиялығы
расталған, табиғи сәйкестіктегі іс-әрекеттер [26; 27] негізінде айқындалуы
дұрыс. Олардың ішіндегі негізгілері төмендегідей:
- еңбек мәдениеті – еңбек үдерісін жоспарлау мен ұйымдастыру, құрал-
саймандар мен жабдықтарды оңтайлы таңдау, қауіпсіз еңбек ету, технологиялық
және еңбек тәртібін, өнімнің сапасын бақылауды және еңбеккердің әлеуметтік
функциясын орындау үшін қажетті шарттарды қамтамасыз ету;
- графикалық мәдениет – бұл технологиялық үдерісті қамтамасыз етудегі
графикалық, оның ішінде сызба жабдықтарын пайдалану білімі, іскерлігі мен
даярлығы;
- дизайндық мәдениет – өнімнің бәсекелестік қабілетін қамтамасыз
етудегі материалдарды көркем өңдеу және эргономика, эстетика, дизайн
принциптері білімі, оларды пайдалану іскерлігі мен даярлығы;
- ақпараттық мәдениет – ақпарат көздерін жинау, сақтау, өңдеу
принциптері білімі және оларды пайдалану іскерлігі мен даярлығы;
- адами қатынастар мәдениеті – өндірісте, отбасында адамдармен сыпайы
қарым-қатынаспен өзара әрекетті жүзеге асыру білімі, іскерлігі мен
даярлығы;
- экологиялық мәдениет – табиғатты өмірдің және әдеміліктің қайнар көзі
ретінде түсіну, экологиялық білімі, табиғатты қорғау іс-әрекетіне терең
қызығушылығы, оны сауатты жүзеге асыру, қоршаған орта мен адам денсаулығы,
табиғатпен қарым-қатынаста туындаған рухани-эстетикалық сезім байлығы және
оны сақтаудағы жауапкершілігі;
- үй мәдениеті – үйді құрастыру мен сәндеу, отбасының берекесін,
салауатты өмір сүру үлгісін қамтамасыз ету және ойластырылған үй
шаруашылығын жүргізу, жақсы отбасының әлеуметтік функциясын орындау білімі
мен іскерлігі;
- тұтынушылық мәдениет – тұтынушының әлеуметтік функциясын орындаумен
тауарлар мен қызмет көрсету нарығында өзін алып жүру білімі, іскерлігі және
даярлығы;
- жобалау мәдениеті – жобаны орындау кезінде тұтыну мен мүмкіндік іс-
әрекетін анықтау, жобаны орындау үшін ақпаратты жинақтау, талдау және
пайдалану, жобаны орындауда идеяларды ұсыну, оңтайлы идеяны таңдау, осы
идеяны зерделеу, қосымша білім мен іскерлікті меңгеру мен жобаны жүзеге
асыру жөніндегі жұмысты жоспарлау, ұйымдастыру және орындау, жобаны бағалау
және оны қорғау білімі, іскерлігі және даярлығы.
Бастауыш сынып оқушыларында еңбек мәдениетін қалыптастыру, қоғамнан
әлеуметтік, экономикалық, технологиялық қажеттілікпен айқындалып, өзіндік
ырғақты дамуы бар үздіксіз үдеріс болып табылады. Оқу үдерісінде еңбек
мәдениетінің негіздерін игере отырып және оны өзінің түрлендіруші іс-
әрекетінде жаңғыртуда білімгерде еңбек мәдениетін қалыптастыру қажеттілігі
саласында өзгерістердің жүруі міндетті.
Бүгінгі күннің болмысы технологиялық үдерістерге тез бейімделуге
қабілетті, еңбек мәдениеті негіздерінен терең білімді игерген оқушыларды
даярлау қажеттілігімен анықталады. Бұл оқушыларға технологиялық білім
берудің басты міндетіне айналып отырғанын көрсетеді.
Еңбек мәдениетін қалыптастыру мәселесін зерттеуде біз жоғарыда айтылған
ескертпелерге сүйене отырып, еңбек мәдениетінің қалыптасуы түрлендіруші іс-
әрекеттің дамуына бағытталған білім беру үдерісі болуы қажет деп білеміз.
