Қазақстан тарихы курсынан дәрістер
№1 лекция
Тақырып : Кіріспе.
Жоспары:
1. Қазақстан тарихы курсының пәні, мақсаты мен міндеттері
2. Отан тарихының фунциялары мен принциптері
3. Қазақстан тарихын дәуірлерге бөлу
4. Қазақстан тарихын зерттеудегі негізгі әдістері.
№2 лекция
Тақырып: Ерте замандағы Қазақстан. Қазақстанның ежелгі тарихы.
Жоспары:
1. Палеолит
2. Мезолит
3. Неолит
4. Энеолит.
№3 лекция
Тақырып: Сақ және үйсін дәуіріндегі Түркістан.
Жоспары:
1. Қола дәуірі.
2. Сақтар
3. Үйсіндер және қаңлылар
4. Ғұндар
№4, 5 лекция
Тақырып: Қазақстан орта ғасырларда. Ерте орта ғасырлардағы (VI.X ғ.ғ) және дамыған ортағасырлардағы мемлекеттер (X.XIII ғ.ғ.).
Жоспар:
1. Түрік және Батыс түрік қағанаты.
2. Түргештер.
3. Қарлұқ
4. Оғыздар
5. Қимақ қағанаты
6. Қарахан мемлекеті.
7. Қарақытай мемлекеті.
8. Найман мен кереит ұлыстары
9. Қыпшақ хандығы
№6 лекция
Тақырып: Қазақстан монғол жаулаушылығы дәуірінде (ХІІІ ғ.).
Жоспар:
1. Монғол империясының құрылуы.
2. Шыңғысханның Қазақстанды басып алуы.
3. Алтын Орданың территориясы, саяси құрылымы, тілі, мәдениеті.
4. Шағатай мемлекеті.
№7 лекция
Тақырып: XIV.XV ғ.ғ. ортағасырлық мемлекеттер.
Жоспар:
1. Ақ Орда және Көк Орда мемлекеттері.
2. Моғолстан мемлекеті.
3. Көшпелі өзбектер мемлекеті.
4. Ноғай Ордасы.
5. Сібір хандығы.
№8 лекция
Тақырып: Қазақ халқының құралуы.
Жоспар:
1. Қазақ халқының құралуының тарихи алғышарттары.
2. Ертедегі, ерте және ортағасырлардағы этникалық үрдістер.
3. Монғол кезеңінен кейінгі халықтың қалыптасуы.
4. «Қазақ» этнонимі
5. Жүздер . қазақтардың этнотерриториялық бірлестіктері.
№9,10 лекция
Тақырып: ХV.XVI ғ.ғ. Қазақ хандығы.
Жоспар:
1. Қазақ хандығының құрылуы.
2. Қасым хан тұсында хандықтың ұлғаюы.
3. XVI ғ. екінші ширегіндегі Қазақ хандығы.
4. XVI ғ. екінші жартысындағы Қазақ хандығы.
№11 лекция
Тақырып: XVII.XVIII ғ. б. Қазақ хандығы
Жоспар:
1. XVІI ғ. Қазақ хандығының әлеуметтік.экономикалық және саяси жағдайы. Есім хан.
2. Қазақ және бұхар хандықтары
3. Қазақ .жоңғар қатынастары.
3. Тәуке ханның басқаруы.
№13,14 лекция
Тақырып: Жаңа замандағы Қазақстан (ХҮІІІ.ХХ ғғ.).
Қазақстан және Ресей жаңа заман жағдайында.
Жоспары:
1. XV.XVIII ғ.ғ. бірінші ширегіндегі қазақ.орыс қарым.қатынасы
2. Қазақстанның Ресейге бодандыққа өтуінің басталуы
3. Абылай хан дәуіріндегі Қазақстанның ішкі және сыртқы саяси жағдайы
4. ХҮІІІ ғ. қазақ қоғамы
5. ХІХ ғ. Бірінші жартысындағы Ресейдің Қазақстандағы әкімшілік реформалары
№15 лекция
Тақырып: Қазақ халқының ұлт азаттық қозғалысының бірінші кезеңі
(1731.1837жж.)
Жоспары:
1. Қазақтардың Ресейдегі азаттық қозғалыстарға қатысуы
2. Сырым Датұлы бастаған қозғалыс
3. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы көтерілісі
4. Қасым Абылайханұлы, Саржан Қасымұлы, Жоламан Тленшіұлы бастаған көтерілстер
Тақырып : Кіріспе.
Жоспары:
1. Қазақстан тарихы курсының пәні, мақсаты мен міндеттері
2. Отан тарихының фунциялары мен принциптері
3. Қазақстан тарихын дәуірлерге бөлу
4. Қазақстан тарихын зерттеудегі негізгі әдістері.
№2 лекция
Тақырып: Ерте замандағы Қазақстан. Қазақстанның ежелгі тарихы.
Жоспары:
1. Палеолит
2. Мезолит
3. Неолит
4. Энеолит.
№3 лекция
Тақырып: Сақ және үйсін дәуіріндегі Түркістан.
Жоспары:
1. Қола дәуірі.
2. Сақтар
3. Үйсіндер және қаңлылар
4. Ғұндар
№4, 5 лекция
Тақырып: Қазақстан орта ғасырларда. Ерте орта ғасырлардағы (VI.X ғ.ғ) және дамыған ортағасырлардағы мемлекеттер (X.XIII ғ.ғ.).
Жоспар:
1. Түрік және Батыс түрік қағанаты.
2. Түргештер.
3. Қарлұқ
4. Оғыздар
5. Қимақ қағанаты
6. Қарахан мемлекеті.
7. Қарақытай мемлекеті.
8. Найман мен кереит ұлыстары
9. Қыпшақ хандығы
№6 лекция
Тақырып: Қазақстан монғол жаулаушылығы дәуірінде (ХІІІ ғ.).
Жоспар:
1. Монғол империясының құрылуы.
2. Шыңғысханның Қазақстанды басып алуы.
3. Алтын Орданың территориясы, саяси құрылымы, тілі, мәдениеті.
4. Шағатай мемлекеті.
№7 лекция
Тақырып: XIV.XV ғ.ғ. ортағасырлық мемлекеттер.
Жоспар:
1. Ақ Орда және Көк Орда мемлекеттері.
2. Моғолстан мемлекеті.
3. Көшпелі өзбектер мемлекеті.
4. Ноғай Ордасы.
5. Сібір хандығы.
№8 лекция
Тақырып: Қазақ халқының құралуы.
Жоспар:
1. Қазақ халқының құралуының тарихи алғышарттары.
2. Ертедегі, ерте және ортағасырлардағы этникалық үрдістер.
3. Монғол кезеңінен кейінгі халықтың қалыптасуы.
4. «Қазақ» этнонимі
5. Жүздер . қазақтардың этнотерриториялық бірлестіктері.
№9,10 лекция
Тақырып: ХV.XVI ғ.ғ. Қазақ хандығы.
Жоспар:
1. Қазақ хандығының құрылуы.
2. Қасым хан тұсында хандықтың ұлғаюы.
3. XVI ғ. екінші ширегіндегі Қазақ хандығы.
4. XVI ғ. екінші жартысындағы Қазақ хандығы.
№11 лекция
Тақырып: XVII.XVIII ғ. б. Қазақ хандығы
Жоспар:
1. XVІI ғ. Қазақ хандығының әлеуметтік.экономикалық және саяси жағдайы. Есім хан.
2. Қазақ және бұхар хандықтары
3. Қазақ .жоңғар қатынастары.
3. Тәуке ханның басқаруы.
№13,14 лекция
Тақырып: Жаңа замандағы Қазақстан (ХҮІІІ.ХХ ғғ.).
Қазақстан және Ресей жаңа заман жағдайында.
Жоспары:
1. XV.XVIII ғ.ғ. бірінші ширегіндегі қазақ.орыс қарым.қатынасы
2. Қазақстанның Ресейге бодандыққа өтуінің басталуы
3. Абылай хан дәуіріндегі Қазақстанның ішкі және сыртқы саяси жағдайы
4. ХҮІІІ ғ. қазақ қоғамы
5. ХІХ ғ. Бірінші жартысындағы Ресейдің Қазақстандағы әкімшілік реформалары
№15 лекция
Тақырып: Қазақ халқының ұлт азаттық қозғалысының бірінші кезеңі
(1731.1837жж.)
Жоспары:
1. Қазақтардың Ресейдегі азаттық қозғалыстарға қатысуы
2. Сырым Датұлы бастаған қозғалыс
3. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы көтерілісі
4. Қасым Абылайханұлы, Саржан Қасымұлы, Жоламан Тленшіұлы бастаған көтерілстер
Лекция мақсаты: XXI ғасырдың азаматы, өзін Қазақ мемлекетінің өкілімін деп санайтын адам қазақ ұлтының тарихын білуге тиіс. Еліміздегі барлық жоғарғы оқу орындарында барлық мамандықтарға міндетті пәндер қатарында Қазақстан тарихы іргелі пәндердің бірі болып табылады. Сондықтан осы мәселені студенттердерге жеткізу оны ұғыну үшін лекция сабағы арнайы сағатқа бағытталады. Ұлттық сананы қалыптастыру, өткеннен сабақ, ғибрат алу, болашаққа үмітпен қарау сенімдеріне ықпал жасау - сабақтың негізгі мақсаты.
Лекция мәтіні:
1. Қазақстан тарихы бүкіл адамзат тарихының толық мықты бір бөлімі, өйткені ол дүниежүзі тарихы, Евразия тарихы, көшпенділер өркениеті, түркі халықтары тарихы, Орталық Азия елдерімен ұштасып жатады. Қазақстан тарихы – Қазақстанның территориясында ежелгі уақыттан бүгінгі күнге дейін болған тарихи оқиғаларды, құбылыстарды, фактілерді, процестерді, тарихи заңдар мен заңдылықтарды аша отырып, тұтас қарастыратын ғылым.
Пәннің мақсаты. Қазақстан тарихының ертедегі дәуірінен бастап, бүгінге дейін негізгі кезеңдері туралы оның этногенезі, Қазақ халқы мемлекеттілігінің орнығуы мен дамуының үздіксіздігі, сабақтастығы туралы объективтік тарихи білім беру. Қазақ халқы тәуелсіздікке қол жеткізіп, халықтың рухани өмірінде сан алуан көптеген жаңалықтар пайда болып, оның ұлттық сезімі оянып бүгінгі таңда тарихи тәжірибені зерттеу, оны оқу өз халқы, Отан үшін аянбай еңбек ететін, отансүйгіш азаматтарды тәрбиелеудің ең тиімді жолдарының бірі болып табылады.
Пәннің міндеттері:
• Егеменді Қазақстан мемлекетінің қалыптасып, нығаю міндеттеріне жауап бере алатын тарих білімінің теориялық және әдіснамалық базасын жасау;
• Қазақстан халықтарының ортақ тарихы негізінде Қазақстандық қоғамның бірігуі үшін идеологиялық база дайындау;
• Батыс пен Шығыстың ғаламдық тарихы құрамында өзара байланыста қарастырылатын Қазақстан тарихының өзіндік қайталанбас орнын, сондай-ақ дүниежүзілік тарих пен адамзат өркениетінің тасқынында қарастыруды көздеуі;
• Тұтас қабылдауға негізделген Отан тарихының бірыңғай логикалық стержінін құру, олар мемлекет құрушы ұлттар – қазақтар мен Қазақстан халықтарының этногенезі; Қазақстан территориясындағы мемлекеттіліктің эволюциясы; тарихи фактілер мен оқиғалардың жиынтығы; тарихтың сабақтары;
• Тәуелсіздіктің орнығуы жылдарындағы Қазақстандық даму моделінің мазмұнын, ақиқаттың ғылыми-тарихи біліммен толықтырып, осы арқылы Қазақстанның империялықтан кейінгі кезеңінен ойдағыдай шығуына әсер еткен басты себептер мен факторларды анықтау, сөйтіп оның ХХ – ХХІ ғасырлар аралығында шаруашылық және идеялық – мәдени даңғылы шығып, өзін-өзі қамтамасыз ететін дәрежеге жеткенін көрсету.
2. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында «Біз Қазақстанның барлық азаматтарының отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз. Халық пен мемлекет арасындағы бұрынғы тығыз байланыс едәуір босаңсып кетті, ал жеке мен мемлекеттік мүдде арасындағы жаңа байланыс әлі қалыптаса қойған жоқ...» деп отаншылдық сезім мен өз еліне деген сүйіспеншілікті дамыту, оны қалыптастыру – басты міндеттеріміздің бірі екенін көрсетеді. Қазақстан – түрлі тарихи аласапырандарды басынан өткізіп барып тәуелсіздікке қолын жеткізген, көп ұлтты республика. Сондықтан оның берік негізі патриоттық тәрбиені дұрыс жолға қоя білуіне байланысты болмақ.
Ұлтының тарихын білу арқылы өзінің орныңды, ортаңды біліп, өзіңді-өзің тани алатындай жағдайға келгенде ған толық қанды ХХІ ғасырдың азаматы бола аласың. Сондықтан Қазақ тарихын білу арқылы барлық азаматтарға шарт.
3. Қазақстан тарихы дүниежүзілік тарихының ажырамыс бір бөлігі ретінде келесі тарихи кезеңдер бойынша қарастырылады:
1. Ежелгі Қазақстан тарихы (2,6 млн ж.б.- б.э. Ү ғ. )
2. Ортағасырлардағы Қазақстан (552- 1731 ж. дейін. )
3. Қазақстанның жаңа тарихы (1731- 1917 ж.дейін)
4. Қазақстанның қазіргі заман тарихы (1917- қазіргі күнге дейін)
4. Қазақстан тарихын зерттеудегі негізгі әдістер: тарихилық, шынайылық, объективтілік, салыстырма-сараптау. Тарихи деректер қорының кеңеюі мен ғылыми айналымға жаңа деректердің біртіндеп енуіне байланысты, бір тарихи оқиғаның, құбылыстың не процестің әр түрлі дәрежеде, тіптен кейде қарама-қайшы дәрежеде бейнелейтіні көріне бастады. Сондықтан ол деректерді зерттеу, бір-бірімен салыстыру, сол арқылы шындықты іздеу қажеттілігі пайда болды. Ұзақ жылдағы зерттеу тәжірибесі барсында қолданылған әртүрлі тәсілдер негізінде деректерді зерттеу әдістемесі қалыптасты.
Лекция мәтіні:
1. Қазақстан тарихы бүкіл адамзат тарихының толық мықты бір бөлімі, өйткені ол дүниежүзі тарихы, Евразия тарихы, көшпенділер өркениеті, түркі халықтары тарихы, Орталық Азия елдерімен ұштасып жатады. Қазақстан тарихы – Қазақстанның территориясында ежелгі уақыттан бүгінгі күнге дейін болған тарихи оқиғаларды, құбылыстарды, фактілерді, процестерді, тарихи заңдар мен заңдылықтарды аша отырып, тұтас қарастыратын ғылым.
Пәннің мақсаты. Қазақстан тарихының ертедегі дәуірінен бастап, бүгінге дейін негізгі кезеңдері туралы оның этногенезі, Қазақ халқы мемлекеттілігінің орнығуы мен дамуының үздіксіздігі, сабақтастығы туралы объективтік тарихи білім беру. Қазақ халқы тәуелсіздікке қол жеткізіп, халықтың рухани өмірінде сан алуан көптеген жаңалықтар пайда болып, оның ұлттық сезімі оянып бүгінгі таңда тарихи тәжірибені зерттеу, оны оқу өз халқы, Отан үшін аянбай еңбек ететін, отансүйгіш азаматтарды тәрбиелеудің ең тиімді жолдарының бірі болып табылады.
Пәннің міндеттері:
• Егеменді Қазақстан мемлекетінің қалыптасып, нығаю міндеттеріне жауап бере алатын тарих білімінің теориялық және әдіснамалық базасын жасау;
• Қазақстан халықтарының ортақ тарихы негізінде Қазақстандық қоғамның бірігуі үшін идеологиялық база дайындау;
• Батыс пен Шығыстың ғаламдық тарихы құрамында өзара байланыста қарастырылатын Қазақстан тарихының өзіндік қайталанбас орнын, сондай-ақ дүниежүзілік тарих пен адамзат өркениетінің тасқынында қарастыруды көздеуі;
• Тұтас қабылдауға негізделген Отан тарихының бірыңғай логикалық стержінін құру, олар мемлекет құрушы ұлттар – қазақтар мен Қазақстан халықтарының этногенезі; Қазақстан территориясындағы мемлекеттіліктің эволюциясы; тарихи фактілер мен оқиғалардың жиынтығы; тарихтың сабақтары;
• Тәуелсіздіктің орнығуы жылдарындағы Қазақстандық даму моделінің мазмұнын, ақиқаттың ғылыми-тарихи біліммен толықтырып, осы арқылы Қазақстанның империялықтан кейінгі кезеңінен ойдағыдай шығуына әсер еткен басты себептер мен факторларды анықтау, сөйтіп оның ХХ – ХХІ ғасырлар аралығында шаруашылық және идеялық – мәдени даңғылы шығып, өзін-өзі қамтамасыз ететін дәрежеге жеткенін көрсету.
2. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында «Біз Қазақстанның барлық азаматтарының отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз. Халық пен мемлекет арасындағы бұрынғы тығыз байланыс едәуір босаңсып кетті, ал жеке мен мемлекеттік мүдде арасындағы жаңа байланыс әлі қалыптаса қойған жоқ...» деп отаншылдық сезім мен өз еліне деген сүйіспеншілікті дамыту, оны қалыптастыру – басты міндеттеріміздің бірі екенін көрсетеді. Қазақстан – түрлі тарихи аласапырандарды басынан өткізіп барып тәуелсіздікке қолын жеткізген, көп ұлтты республика. Сондықтан оның берік негізі патриоттық тәрбиені дұрыс жолға қоя білуіне байланысты болмақ.
Ұлтының тарихын білу арқылы өзінің орныңды, ортаңды біліп, өзіңді-өзің тани алатындай жағдайға келгенде ған толық қанды ХХІ ғасырдың азаматы бола аласың. Сондықтан Қазақ тарихын білу арқылы барлық азаматтарға шарт.
3. Қазақстан тарихы дүниежүзілік тарихының ажырамыс бір бөлігі ретінде келесі тарихи кезеңдер бойынша қарастырылады:
1. Ежелгі Қазақстан тарихы (2,6 млн ж.б.- б.э. Ү ғ. )
2. Ортағасырлардағы Қазақстан (552- 1731 ж. дейін. )
3. Қазақстанның жаңа тарихы (1731- 1917 ж.дейін)
4. Қазақстанның қазіргі заман тарихы (1917- қазіргі күнге дейін)
4. Қазақстан тарихын зерттеудегі негізгі әдістер: тарихилық, шынайылық, объективтілік, салыстырма-сараптау. Тарихи деректер қорының кеңеюі мен ғылыми айналымға жаңа деректердің біртіндеп енуіне байланысты, бір тарихи оқиғаның, құбылыстың не процестің әр түрлі дәрежеде, тіптен кейде қарама-қайшы дәрежеде бейнелейтіні көріне бастады. Сондықтан ол деректерді зерттеу, бір-бірімен салыстыру, сол арқылы шындықты іздеу қажеттілігі пайда болды. Ұзақ жылдағы зерттеу тәжірибесі барсында қолданылған әртүрлі тәсілдер негізінде деректерді зерттеу әдістемесі қалыптасты.
1. Қазақстан тарихы. 4 томдық. І, ІІ, ІІІ т. А., 1998. ,
2. Қазақстан тарихы. Очерктер. А., 1994.
3. Аманжолов Қ. Қазақстан тарихы дєрістер курсы. І, ІІ т. А., 2004.
4. Рысбайұлы К. Қазақстан Республкасының тарихы. А., 2001
5. Єбдікємұлы К. Қазақстан тарихы. А., 1997
6. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003
7. Аманжолов Қ. Түркі халықтарының тарихы. І, ІІ- кітап А., 2002.
8. Қазақ тарихынан. А., 1997.
9. Учебное пособие по истории Казахстана с древнейших времен до наших дней. А., 1992.
10. Қани М. Қазақтың көне тарихы. А., 1993
11. Абдакимов А. История Казахстана А., 1994.
12. Хизметли С. Орта ғасырлар тарихы және өркениет. Ш., 2002
13. Сыздықов М. Қарлұқ мемлекетінің тарихы. А., 2002
14. Жұмат Ж. Алаухан Е. Қасиетті мекендегі қала. Астана., 2000.
15. Қойшығара С. Қазақтың қилы тарихы. А., 1992
16. Абилтайн М. Теңесбаев Қ. ХХғ. басындағы Қазақстандағы саяси партиялар және Алаш қозғалысының тарихнамасы. Түркістан., 2004.
17. Хайруш А. Тарихыңды таны. А., 2002
18. Қуатов Б. Отанымыздың тарихы туралы саяси єңгіме. А., 1995.
19. Казахи. (Историко-этнографическое исследование) А., 1995
20. Из истории казахов. А., 1999
21. Сейдимбек А. Мир казахов. А., 2001.
22. Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ-ХІвв. по арабским источникам.
23. Оссон. От Чингизхана до Тамерлана. А., 1996
24. Кан Г. История Казахстана А., 2000.
25. Сулейменов Р. Моисеев В. Аблай-хан: внешняя и внутренняя политика. А., 2001.
26. Тарақ Є. Алаштың айбын-ардағы Абылай хан. А., 2003.
27. Мырзахмет М. , Жеменей Н. , Єбдуслиев А. Көне Тараз. А., 2002.
28. Қаратаев Т. Жүз жылдың оң қарасы. А., 1993.
29. Савосько В.К., Шамшатов Н.Ш. Колхозное строительство в Казахстане. А., 1974.
30. Барманкулов М. Тюркская вселенная. А., 1996.
31. История Казахстана: белые пяятна. А., 1991.
32. Қозыбаев М. Тарих зердесі. І, ІІ кітап. А., 1998.
33. Қозыбаев М. ¤ркениет және ұлт. А., 2001.
34. Козыбаев М. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. А., 1998.
35. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. А., 1992ж.
36. Казахская диаспора: проблемы этнического выживания. А., 1997.
37. Устнинов В. Турар Рыскулов. А., 1996.
38. Рыскулов Т. Собрание сочинений в трех томах. Т І. А., 1997.
39. Қоңыратпаев О. Т.Рысқұлов. Қоғамдық- саяси және мемлекеттік қызметі. А., 1994.
40. Єбілтайұлы Мініс, Єбілдаев Нұржан. Тұрар Рысқұлов Монғолияда. А., 1994.
41. Шереметов С. Новейшая история Казахстана. (1985-2002гг.) А., 2003.
42. Хрестоматия по новейшей истории Казахстана. (1917-1939гг.) А., 2002.
43. Озганбай О. Государственная дума Росии и Казахстана (1905-1917гг.) А., 2000.
44. Озғанбай ¤. Ресей мемлекеті думасы және Қазақстан. (1905-1917жж.) А., 1999.
45. Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы. А., 1993.
46. Тынышпаев М. История казахского народа. А., 2002.
47. Данияров К. Альтернативная история Казахстана. А., 1998.
48. Қожабекұлы Б. Мұхаммед Хайдар Дулати (Ғылыми–зерттеу мақалалар мен тарихи эсселер). А., 2000.
49. Бекмаханов Е. Присоединение Казахстана к России. М., 1957.
50. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХғ. 20-40 жылдарында. А., 1994.
51. Акинер Ш. Формирование казахского самопознания. А.,1998.
52. Шалекенов У. Х. Түріктердің отырықшы өркениті. А., 2002.
53. Артыкбаев Ж.О. 12 лекций по истории Казахстана. Курс лекции. Астана, 2001.
54. Артыкбаев Ж.О. Материалы к истории правящего дома казахов. А., 2001.
55. Амангелди Иманов. Статьи, документы, материалы. А, 1974
56. Тєнекеев С. 1916ж. Ереуілтөбе єсерлері. А., 1994.
57. Қаћарлы 1916 жыл (құжаттар мен материалдар жинағы). А., 1998.
58. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. А., 1994.
59. Күзембайұлы А. История дореволюционного Казахстана. А., 1992.
60. Күзембайұлы А. Єбіл Е. История Республики Казахстана. Астана., 2000.
61. Жұртбаев Т. Дулыға. Көне түркі батырлары туралы єфсаналар. А., 1994.
62. Кишибеков Д. Кочевое общество: генезис, развитие, упадок. А., 1984.
63. Данияров Қ. История Казахского государства ХV-ХХвв. В двух частях. А., 2001.
64. История Казахстана и Центральной Азии. Под. ред. Абусейтова М.Х., Абылхожин Ж.Б., Кляшторный С.Г. А., 2001.
65. Муканов М.С. Из исторического прошлого (родословная племен керей и уак) А., 1998.
66. Ювалы А. Шыңғыс хан және ХІІІ ғ. Орта Азия: Қарақұрымнан Тебризге дейін. Түркістан , 2004.
67. ¤мірбекова М.Ш. Сақ тарихы мен мәдениеті. А., 2004.
68. Єбуев Қ. Қазақстан тарихының «ақтаңдақ» беттерінен. А., 1994.
69. Андреев И.Г. Описание Средней Орды киргиз-кайсаков. А., 1998.
70. Мұхтар Құл-Мұхаммед. Алаш ардагері. А., 1996.
71. Алаш мирас - народное наследие (сборник документов) А., 1995.
72. Алаш Орда. Сборник документов. А., 1992.
73. Ахмедов Ғ. Алаш «алаш» болғанда. Естеліктер мен тарихи деректер. А., 1996.
74. ¤збекұлы С. Арыстары Алаштың. Тарихи очерктер. А., 1998.
75. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. Т 1, А., 1998.
76. Мустафа Шокай. Туркестан под властью Советов. А., 1993.
77. Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938гг. Сборник документов. А., 1998.
78. Омарбеков Т. 20-30жылдардағы Қазақстан қасіреті. А., 1997.
79. Омарбеков Т. Зобалаң (1929-1931жж.) А., 1994.
80. Шонанұлы Т. Жер тағдыры, ел тағдыры. А., 1995.
81. Асипұлы С. «Танталовы муки» степи. Историческое эссе о колонизации. А., 2001.
82. Сапабек Єсіп. Қазақ қасіреті. Қоғамдық- саяси зерттеулер мен толғаулар. А., 1994.
83. Құрбанғали Х. Тауарих Хамса. А., 1992.
84. Абдакимов А. История Казахстана (С древнейших времен до наших дней) А., 2003.
85. Масанов Н. Абылхожин Б. Ерофеева И. История Казахстана: народы и культуры. А., 2000.
86. Асфендияров С. История Казахстана. А., 1998.
87. История Казахского ССР. Т І, ІІ. А., 1979.
88. Тоғысбайұлы Бек. Тарихтың ашылмаған беттері. А., 2001.
89. Абдрахманов С. Тєуелсіздік шежіресі. Астана., 2001.
90. Мағауин М. Қазақ тарихының єліппесі. Деректі толғам. А., 1995.
91. Кляшторный С. Султанов Т. Казахстан летопись трех тысячелетий. А., 1992.
92. Хазанов А. Кочевники и внешний мир. А., 2000.
93. Касымбаев Ж. Старший Султан Кунанбай Оскенбаев и его окружение. А., 1995.
94. Румянцев П. Уезды Жетысу. А., 2000.
95. Єбдуєли Қайдар. Қаңлы. А., 2004.
96. Мұқаметқанұлы Н. ХVІІІ-ХХғғ. Қазақ-қытай байланыстары. А., 1996.
97. Абилтайн М. Теңесбаев Қ. Отан тарихы: қоғамдық құрылым. А., 2004.
98. Из истории казахов. А., 1997.
99. Древности Казахстана. А., 1995.
100. Қойшығара Салғараұлы. Қазақтар. А., 1995.
101. История Казахстана С древнейших времен до конца ХVІІІ века. (уч. пособие) А., 1992.
102. Смағұлұлы О. Қожаев М. Абылайхан (тарихи-антропологиялық зерттеу) А., 1999.
103. Вяткин М. Батыр Срым. А., 2002.
104. Жиренчин К. Политическое развитие Казахстана в ХІХ – начале ХХ веков. А., 1996.
105. ¤мірбек Ж. Қызыл қырғын. Астана, 2001.
106. Қыстаубаев З. Хобдина Б. Қызылдар қырғыны. А., 1993.
107. Коммунар Табей. Мұзда жанған алау. Көкшетау-Алматы., 1993.
108. Шеретов С. История Казахстана (1985-2002гг.) А., 2002.
109. ¤мірзақов ¤жетбек. Ресейге қосылғаннан не ұттық. А., 2003.
110. Тоғысбайұлы Б. Тарихтың ашылмаған беттері. Астана, 2001.
111. Албани Байұзақ. Тарихи таным. А., 1994.
112. Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. А., 2002.
113. Салықов К. Түркістанға тағзым. А., 2000.
114. Шакибаев с. Падение большого Туркестана. А., 1973.
115. Сейткемелов Х. Шұбырынды қанды босқын. А., 1993.
2. Қазақстан тарихы. Очерктер. А., 1994.
3. Аманжолов Қ. Қазақстан тарихы дєрістер курсы. І, ІІ т. А., 2004.
4. Рысбайұлы К. Қазақстан Республкасының тарихы. А., 2001
5. Єбдікємұлы К. Қазақстан тарихы. А., 1997
6. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003
7. Аманжолов Қ. Түркі халықтарының тарихы. І, ІІ- кітап А., 2002.
8. Қазақ тарихынан. А., 1997.
9. Учебное пособие по истории Казахстана с древнейших времен до наших дней. А., 1992.
10. Қани М. Қазақтың көне тарихы. А., 1993
11. Абдакимов А. История Казахстана А., 1994.
12. Хизметли С. Орта ғасырлар тарихы және өркениет. Ш., 2002
13. Сыздықов М. Қарлұқ мемлекетінің тарихы. А., 2002
14. Жұмат Ж. Алаухан Е. Қасиетті мекендегі қала. Астана., 2000.
15. Қойшығара С. Қазақтың қилы тарихы. А., 1992
16. Абилтайн М. Теңесбаев Қ. ХХғ. басындағы Қазақстандағы саяси партиялар және Алаш қозғалысының тарихнамасы. Түркістан., 2004.
17. Хайруш А. Тарихыңды таны. А., 2002
18. Қуатов Б. Отанымыздың тарихы туралы саяси єңгіме. А., 1995.
19. Казахи. (Историко-этнографическое исследование) А., 1995
20. Из истории казахов. А., 1999
21. Сейдимбек А. Мир казахов. А., 2001.
22. Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ-ХІвв. по арабским источникам.
23. Оссон. От Чингизхана до Тамерлана. А., 1996
24. Кан Г. История Казахстана А., 2000.
25. Сулейменов Р. Моисеев В. Аблай-хан: внешняя и внутренняя политика. А., 2001.
26. Тарақ Є. Алаштың айбын-ардағы Абылай хан. А., 2003.
27. Мырзахмет М. , Жеменей Н. , Єбдуслиев А. Көне Тараз. А., 2002.
28. Қаратаев Т. Жүз жылдың оң қарасы. А., 1993.
29. Савосько В.К., Шамшатов Н.Ш. Колхозное строительство в Казахстане. А., 1974.
30. Барманкулов М. Тюркская вселенная. А., 1996.
31. История Казахстана: белые пяятна. А., 1991.
32. Қозыбаев М. Тарих зердесі. І, ІІ кітап. А., 1998.
33. Қозыбаев М. ¤ркениет және ұлт. А., 2001.
34. Козыбаев М. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. А., 1998.
35. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. А., 1992ж.
36. Казахская диаспора: проблемы этнического выживания. А., 1997.
37. Устнинов В. Турар Рыскулов. А., 1996.
38. Рыскулов Т. Собрание сочинений в трех томах. Т І. А., 1997.
39. Қоңыратпаев О. Т.Рысқұлов. Қоғамдық- саяси және мемлекеттік қызметі. А., 1994.
40. Єбілтайұлы Мініс, Єбілдаев Нұржан. Тұрар Рысқұлов Монғолияда. А., 1994.
41. Шереметов С. Новейшая история Казахстана. (1985-2002гг.) А., 2003.
42. Хрестоматия по новейшей истории Казахстана. (1917-1939гг.) А., 2002.
43. Озганбай О. Государственная дума Росии и Казахстана (1905-1917гг.) А., 2000.
44. Озғанбай ¤. Ресей мемлекеті думасы және Қазақстан. (1905-1917жж.) А., 1999.
45. Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы. А., 1993.
46. Тынышпаев М. История казахского народа. А., 2002.
47. Данияров К. Альтернативная история Казахстана. А., 1998.
48. Қожабекұлы Б. Мұхаммед Хайдар Дулати (Ғылыми–зерттеу мақалалар мен тарихи эсселер). А., 2000.
49. Бекмаханов Е. Присоединение Казахстана к России. М., 1957.
50. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХғ. 20-40 жылдарында. А., 1994.
51. Акинер Ш. Формирование казахского самопознания. А.,1998.
52. Шалекенов У. Х. Түріктердің отырықшы өркениті. А., 2002.
53. Артыкбаев Ж.О. 12 лекций по истории Казахстана. Курс лекции. Астана, 2001.
54. Артыкбаев Ж.О. Материалы к истории правящего дома казахов. А., 2001.
55. Амангелди Иманов. Статьи, документы, материалы. А, 1974
56. Тєнекеев С. 1916ж. Ереуілтөбе єсерлері. А., 1994.
57. Қаћарлы 1916 жыл (құжаттар мен материалдар жинағы). А., 1998.
58. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. А., 1994.
59. Күзембайұлы А. История дореволюционного Казахстана. А., 1992.
60. Күзембайұлы А. Єбіл Е. История Республики Казахстана. Астана., 2000.
61. Жұртбаев Т. Дулыға. Көне түркі батырлары туралы єфсаналар. А., 1994.
62. Кишибеков Д. Кочевое общество: генезис, развитие, упадок. А., 1984.
63. Данияров Қ. История Казахского государства ХV-ХХвв. В двух частях. А., 2001.
64. История Казахстана и Центральной Азии. Под. ред. Абусейтова М.Х., Абылхожин Ж.Б., Кляшторный С.Г. А., 2001.
65. Муканов М.С. Из исторического прошлого (родословная племен керей и уак) А., 1998.
66. Ювалы А. Шыңғыс хан және ХІІІ ғ. Орта Азия: Қарақұрымнан Тебризге дейін. Түркістан , 2004.
67. ¤мірбекова М.Ш. Сақ тарихы мен мәдениеті. А., 2004.
68. Єбуев Қ. Қазақстан тарихының «ақтаңдақ» беттерінен. А., 1994.
69. Андреев И.Г. Описание Средней Орды киргиз-кайсаков. А., 1998.
70. Мұхтар Құл-Мұхаммед. Алаш ардагері. А., 1996.
71. Алаш мирас - народное наследие (сборник документов) А., 1995.
72. Алаш Орда. Сборник документов. А., 1992.
73. Ахмедов Ғ. Алаш «алаш» болғанда. Естеліктер мен тарихи деректер. А., 1996.
74. ¤збекұлы С. Арыстары Алаштың. Тарихи очерктер. А., 1998.
75. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. Т 1, А., 1998.
76. Мустафа Шокай. Туркестан под властью Советов. А., 1993.
77. Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938гг. Сборник документов. А., 1998.
78. Омарбеков Т. 20-30жылдардағы Қазақстан қасіреті. А., 1997.
79. Омарбеков Т. Зобалаң (1929-1931жж.) А., 1994.
80. Шонанұлы Т. Жер тағдыры, ел тағдыры. А., 1995.
81. Асипұлы С. «Танталовы муки» степи. Историческое эссе о колонизации. А., 2001.
82. Сапабек Єсіп. Қазақ қасіреті. Қоғамдық- саяси зерттеулер мен толғаулар. А., 1994.
83. Құрбанғали Х. Тауарих Хамса. А., 1992.
84. Абдакимов А. История Казахстана (С древнейших времен до наших дней) А., 2003.
85. Масанов Н. Абылхожин Б. Ерофеева И. История Казахстана: народы и культуры. А., 2000.
86. Асфендияров С. История Казахстана. А., 1998.
87. История Казахского ССР. Т І, ІІ. А., 1979.
88. Тоғысбайұлы Бек. Тарихтың ашылмаған беттері. А., 2001.
89. Абдрахманов С. Тєуелсіздік шежіресі. Астана., 2001.
90. Мағауин М. Қазақ тарихының єліппесі. Деректі толғам. А., 1995.
91. Кляшторный С. Султанов Т. Казахстан летопись трех тысячелетий. А., 1992.
92. Хазанов А. Кочевники и внешний мир. А., 2000.
93. Касымбаев Ж. Старший Султан Кунанбай Оскенбаев и его окружение. А., 1995.
94. Румянцев П. Уезды Жетысу. А., 2000.
95. Єбдуєли Қайдар. Қаңлы. А., 2004.
96. Мұқаметқанұлы Н. ХVІІІ-ХХғғ. Қазақ-қытай байланыстары. А., 1996.
97. Абилтайн М. Теңесбаев Қ. Отан тарихы: қоғамдық құрылым. А., 2004.
98. Из истории казахов. А., 1997.
99. Древности Казахстана. А., 1995.