Тұтастай алғанда барлық білім сияқты, еңбек мәдениетінің қалыптасу
үдерісі, қоғам дамуының экономикалық, технологиялық, мәдени, әлеуметтік
үдерістермен өзара байланысты. Бір мәдениеттен екінші бір мәдениетке көшу
адамзаттың эволюциялық дамуы арқылы жүзеге асатындығы ғылыми дәлелденген.
Жоғарыда айтып өткендей, оқушылардың еңбек мәдениетінің қалыптасуы, жалпы
мәдениеттің қажетті элементі болып табылады. Осыған орай, мәселені, оның
қалыптасуын зерделеу технологиялық білім берудің алдына міндет ретінде
қойылады және мектептің оқу-тәрбие үдерісіне ендіріледі. Оқушыларды еңбек
іс-әрекетіне міндетті түрде қатыстыру оқу-тәрбие үдерісінің өмірмен
ажырамайтын байланыстағы жеке тұлғаны қалыптастырудың шарты ретінде, үдеріс
табыстылығының кепілі болып табылады.
Бастауыш мектепте еңбек мәдениеті педагогикалық жүйемен жүзеге
асырылатыны белгілі. Педагогикалық жүйе – бұл элементтердің өте сенімді
және берік байланыстарының бірлігі. Кез келген педагогикалық жүйенің
құрылымы нұсқалы элементтердің өзара байланысынан тұратынын педагог-
ғалымдар дәлелді сипаттаған (В.П.Беспалько, И.П.Подласый). Педагогикалық
жүйе құрылымдық-функционалдық талдау деңгейінде өзара байланысты құраушылар
жиынтығы ретінде ұсынылуы мүмкін: педагогикалық үдерістің субъектілері,
білім беру мазмұны (жалпы, базалық және кәсіби мәдениет) және материалдық
база (құрал) [28, 43 б.].
Жеке тұлғаның еңбек мәдениетінің маңызы, құрылымы мен құрамын талдау
кезінде С.В.Ковалевтің, К.К.Платоновтың, Т.Л.Коганның және т.б. жеке
тұлғаны пайымдау көзқарастары пайдаланылады. Мәселен, К.К.Платоновтың
тұжырымдамасы негізінде А.А.Кыберялг оқушының жеке тұлғасын зерделеуге
сәйкес төрт қасиетті атап көрсетеді. Олар:
1) бағыттылығы (сенімі, дүниетанымы, идеалы, қызығушылығы);
2) тәжірибесі (адамның даярлығы, білімі, дағдысы, іскерлігі мен
әдеті);
3) психикалық үдерістері (қабылдауы, ойлауы, түйсінуі, зейіні, есі,
ерік-жігері, сезімі, эмоциясы, сенсомоторикасы);
4) темпераменті (адамның жоғары жүйке қызметінің типологиялық
негіздері, жасы, жеке тұлғаның жыныстық қасиеттері мен потологиялық
өзгерістері) [29].
Жеке тұлғаның интенсивті қалыптасуының бастауы мектептегі оқу
жылдарында өтеді және ол педагогтардың, әрбір оқушыны қамтыған, жалпыға
бірдей қабылданған түрлі іс-әрекеттеріне байланысты. Осыған сәйкес еңбек
мәдениетінің қалыптасуы көптеген факторлардың ықпалында және жеке тұлға
қалыптасуының барлық кезеңінде жүретін күрделі үдеріс деп болжанады.
Еңбек мәдениетінің қалыптасқандығының жеке тұлғалық деңгейі – бұл
қоғамдық мәдениет жүйесінің нақты көрінісі. Ол көптеген факторларға
байланысты, бірақ соңғы нәтижесі заманауи қоғамның жағдайына әрі қоғамдағы
индивидтің адамдық сапаларының, қабілеттерінің дамуына, қоғамның қандай
дәрежеде қызығушылықта екендігіне және т.б. байланысты. Еңбек мәдениетінің
жеке тұлғалық формасы оның жалпы формасының қарапайым көшірмесі болмайды
және болуы да мүмкін емес.