100. Қойшығара Салғараұлы. Қазақтар. А., 1995.
101. История Казахстана С древнейших времен до конца ХVІІІ века. (уч. пособие) А., 1992.
102. Смағұлұлы О. Қожаев М. Абылайхан (тарихи-антропологиялық зерттеу) А., 1999.
103. Вяткин М. Батыр Срым. А., 2002.
104. Жиренчин К. Политическое развитие Казахстана в ХІХ – начале ХХ веков. А., 1996.
105. ¤мірбек Ж. Қызыл қырғын. Астана, 2001.
106. Қыстаубаев З. Хобдина Б. Қызылдар қырғыны. А., 1993.
107. Коммунар Табей. Мұзда жанған алау. Көкшетау-Алматы., 1993.
108. Шеретов С. История Казахстана (1985-2002гг.) А., 2002.
109. ¤мірзақов ¤жетбек. Ресейге қосылғаннан не ұттық. А., 2003.
110. Тоғысбайұлы Б. Тарихтың ашылмаған беттері. Астана, 2001.
111. Албани Байұзақ. Тарихи таным. А., 1994.
112. Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. А., 2002.
113. Салықов К. Түркістанға тағзым. А., 2000.
114. Шакибаев с. Падение большого Туркестана. А., 1973.
115. Сейткемелов Х. Шұбырынды қанды босқын. А., 1993.
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
№1 лекция
Тақырып : Кіріспе.
Жоспары:
1. Қазақстан тарихы курсының пәні, мақсаты мен міндеттері
2. Отан тарихының фунциялары мен принциптері
3. Қазақстан тарихын дәуірлерге бөлу
4. Қазақстан тарихын зерттеудегі негізгі әдістері.
Лекция мақсаты: XXI ғасырдың азаматы, өзін Қазақ мемлекетінің өкілімін
деп санайтын адам қазақ ұлтының тарихын білуге тиіс. Еліміздегі барлық
жоғарғы оқу орындарында барлық мамандықтарға міндетті пәндер қатарында
Қазақстан тарихы іргелі пәндердің бірі болып табылады. Сондықтан осы
мәселені студенттердерге жеткізу оны ұғыну үшін лекция сабағы арнайы
сағатқа бағытталады. Ұлттық сананы қалыптастыру, өткеннен сабақ, ғибрат
алу, болашаққа үмітпен қарау сенімдеріне ықпал жасау - сабақтың негізгі
мақсаты.
Лекция мәтіні:
1. Қазақстан тарихы бүкіл адамзат тарихының толық мықты бір бөлімі,
өйткені ол дүниежүзі тарихы, Евразия тарихы, көшпенділер өркениеті, түркі
халықтары тарихы, Орталық Азия елдерімен ұштасып жатады. Қазақстан тарихы –
Қазақстанның территориясында ежелгі уақыттан бүгінгі күнге дейін болған
тарихи оқиғаларды, құбылыстарды, фактілерді, процестерді, тарихи заңдар мен
заңдылықтарды аша отырып, тұтас қарастыратын ғылым.
Пәннің мақсаты. Қазақстан тарихының ертедегі дәуірінен бастап, бүгінге
дейін негізгі кезеңдері туралы оның этногенезі, Қазақ халқы
мемлекеттілігінің орнығуы мен дамуының үздіксіздігі, сабақтастығы туралы
объективтік тарихи білім беру. Қазақ халқы тәуелсіздікке қол жеткізіп,
халықтың рухани өмірінде сан алуан көптеген жаңалықтар пайда болып, оның
ұлттық сезімі оянып бүгінгі таңда тарихи тәжірибені зерттеу, оны оқу өз
халқы, Отан үшін аянбай еңбек ететін, отансүйгіш азаматтарды тәрбиелеудің
ең тиімді жолдарының бірі болып табылады.
Пәннің міндеттері:
• Егеменді Қазақстан мемлекетінің қалыптасып, нығаю міндеттеріне жауап бере
алатын тарих білімінің теориялық және әдіснамалық базасын жасау;
• Қазақстан халықтарының ортақ тарихы негізінде Қазақстандық қоғамның
бірігуі үшін идеологиялық база дайындау;
• Батыс пен Шығыстың ғаламдық тарихы құрамында өзара байланыста
қарастырылатын Қазақстан тарихының өзіндік қайталанбас орнын, сондай-ақ
дүниежүзілік тарих пен адамзат өркениетінің тасқынында қарастыруды көздеуі;
• Тұтас қабылдауға негізделген Отан тарихының бірыңғай логикалық стержінін
құру, олар мемлекет құрушы ұлттар – қазақтар мен Қазақстан халықтарының
этногенезі; Қазақстан территориясындағы мемлекеттіліктің эволюциясы; тарихи
фактілер мен оқиғалардың жиынтығы; тарихтың сабақтары;
• Тәуелсіздіктің орнығуы жылдарындағы Қазақстандық даму моделінің мазмұнын,
ақиқаттың ғылыми-тарихи біліммен толықтырып, осы арқылы Қазақстанның
империялықтан кейінгі кезеңінен ойдағыдай шығуына әсер еткен басты себептер
мен факторларды анықтау, сөйтіп оның ХХ – ХХІ ғасырлар аралығында
шаруашылық және идеялық – мәдени даңғылы шығып, өзін-өзі қамтамасыз ететін
дәрежеге жеткенін көрсету.
2. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында Біз Қазақстанның барлық
азаматтарының отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға
тиіспіз. Халық пен мемлекет арасындағы бұрынғы тығыз байланыс едәуір
босаңсып кетті, ал жеке мен мемлекеттік мүдде арасындағы жаңа байланыс әлі
қалыптаса қойған жоқ... деп отаншылдық сезім мен өз еліне деген
сүйіспеншілікті дамыту, оны қалыптастыру – басты міндеттеріміздің бірі
екенін көрсетеді. Қазақстан – түрлі тарихи аласапырандарды басынан өткізіп
барып тәуелсіздікке қолын жеткізген, көп ұлтты республика. Сондықтан оның
берік негізі патриоттық тәрбиені дұрыс жолға қоя білуіне байланысты болмақ.
Ұлтының тарихын білу арқылы өзінің орныңды, ортаңды біліп, өзіңді-өзің
тани алатындай жағдайға келгенде ған толық қанды ХХІ ғасырдың азаматы бола
аласың. Сондықтан Қазақ тарихын білу арқылы барлық азаматтарға шарт.
3. Қазақстан тарихы дүниежүзілік тарихының ажырамыс бір бөлігі ретінде
келесі тарихи кезеңдер бойынша қарастырылады:
1. Ежелгі Қазақстан тарихы (2,6 млн ж.б.- б.э. Ү ғ. )
2. Ортағасырлардағы Қазақстан (552- 1731 ж. дейін. )
3. Қазақстанның жаңа тарихы (1731- 1917 ж.дейін)
4. Қазақстанның қазіргі заман тарихы (1917- қазіргі күнге дейін)
4. Қазақстан тарихын зерттеудегі негізгі әдістер: тарихилық,
шынайылық, объективтілік, салыстырма-сараптау. Тарихи деректер қорының
кеңеюі мен ғылыми айналымға жаңа деректердің біртіндеп енуіне байланысты,
бір тарихи оқиғаның, құбылыстың не процестің әр түрлі дәрежеде, тіптен
кейде қарама-қайшы дәрежеде бейнелейтіні көріне бастады. Сондықтан ол
деректерді зерттеу, бір-бірімен салыстыру, сол арқылы шындықты іздеу
қажеттілігі пайда болды. Ұзақ жылдағы зерттеу тәжірибесі барсында
қолданылған әртүрлі тәсілдер негізінде деректерді зерттеу әдістемесі
қалыптасты.
Әдебиет тер тізімі:
1. Қазақстан тарихы. 4 томдық. І, ІІ, ІІІ, ІУ т. А., 1998ж.
2. Қазақстан тарихы очерктер. А., 1994ж.
3. Аманжолов Қ. Қазақстан тарихы дєрістер курсы. І, ІІ т. А., 2004ж.
4. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. А., 2001ж.
5. Әбдіәкімұлы К. Қазақстан тарихы. А., 1997ж.
6. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003ж.
№2 лекция
Тақырып: Ерте замандағы Қазақстан. Қазақстанның ежелгі тарихы.
Жоспары:
1. Палеолит
2. Мезолит
3. Неолит
4. Энеолит.
Лекция мақсаты: Тас дәуірінің кезеңдерге бөлінуін қарастырып,
хронологиялық шеңбері бойынша әр кезеңнің өзіндік ерекшеліктері мен
жаңалықтарын анықтау барысында студенттердің анализ бен синтез біліктерін
игеруге үйрету.
Лекция мәтіні:
1. Адамзат тарихы археологиялық дәуірлеу бойынша маңызды үш дәуірге
бөлінеді: тас дәуірі, қола дәуірі, темір дәуірі. Адамның пайдаланған еңбек
құралдарының материалы бойынша аталанған. Оның ішінде ең ұзаққа созылған
тас дәуірі. Ғылыми таным тас дәуірін өз ішінде үш кезеңге бөліп қарайды.
1. Палеолит (б.э.д. 2,6 млн-12-10 мың.ж.)
2. Мезолит (б.э.д. 12 мың-5 мың.ж.)
3. Неолит (б.э.д. 5 мың-3 мың.ж)
Бірінші кезең – палеолит (көне тас ғасыры) – ең ежелгі кезең. Көне тас
ғасыры ежелгi, орта және соңғы палеолит болып бөлiнедi. Палеолит дәуiрiнiң
еңбек құралдары Оңтүстiк өңiрде (Жамбыл облысындағы Қаратау қаласының
солтүстiк-шығысында), Талас ауданы орналасқан жерде Бөрiқазған және
Тәңiрқазған деген тұрақтардан және Оңтүстiк Қазақстан облысының
территориясында Қошқорған, Шоқтас, Қозыбай деген тұрақтардан табылған. Бұл
жерлерден табылған көне тас дәуiрiнiң еңбек құралдары тастан жасалған екi
қырлы және бiр қырлы тас шапқылар, ауыр тас сынықтары, iрi ура тастар-
нуклеустар болып бөлiнедi. 1958 жылы Оңтүстік Қазақстандағы экспедиция
кезінде Ш.Уәлиханов атындағы палеолит дәуіріне жататын тұрақты Х.Алпысбаев
ашты.
Палеолит кезеңі ежелгі және кейінгі палеолитті құрайды. Ежелгі
палеолит ірі-ірі үш кезеңге (мәдениетке): олдувэй (2.6 млн жыл-700 мың
жыл), ашель (700 мың-150-120 мың жыл) және мустье(150-120 мың – 35-30 мың
жыл) кезеңдеріне бөлінеді. Ол кездің адамдары тастың қасиеттерін жақсы
білген. Материал таңдау көбінесе құралдың қолданылатын мақсатына байланысты
болды. Құралдардың мынадай түрлері: шапқылар, қырғыштар, үшкір тастар, шой
балғалар, піспектер, пышақтар, тескіштер және т.б. бөлініп шыққан. Ауыр
салмақты, тік бұрышты ұсақ шақпақ тастар ең ежелгі еңбек құралдарына
жатқызылды, олар Кеңірдек елді мекені жанынан, Қаратау жотасының оңтүстік-
батыс беткейіндегі Арыстанды өзенінің ең жоғары жайылмасынан, қатып қалған
төменгі төрттік кезеңнің қалың конгломераты арасынан табылған. Мустье
кезеңінде адам от пайдануды үйренді. Ортаңғы палеолиттің мустьер дәуірінде
жаңа адамдар типі – неандертальдықтар қалыптасты.
Соңғы палеолит б.э.д. 35-30 мыңжылдықтардан б.э.д. 12-10 мың
жылдықтардың аралығын қамтиды. Бұл жер шарының барлық климаттық
аймақтарына адамның кеңiнен тарай қоныстанған және тәсiлдер мен
нәсiлдiк топтардың прогрестiк дамуы мен рулық қауымының қалыптасу
үрдiсiмен, адам ұжымының қоғамдық ұйымдасуының өзiне тән алғашқы нышаны
ретiнде рудың шығуымен тiкелей байланысты болды. Алғашқы қауым өнері –
мамонт сүйегі мен тастардан мүсін жасау, сүйек бетіне, бетіне бедерлі ою-
өрнек,үңгір қабырғаларына түрлі-түсті сурет салу ісі пайда болды. Осы
кездерде рулық ұйым барлық жерлерде ана тектес және шеше жағынан
топтасты, ал әйелдер қауымда үстем жағдайда болды деп топшыланды.
2. Мезолит. Дүние жүзіндегі тас дәуірінің классификациясы бойынша көне
тас дәуірімен жаңа тас дәуірінің арасында өтпелі дәуірмезолит (мезо- орта,
лит – тас) – орта тас дәуірі. Бұл кезең аз зерттелген, сондықтан Қазақстан
жерінен табылған есекрткіштер де сирек. Кезеңнің ерекшеліктері – климат
жылынып, мұз ери бастады, ірі жануарлар азайып, ұсақ аң-құстар пайда болды,
садақ пен жебе және бумеранг, қайық, балық аулау құралдардың пайда болуы.
Б.э.д. 12 мың жылдықтан 5 мыңжылдың аралығын қамтыған орта тас
дәуiрi болып саналатын мезолит кезеңiндегi жетiстiк садақ пен жебенiң кең
қолданылуы болып табылады. Сондай-ақ еңбек құралдарын дайындауда
техникасының таралуын, халықтың орын ауыстыруының артуын мезолиттiң ең
жалпы ерекше белгiлерi деп санауға болады.
Палеолиттен мезолитке көшу климаттағы өзгерістермен ерекше болды.
Бірінші кезекте бұл мұздықтардың еруімен байланысты. Бұл кезде қазіргісіне
жақын гидрографиялық желі орнығып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің
қазіргісіне жақын құрамы қалыптасады. Мамонттық жануарлар түрлерінің
жойылуы тамақ табудың бұрынғы єдістерін жарамсыз етіп, тіршілік құралдарын
қамтамасыз етудің жаңа єдістерін жедел іздестіру қажеттігін туғызды.
Мейлінше елеулі фауналық өзгерістер болған бір аймақтарда егіншілік және
мал шарушылығы элементтері пайда болып, басқаларында балық аулау және жинау
– аңшылық кәсібі қалыптасады. Әдебиетте мезолиттің мейлінше әр түрлі
хронологиялық шеңберлері мен оның ерекше сипаттамалары бар. Қазақстан
аумағының далалық өңірі үшін ең қолайлысы мезолиттің б. з. б. 10 – 7
мыңжылдықтар бойы болуын мойындау керек. Садақ пен жебенің кеңінен
қолданылуын, еңбек құралдарын дайындауда сына техникасының таралуын,
халықтың орын ауыстыруының артуын мезолиттің ең жалпы ерекше белгілері деп
санауға болады. Мәдени – шаруашылық үлгілердің және еңбек құралдарын
дайындау технологиясы сипатының аймақтық ерекшеліктері археологиялық
мәдениетті бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Алғашқы аңшылар жоғарғы палеолиттің өзінде – ақ жайғасқан жерлерінен
аңды қамап алуға тиімді орындарға қоныс аударды. Бұл табиғат аймақтарының
ауысуына ғана емес, халық санының ұлғаюына да байланысты: аң аулайтын жер
таршылық етіп, тұрғындардың бір бөлігі алыс солтүстікке, Ертіс, Есіл,
Тобыл, Торғай, Орал өзендерінің аңғарларына қоныс аударады. Мезолиттік
тұрақтар осы кезге дейін палеолиттік орындар табылмаған жерлерде пайда
болды. Сонымен бірге бүкіл Қазақстан аумағында осы кезге дейін жиырма шақты
ғана мезолиттік тұрақтар мєлім және солар ғана жақсы зерттелген, ал
палеолиттік тұрақтардың қазірдің өзінде тіркелгені жүзден астам. Бұл
тұрғындар санының кемігенін білдірмейді. Ежелгі адамның өмір салты өзгерді,
олар неғұрлым жиі қозғалып, аң аулауға қолайлы алаптарды іздестіріп жиі
қоныс аударып отырды. Сондықтан бүгінгі күні ортаңғы тас ғасырының
тұрақтарын табуға байланысты қиындықтар туып отыр: өйткені олар көбінесе
небєрі бір маусым ішінде ғана болып, олардың орнында материлдық қалдықтар
қалмады деуге болады. Сонымен бірге б. з. б. 8 мыңжылдыққа қарай
қазіргісінен єлдеқайда жұмсақ болған жылы климат ұзақ мерзімді, жылы және
басқа тұрғын жайлар салуды қажет етпеді, сондықтан аңшылар өз тұрақтарының
орнын оңай єрі тез ауыстырып отырды. Қызылжар қаласына жақын Есіл бойынан
Мичурин, Боголюбов – 2, Явленко – 2 тұрақтары табылды. Сәл оңтүстікте,
Атбасар маңында – Тельман – 7, -8а, - 9а, -14а, одан оңтүстікте, Қарағанды
маңында Әкімбек және Қарағанды –15 тұрақтары бар. Көкшетау маңындағы
далалық Шағалалы жағалауындағы Виноградовка –2а, -12 тұрақтары мєлім.
Торғай ойпаңы ауданында – Дүзбай – 6, Қостанай қаласы маңында Дачная және
Евгеньевка тұрақтары орналасқан.
Әлбетте тұрақтар өзендер мен көлдердің жағасында орналасатын.
Жоғарыда айтылғанындай, тұрғын үй құрылыстарының қалдықтары сақталмаған.
Есіл өзені аңғарында көлемі 40 – 60 шаршы метр, қаңқасының, қабырғаларының
бөренелері терең көмілмеген жеңіл, тік бұрышты құрылыстар болған деп
жорамалдауға ғана болады. Сондай-ақ, лашық тєрізді тұрғын жайлар салынған,
олардың орындарында шағын шұңқырлар ғана қалған.
Мезолит дәуірінің ең маңызды өнер табысы – садақ. Шынына келгенде
адамға ол жоғарғы палеолитте мәлім болған, бірақ оның кең таралуы жеке аң
аулауға көшуге байланысты ғана мейлінше қажет болды. Садақ пен жебенің
ойлап табылуы өндіргіш күштер дамуында шын мәнінде революция еді. Садақ пен
жебе барлық жерге дерлік тез таралды. Ол он мың жылдан астам уақыт бойы ең
тез атылатын және ең жаңа қару болды. Оның найза мен шанышқыдан артықшылығы
нысананы алыстан атуында ғана емес, сонымен қатар ату єдістерінің алуан
түрлі: тұрып та, жатып та, отырып та атуға болатындығында еді. Мезолиттер
еңбек құралдарын дайындау техникасында да одан єрі принципті өзгерістер
болды: олардың мөлшері тастың мөлшеріне байланысты болған жоқ. Бұл қыстырма
техникасының арқасында мүмкін болды. Оның мәні мынада еді: заттың
(пышақтың, қанжардың, жебе мен найза ұшының ) негізі сүйектен немесе
ағаштан жасалды.
Қазақстан мезолиті ескерткіштерінен табылған материалдық қалдықтар
кешенінің Оңтүстік Орал, Батыс Сібір, Шығыс Каспий маңы өңірі
ескерткіштерінен елеулі айырмашылықтары жоқ. Жебелер ұштарының түріндегі
және бейімделген нұсқаны қосымша өңдеу єдістеріндегі болмашы
айырмашылықтарды ғана атап өтуге болады. Мысалы, Мичурин, Дүзбай – 6,
Дачная тұрақтарындағы геометриялық нысанда қыстырмалар жоқ. Сонымен бірге
бұлардағы қыстырма қалақшалар тым шағындығымен ерекшеленеді, сондықтан
микролиттер деп аталған. Бұл ерекшкліктер аумақтық та, хронологиялық та
бола алатын еді. Маңғыстау түбегінің мезолиттік мәдениетінің қалыптасуы
туралы мәселе адамның Арал – Каспий су айырығын игеру тарихымен өзара тығыз
байланысты. Маңғыстаудың мезолиттік тұрағы (Қызылсу – 1 және басқалар) мен
Солтүстік – Батыс (Айдабол тобы) және Оңтүстік – Батыс (Дефе - Шығанақ)
Үстірттің соларға жақын ескерткіштері ұшты қырғыштардың үлкен тобымен,
жиектері ұсақ оймалы және иілген қырғылармен, ассиметриялы және сирек болса
да симметриялы трапециялармен, шағын кескіштермен, кескіштермен, сабынан
суарылатын жапырақ сияқты жебе ұштарымен, қыстырмалармен, ұшы қиғаш өткір
бізімен, қалақшалармен және қабаттары өңделген ұшы бар сынық тастармен
сипатталады.
3. Неолит. Жаңа тас дәуiрi деп аталатын неолит кезеңi шамамен
б.э.д. Ү-III мыңжылдықтар аралығын қамтиды. Бұл дәуiрдiң негiзгi
жетiстiгi болып жер және мал шаруашылығын игеру (неолиттік төңкеріс)
болды. Сондай-ақ неолит кезеңiнде басқа да мәдени-тұрмыстық
жаңалықтардың шығуы атап айтқанда кен өндiру, қыш құмыра iсi, тоқыма iсi
қоғамның дамуына өз ықпалын тигiзбей қоймады. Бұл кезеңнің басталуы
б.з.д. V мыңжылдыққа тура келеді. (б.з.д. VІІ – VІ мыңж басы). Ол тас өңдеу
техникасының єбден жетілген кезі. Қыспа ретушь техникасының жетілуімен
бірге, тасты өңдеудің жаңа технологиялық әдістері: тегістеу, бұрғылау,
аралау.
Тас балталар, кетпендер, дәнүккіштер, келілер, келсаптар жасала
бастады. Нефриттен, яшмадан, серпентениттен, басқа да тастардан әшекейлер –
білезіктер, алқалар жасалды.
Неолит дәуірінің аса маңызды белгісі табиғаттың дайын өнісдерін
иемдену орнына – жиын – терін мен аң аулаудың орнына келген өндіруші
шаруашылыққа негіз болған мал шаруашылығы мен егіншіліктің тууы болып
табылады. Шаруашылықтың жаңа түрлері шығуының адамзат қоғамының дамуы үшін
орасан зор маңызы болды, адамның еңбек кәсібінің саласын кеңейтті, сонымен
қатар оның сипатын сапасы жағынан өзгертті. Адамның экономикалық қызметінің
одан кейін талай мың жылдарға созылған бүкіл тарихы едәуір дәрежеде осы екі
шаруашылықтың даму, жетілу тарихы болып табылады.
Неолит дәуірінде алғашқы адамдардың қолы жеткен өндіргіш күштер
дамуының деңгейі басқа да мәдени – тұрмыстық жаңалықтардың шығуына себепші
болды. Қазақстанның ежелгі тұрғындарында кен кєсібінің бастамалары шықты.
Қыш құмыра ісі (керамика), тоқымашылық дамыды.
Әлеуметтік жағынан алғанда неолит дәуірі рулық қауым дәуірі, ұжымдық
еңбек пен өндіріс құралдарына қоғамдық меншіктің үстем болған кезеңі (құрал
– жабдықтарына ортақ меншік). Сонымен бірге мұның өзі қоғамның ұйымдау
түрлерінің неғұрлым жоғары дамығын уақыты болды: тайпалар немесе тайпалық
бірлестіктер құрылды. Тайпалар қандас – туысқандық байланысына қарай және
шаруышылығының біртекті сипатына қарай біріккен бірнеше рулық қауымдарынан
құрылды.
Қазіргі уақытта Қазақстан аумағында 600 – ден аса неолиттік және
энеолиттік ескертткіш мєлім. Неолиттік тұрақтар сипатына қарай – 1)
бұлақтық, 2) өзендік, 3) көлдік, 4) үңгірлік тұрақ деп төрт түрге бөлінеді.
Әдетте өзен жағасында, көл жиегіндегі тұрақтарда олжа бұйымдар саны
едәуір мөлшерде кездеседі, бұл жєйттен адамның тұрақты немесе ұзақ уақыт
тұрғаны көрсетеді. Мұндай тұрақтардағы негізгі құрал – саймандар – пышақ
тєрізді қалақтар және солардан жасалған заттар.
Қазақстан жерінде бєрінен де көбірек тарағаны бұлақ бойындағы
тұрақтар, өйткені шөл және шөлейт аймақтарда өзендер аз болады – олардың
дені уақытша, маусымда тұрған жерлері.
Қазақстанның шөл даласындағы неолиттік ескертткіштердің бір ерекшелігі
сол, олардың көпшілігі – ашық үлгідегі тұрақтар.
Белгілі бір құралдарды жасау үшін тастардың түрлері сараланып,
іріктеліп алынатын болды. Шикізаттың алуан түрлі болуы оны ұқсатудың әр
түрлі техникалық тәсілдерін дамытып, жетілдіруге себепкер болды. Неолит
дәуірінде солтүстік-шығыс Балқашта яшма мен кварциттен еңбек құралдары
жасалды.
Дала неолитің Ежелгі Шығыс елдерінің мәдениеті дамуының ұқсас
кезеңдерімен салыстырған кезде мезолит дәуіріне қарағанда бұл уақытқа қарай
түрлі аймақтарда тарихи дамудың біркелкі болмауы бұрынғыдан да айқын
аңғарылатынын есте сақтау керек.
Неолитте Ежелгі Шығыста дєнді дақылдардың барлық түрлері,
көкөністердің, жеміс – жидектердің едәуір түрлері өсіріліп, қазіргі үй
малының барлық түрлері қолға үйретілді деуге болады. Ал жылқы энеолитте
Евразия далаларында қолға үйретілді – бұл оқиғаны неолиттік револлюцияның
маңызды компоненттерінің бірі деп атауға және оның аяқталуы деп қарастыруға
болады. Бірақ далалық аймақтың неолиттік қоғамының шаруашылығында ерекше
өзгерістер єлі де бола қойған жоқ – мұнда бұрынғысынша тамақ табудың
негізгі көзі аң және балық аулау болды. Континенттік климат халық санының
артуына қолайлы болмай, табиғи ресурстар халық қажеттерін қанағаттандыруға
әбден жеткілікті болса керек.
Атбасар мәдениеті Тұрақтар мейлінше шоғырланған жер – Ақмола облысы.
Атбасар ауданы бойынша аталған. Оның таралған аумағы: далалық өңірдегі Есіл
өзенінің аңғары. Уақыты: б.з.д. VII мыңжылдықтың соңы – VI мыңжылдықтың
басы. Арал өңірінің немесе шығыс Каспий маңы өңірінің тұрғындары аралаусы
жағдайында жергілікті мезолит тайпаларының материалдық негізінде
қалыптасты, 200 – ге жуық тұрақ зерттеліп, оның 20 шақтысы қазылды.
Ескерткіштері: Виноградовка – 2, Тельман – 1, - 10, Атбасар мәдениеті
тұрақтарының бәрі Солтүстік Қазақстанның аса маңызды су жолдарының ертедегі
араналарының жағаларына орналасқан. Тұрғын үйлері жеңіл, жер бетіндегі
сипатта болған. Бұл кезде ірі қырғыштар мен пышақтар, шой балғалар,
балғалар пайда болды. Шақпақ тастар табиғи шығарылатын жерлерде
мамандандырылған шеберханалар болып, шикізат алғашқы өңдеуден өткізілген.
Керамика ыдыс көлемі 1 – 5 л шамасындағы жарты жұмыртқа түрінде
болған, сырты тарақ тәрізді қалыппен безендірілген. Бірақ керамиканың
қалдықтары аз табылған.
Біздің қаламызда сол кездің мәдениетімен байланысты бірде – бір жерлеу
ескерткіш осы уақытқа дейін жоқ. Бірақ кейбір тұрақтардың (Виноградовка –
14, Тельман – 10 және 14) шет жақтарынан тереңдігі 1 метрге жуық және
диаметрі 1,5 метрге дейін жететін шұңқырлар табылды. Олардың түбінде
кальцийге айналған қосындылары бар көмір қалдықтарының қалың қабаты жатыр.
Бұл өлгендерді өртеу ғұрпының осы шұңқырларда жасалған қалдығы болуы да
мүмкін.
Маханжар мәдениеті Бұл мәдениет ескерткіштерінің бізге белгілі
көпшілігі жайылма сулардың кең участкелерінде орналасқан. (Торғай ойпатының
түбінде: Маханжар, Тұздыкөл – 2, Дүзбай 1 – 4, -12, Амангелді, Тобылда –
Алқау – 2) тұрағы мәлім.
Маханжар мәдениетінің ыдысы ерекше: керамикалық жұқа ыдыс қолдан
жсалған және ұзынша пропорцияда болған. Әдетте қылта мойыны жіңішке, түбі
конус тәрізді, кейде бұдырлы болып бітеді. ¤рнек ыдыстардың әлі кеуіп
үлгірмеген сыртына тісті (тарашқа) қалыппен салынған. Композицияны
көлденең немесе тігінен салынған иректер, сызылған паралелльдер және басқа
элементтер кейде бүкіл сыртқы бетін безендіріп тұрған.
Өндіруші шаруашылық дәуіріндегі Қазақстан аумағы тұрғындарының
демографиясы туралы мәселені қарастыра келгенде, ауланған жануарлардың
құрамына қарағанда, қамалап және қуып аулау жеке аулаумен ойдағыдай
ұштастырылған аңшылық шауруашылық сол кездегі қоғамның біршама әл – ауқатты
болғанын дәлелдейді.
Неолитте ежелгі Қазақстан жеріне шаруашылықтың өндіруші түрлері әлі
тарала қойған жоқ. Табиғи орта өлке тұрғындарына қиыншылықтарды жеңіп шығып
дамуына қолайлы жағдай жасады. Қазақстан аумағы қарама– қарсы табиғи
аймақтарды қамтымады және табиғи шептерге бөлінбеді, ал мұндай жағдайларда
біртекті материалдық мәдениет қалыптасады. Сондықтан, Қазақстан неолиті
үшін бөлінетін археологиялық мәдениеттердің түбегейлі айырмашылықтар жоқ
және олардың таралу аймағы өте кең. Әдетте тұрақтар адамдардың тіршілігін
қамтамасыз ететін жерлерге жақын балық және құс аулайтын, жануарлар су
ішуге келетін өзендердің жағаларына орналасқан. Сондай – ақ, неолит
халқының тығыздығы құралдар дайындау үшін қажетті тас қорының жеткілікті
болуына байланысты екені аңғарылған.
4. Энеолит. Археологиялық кезеңдерге бөлу өлшемдеріне сєйкес, адам
өміріне мыс құралдар енген дәуірді энеолит деп атайды. Әдетте бұл жалпы
алғанда шақпақ тас индустриясының құлдырап, тас құралдар жиынтығының
кемуіне єкеп соқты. Археологиялық үлгілердің материалдық мәдениетке жататын
жаңа жиынтықтары: жалпақ түпті, өрнегі бай керамика, ұсақ қылықша, тұрғын
үйлер айқын көрінеді.
Энеолит (латынша мыс және грекше тас) тас ғасыры мен қола дәүірінің
аралығындағы археологиялық өтпелі кезең, яғни тас-мыс кезеңі. Бұл кезеңде
тастан жасалған еңбек құралдары басым болғанымен мыстан жасалғандары да
пайда бола бастады. Халықтың басты кәсібі – егіншілік пен аңшылық, мал
шаруашылығы болды. Қоғамдық қатынас – рулық құрылыс. Қазақстан жерінен
табылған энеолит ескерткіштер әзірге көп емес. Оларға Иманбұрлық,
Сексеуілді –1, -2, қоныстарының қабаттарын Павлодарға жақын жерде Ертіс
өзенінің жағасына орналасқан Железинка поселкесінің маңынан табылған обаны
жатқызуға болады.
Энеолит немесе мыс заманында (б.з.б. 3 – 2 м. ж.) адамдар өмірге қажет
құралдарды алғаш рет мыстан жасай бастады. Мыс кең орындары жер бетінде
ерекше көз тартарлық жасыл (малахит минералы) және көк (азурит) түсті
бояулы тастарымен адамдардың назарына іліккен. Мыстың сульфид минералдары
жер бетіне шыққанда оттегімен тотығу нєтижесінде, ерекше тотықты белдем
пайда болды. Көк, жасыл түсті белгілері арқылы алғаш кен орындарын оңай
тауып, олардан сом мыс кесектерін аршып алған. Қазақ даласындағы кенді
Алтайдың, Қордайдың (Жайсаң, Шатырқұл), Сарыарқаның (Жезқазған, Спасск) ірі
мыс кен орындары адамдарға сол энеолит заманында – ақ белгілі болған.
Жалпы, кең тараған қазіргі Көктас, Көктасты деген атаулар негізінен
мыс кен орындарына байланысты шыққан.
Бірақ Қазақстандағы мысты тас дәуірінің ескерткіштері осы уақытқа
дейін жеткілікті зерттеле қойған жоқ.
Энеолиттік дәуір мал шаруашылығының басым дамыған далалық өңірде де
маңызды рөл атқарды. Қазақстан даласындағы энеолит мүлде басқаша көрінеді.
Бұл жолда тас индустриясы жоғары деңгейге көтерілді. Климат ылғал болды.
Аңшылық ұжымдары бірге бір жерде ұзақ уақыт бойы шоғырланды.
Ботай мәдениеті. Көкшетау облысындағы Ботай бекеті жанындағы қоныстың
атымен аталған. Ботай мәдениеті Солтүстік Қазақстанның далалық энеолиттін
сипаттайды және мерзімі б.з.б. ІІІ – ІІ мыңжылдықта белгіленеді.
Ботай мәдениетінің қалыптасуына неолиттік атбасар және маханжар
мәдениетін құрған тайпалар қатысты. Ботай мәдениетін В.В.Зайберт ашты.
Қоныстар әдетте шағын дала өзендері: Торғайдың, Терісаққанның, жоғары
Тобылдың, Обағаның, Шағаланың, Иманбұрлықтың биік жағаларындағы алапттарды
алып жатыр. Олардың көлемі кейбіреуінде 15 гектарға жетеді. Сипаттау үшін
ең көп ақпарат беретіні Ботай қонысы болып табылады. Ол шамамен 200 жылды
б.з.б XXIV – XXII ғасырларды қамтиды. Қазіргі бетінде 158 тұрғын үйдің
жұрты табылды. Қазу барысында олардың қонысы тіршілік еткен соңғы кезеңде
салынғаны анықталды. Ертедегі поселкенің құрылыстары өте тығыз болған:
тұрғын жайлар көбінесе бір – біріне жалғасып, өзінше бір махаллалар құрып
жатқан. Мұндай томаға – тұйық жоспарланған орындарға жататын құрылыстар 30
– ға дейін жетеді. Олардың ішінен белгілі бір жүйені байқауға болады: ені 4
– 8 м болатын, ал ұзындығы 50 метрге дейін жететін параллель көшелердің екі
жағына кейде 15 – 16 үйден салынған.
Өндірістік – шаруашылық саймандар алуан түрлі тастардан, сазбалшықтан,
сүйектен жасалды. Құрал – маймандар тұрғындардың шаруашылық укладының
күрделі болғанын көрсетеді. Жүгеннің сүйек элементтері, кісенге арналған
ілгектер жылқының қолға үйретіле бастағанын дәлелдейді. Тас тоқпақтар,
пышақтар, қанжарлар, боластар, жебелердің, сүңгілердің, найзалардың ұштары
аң аулаумен байланыста құралдар. Шанышқылар балық аулау кәсібін көрсетеді.
Жерлеу ғұрпы мен бірқатар символдық заттар тотемизмнің, бабаларға
табынудың болғанын көрсетеді. Туыстарын қоныс аумағындағы ескі тұрғын
жайларға жерлеп, жерленгендердің айналасына қабырғаларды жағалата жылқының
бас сүйектерін қойған. тұрғын жайлардың бірінде, қабырғалардағы сөреде ер
адамның саз балшықпен мумияланған сүйегі табылды. Тұрғын жайлардың
табалдырығы астында ит көшілуі жиі кездеседі, сірә, рәсімдік сипатта болса
керек.
Бақылау сұрақтары:
1. Ерте палеолите адамдардың ұйымы қандай түрде болды?
2. Орта палеолит кезеңін жаңалықтары?
3. Рулық қауымның қалыптаса бастаған уақыты?
4. Садақ пен жебенің пайда болуы сол кездегі адамдар үшін қандай
өзгерістер әкелді?
5. Неолит төнкерісі деп ғылымда нені атайды?
6. Неолит дәуірінде өлікті жерлеуге не тән болды?
7. Энеолит дәірінің ерекшелігін атап көрсетіңіз?
Әдебиеттер тізімі:
1. Қазақстан тарихы. 4 томдық. І, ІІ, ІІІ, ІV т. А., 1998.
2. Қазақстан тарихы. очерктер. А., 1994.
3. Аманжолов Қ. Қазақстан тарихы дәрістер курсы. І, ІІ т. А., 2004.
4. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. А., 2001.
5. Әбдієкімұлы К. Қазақстан тарихы. А., 1997.
6. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003.
№3 лекция
Тақырып: Сақ және үйсін дәуіріндегі Түркістан.
Жоспары:
1. Қола дәуірі.