1.2 Оқушылардың еңбек мәдениетін қалыптастырудың психологиялық
аспектілері
Соңғы онжылдықта Қазақстанда өтіп жатқан өзгерістер қоғам алдына әрбір
жеке тұлғаның қабілеті мен табиғи дарынын ашу бойынша максималды
мүмкіндіктерін жасау міндетін алға қоюда. Бұл міндеттің орындалуы, көбінде
адамның біліміне, мәдениеті мен еңбек тәрбиесіне байланысты. Жалпы білім
беретін мектептерде жүргізіліп жатқан өзгерістер және жетілдіру заманауи
қоғамның шарттары мен қажеттілігіне сәйкес бастауыш сынып оқушыларының
оқуын сапалы жаңа деңгейге көтеруге бағыттайды. Бұл өз кезегінде еңбекке
қабілетті оқушыларды қалыптастыруды талап етеді, сонымен қатар олардың
мәдени-технологиялық деңгейін көтеруге мүмкіндік беруді жүзеге асырады.
Еңбек мәдениетінің қалыптасқан деңгейіндегі өзгеріс, өскелең ұрпақтың
даму қарқынының дәрежесін сипаттайды. Әсіресе, бұл тұлғаның қалыптасуына
барынша жоғары, жаңа талаптар қоятын, заманауи жағдайында, аса маңызды бола
түседі, өйткені бүгінде адамзат индустриалды кезеңінің, ғылыми-техникалық
прогрестің өзінің экстенсивтілігімен, технократтың идеологиясымен (кез
келген бағада, ең жоғары нәтиже алу) қайта келмес жағдайында өмір сүруде.
Жаңа технологиялық кезең, әлеуметтік, экономикалық, экологиялық,
эстетикалық және басқа да факторлар мен зеттеулердің негізінде іс-әрекет
нәтижесіне қарағанда оның орындалу тәсіліне басымдық береді [30].
Сонымен, егер жеке тұлғаны оның өзі қатысатын нақты бір ортадан бөлек,
қоғамнан тыс қарастырар болсақ, еңбек мәдениетін түсіну мүмкін болмайды. Өз
кезегінде, жеке тұлғаға еңбек мәдениетін игеру мен дамыту өзіндік жеке
сапасын көрсетуі керек, нәтижесінде “жалпы еңбек өніміндегі объектіленген
қабілеттердің жеке даралық қабілеттер мен шығармашылыққа” айналуы жүреді
[31].
Әдіснаманың философиялық деңгейінде материалистік диалектиканың
көзқарасы тұрғысынан іс-әрекет жеке тұлғаны дамытудың негізі, құралы және
шешуші шарты екені белгіленген. Бұл факт педагогикалық зерттеулерде және
практикада іс-әрекеттік тәсілді жүзеге асыру қажеттілігімен үйлестіріледі.
Іс-әрекет – бұл адамның қоршаған ортаны түрлендіруі. Еңбек мұндай
түрлендірудің бастапқы формасы болып табылады. Адамның материалдық және
рухани іс-әрекетінің барлық түрлері еңбектің туындысы және қоршаған әлемді
шығармашылықпен түрлендіру оның басты белгісі. Адам табиғатты түрлендіру
арқылы өзін де түрлендіреді және өзін дамытушы субъект ретінде таниды [28,
46 б.]
Қазіргі таңдағы дамыта оқыту теориясынан психикалық дамуға бағдарланған
тұжырымдаманы (Л.В.Занков, З.И.Калмыкова, Е.Г.Кабанова-Миллер) және
тұлғалық дамуды ескеретін тұжырымдаманы (Г.А.Цукерман, В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин, С.А.Смирнов) ерекше атауға болады. Заманауи психологияда да
адам психикасын қалыптастырудағы іс-әрекеттің рөлі жоғары екендігіне мән
берілген. Атап айтқанда:
- жеке тұлғаны қалыптастырудағы іс-әрекеттің жетекші рөлі
(С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев);
- сыртқы әрекеттің ішкі психикалық жоспарға интериоризациясы
(Ж.Пиаже, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, П.Я.Гальперин);
- ақыл-ой әрекетін кезеңдеп қалыптастыру, танымдық іс-әрекетті
басқару (П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина), т.б.