2. Сақтар
3. Үйсіндер және қаңлылар
4. Ғұндар
Лекция мақсаты: Қазақ халқының құрылуына негіз болған сақтардың,
олардың тарихи-мәдени мұрасын жалғастырған үйсіндер мен қаңлылар,
савроматтар-сарматтар және тұңғыш көшпелі империя Ғұн державасының саяси
тарихын қарастыру.
Лекция мәтіні:
1. Қола дәуірі. Адамдардың металл қорыту iсiн меңгеруi қоғам
дамуының алға басуына жол ашты. Қола дәуiрiнде (б.з.д. 2-1 мыңжылдық)
адам қоғамының өндiргiш күштерiнiң дамуына мал шаруашылығы мен және
егiншiлiкпен қатар әр түрлi рудаларды өндiру тас пен сүйектi ұсату аса
маңызды рөл атқарды. Археологтардың қола дәуiрiнде мыс, алтын,
қалайы, күмiс қорытылып одан әрi түрлi қару-жарақ, зергерлiк бұйымдар
жасалды.
Қола заманында кен өндірушілер табиғи таза мыстың қоғам сұранысына
жеткіліксіздіге байланысты, металды өздері қорыта бастаған. Алғаш қортылған
металл таза мыс емес, қола (мыс пен қалайының) болып шыққан. Кездейсоқ
қорытылып алынған қоланың сапасы мыстан артық болып шықты. Осы заманда мыс,
мырыш, қорғасын қалайы сияқты түсті металдарды қорытып сараптау басталды.
Сом алтын мен қорғасын өте жұмсақ және ауыр болғандықтан тұрмыста кең
қолдау тапқан жоқ. Қола дәуірі 3 кезеңге бөлінеді: Федоров (б.д.д. ХVІІІ-
ХVІ), орта немесе Алакөл (б.д.д. ХV-ХІІ ғ.ғ.) және соңғы немесе Замараев
(б.д.д. ХІІ-VІІІ ғғ.) кезеңі.
Бұл дәуірде Қазақстан даласын, Оңтүстік Сібірдегі және Орал аймағын
шығу тегі жағынан ұқсас, өзіндік мәдениеті бар тайпалар мекендеді. Бұл
мәдениеттің алғашқы ескерткіші табылған Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласы
маңындағы Андроново селосына байланысты бұл кезең а н д р о н о в
мәдениеті деген атау алды. (1914 ж. Археолог Андрияновтың қазба жұмысы).
1927 жылы археолог М.П. Грязнов андронов мәдениетінің ескерткіштерін
Батыс Қазақстаннан тапты. Бұл мәдениетті зерттеуші Қазақстандық ғалымдар
Ә.Х.Марғұлан, К.А.Акишев, А.Г.Максимова, С.С.Черников, А.М.Оразбаев атап
өтуге болады.. Андронов тайпалары Қазақстанның барлық жерін мекендеген.
Негізгі қоныстанған ауданы Орталық Қазақстан. Ең ежелгі қаласы Арқайым
қаласы (Қостанай мен Челябы обл шекарасы).
Қазақстан территориясындағы зерттелген қола дәуiрiнiң мәдени
ескерткiштерi Андронов мәдениетi деген атаумен аталды. Бiрiншi
ескерткiштiң табылған жерi Ачинск маңындағы Андроново селосының атына
қарай бұл мәдениет ғылымда шартты түрде Андронов мәдениетi’’- деп
аталды. Андрон мәдениетінің басқа мәдениеттерден айыратын негізгі этникалық
белгісі - жерлеу ғұрпы ( қол-аяғын бүгіп жерлеу)
Андронов тайпаларының қоныстанған негізгі аудандарының бірі – Орталық
Қазақстан. Қола дәуiрiнiң ерте кезеңi Солтүстiк Қазақстанда Феодоров кезеңi
деп аталған, ал Орталық Қазақстанда бұл кезең Нұра кезеңi деп аталды,
б.э.д. ХVIII-ХVI ғғ. қамтыды. Қола дәуiрiнiң орта кезеңi Солтүстiк
Қазақстанда Атасу кезеңi б.э.д. –ХV-ХII ғғ. қамтыды. Б.э.д. ХII-VІІІ
ғасыр – Беғазы-Дандыбай кезеңінде Андронов мәдениетi тайпаларының
экономикасында тұрмысымен мәдениетiнде өзгерiстер болды. Бұл өзгерiстер
қоғамның жаңа шаруашылық негiзiне байланысты. Андроновтықтардың тілі –
үндіиран. Антропологиялық тұрпаты - еуропеоидтік. Аналық үстемдіктен аталық
үстемдікке өтті.
Қола дәуiрiнiң тайпалары кешендi түрде мал шаруашылығы (бақташылық)
және жер шаруашылығымен (теселі егіншілік) айналысқандықтан негiзiнен
өзен, көлдердiң жағаларында мекендеп, жер үйлерде тұрды. Қола дәуiрi
тайпалары мал, жер шаруашылығы мен қатар тау-кен iсiмен де айналысып металл
қорытты. Қола дәуiрi кезiнде Қазақстан дүние жүзiндегi ең алғашқы қола
қорытушы ел болды. Өте көп көлемде металл қорытылды. Атап айтсақ
Жезқазған өңiрiнен жалпы көлемi 100 мың тонна мыс өндiрiлген. Орталық
Қазақстаннан 130 тонна қалайы өндiрiлiп, 15 мың тонна таза күмiс алынған.
Бұлар тек қана зерттелгенi ғана.
Андронов мәдениетiнiң тағы бiр ерекше жетiстiгi құмыраларды кең
көлемде пайдалануы қола дәуiрiнде құмыра жасау iсi бұрынғыдан да
жетiлдiрiле түстi.
Андроновтықтардың археологиялық рәмізі - сырға мен алқалар болып
табылады. От құдайы Агнияға ешкі малын құрбандыққа шалса, әлем күн құдайы
Митраға - бұқа шалынды.
Андроновтықтар бiрнеше үлкен патриархтық туыс семьялары бiрлесiп,
рулық қауым болып өмiр сүрдi. Бiрнеше туысқан қауымдар тайпаны құрады.
Бұған мысал ретiнде б.э.д. I ғасырдағы Қазақстанның кең байтақ
территориясындағы және Орта Азия жерлерiнде өмiр сүрген: арим, тур, дана
сайрима, сайна, даха тайпаларын айтуға болады.
Қола дәуірінің соңына қарай күнге, айға және жұлдыздарға табынған. Ата-
бабаға сыйыну және о дүниеге сену кең тараған. Қолда дәуірінің тасқа
салынған суреттері адамзаттың рухани мәдениетін, оның дүниетанымын
білдіретін аса маңызды деректер жиынтығы. Осындай суреттер көп табылған
Таңбалы, Ешкіөлмес, Қаратау, Маймақ, Тарбағатай, Бөкентау аймақтары
дүниежүзілік мәдениеттің қорына қосылады. Тастағы суреттерде жие кездесетін
бейне жабайы бұқа. Тасқа қашау өнерінде жиі кездесетін суреттерге қос
өркешті бактриан түйесінің бейнесі, екі аяқты арбаның, соқа мен жер жырту
бейнеленеді.
Андроновтардың қоғамдық құрлысына келетін болсақ, мал шаруашылығы мен
металлургия саласына ерлердің еңбегі көп қажет болғандықтан ер адамдар рөлі
жоғарлар әкелік отбасылық қатынас орнады.
Қоғамның негізгі тобы – жауынгерлер.Үнді иран шежірелеріне қарағанда
абыздар да жоғарғы бағаланған. Олар діни жоралғыларды жүргізуші, ежелгі
дәстүр мен білімдерді сақтаушылар.
Андронов қауымдастығы құрамына енген тайпалардың тараған негізгі
аймақтарының бірі Орталық Қазақстан болған.
Бұл өңірден 30 - дан астам елді мекен, 150 - дей қабір (қорымдар) қазып
зерттейді. Солтүстік және Батыс Қазақстанда 150- ден аса қоныс пен 200-
ге жуық қорым табылады. Ең ежелгі қала – Арқайым қаласы. (Қостанай мен
Челябы обылыстарының шекарасы). Орталық Қазақстанның андронов
мәдениетіне тән сипаты - оның монументалдығы мазарларының күрделілігі,
тас өңдеумен байланысты құрылыс техникасының жетіле салтында кремация
(мәйітті өртеу) басым болған. Көлемі шағын, үстіне топырағы үйілген
қабырғалар айналасына тақта тастардан дөңгелек немесе тікбұрышты
қоршаулар салынған. Қоршау ішінде не жерден тікбұрышты шұңқыр етіліп
қазылған, жиек-жиегі тақта таспен (циста) көмкерілген моланың өзі, не
тас жәшік болады. Жерлеу біткесін мола үсті тақта таспен жабылып
тасталып отырған.
Керамика қатарынан сыртқы үшбұрыштар мен басылымды қосар сызықтар
келісім тауып, жарасымды өрнектелген құмыралар көз тартады. Ыдыстардың
тек жоғары жағы ғана әсемделеді. Дөңгелек қола айналар, қола моншақтар
ұшырасады. Қабір ішінен мәйітпен қатар үй жануарларының сүйектері де
табылған.
Қоланың кейінгі кезеңі Орталық Қазақстанда жаңа мәдениет – Беғазы-
Дәндібай мәдениетінің құрылуымен белгісі. Бұл мәдениетке тән бір
қасиет, ол бірінші жағына, андронов дәстүрін сақтайды, екінші жағынан
онда жаңа элементтер: мазарлардың айрықша типі, өзіндік өзгешілігі бар
жерлеу салты, қыш ыдыс – аяқтардың жаңа түрлері пайда болады. Бұл
дәуірде жер бетіне тастан қалап қабырғалары тұрғын үйлер салу рәсімі
кең жайылады. Орталық Қазақстанның таулы аудандарында тұрғын үйлерді
салуға ағаш кеңінен пайдаланылған. Жер төлелер қабырғалары ағаш
тақталарымен көмкеріліп, оның төбесін ағаш бағандардың тұтас бір жүйесі
тіреп тұрған.
Мәдениетті дамытуда металл өндіріп балқыту орасан зор рөл
атқарған. Солтүстік және Батыс Қазақстанда көптеген андроновтық
мәдениет ескерткіштері ашылып зерттелген, олардың ішінен Алексеев
қонысы мен Тасты – бұтақ қорымы кеңінен мәлім болды. Бұл ауданда небәрі
80 – нен аса қоныс пен 90- ға тарта қорым ашылған
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың орта қола дәуірін Таңбалы,
Қарақұдық қорымдары арқылы көзге елестетуге болады. Қола дәуірінде
аналық рулық құрылыс ыдырап, аталық рулық құрылыс дами бастады.
Б.з.б. 3 мың жыл соңында Қазақстанның таулы және далалы
аудандарында егіншілік пайда болды. Андронов тайпаларының тіршілігінде
теселі егіншілік болған. Олар негізінен бидай, қарабидай және тары
өсірді. Егіншілікпен қатар мал өсіру жедел қарқынмен дамып, негізгі
салаға айналды. Андроновтық шаруалар қос өркешті бактериан түйелерін
өсірген. Түйе бейнелері жартастарға салынған, ал Үшқатты қонысынан
түйенің қыш мүсіні, Ақсу – Аюлыдан бота сүйегі, Алексеевке қоныстан –
түйе сүйектері табылды.
Б.з.б. I мыңжылдықтың басында андроновтықтар аралас
шаруашылықпен айналысып, егін егіп, мал өсірген. Олар тұңғыш рет қыста
малды қолда ұстау тәжірбиесін енгізді. Үй маңындағы жайылымдар жарамсыз
болып қалған кезде бақташылар жаңа жайылымдарға көшіп отырды. Бұл мал
өсірудің жайлаулық тәсілі. Ерлер жайылымдарға кетіп мекендеріне күз
соңына таман оралған. Әйелдер мен балалар егіншілікпен айналысып,
тұрақты мекендерде қалды. Кейінгі қола дәуірінде Қазақстанның далалық
аудандарында мал өсіру шарушылықтың негізгі саласына айналды. Бұл
жағдайда малдың құрамы өзгеріске ұшырап, ірі қара азайып, қой мен жылқы
көбейді. Орталық Қазақстанда түйе өсірілді. Көп малды қолда ұстау
мүмкіндігі болмай, шаруашылықтың жаңа түрі – көшпелі мал шаруашылығы
шыға бастады. Андронов тайпаларында жеке меншіктің пайда болуына мал
шаруашылығына көшу ықпал етті.
Кен өндіру б.з.б. III мыңжылдықта басталған. Қола дәуірінде кен
өндіріп балқыту ісі орасан зор көлемде жүргізілген . Мәселен, Жезқазған
өңірінде 100 мыс тонна мыс қорытылған. Ал Успен руднигінде 200 мың
тонна кен өндірілген. Ежелгі кеншілер кенді толықтыру, тотықтандыру
тәсілін тапқан, сонда ол жыныста жез бен қалайы қосындысы күрт
көбейген.
Жұмсақ кен –қалайымен айыру арқылы
Қатты, тығыз кен- отпен уату арқылы (кен өзегінің үстіне от жағылып,
әбден қызған кезде су құйып жарықшақтарға бөлу);
Үңгіп - қазу арқылы өндіру. Кен өндіру аймақтары: Жезқазған, Зыранда –
мыс, Атасу таулары, Қалба, Нарым жоталарында қалайы, Степняк, Ақжол,
Бала жалда – алтын.
Кен өндіру орталықтары - Орталық және Шығыс Қазақстан. Андроновтық
тайпалар үй кәсіпшілігінде қыш ыдыстар жасаған.
Таспалық әдіс.
Қалыпқа салып пішіндеу әдісі. (б.з.б. ХYII-ХYIғғ).Орта қала кезеңінде
ыдыс – аяқтар біркелкі стандартқа көшіп, жетіле түседі; бұрынғыдан
жұқа, әсем келеді. Бұлардың ою - өрнегі бұрынғыша сызылған немесе
штамппен түсірілген. Бұрынғы құмыралардың бір өзгешелігі – ою -
өрнектер үш жолақ етіліп жүргізіледі.
Кейінгі қола дәуірінің ыдыс – аяқтары бір ерекшелігі – олар өте
бүйірлі және жалпы нобайы дөңгелектеу болып келеді. Андроновшылардың ою-
өрнектерінің кейбір элементтерін қазақтың қолданбалы өнерінен осы күні
де көруге болады. Бұл өрнектер байлық пен масшылықты, тіл мен көзден
сақтау белгісін және ыдыс ішіндегі затты білдірген. Айырбас сауда
кейінгі қола дәірінде кең дамыған.
Андроновшылар отбасындағылары үй тіршілігіне қажетті іс-әрекеттің
бәрінде жасай берген. Жіп иіру, тоқу, теріні өңдеу, киім – кешек пен
аяқ киімді түрлі түсті жіппен әдіптеп, апликациямен және жылтырақ
бисермен безендіріп тігу – бәрін де игерген. Матаға қажетті жіпті мал
жүнінен иірген. Оған өзге жүндер де, түбіт те жараған. Тіпті кенеп те,
жабайы зығыр да, қалақай да пайдаланған. Ол кезде тоқыма станогі де
ұршық та белгіні болатын. Еркектері де, әйелдері де бастарына жүннен
тоқылған немесе теріден тіккен құлақшын киген. Әйелдер құлақтарына қола
сырға, қапталған алтынмен дөңгелек сырғаларға тағып, мойындарына
қоладан жасалған өңір жиектер, кейде озған алтын моншақтар тізіп
салатын болған. Еркектері масақтары қоладан үшкірлеп жасалған
садақтармен қаруланды.
Ерте қола дәуіріндегі мәдениеттің гүлденіп өсуі, оның Жерорта теңізі
және Кіші Азия аймағы мен мәдени және экономикалық байланыс жасауы,
осының нәтижесінде мүмкін болған Ұлы Жібек жолының білте сүрлеуі тап
сол кездері түсе бастаса керек. Орта қола дәуірінде андронов қоныстары
қалың қабырғалармен, олармен бекітілмейді. Тегі сайын даладағы жағдай
тынышталып, талас тапқанға ұқсайды. Ерте және орта қола кезеңдерінде
яғни б.з.дейінгі 1 мың жылдар басында андроновшылар отырықшы болған.
Аралас шаруашылықпен шұғылданып, егін егіп, мал өсірген. Маусымдық
жайылымдар қашықтығы әр түрлі болған. Жетісу мен Шығыс Қазақстанда олар
50-ден 80 шақырымға дейін болса, дала мен сусыз шөлді басып, жүздеген
шақырымдарға жеткен. Сонымен, үй іргесіндегі тепсеңнен – жайлауға
көшу, отарлы мал шаруашылығы, сосын көшпелі шаруашылық туады, бұл әрине
дала мен шөл жайылымдарын тиімді пайдалануға жәрдемін тигізеді.
Андроновтықтардың баспанасы жертөле және жартылай жер бетіндегі үйлер.
Бөлмелерді жылыту үшін тастан қаланған пештер қолданылған, отын
есебінде ағаш, бұта, тезек жаққан. Қоныстар 6-10 үйден, үлкендері 20
үйден құралған.
Кейінгі қола дәуірінде Орталық Қазақстанда көп бөлмелі жер бетіндегі
үйлерді ауыр дөңбек тастардан салатын болған. Осындай үлкен үйлер
қоғамдық жиындар өткізетін, діни ғұрыптарды атқаратын және үлкен отбасы
мекендейтін орын болып есептелген.
Ежелгі Андроновтық дөңгелек баспаналар негізінде киіз үй жобасы пайда
болды. Еңбек құралдары: тесе, тас кетпен, келі - келсап, (ерте қола
дәуірі), орақ, шалғы (кейінгі қола дәуірі).
Діні мен өнері: Қола дәуірінің тайпалары табиғат күштеріне
табынған. Жерлеген адамның басы батысқа немесе оңтүстік – батысқа
қаратылып, қол – аяғын бүгіп жатқызған. Бұл жер ана құшағына барған
сәби қалпындағы адам түсінігін берген. Өлікті матаушы ажал құдайы -
Ямаға сыйынған. Ерте қола дәуірінде жерлеу салтында кремация (мәйітті
өртеу) басым болған. Бұл табиғаттың жаңару заңдылығы, жаңа өмірге көшу
түсінігі. Бұдан андроновтардың отқа табынғанын байқаймыз. Кейінгі қола
дәуірінде жерлеудің кесенемен бірге өртеу түрі болған.
Ошақ қасиетті орын саналған. Жаңа түскен келін ошақты айналған,
ол мәйітті шығарарда ошақты айналдырған.
Үй төбесінің басты тіреуіш діңгегі адамдарды көкпен жалғастырушы
белгі. Мереке күндері оны гүлмен көмкеріп, үйлену тойы кезінде оның
түбіне күйеу мен қалыңдықты отырғызған. Жәй күндері бұл құрметті
орында ақсақалдар отыратын болған.
Қола дәуірінің соңына қарай күнге, айға және жұлдыздарға
табынған. Ата баба аруағына сыйыну және о дүниеге сену кең тарады.
2. Сақтар. Сақ тайпалары негiзiнен үш топтан тұрады: 1)Парадарайа-
сақтар -теңiздiң арғы бетiндегi сақтар, 2)Хаумаварга-сақтар (хаом
сусынын қайнататын сақтар), 3)Тиграхауда сақтар (шошақ бөрiк киетiн
сақтар) деп аталды. Ғылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен
Қазақстан аумағында шоғырланғаны туралы көптеген болжамдар бар. Парадария
сақтары Қара теңiздiң солтүстiгiнде, Амудария өзенiнiң бойында және
Сырдарияның төменгi ағысы Арал теңiзi жағаларында шашыраңқы жағдайда өмiр
сүрген. Тиграхауда сақтары Сырдарияның орта ағысында, Жетісу және Тянь-Шань
аудандарын мекендеген. Хаомаварга сақтары Мурғаб өңiрiнде орналасты.
Б.з.д.Х-Vғ Хуанхэ өзенінен Еділ мен Дунайға дейінгі аралықта
тарихи мәліметтерде парсыларша сақ, гректерше скиф деген атпен белгілі
болған түркі тілдес тайпалар тұрған.
Дарийдің Бехустин жартасындағы сақтарға жорық кезіндегі жазған
текстерінде сақ тайпаларының үш тобы аталады. Олар: хаомаварга сақтары,
парадария сақтары және тиграхауда сақтары. Сақтардың ескі зираттары, оның
ішінде патшалардың жерленуі Шілікті, Талас, Шу, Іле жағалауларында, қырғыз
және Жоңғар Алатауының бөктерінде, Көген мен Нарынқолдың таулы
аймақтарында, Еділ мен Дунай аралығынан табылған.
Скиф-сақ бірлестігінің өмір сүрген кезеңі көне тарихшылар мен архелогиялық
материалдарға назар аударсақ, рулық қоғамның ыдырауына дөп келеді.
Бартольдің айтуынша түркі тілдес тайпаларының қалыптаса бастаған шағы деуге
болады.
Қазіргі Алматы қаласы орналасқан жерді сақтар мекендеген. Оларды грек
шежіресінде масагеттер деп атайды. Тарихтың атасы деп танылған Герадот
айбырлы масагеттер туралы былай деп жазады: Бұл халық өзінің көптігімен
және жаугершілігімен көзге түседі. Массагеттердің киген киімі, тұрмыс салты
жағынан скифтерге жақын. Сақ тайпаларының одағына мыналар кіреді:
массагеттер, дайлар, каспилер, исседондар, аландар, куейінректе савроматтар
мен сарматтар.Олардың арасында көнедегі аңыздарда айтылатын алтын қорыған
құмайлар деп аталатын тайпалар мәдени жағынан жоғарғы сатыда болды.
Каспилер тайпасы Каспий теңізінің шығыс жағалауын мекендеген. Исседондар
тайпасы: Іле мен Шу өзендерінің өн бойын, оның шығыс жағындағылары
Тарбағатай тайына дейін созылған алқапты мекендеген.Аримаспалар тайпасы
исседондардың Солтүстік және Шығысы-Солтүстік жағына, Алтайдың Батыстағы
сілеміне дейінгі жерлерде тұрған. Герадот массагеттер туралы тағы былай
дейді: Массагеттер киім киісі мен тұрмыс салты жағынан скифтерге ұқсас.
Олар салт атқа мініп те, жаяу да шайқасмады. Соғыстың екі әдісін білді:
садақ тартып, найзамен де айқасады. Әдетте айбалтамен қаруланған. Олардың
барлық заттары алтын мен мыстан жасалған ... Құдайлар мен күнге ғана
табынып, оған құрбандыққа жылқы шалды. Мұның мәнісі–құдайлардың ең
жүйрігіне ең жүйрік жануар шалады дегенге саяды. Сақтар туралы Страбон,
дәрігер Гиппократ, Үлкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№1 лекция
Тақырып : Кіріспе.
Жоспары:
1. Қазақстан тарихы курсының пәні, мақсаты мен міндеттері
2. Отан тарихының фунциялары мен принциптері
3. Қазақстан тарихын дәуірлерге бөлу
4. Қазақстан тарихын зерттеудегі негізгі әдістері.
Лекция мақсаты: XXI ғасырдың азаматы, өзін Қазақ мемлекетінің өкілімін
деп санайтын адам қазақ ұлтының тарихын білуге тиіс. Еліміздегі барлық
жоғарғы оқу орындарында барлық мамандықтарға міндетті пәндер қатарында
Қазақстан тарихы іргелі пәндердің бірі болып табылады. Сондықтан осы
мәселені студенттердерге жеткізу оны ұғыну үшін лекция сабағы арнайы
сағатқа бағытталады. Ұлттық сананы қалыптастыру, өткеннен сабақ, ғибрат
алу, болашаққа үмітпен қарау сенімдеріне ықпал жасау - сабақтың негізгі
мақсаты.
Лекция мәтіні:
1. Қазақстан тарихы бүкіл адамзат тарихының толық мықты бір бөлімі,
өйткені ол дүниежүзі тарихы, Евразия тарихы, көшпенділер өркениеті, түркі
халықтары тарихы, Орталық Азия елдерімен ұштасып жатады. Қазақстан тарихы –
Қазақстанның территориясында ежелгі уақыттан бүгінгі күнге дейін болған
тарихи оқиғаларды, құбылыстарды, фактілерді, процестерді, тарихи заңдар мен
заңдылықтарды аша отырып, тұтас қарастыратын ғылым.
Пәннің мақсаты. Қазақстан тарихының ертедегі дәуірінен бастап, бүгінге
дейін негізгі кезеңдері туралы оның этногенезі, Қазақ халқы
мемлекеттілігінің орнығуы мен дамуының үздіксіздігі, сабақтастығы туралы
объективтік тарихи білім беру. Қазақ халқы тәуелсіздікке қол жеткізіп,
халықтың рухани өмірінде сан алуан көптеген жаңалықтар пайда болып, оның
ұлттық сезімі оянып бүгінгі таңда тарихи тәжірибені зерттеу, оны оқу өз
халқы, Отан үшін аянбай еңбек ететін, отансүйгіш азаматтарды тәрбиелеудің
ең тиімді жолдарының бірі болып табылады.
Пәннің міндеттері:
• Егеменді Қазақстан мемлекетінің қалыптасып, нығаю міндеттеріне жауап бере
алатын тарих білімінің теориялық және әдіснамалық базасын жасау;
• Қазақстан халықтарының ортақ тарихы негізінде Қазақстандық қоғамның
бірігуі үшін идеологиялық база дайындау;
• Батыс пен Шығыстың ғаламдық тарихы құрамында өзара байланыста
қарастырылатын Қазақстан тарихының өзіндік қайталанбас орнын, сондай-ақ
дүниежүзілік тарих пен адамзат өркениетінің тасқынында қарастыруды көздеуі;
• Тұтас қабылдауға негізделген Отан тарихының бірыңғай логикалық стержінін
құру, олар мемлекет құрушы ұлттар – қазақтар мен Қазақстан халықтарының
этногенезі; Қазақстан территориясындағы мемлекеттіліктің эволюциясы; тарихи
фактілер мен оқиғалардың жиынтығы; тарихтың сабақтары;
• Тәуелсіздіктің орнығуы жылдарындағы Қазақстандық даму моделінің мазмұнын,
ақиқаттың ғылыми-тарихи біліммен толықтырып, осы арқылы Қазақстанның
империялықтан кейінгі кезеңінен ойдағыдай шығуына әсер еткен басты себептер
мен факторларды анықтау, сөйтіп оның ХХ – ХХІ ғасырлар аралығында
шаруашылық және идеялық – мәдени даңғылы шығып, өзін-өзі қамтамасыз ететін
дәрежеге жеткенін көрсету.
2. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында Біз Қазақстанның барлық
азаматтарының отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға
тиіспіз. Халық пен мемлекет арасындағы бұрынғы тығыз байланыс едәуір
босаңсып кетті, ал жеке мен мемлекеттік мүдде арасындағы жаңа байланыс әлі
қалыптаса қойған жоқ... деп отаншылдық сезім мен өз еліне деген
сүйіспеншілікті дамыту, оны қалыптастыру – басты міндеттеріміздің бірі
екенін көрсетеді. Қазақстан – түрлі тарихи аласапырандарды басынан өткізіп
барып тәуелсіздікке қолын жеткізген, көп ұлтты республика. Сондықтан оның
берік негізі патриоттық тәрбиені дұрыс жолға қоя білуіне байланысты болмақ.
Ұлтының тарихын білу арқылы өзінің орныңды, ортаңды біліп, өзіңді-өзің
тани алатындай жағдайға келгенде ған толық қанды ХХІ ғасырдың азаматы бола
аласың. Сондықтан Қазақ тарихын білу арқылы барлық азаматтарға шарт.
3. Қазақстан тарихы дүниежүзілік тарихының ажырамыс бір бөлігі ретінде
келесі тарихи кезеңдер бойынша қарастырылады:
1. Ежелгі Қазақстан тарихы (2,6 млн ж.б.- б.э. Ү ғ. )
2. Ортағасырлардағы Қазақстан (552- 1731 ж. дейін. )
3. Қазақстанның жаңа тарихы (1731- 1917 ж.дейін)
4. Қазақстанның қазіргі заман тарихы (1917- қазіргі күнге дейін)
4. Қазақстан тарихын зерттеудегі негізгі әдістер: тарихилық,
шынайылық, объективтілік, салыстырма-сараптау. Тарихи деректер қорының
кеңеюі мен ғылыми айналымға жаңа деректердің біртіндеп енуіне байланысты,
бір тарихи оқиғаның, құбылыстың не процестің әр түрлі дәрежеде, тіптен
кейде қарама-қайшы дәрежеде бейнелейтіні көріне бастады. Сондықтан ол
деректерді зерттеу, бір-бірімен салыстыру, сол арқылы шындықты іздеу
қажеттілігі пайда болды. Ұзақ жылдағы зерттеу тәжірибесі барсында
қолданылған әртүрлі тәсілдер негізінде деректерді зерттеу әдістемесі
қалыптасты.
Әдебиет тер тізімі:
1. Қазақстан тарихы. 4 томдық. І, ІІ, ІІІ, ІУ т. А., 1998ж.
2. Қазақстан тарихы очерктер. А., 1994ж.
3. Аманжолов Қ. Қазақстан тарихы дєрістер курсы. І, ІІ т. А., 2004ж.
4. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. А., 2001ж.
5. Әбдіәкімұлы К. Қазақстан тарихы. А., 1997ж.
6. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003ж.
№2 лекция
Тақырып: Ерте замандағы Қазақстан. Қазақстанның ежелгі тарихы.
Жоспары:
1. Палеолит
2. Мезолит
3. Неолит
4. Энеолит.
Лекция мақсаты: Тас дәуірінің кезеңдерге бөлінуін қарастырып,
хронологиялық шеңбері бойынша әр кезеңнің өзіндік ерекшеліктері мен
жаңалықтарын анықтау барысында студенттердің анализ бен синтез біліктерін
игеруге үйрету.
Лекция мәтіні:
1. Адамзат тарихы археологиялық дәуірлеу бойынша маңызды үш дәуірге
бөлінеді: тас дәуірі, қола дәуірі, темір дәуірі. Адамның пайдаланған еңбек
құралдарының материалы бойынша аталанған. Оның ішінде ең ұзаққа созылған
тас дәуірі. Ғылыми таным тас дәуірін өз ішінде үш кезеңге бөліп қарайды.
1. Палеолит (б.э.д. 2,6 млн-12-10 мың.ж.)
2. Мезолит (б.э.д. 12 мың-5 мың.ж.)
3. Неолит (б.э.д. 5 мың-3 мың.ж)
Бірінші кезең – палеолит (көне тас ғасыры) – ең ежелгі кезең. Көне тас
ғасыры ежелгi, орта және соңғы палеолит болып бөлiнедi. Палеолит дәуiрiнiң
еңбек құралдары Оңтүстiк өңiрде (Жамбыл облысындағы Қаратау қаласының
солтүстiк-шығысында), Талас ауданы орналасқан жерде Бөрiқазған және
Тәңiрқазған деген тұрақтардан және Оңтүстiк Қазақстан облысының
территориясында Қошқорған, Шоқтас, Қозыбай деген тұрақтардан табылған. Бұл
жерлерден табылған көне тас дәуiрiнiң еңбек құралдары тастан жасалған екi
қырлы және бiр қырлы тас шапқылар, ауыр тас сынықтары, iрi ура тастар-
нуклеустар болып бөлiнедi. 1958 жылы Оңтүстік Қазақстандағы экспедиция
кезінде Ш.Уәлиханов атындағы палеолит дәуіріне жататын тұрақты Х.Алпысбаев
ашты.
Палеолит кезеңі ежелгі және кейінгі палеолитті құрайды. Ежелгі
палеолит ірі-ірі үш кезеңге (мәдениетке): олдувэй (2.6 млн жыл-700 мың
жыл), ашель (700 мың-150-120 мың жыл) және мустье(150-120 мың – 35-30 мың
жыл) кезеңдеріне бөлінеді. Ол кездің адамдары тастың қасиеттерін жақсы
білген. Материал таңдау көбінесе құралдың қолданылатын мақсатына байланысты
болды. Құралдардың мынадай түрлері: шапқылар, қырғыштар, үшкір тастар, шой
балғалар, піспектер, пышақтар, тескіштер және т.б. бөлініп шыққан. Ауыр
салмақты, тік бұрышты ұсақ шақпақ тастар ең ежелгі еңбек құралдарына
жатқызылды, олар Кеңірдек елді мекені жанынан, Қаратау жотасының оңтүстік-
батыс беткейіндегі Арыстанды өзенінің ең жоғары жайылмасынан, қатып қалған
төменгі төрттік кезеңнің қалың конгломераты арасынан табылған. Мустье
кезеңінде адам от пайдануды үйренді. Ортаңғы палеолиттің мустьер дәуірінде
жаңа адамдар типі – неандертальдықтар қалыптасты.
Соңғы палеолит б.э.д. 35-30 мыңжылдықтардан б.э.д. 12-10 мың
жылдықтардың аралығын қамтиды. Бұл жер шарының барлық климаттық
аймақтарына адамның кеңiнен тарай қоныстанған және тәсiлдер мен
нәсiлдiк топтардың прогрестiк дамуы мен рулық қауымының қалыптасу
үрдiсiмен, адам ұжымының қоғамдық ұйымдасуының өзiне тән алғашқы нышаны
ретiнде рудың шығуымен тiкелей байланысты болды. Алғашқы қауым өнері –
мамонт сүйегі мен тастардан мүсін жасау, сүйек бетіне, бетіне бедерлі ою-
өрнек,үңгір қабырғаларына түрлі-түсті сурет салу ісі пайда болды. Осы
кездерде рулық ұйым барлық жерлерде ана тектес және шеше жағынан
топтасты, ал әйелдер қауымда үстем жағдайда болды деп топшыланды.
2. Мезолит. Дүние жүзіндегі тас дәуірінің классификациясы бойынша көне
тас дәуірімен жаңа тас дәуірінің арасында өтпелі дәуірмезолит (мезо- орта,
лит – тас) – орта тас дәуірі. Бұл кезең аз зерттелген, сондықтан Қазақстан
жерінен табылған есекрткіштер де сирек. Кезеңнің ерекшеліктері – климат
жылынып, мұз ери бастады, ірі жануарлар азайып, ұсақ аң-құстар пайда болды,
садақ пен жебе және бумеранг, қайық, балық аулау құралдардың пайда болуы.
Б.э.д. 12 мың жылдықтан 5 мыңжылдың аралығын қамтыған орта тас
дәуiрi болып саналатын мезолит кезеңiндегi жетiстiк садақ пен жебенiң кең
қолданылуы болып табылады. Сондай-ақ еңбек құралдарын дайындауда
техникасының таралуын, халықтың орын ауыстыруының артуын мезолиттiң ең
жалпы ерекше белгiлерi деп санауға болады.
Палеолиттен мезолитке көшу климаттағы өзгерістермен ерекше болды.
Бірінші кезекте бұл мұздықтардың еруімен байланысты. Бұл кезде қазіргісіне
жақын гидрографиялық желі орнығып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің
қазіргісіне жақын құрамы қалыптасады. Мамонттық жануарлар түрлерінің
жойылуы тамақ табудың бұрынғы єдістерін жарамсыз етіп, тіршілік құралдарын
қамтамасыз етудің жаңа єдістерін жедел іздестіру қажеттігін туғызды.
Мейлінше елеулі фауналық өзгерістер болған бір аймақтарда егіншілік және
мал шарушылығы элементтері пайда болып, басқаларында балық аулау және жинау
– аңшылық кәсібі қалыптасады. Әдебиетте мезолиттің мейлінше әр түрлі
хронологиялық шеңберлері мен оның ерекше сипаттамалары бар. Қазақстан
аумағының далалық өңірі үшін ең қолайлысы мезолиттің б. з. б. 10 – 7
мыңжылдықтар бойы болуын мойындау керек. Садақ пен жебенің кеңінен
қолданылуын, еңбек құралдарын дайындауда сына техникасының таралуын,
халықтың орын ауыстыруының артуын мезолиттің ең жалпы ерекше белгілері деп
санауға болады. Мәдени – шаруашылық үлгілердің және еңбек құралдарын
дайындау технологиясы сипатының аймақтық ерекшеліктері археологиялық
мәдениетті бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Алғашқы аңшылар жоғарғы палеолиттің өзінде – ақ жайғасқан жерлерінен
аңды қамап алуға тиімді орындарға қоныс аударды. Бұл табиғат аймақтарының
ауысуына ғана емес, халық санының ұлғаюына да байланысты: аң аулайтын жер
таршылық етіп, тұрғындардың бір бөлігі алыс солтүстікке, Ертіс, Есіл,
Тобыл, Торғай, Орал өзендерінің аңғарларына қоныс аударады. Мезолиттік
тұрақтар осы кезге дейін палеолиттік орындар табылмаған жерлерде пайда
болды. Сонымен бірге бүкіл Қазақстан аумағында осы кезге дейін жиырма шақты
ғана мезолиттік тұрақтар мєлім және солар ғана жақсы зерттелген, ал
палеолиттік тұрақтардың қазірдің өзінде тіркелгені жүзден астам. Бұл
тұрғындар санының кемігенін білдірмейді. Ежелгі адамның өмір салты өзгерді,
олар неғұрлым жиі қозғалып, аң аулауға қолайлы алаптарды іздестіріп жиі
қоныс аударып отырды. Сондықтан бүгінгі күні ортаңғы тас ғасырының
тұрақтарын табуға байланысты қиындықтар туып отыр: өйткені олар көбінесе
небєрі бір маусым ішінде ғана болып, олардың орнында материлдық қалдықтар
қалмады деуге болады. Сонымен бірге б. з. б. 8 мыңжылдыққа қарай
қазіргісінен єлдеқайда жұмсақ болған жылы климат ұзақ мерзімді, жылы және
басқа тұрғын жайлар салуды қажет етпеді, сондықтан аңшылар өз тұрақтарының
орнын оңай єрі тез ауыстырып отырды. Қызылжар қаласына жақын Есіл бойынан
Мичурин, Боголюбов – 2, Явленко – 2 тұрақтары табылды. Сәл оңтүстікте,
Атбасар маңында – Тельман – 7, -8а, - 9а, -14а, одан оңтүстікте, Қарағанды
маңында Әкімбек және Қарағанды –15 тұрақтары бар. Көкшетау маңындағы
далалық Шағалалы жағалауындағы Виноградовка –2а, -12 тұрақтары мєлім.