Іс-әрекеттің негізгі сипаттамасы заттық және субъектілі болып табылады.
Іс-әрекеттің заттық сипатының өзіндік үйлесімділігі, сыртқы әлем нысандары
субъектіге тікелей ықпал етуінен тұрады, тек іс-әрекет барысында
түрлендірілген болашақ затқа, олардың санадағы көрінісіне үлкен
сәйкестілікпен қол жеткізіледі. Заттық өзінің дамытылған формасында тек
адамның өзінің іс-әрекетіне тән болмақ. Жалпы мағынада алғанда, ол адамның
әлеуметтік келісілген іс-әрекетінде, еңбек құралдары әрекетінде бекітілген,
мәндерімен байланысында, ұғым тілінде, әлеуметтік рөлінде, құндылықтарда,
әлеуметтік нормаларда көрініс табады.
Оқушылар бастауыш сыныптағы тәрбие мен білім беру үдерісінде болмыстың
технологиялық жақтары туралы алғашқы жүйелі білімді алады, іс-әрекет қорын
байыта отырып, қарапайым технологиялық іскерліктерді игереді. Іс-әрекеттің
классикалық-философиялық тұжырымдамасында (Г.Гегель, К.Маркс) іс-әрекеттің
екі жағы бөліп көрсетіледі: заттандыру және затсыздандыру. Заттандыру
барысында адамның іс-әрекеті затқа өтіп, әрі онда іске асады. Затсыздандыру
адамның мәнді күшін болмыс объектілерінен айыру жолымен ашуға мүмкіндік
береді.
Отандық және шетелдік ғалымдардың жоғарыда келтірілген ғылыми
тәсілдеріне негіздей отырып, біз түрлендіруші іс-әрекетті дамытуда қолдау
табатын, дұрыс тиімді шешім қабылдауды күшейтуге адамды қозғаушы болып
табылады деп болжаймыз. Еңбек мәдениеті адамға заманауи қоғамды шапшаң
өзгермелі қоғамға тән технологияландыруда белгілі бағдарлар жүйесін
ұсынады, өмір жолын айқындауға және технологиялық қоғамның дамуына белсенді
қатысуға көмек береді.
Оқушылардың бойына еңбек мәдениетін қалыптастыру ісі қоғамның
әлеуметтік, экономикалық, технологиялық қажеттілігімен айқындалып, өзіндік
ырғақты дамуы бар үздіксіз үдеріс болып табылады. Оқу үдерісінде еңбек
мәдениетінің негіздерін игере отырып және оны өзінің түрлендіруші іс-
әрекетін жаңғыртуда оқушыларда еңбек мәдениетін қалыптастыру міндетті түрде
жүреді.
Қазіргі заманғы өндірістік жағдайға еркін бейімделетін оқушыларды
тәрбиелеу немесе еңбек мәдениеті қалыптасқан тұлғаны тәрбиелеу тағы да
тарихты зерделеуді, соның негізінде зерттеліп отырған мәселенің “өзегін”
айқындауды алға тартады.
Жеке тұлғаның дамуына еңбек мәдениетінің ықпалы – терең жеке дара
үдеріс саналы және саналы емес, ақыл мен сезім, қажеттілік пен кездейсоқтық
ретінде өзара үйлеседі. Еңбек мәдениеті өмірге, жеке тұлғаның әдетіне
енгенде, танымдық әдебінде, оның түрлендіруші іс-әрекетінің барлық
жиынтығында көрініс тапқанда, шын мәніне айналады. Осыдан туындайтыны,
еңбек мәдениетінің қалыптасу мәселесін шешу үшін іс-әрекет теориясының
әдіснамалық мәні ұғынықты бола түседі.
Іс-әрекет теориясы (Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев және
т.б.) шеңберінде және осыған негізделген дамыта оқыту теориясы
(Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов) баланың дамуы деп жеке тұлғалық типті және
олардың қабілеттеріне сәйкес оқыту мен тәрбие үдерісінен шығатын іс-
әрекеттерді меңгеруді, содан келіп, оларды жүзеге асыруды түсіндіреді.