Торғай ойпаңы ауданында – Дүзбай – 6, Қостанай қаласы маңында Дачная және
Евгеньевка тұрақтары орналасқан.
Әлбетте тұрақтар өзендер мен көлдердің жағасында орналасатын.
Жоғарыда айтылғанындай, тұрғын үй құрылыстарының қалдықтары сақталмаған.
Есіл өзені аңғарында көлемі 40 – 60 шаршы метр, қаңқасының, қабырғаларының
бөренелері терең көмілмеген жеңіл, тік бұрышты құрылыстар болған деп
жорамалдауға ғана болады. Сондай-ақ, лашық тєрізді тұрғын жайлар салынған,
олардың орындарында шағын шұңқырлар ғана қалған.
Мезолит дәуірінің ең маңызды өнер табысы – садақ. Шынына келгенде
адамға ол жоғарғы палеолитте мәлім болған, бірақ оның кең таралуы жеке аң
аулауға көшуге байланысты ғана мейлінше қажет болды. Садақ пен жебенің
ойлап табылуы өндіргіш күштер дамуында шын мәнінде революция еді. Садақ пен
жебе барлық жерге дерлік тез таралды. Ол он мың жылдан астам уақыт бойы ең
тез атылатын және ең жаңа қару болды. Оның найза мен шанышқыдан артықшылығы
нысананы алыстан атуында ғана емес, сонымен қатар ату єдістерінің алуан
түрлі: тұрып та, жатып та, отырып та атуға болатындығында еді. Мезолиттер
еңбек құралдарын дайындау техникасында да одан єрі принципті өзгерістер
болды: олардың мөлшері тастың мөлшеріне байланысты болған жоқ. Бұл қыстырма
техникасының арқасында мүмкін болды. Оның мәні мынада еді: заттың
(пышақтың, қанжардың, жебе мен найза ұшының ) негізі сүйектен немесе
ағаштан жасалды.
Қазақстан мезолиті ескерткіштерінен табылған материалдық қалдықтар
кешенінің Оңтүстік Орал, Батыс Сібір, Шығыс Каспий маңы өңірі
ескерткіштерінен елеулі айырмашылықтары жоқ. Жебелер ұштарының түріндегі
және бейімделген нұсқаны қосымша өңдеу єдістеріндегі болмашы
айырмашылықтарды ғана атап өтуге болады. Мысалы, Мичурин, Дүзбай – 6,
Дачная тұрақтарындағы геометриялық нысанда қыстырмалар жоқ. Сонымен бірге
бұлардағы қыстырма қалақшалар тым шағындығымен ерекшеленеді, сондықтан
микролиттер деп аталған. Бұл ерекшкліктер аумақтық та, хронологиялық та
бола алатын еді. Маңғыстау түбегінің мезолиттік мәдениетінің қалыптасуы
туралы мәселе адамның Арал – Каспий су айырығын игеру тарихымен өзара тығыз
байланысты. Маңғыстаудың мезолиттік тұрағы (Қызылсу – 1 және басқалар) мен
Солтүстік – Батыс (Айдабол тобы) және Оңтүстік – Батыс (Дефе - Шығанақ)
Үстірттің соларға жақын ескерткіштері ұшты қырғыштардың үлкен тобымен,
жиектері ұсақ оймалы және иілген қырғылармен, ассиметриялы және сирек болса
да симметриялы трапециялармен, шағын кескіштермен, кескіштермен, сабынан
суарылатын жапырақ сияқты жебе ұштарымен, қыстырмалармен, ұшы қиғаш өткір
бізімен, қалақшалармен және қабаттары өңделген ұшы бар сынық тастармен
сипатталады.
3. Неолит. Жаңа тас дәуiрi деп аталатын неолит кезеңi шамамен
б.э.д. Ү-III мыңжылдықтар аралығын қамтиды. Бұл дәуiрдiң негiзгi
жетiстiгi болып жер және мал шаруашылығын игеру (неолиттік төңкеріс)
болды. Сондай-ақ неолит кезеңiнде басқа да мәдени-тұрмыстық
жаңалықтардың шығуы атап айтқанда кен өндiру, қыш құмыра iсi, тоқыма iсi
қоғамның дамуына өз ықпалын тигiзбей қоймады. Бұл кезеңнің басталуы
б.з.д. V мыңжылдыққа тура келеді. (б.з.д. VІІ – VІ мыңж басы). Ол тас өңдеу
техникасының єбден жетілген кезі. Қыспа ретушь техникасының жетілуімен
бірге, тасты өңдеудің жаңа технологиялық әдістері: тегістеу, бұрғылау,
аралау.
Тас балталар, кетпендер, дәнүккіштер, келілер, келсаптар жасала
бастады. Нефриттен, яшмадан, серпентениттен, басқа да тастардан әшекейлер –
білезіктер, алқалар жасалды.
Неолит дәуірінің аса маңызды белгісі табиғаттың дайын өнісдерін
иемдену орнына – жиын – терін мен аң аулаудың орнына келген өндіруші
шаруашылыққа негіз болған мал шаруашылығы мен егіншіліктің тууы болып
табылады. Шаруашылықтың жаңа түрлері шығуының адамзат қоғамының дамуы үшін
орасан зор маңызы болды, адамның еңбек кәсібінің саласын кеңейтті, сонымен
қатар оның сипатын сапасы жағынан өзгертті. Адамның экономикалық қызметінің
одан кейін талай мың жылдарға созылған бүкіл тарихы едәуір дәрежеде осы екі
шаруашылықтың даму, жетілу тарихы болып табылады.
Неолит дәуірінде алғашқы адамдардың қолы жеткен өндіргіш күштер
дамуының деңгейі басқа да мәдени – тұрмыстық жаңалықтардың шығуына себепші
болды. Қазақстанның ежелгі тұрғындарында кен кєсібінің бастамалары шықты.
Қыш құмыра ісі (керамика), тоқымашылық дамыды.
Әлеуметтік жағынан алғанда неолит дәуірі рулық қауым дәуірі, ұжымдық
еңбек пен өндіріс құралдарына қоғамдық меншіктің үстем болған кезеңі (құрал
– жабдықтарына ортақ меншік). Сонымен бірге мұның өзі қоғамның ұйымдау
түрлерінің неғұрлым жоғары дамығын уақыты болды: тайпалар немесе тайпалық
бірлестіктер құрылды. Тайпалар қандас – туысқандық байланысына қарай және
шаруышылығының біртекті сипатына қарай біріккен бірнеше рулық қауымдарынан
құрылды.
Қазіргі уақытта Қазақстан аумағында 600 – ден аса неолиттік және
энеолиттік ескертткіш мєлім. Неолиттік тұрақтар сипатына қарай – 1)
бұлақтық, 2) өзендік, 3) көлдік, 4) үңгірлік тұрақ деп төрт түрге бөлінеді.
Әдетте өзен жағасында, көл жиегіндегі тұрақтарда олжа бұйымдар саны
едәуір мөлшерде кездеседі, бұл жєйттен адамның тұрақты немесе ұзақ уақыт
тұрғаны көрсетеді. Мұндай тұрақтардағы негізгі құрал – саймандар – пышақ
тєрізді қалақтар және солардан жасалған заттар.
Қазақстан жерінде бєрінен де көбірек тарағаны бұлақ бойындағы
тұрақтар, өйткені шөл және шөлейт аймақтарда өзендер аз болады – олардың
дені уақытша, маусымда тұрған жерлері.
Қазақстанның шөл даласындағы неолиттік ескертткіштердің бір ерекшелігі
сол, олардың көпшілігі – ашық үлгідегі тұрақтар.
Белгілі бір құралдарды жасау үшін тастардың түрлері сараланып,
іріктеліп алынатын болды. Шикізаттың алуан түрлі болуы оны ұқсатудың әр
түрлі техникалық тәсілдерін дамытып, жетілдіруге себепкер болды. Неолит
дәуірінде солтүстік-шығыс Балқашта яшма мен кварциттен еңбек құралдары
жасалды.
Дала неолитің Ежелгі Шығыс елдерінің мәдениеті дамуының ұқсас
кезеңдерімен салыстырған кезде мезолит дәуіріне қарағанда бұл уақытқа қарай
түрлі аймақтарда тарихи дамудың біркелкі болмауы бұрынғыдан да айқын
аңғарылатынын есте сақтау керек.
Неолитте Ежелгі Шығыста дєнді дақылдардың барлық түрлері,
көкөністердің, жеміс – жидектердің едәуір түрлері өсіріліп, қазіргі үй
малының барлық түрлері қолға үйретілді деуге болады. Ал жылқы энеолитте
Евразия далаларында қолға үйретілді – бұл оқиғаны неолиттік револлюцияның
маңызды компоненттерінің бірі деп атауға және оның аяқталуы деп қарастыруға
болады. Бірақ далалық аймақтың неолиттік қоғамының шаруашылығында ерекше
өзгерістер єлі де бола қойған жоқ – мұнда бұрынғысынша тамақ табудың
негізгі көзі аң және балық аулау болды. Континенттік климат халық санының
артуына қолайлы болмай, табиғи ресурстар халық қажеттерін қанағаттандыруға
әбден жеткілікті болса керек.
Атбасар мәдениеті Тұрақтар мейлінше шоғырланған жер – Ақмола облысы.
Атбасар ауданы бойынша аталған. Оның таралған аумағы: далалық өңірдегі Есіл
өзенінің аңғары. Уақыты: б.з.д. VII мыңжылдықтың соңы – VI мыңжылдықтың
басы. Арал өңірінің немесе шығыс Каспий маңы өңірінің тұрғындары аралаусы
жағдайында жергілікті мезолит тайпаларының материалдық негізінде
қалыптасты, 200 – ге жуық тұрақ зерттеліп, оның 20 шақтысы қазылды.
Ескерткіштері: Виноградовка – 2, Тельман – 1, - 10, Атбасар мәдениеті
тұрақтарының бәрі Солтүстік Қазақстанның аса маңызды су жолдарының ертедегі
араналарының жағаларына орналасқан. Тұрғын үйлері жеңіл, жер бетіндегі
сипатта болған. Бұл кезде ірі қырғыштар мен пышақтар, шой балғалар,
балғалар пайда болды. Шақпақ тастар табиғи шығарылатын жерлерде
мамандандырылған шеберханалар болып, шикізат алғашқы өңдеуден өткізілген.
Керамика ыдыс көлемі 1 – 5 л шамасындағы жарты жұмыртқа түрінде
болған, сырты тарақ тәрізді қалыппен безендірілген. Бірақ керамиканың
қалдықтары аз табылған.
Біздің қаламызда сол кездің мәдениетімен байланысты бірде – бір жерлеу
ескерткіш осы уақытқа дейін жоқ. Бірақ кейбір тұрақтардың (Виноградовка –
14, Тельман – 10 және 14) шет жақтарынан тереңдігі 1 метрге жуық және
диаметрі 1,5 метрге дейін жететін шұңқырлар табылды. Олардың түбінде
кальцийге айналған қосындылары бар көмір қалдықтарының қалың қабаты жатыр.
Бұл өлгендерді өртеу ғұрпының осы шұңқырларда жасалған қалдығы болуы да
мүмкін.
Маханжар мәдениеті Бұл мәдениет ескерткіштерінің бізге белгілі
көпшілігі жайылма сулардың кең участкелерінде орналасқан. (Торғай ойпатының
түбінде: Маханжар, Тұздыкөл – 2, Дүзбай 1 – 4, -12, Амангелді, Тобылда –
Алқау – 2) тұрағы мәлім.
Маханжар мәдениетінің ыдысы ерекше: керамикалық жұқа ыдыс қолдан
жсалған және ұзынша пропорцияда болған. Әдетте қылта мойыны жіңішке, түбі
конус тәрізді, кейде бұдырлы болып бітеді. ¤рнек ыдыстардың әлі кеуіп
үлгірмеген сыртына тісті (тарашқа) қалыппен салынған. Композицияны
көлденең немесе тігінен салынған иректер, сызылған паралелльдер және басқа
элементтер кейде бүкіл сыртқы бетін безендіріп тұрған.
Өндіруші шаруашылық дәуіріндегі Қазақстан аумағы тұрғындарының
демографиясы туралы мәселені қарастыра келгенде, ауланған жануарлардың
құрамына қарағанда, қамалап және қуып аулау жеке аулаумен ойдағыдай
ұштастырылған аңшылық шауруашылық сол кездегі қоғамның біршама әл – ауқатты
болғанын дәлелдейді.
Неолитте ежелгі Қазақстан жеріне шаруашылықтың өндіруші түрлері әлі
тарала қойған жоқ. Табиғи орта өлке тұрғындарына қиыншылықтарды жеңіп шығып
дамуына қолайлы жағдай жасады. Қазақстан аумағы қарама– қарсы табиғи
аймақтарды қамтымады және табиғи шептерге бөлінбеді, ал мұндай жағдайларда
біртекті материалдық мәдениет қалыптасады. Сондықтан, Қазақстан неолиті
үшін бөлінетін археологиялық мәдениеттердің түбегейлі айырмашылықтар жоқ
және олардың таралу аймағы өте кең. Әдетте тұрақтар адамдардың тіршілігін
қамтамасыз ететін жерлерге жақын балық және құс аулайтын, жануарлар су
ішуге келетін өзендердің жағаларына орналасқан. Сондай – ақ, неолит
халқының тығыздығы құралдар дайындау үшін қажетті тас қорының жеткілікті
болуына байланысты екені аңғарылған.
4. Энеолит. Археологиялық кезеңдерге бөлу өлшемдеріне сєйкес, адам
өміріне мыс құралдар енген дәуірді энеолит деп атайды. Әдетте бұл жалпы
алғанда шақпақ тас индустриясының құлдырап, тас құралдар жиынтығының
кемуіне єкеп соқты. Археологиялық үлгілердің материалдық мәдениетке жататын
жаңа жиынтықтары: жалпақ түпті, өрнегі бай керамика, ұсақ қылықша, тұрғын
үйлер айқын көрінеді.
Энеолит (латынша мыс және грекше тас) тас ғасыры мен қола дәүірінің
аралығындағы археологиялық өтпелі кезең, яғни тас-мыс кезеңі. Бұл кезеңде
тастан жасалған еңбек құралдары басым болғанымен мыстан жасалғандары да
пайда бола бастады. Халықтың басты кәсібі – егіншілік пен аңшылық, мал
шаруашылығы болды. Қоғамдық қатынас – рулық құрылыс. Қазақстан жерінен
табылған энеолит ескерткіштер әзірге көп емес. Оларға Иманбұрлық,
Сексеуілді –1, -2, қоныстарының қабаттарын Павлодарға жақын жерде Ертіс
өзенінің жағасына орналасқан Железинка поселкесінің маңынан табылған обаны
жатқызуға болады.
Энеолит немесе мыс заманында (б.з.б. 3 – 2 м. ж.) адамдар өмірге қажет
құралдарды алғаш рет мыстан жасай бастады. Мыс кең орындары жер бетінде
ерекше көз тартарлық жасыл (малахит минералы) және көк (азурит) түсті
бояулы тастарымен адамдардың назарына іліккен. Мыстың сульфид минералдары
жер бетіне шыққанда оттегімен тотығу нєтижесінде, ерекше тотықты белдем
пайда болды. Көк, жасыл түсті белгілері арқылы алғаш кен орындарын оңай
тауып, олардан сом мыс кесектерін аршып алған. Қазақ даласындағы кенді
Алтайдың, Қордайдың (Жайсаң, Шатырқұл), Сарыарқаның (Жезқазған, Спасск) ірі
мыс кен орындары адамдарға сол энеолит заманында – ақ белгілі болған.
Жалпы, кең тараған қазіргі Көктас, Көктасты деген атаулар негізінен
мыс кен орындарына байланысты шыққан.
Бірақ Қазақстандағы мысты тас дәуірінің ескерткіштері осы уақытқа
дейін жеткілікті зерттеле қойған жоқ.
Энеолиттік дәуір мал шаруашылығының басым дамыған далалық өңірде де
маңызды рөл атқарды. Қазақстан даласындағы энеолит мүлде басқаша көрінеді.
Бұл жолда тас индустриясы жоғары деңгейге көтерілді. Климат ылғал болды.
Аңшылық ұжымдары бірге бір жерде ұзақ уақыт бойы шоғырланды.
Ботай мәдениеті. Көкшетау облысындағы Ботай бекеті жанындағы қоныстың
атымен аталған. Ботай мәдениеті Солтүстік Қазақстанның далалық энеолиттін
сипаттайды және мерзімі б.з.б. ІІІ – ІІ мыңжылдықта белгіленеді.
Ботай мәдениетінің қалыптасуына неолиттік атбасар және маханжар
мәдениетін құрған тайпалар қатысты. Ботай мәдениетін В.В.Зайберт ашты.
Қоныстар әдетте шағын дала өзендері: Торғайдың, Терісаққанның, жоғары
Тобылдың, Обағаның, Шағаланың, Иманбұрлықтың биік жағаларындағы алапттарды
алып жатыр. Олардың көлемі кейбіреуінде 15 гектарға жетеді. Сипаттау үшін
ең көп ақпарат беретіні Ботай қонысы болып табылады. Ол шамамен 200 жылды
б.з.б XXIV – XXII ғасырларды қамтиды. Қазіргі бетінде 158 тұрғын үйдің
жұрты табылды. Қазу барысында олардың қонысы тіршілік еткен соңғы кезеңде
салынғаны анықталды. Ертедегі поселкенің құрылыстары өте тығыз болған:
тұрғын жайлар көбінесе бір – біріне жалғасып, өзінше бір махаллалар құрып
жатқан. Мұндай томаға – тұйық жоспарланған орындарға жататын құрылыстар 30
– ға дейін жетеді. Олардың ішінен белгілі бір жүйені байқауға болады: ені 4
– 8 м болатын, ал ұзындығы 50 метрге дейін жететін параллель көшелердің екі
жағына кейде 15 – 16 үйден салынған.
Өндірістік – шаруашылық саймандар алуан түрлі тастардан, сазбалшықтан,
сүйектен жасалды. Құрал – маймандар тұрғындардың шаруашылық укладының
күрделі болғанын көрсетеді. Жүгеннің сүйек элементтері, кісенге арналған
ілгектер жылқының қолға үйретіле бастағанын дәлелдейді. Тас тоқпақтар,
пышақтар, қанжарлар, боластар, жебелердің, сүңгілердің, найзалардың ұштары
аң аулаумен байланыста құралдар. Шанышқылар балық аулау кәсібін көрсетеді.
Жерлеу ғұрпы мен бірқатар символдық заттар тотемизмнің, бабаларға
табынудың болғанын көрсетеді. Туыстарын қоныс аумағындағы ескі тұрғын
жайларға жерлеп, жерленгендердің айналасына қабырғаларды жағалата жылқының
бас сүйектерін қойған. тұрғын жайлардың бірінде, қабырғалардағы сөреде ер
адамның саз балшықпен мумияланған сүйегі табылды. Тұрғын жайлардың
табалдырығы астында ит көшілуі жиі кездеседі, сірә, рәсімдік сипатта болса
керек.
Бақылау сұрақтары:
1. Ерте палеолите адамдардың ұйымы қандай түрде болды?
2. Орта палеолит кезеңін жаңалықтары?
3. Рулық қауымның қалыптаса бастаған уақыты?
4. Садақ пен жебенің пайда болуы сол кездегі адамдар үшін қандай
өзгерістер әкелді?
5. Неолит төнкерісі деп ғылымда нені атайды?
6. Неолит дәуірінде өлікті жерлеуге не тән болды?
7. Энеолит дәірінің ерекшелігін атап көрсетіңіз?
Әдебиеттер тізімі:
1. Қазақстан тарихы. 4 томдық. І, ІІ, ІІІ, ІV т. А., 1998.
2. Қазақстан тарихы. очерктер. А., 1994.
3. Аманжолов Қ. Қазақстан тарихы дәрістер курсы. І, ІІ т. А., 2004.
4. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. А., 2001.
5. Әбдієкімұлы К. Қазақстан тарихы. А., 1997.
6. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003.
№3 лекция
Тақырып: Сақ және үйсін дәуіріндегі Түркістан.
Жоспары:
1. Қола дәуірі.
2. Сақтар
3. Үйсіндер және қаңлылар
4. Ғұндар
Лекция мақсаты: Қазақ халқының құрылуына негіз болған сақтардың,
олардың тарихи-мәдени мұрасын жалғастырған үйсіндер мен қаңлылар,
савроматтар-сарматтар және тұңғыш көшпелі империя Ғұн державасының саяси
тарихын қарастыру.
Лекция мәтіні:
1. Қола дәуірі. Адамдардың металл қорыту iсiн меңгеруi қоғам
дамуының алға басуына жол ашты. Қола дәуiрiнде (б.з.д. 2-1 мыңжылдық)
адам қоғамының өндiргiш күштерiнiң дамуына мал шаруашылығы мен және
егiншiлiкпен қатар әр түрлi рудаларды өндiру тас пен сүйектi ұсату аса
маңызды рөл атқарды. Археологтардың қола дәуiрiнде мыс, алтын,
қалайы, күмiс қорытылып одан әрi түрлi қару-жарақ, зергерлiк бұйымдар
жасалды.
Қола заманында кен өндірушілер табиғи таза мыстың қоғам сұранысына
жеткіліксіздіге байланысты, металды өздері қорыта бастаған. Алғаш қортылған
металл таза мыс емес, қола (мыс пен қалайының) болып шыққан. Кездейсоқ
қорытылып алынған қоланың сапасы мыстан артық болып шықты. Осы заманда мыс,
мырыш, қорғасын қалайы сияқты түсті металдарды қорытып сараптау басталды.
Сом алтын мен қорғасын өте жұмсақ және ауыр болғандықтан тұрмыста кең
қолдау тапқан жоқ. Қола дәуірі 3 кезеңге бөлінеді: Федоров (б.д.д. ХVІІІ-
ХVІ), орта немесе Алакөл (б.д.д. ХV-ХІІ ғ.ғ.) және соңғы немесе Замараев
(б.д.д. ХІІ-VІІІ ғғ.) кезеңі.
Бұл дәуірде Қазақстан даласын, Оңтүстік Сібірдегі және Орал аймағын
шығу тегі жағынан ұқсас, өзіндік мәдениеті бар тайпалар мекендеді. Бұл
мәдениеттің алғашқы ескерткіші табылған Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласы
маңындағы Андроново селосына байланысты бұл кезең а н д р о н о в
мәдениеті деген атау алды. (1914 ж. Археолог Андрияновтың қазба жұмысы).
1927 жылы археолог М.П. Грязнов андронов мәдениетінің ескерткіштерін
Батыс Қазақстаннан тапты. Бұл мәдениетті зерттеуші Қазақстандық ғалымдар
Ә.Х.Марғұлан, К.А.Акишев, А.Г.Максимова, С.С.Черников, А.М.Оразбаев атап
өтуге болады.. Андронов тайпалары Қазақстанның барлық жерін мекендеген.
Негізгі қоныстанған ауданы Орталық Қазақстан. Ең ежелгі қаласы Арқайым
қаласы (Қостанай мен Челябы обл шекарасы).
Қазақстан территориясындағы зерттелген қола дәуiрiнiң мәдени
ескерткiштерi Андронов мәдениетi деген атаумен аталды. Бiрiншi
ескерткiштiң табылған жерi Ачинск маңындағы Андроново селосының атына
қарай бұл мәдениет ғылымда шартты түрде Андронов мәдениетi’’- деп
аталды. Андрон мәдениетінің басқа мәдениеттерден айыратын негізгі этникалық
белгісі - жерлеу ғұрпы ( қол-аяғын бүгіп жерлеу)
Андронов тайпаларының қоныстанған негізгі аудандарының бірі – Орталық
Қазақстан. Қола дәуiрiнiң ерте кезеңi Солтүстiк Қазақстанда Феодоров кезеңi
деп аталған, ал Орталық Қазақстанда бұл кезең Нұра кезеңi деп аталды,
б.э.д. ХVIII-ХVI ғғ. қамтыды. Қола дәуiрiнiң орта кезеңi Солтүстiк
Қазақстанда Атасу кезеңi б.э.д. –ХV-ХII ғғ. қамтыды. Б.э.д. ХII-VІІІ
ғасыр – Беғазы-Дандыбай кезеңінде Андронов мәдениетi тайпаларының
экономикасында тұрмысымен мәдениетiнде өзгерiстер болды. Бұл өзгерiстер
қоғамның жаңа шаруашылық негiзiне байланысты. Андроновтықтардың тілі –
үндіиран. Антропологиялық тұрпаты - еуропеоидтік. Аналық үстемдіктен аталық
үстемдікке өтті.
Қола дәуiрiнiң тайпалары кешендi түрде мал шаруашылығы (бақташылық)
және жер шаруашылығымен (теселі егіншілік) айналысқандықтан негiзiнен
өзен, көлдердiң жағаларында мекендеп, жер үйлерде тұрды. Қола дәуiрi
тайпалары мал, жер шаруашылығы мен қатар тау-кен iсiмен де айналысып металл
қорытты. Қола дәуiрi кезiнде Қазақстан дүние жүзiндегi ең алғашқы қола
қорытушы ел болды. Өте көп көлемде металл қорытылды. Атап айтсақ
Жезқазған өңiрiнен жалпы көлемi 100 мың тонна мыс өндiрiлген. Орталық
Қазақстаннан 130 тонна қалайы өндiрiлiп, 15 мың тонна таза күмiс алынған.
Бұлар тек қана зерттелгенi ғана.
Андронов мәдениетiнiң тағы бiр ерекше жетiстiгi құмыраларды кең
көлемде пайдалануы қола дәуiрiнде құмыра жасау iсi бұрынғыдан да
жетiлдiрiле түстi.
Андроновтықтардың археологиялық рәмізі - сырға мен алқалар болып
табылады. От құдайы Агнияға ешкі малын құрбандыққа шалса, әлем күн құдайы
Митраға - бұқа шалынды.
Андроновтықтар бiрнеше үлкен патриархтық туыс семьялары бiрлесiп,
рулық қауым болып өмiр сүрдi. Бiрнеше туысқан қауымдар тайпаны құрады.
Бұған мысал ретiнде б.э.д. I ғасырдағы Қазақстанның кең байтақ
территориясындағы және Орта Азия жерлерiнде өмiр сүрген: арим, тур, дана
сайрима, сайна, даха тайпаларын айтуға болады.
Қола дәуірінің соңына қарай күнге, айға және жұлдыздарға табынған. Ата-
бабаға сыйыну және о дүниеге сену кең тараған. Қолда дәуірінің тасқа
салынған суреттері адамзаттың рухани мәдениетін, оның дүниетанымын
білдіретін аса маңызды деректер жиынтығы. Осындай суреттер көп табылған
Таңбалы, Ешкіөлмес, Қаратау, Маймақ, Тарбағатай, Бөкентау аймақтары
дүниежүзілік мәдениеттің қорына қосылады. Тастағы суреттерде жие кездесетін
бейне жабайы бұқа. Тасқа қашау өнерінде жиі кездесетін суреттерге қос
өркешті бактриан түйесінің бейнесі, екі аяқты арбаның, соқа мен жер жырту
бейнеленеді.
Андроновтардың қоғамдық құрлысына келетін болсақ, мал шаруашылығы мен
металлургия саласына ерлердің еңбегі көп қажет болғандықтан ер адамдар рөлі
жоғарлар әкелік отбасылық қатынас орнады.
Қоғамның негізгі тобы – жауынгерлер.Үнді иран шежірелеріне қарағанда
абыздар да жоғарғы бағаланған. Олар діни жоралғыларды жүргізуші, ежелгі
дәстүр мен білімдерді сақтаушылар.
Андронов қауымдастығы құрамына енген тайпалардың тараған негізгі
аймақтарының бірі Орталық Қазақстан болған.
Бұл өңірден 30 - дан астам елді мекен, 150 - дей қабір (қорымдар) қазып
зерттейді. Солтүстік және Батыс Қазақстанда 150- ден аса қоныс пен 200-
ге жуық қорым табылады. Ең ежелгі қала – Арқайым қаласы. (Қостанай мен
Челябы обылыстарының шекарасы). Орталық Қазақстанның андронов
мәдениетіне тән сипаты - оның монументалдығы мазарларының күрделілігі,
тас өңдеумен байланысты құрылыс техникасының жетіле салтында кремация
(мәйітті өртеу) басым болған. Көлемі шағын, үстіне топырағы үйілген
қабырғалар айналасына тақта тастардан дөңгелек немесе тікбұрышты
қоршаулар салынған. Қоршау ішінде не жерден тікбұрышты шұңқыр етіліп
қазылған, жиек-жиегі тақта таспен (циста) көмкерілген моланың өзі, не
тас жәшік болады. Жерлеу біткесін мола үсті тақта таспен жабылып
тасталып отырған.
Керамика қатарынан сыртқы үшбұрыштар мен басылымды қосар сызықтар
келісім тауып, жарасымды өрнектелген құмыралар көз тартады. Ыдыстардың
тек жоғары жағы ғана әсемделеді. Дөңгелек қола айналар, қола моншақтар
ұшырасады. Қабір ішінен мәйітпен қатар үй жануарларының сүйектері де
табылған.
Қоланың кейінгі кезеңі Орталық Қазақстанда жаңа мәдениет – Беғазы-
Дәндібай мәдениетінің құрылуымен белгісі. Бұл мәдениетке тән бір
қасиет, ол бірінші жағына, андронов дәстүрін сақтайды, екінші жағынан
онда жаңа элементтер: мазарлардың айрықша типі, өзіндік өзгешілігі бар
жерлеу салты, қыш ыдыс – аяқтардың жаңа түрлері пайда болады. Бұл
дәуірде жер бетіне тастан қалап қабырғалары тұрғын үйлер салу рәсімі
кең жайылады. Орталық Қазақстанның таулы аудандарында тұрғын үйлерді
салуға ағаш кеңінен пайдаланылған. Жер төлелер қабырғалары ағаш
тақталарымен көмкеріліп, оның төбесін ағаш бағандардың тұтас бір жүйесі
тіреп тұрған.
Мәдениетті дамытуда металл өндіріп балқыту орасан зор рөл
атқарған. Солтүстік және Батыс Қазақстанда көптеген андроновтық
мәдениет ескерткіштері ашылып зерттелген, олардың ішінен Алексеев
қонысы мен Тасты – бұтақ қорымы кеңінен мәлім болды. Бұл ауданда небәрі
80 – нен аса қоныс пен 90- ға тарта қорым ашылған
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың орта қола дәуірін Таңбалы,
Қарақұдық қорымдары арқылы көзге елестетуге болады. Қола дәуірінде
аналық рулық құрылыс ыдырап, аталық рулық құрылыс дами бастады.
Б.з.б. 3 мың жыл соңында Қазақстанның таулы және далалы
аудандарында егіншілік пайда болды. Андронов тайпаларының тіршілігінде
теселі егіншілік болған. Олар негізінен бидай, қарабидай және тары
өсірді. Егіншілікпен қатар мал өсіру жедел қарқынмен дамып, негізгі
салаға айналды. Андроновтық шаруалар қос өркешті бактериан түйелерін
өсірген. Түйе бейнелері жартастарға салынған, ал Үшқатты қонысынан
түйенің қыш мүсіні, Ақсу – Аюлыдан бота сүйегі, Алексеевке қоныстан –
түйе сүйектері табылды.
Б.з.б. I мыңжылдықтың басында андроновтықтар аралас
шаруашылықпен айналысып, егін егіп, мал өсірген. Олар тұңғыш рет қыста
малды қолда ұстау тәжірбиесін енгізді. Үй маңындағы жайылымдар жарамсыз
болып қалған кезде бақташылар жаңа жайылымдарға көшіп отырды. Бұл мал
өсірудің жайлаулық тәсілі. Ерлер жайылымдарға кетіп мекендеріне күз
соңына таман оралған. Әйелдер мен балалар егіншілікпен айналысып,
тұрақты мекендерде қалды. Кейінгі қола дәуірінде Қазақстанның далалық
аудандарында мал өсіру шарушылықтың негізгі саласына айналды. Бұл
жағдайда малдың құрамы өзгеріске ұшырап, ірі қара азайып, қой мен жылқы
көбейді. Орталық Қазақстанда түйе өсірілді. Көп малды қолда ұстау
мүмкіндігі болмай, шаруашылықтың жаңа түрі – көшпелі мал шаруашылығы
шыға бастады. Андронов тайпаларында жеке меншіктің пайда болуына мал
шаруашылығына көшу ықпал етті.
Кен өндіру б.з.б. III мыңжылдықта басталған. Қола дәуірінде кен
өндіріп балқыту ісі орасан зор көлемде жүргізілген . Мәселен, Жезқазған
өңірінде 100 мыс тонна мыс қорытылған. Ал Успен руднигінде 200 мың
тонна кен өндірілген. Ежелгі кеншілер кенді толықтыру, тотықтандыру
тәсілін тапқан, сонда ол жыныста жез бен қалайы қосындысы күрт
көбейген.
Жұмсақ кен –қалайымен айыру арқылы
Қатты, тығыз кен- отпен уату арқылы (кен өзегінің үстіне от жағылып,
әбден қызған кезде су құйып жарықшақтарға бөлу);
Үңгіп - қазу арқылы өндіру. Кен өндіру аймақтары: Жезқазған, Зыранда –
мыс, Атасу таулары, Қалба, Нарым жоталарында қалайы, Степняк, Ақжол,
Бала жалда – алтын.
Кен өндіру орталықтары - Орталық және Шығыс Қазақстан. Андроновтық
тайпалар үй кәсіпшілігінде қыш ыдыстар жасаған.
Таспалық әдіс.
Қалыпқа салып пішіндеу әдісі. (б.з.б. ХYII-ХYIғғ).Орта қала кезеңінде
ыдыс – аяқтар біркелкі стандартқа көшіп, жетіле түседі; бұрынғыдан
жұқа, әсем келеді. Бұлардың ою - өрнегі бұрынғыша сызылған немесе
штамппен түсірілген. Бұрынғы құмыралардың бір өзгешелігі – ою -
өрнектер үш жолақ етіліп жүргізіледі.
Кейінгі қола дәуірінің ыдыс – аяқтары бір ерекшелігі – олар өте
бүйірлі және жалпы нобайы дөңгелектеу болып келеді. Андроновшылардың ою-
өрнектерінің кейбір элементтерін қазақтың қолданбалы өнерінен осы күні
де көруге болады. Бұл өрнектер байлық пен масшылықты, тіл мен көзден
сақтау белгісін және ыдыс ішіндегі затты білдірген. Айырбас сауда
кейінгі қола дәірінде кең дамыған.
Андроновшылар отбасындағылары үй тіршілігіне қажетті іс-әрекеттің
бәрінде жасай берген. Жіп иіру, тоқу, теріні өңдеу, киім – кешек пен
аяқ киімді түрлі түсті жіппен әдіптеп, апликациямен және жылтырақ
бисермен безендіріп тігу – бәрін де игерген. Матаға қажетті жіпті мал
жүнінен иірген. Оған өзге жүндер де, түбіт те жараған. Тіпті кенеп те,
жабайы зығыр да, қалақай да пайдаланған. Ол кезде тоқыма станогі де
ұршық та белгіні болатын. Еркектері де, әйелдері де бастарына жүннен
тоқылған немесе теріден тіккен құлақшын киген. Әйелдер құлақтарына қола
сырға, қапталған алтынмен дөңгелек сырғаларға тағып, мойындарына
қоладан жасалған өңір жиектер, кейде озған алтын моншақтар тізіп
салатын болған. Еркектері масақтары қоладан үшкірлеп жасалған
садақтармен қаруланды.
Ерте қола дәуіріндегі мәдениеттің гүлденіп өсуі, оның Жерорта теңізі
және Кіші Азия аймағы мен мәдени және экономикалық байланыс жасауы,
осының нәтижесінде мүмкін болған Ұлы Жібек жолының білте сүрлеуі тап
сол кездері түсе бастаса керек. Орта қола дәуірінде андронов қоныстары
қалың қабырғалармен, олармен бекітілмейді. Тегі сайын даладағы жағдай
тынышталып, талас тапқанға ұқсайды. Ерте және орта қола кезеңдерінде
яғни б.з