Іс-әрекеттік тұғыр өкілдерінің еңбектері іс-әрекет құрылымын, оның
әрбір құрылымдық элементтерінің мәнділігін зерттеуге бағытталады. Іс-
әрекеттік тәсіл әрекетті талдау немесе стимул мен реакция арқылы емес, іс-
әрекет тілінде: әрекет, мотив, мақсат, операция, зерттеу заттарында және
т.б. жүргізеді [32, 12 б.].
Іс-әрекет – бұл қосылу (аддитивті) емес, субъектінің материалдық,
денелік өмірінің көп молекулалы (молярлы) бірлігі. Тым тар мағынада
айтқанда, яғни бұл – психикалық бейнелеумен жанамаланған психологиялық
дәрежедегі өмір бірлігі. Оның нақты функциясы – субъектіні әрдайым заттық
дүниеге бағыттап отыру. Басқаша айтқанда, іс-әрекет – бұл реакция және оның
жиынтығы емес - өз дамуы, өзінің ішкі алмасуы мен айналуы, құрылымы бар
жүйе [32, 22 б.].
Сонымен, іс-әрекет ұғымы мотив ұғымымен байланыста болуы қажет. Іс-
әрекеттер мотивсіз болмайды. Дәлелденбеген іс-әрекет – бұл мотивтен
айырылған іс-әрекет емес, субъективті және объективті жасырын мотиві бар іс-
әрекет [32, 34 б.].
Жоғарыдағы айтылғандарға сүйене отырып, еңбек мәдениеті феноменін
анықтау үшін оның қалыптасуы мен тиімді дамуы жағдайы мәнді түрлендіруші іс-
әрекет түсінігін аша түседі.
Заманауи таным үшін іс-әрекет ұғымы және оның көмегі арқылы адамзат
қоғамының әмбебап сипаттамасын түсіндіру маңызды рөл атқарады. Мәселен,
О.С.Анисимов [33, 21 б.] бұл ұғымның үш негізгі белгілерін ұсынады:
1. Кез келген үдеріс іс-әрекет.
2. Іс-әрекет адам қажеттілігін қанағаттандыру мен үдерістер арасындағы
өзара қатынастарды білдіреді.
3. Іс-әрекет әлеуметтік-техникалық сипатты жағдаймен болмысты
түрлендіруде адам үшін сыртқы талабы бар үдеріс болып табылады.
Кез келген іс-әрекеттің өзінің психологиялық құрылымы болады: мотиві,
мақсаты, әрекеті (операциясы), шарты мен құралы, нәтижесі. Егер іс-
әрекеттік тәсілді жүзеге асыруға ұмтылып, оқушының іс-әрекетін оны субъект
ретінде ұйымдастырсақ, онда оқыту нәтижелі болады. Білім мазмұнын оқушы тек
қана ішкі қажеттілігі мен оны игеру үшін оң белсенді мотив болғанда
меңгереді [28, 47 б.].
Іс-әрекетті жүзеге асыру психологиялық механизмдер мен теориялар
негізінде түсіндіріледі, олар:
- механизмдер белсенділіктің физиологиясы (Н.А.Бернштейн);
- функциялық жүйелер теориясы (П.К.Анохин);
- мидың жоғарғы қабыршығы функцияларының жүйелілік ұйымдастырылуы
(А.Р.Лурия) ілімі негізінде жан-жақты зерттелген.
Іс-әрекеттің құрылымын В.И.Смирнов мынадай жүйеде қарастыруды ұсынады:
іс-әрекет – мұқтаждық – мотив – мақсат – шарттар – міндет - әрекет –
операция. Адам іс-әрекетінің құрылымын В.Г.Крысько: іс-әрекет – мотив –
әрекет – мақсат – интериоризация – экстериоризация – операция деген тізбек
түрінде зерттеуді дұрыс деп санайды. Бұл жүйелердің қателігін М.Құдайқұлов
іс-әрекеттен бастауы таным философиясына сәйкес келмейтіндігі, себебі
қажеттілік тумай одан ешуақытта да әрекет жасалмайтынын айтады [34, 48-49
б.]. Сондай-ақ педагог ғалым бірінші зерттеушінің қателігі ретінде міндет
іс-әрекеттің орындалу шартының алдында болуы керек деп біледі.
В.Ф.Ломовтың еңбек түрлерінің әртүрлілігін зерттеу материалдарында,
адамның жеке-дара іс-әрекетінің психологиялық құрылымы туралы түсініктер
әзірленген болатын. Ғалымның пікірінше, іс-әрекетті психикалық реттеу
тетіктерінің өзі дамушы, көп өлшемді, көпдеңгейлі жүйені ұсынады. Осы
жүйені түзушілері - мотив, мақсат, тұжырымдық модель, іс-әрекет жоспары,
алынатын ақпараттарды өңдеу үдерістері, дұрыс шешімдерді қабылдау және
өзінің іс-әрекет нәтижелерін талдау. Бұл жағдайда мотив – мақсат жүйе
түзуші фактор ретінде көрінеді, ал іс-әрекеттің заттық мазмұнында
индивидтің белгілі жүйелі қатынастары беріледі.
Кез-келген іс-әрекеттің көзі, анықталған бір мақсаттарға қол жеткізуге
бағытталған, белгілі мотивтер болатыны мәлім. Мотивтің болуы, индивидте
саналы және мақсатты бағытталған іс-әрекет түзілетінін білдіреді. Мотив-
мақсат қатынасы іс-әрекеттің бағыттылығы мен қарқындылығын сипаттайды.
Жалпы мағынада, мотив адамның іс-әрекетін қоздырады, ал оның мақсаты оны
орындау барысындағы неге ұмтылатыны болып табылады.
“Іс-әрекет” ұғымын қарастырған ғалымдардың жұмыстарын талдау, бізге
адамның қабілет мүмкіндігі мәселесін қарастыру қажеттігін алға тартады.
Индивидтің қабілет мүмкіндігі туралы әңгіме болғанда, ең алдымен қандай да
бір іс-әрекетті игерудегі және белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу
жеңілдігін анықтайтын, оның бірқатар психологиялық қасиеттерінің жиынтығы
түсініледі.
Жеке тұлғаның қажеттілігі мен қабілеті мәселесі бойынша отандық
педагогикалық және психологиялық зерттеулерде бірқатар теориялық қағидалар
ұсынылған. Олар, адамдағы нышандарға сүйеніп, іс-әрекеттер барысында
қабілеттер дамиды және қалыптасады. Бұл нышандар адамның нақты әлеуметтік
өмір тіршілік жағдайына байланысты жүзеге асуы мүмкін. Бұлай болған
жағдайда, қабілет пен нышан арасындағы бірмәнді емес өзара байланысты, яғни
бастапқы бірдей нышан негізінде, әрдайым біртекті қабілеттер қалыптаса
бермейді және керісінше жүреді.
Бүгінде, іс-әрекет үдерісінде жеке тұлғаның қалыптасуы механизмі
(тетігі) туралы түсінік түбегейлі өзгеруде. Егер, ілгеріректе адамның дамуы
олардың адамзаттың әлеуметтік-мәдени тәжірибесін осы тәжірибе өзгерісін
қамту мен меңгеруге қабілетті етеді деп есептелді. Қазір басқаша түсініктер
қалыптасуда, яғни адам, өз іс-әрекеті үлгілерін көрсе және түсінсе, әрі осы
үлгілерді түрлендірсе, осы арқылы өзін-өзі, өзінің өзіндік өзгешелік
үдерісін көрсете алса ғана дамиды.
Әрбір адам табиғат жаратылысынан-ақ, оған белгілі бір іс-әрекет
түрлерін игеруге және орындауға мүмкіндік беретін қабілеттерге ие. Іс-
әрекеттің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін талдай отырып,
берілген ұғымның күрделі екендігін анықтауға болады. Сонымен, іс-әрекет
үдерісінде адам тұлғасының барлық жақтары бойынша олардың көптүрлілігі
көрініс табады, белсендіріледі және өзара әрекеттеседі. Тұлғаның
бағыттылығы, іс-әрекет сипатын анықтауға өзіндік қоздырушы қызметін
атқарады. Егер, іс-әрекетке адамды қоздырушы және оның мақсаты белгісіз
болса, онда адам іс-әрекетінің мағынасын түсіну мүмкін болмайды. Сонымен,
жүзеге асырылатын іс-әрекеттің сипаты бойынша мақсатын, оған негізделген
әрекеттің сипаты мен тәсілін анықтауға мүмкін болады.
Іс-әрекеттің психологиялық негізін талдауға отандық белгілі психологтар
Л.С.Выготскийдің, А.Н.Леонтьевтің, А.Р.Лурияның және тағы басқалардың
еңбектері арналған. Аталған мәселені талдау, адамның белсенділігінің ерекше
түрі болып танылатын іс-әрекет белгілі бір қоғамдық-тарихи жағдаяттарға
бағындырылады және әлеуметтік қатынастар жүйесімен үйлестіріледі.
Бастауыш сынып мектептерінде білім берудің басты мақсаты – оқушыларды
жеке тұлғалық дамыту, кәсіби даярлыққа бағдарлау. Сондықтан да түрлендіруші
іс-әрекетті оқушылардың нақты бір іс-әрекетке әзірлігін сипаттайтын, жеке
тұлғаның қалыптасқандығы деңгейінің өте бір нәзік индикаторы деп есептеуге
болады. Даярлық қандай да бір іс-әрекетті сәтті орындаудың шарты, болашақ
іс-әрекетке жеке тұлғаны бағыттайтын, таңдаулы белсенділік ретінде
анықталады [35].
Сонымен, жеке тұлғаның қандай да бір толысу немесе даму сатысы жөнінде
біз тек түрлендіруші іс-әрекетке оның әзірлігі дәрежесі бойынша ғана
бағамдай аламыз.
Теориялық зерттеулер мен психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді
талдау, бізге оқушыларда еңбек мәдениетінің қалыптасуының негізгі
критерийлерін анықтауға мүмкіндік береді.
Түрлендіруші іс-әрекет деңгейі критерийі:
- түрлендіруші іс-әрекетке құндылық қатынасы;
- оқушыларда түрлендіруші белсенділіктің дамуы;
- қойылған тапсырманы орындауға өзіндік дұрыс шешім қабылдаудың дамуы.
Тұлғаның технологиялық маңызды сапалары критерийлері:
- қоғамдық өмірдің заманауи жағдайына оқушылардың дайындығы;
- түрлендіруші іс-әрекет нәтижесіне сәйкес өзіндік бағалау;
- оқушылардың түрлендіруші іс-әрекетке нақты мәнінде қатысуы;
- технологиялық қаныққан әлемде өмірлік қажетті жеке тұлғаның сапаларын
дамытуы.
Технологиялық маңызды білім, іскерлік, дағдылар критерийлері:
- оқушылардың нақты түрлендіруші мінез-құлқы;
- гуманды технологиялық мақсатты бағдарлы түрлендіруші іс-әрекет
дағдылары;
- оң түрлендіруші қылықтарды орындау іскерлігі;
- түрлендірудің қажеттілігін саналы сезіну.
Қоғамның технологиялық дамуының салдарын саналы сезіну критерийі:
- табиғи-мәдениет бағытты түрлендіруші іс-әрекетке қажеттілік;
- өзін түрлендіруші іс-әрекет субъектісі ретінде сезіну.
Еңбек мәдениеті адамның түрлендіруші іс-әрекетімен үйлестірілген қоғам
дамуының және оның тіршілік етуі мен дамуының кіріктірілген аспектісі болып
табылады. Сонымен, оның дамуының фактісі индивидтің тіршілік әрекетінің
сыртқы жағдайларына және оның өзіндік жетілудегі ішкі қажеттілігіне жауап
береді.
Осыдан шығатыны: еңбек мәдениеті, индивидтің мәнді, күрделі сипаттамасы
жүйесін көрсететін түрлендіруші іс-әрекет. Түрлендіру заманауи
технологиялық ойлаудың мәнді белгісі және адамның шығармашылық іс-
әрекетімен байланысты заманауи мәдениеттің барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz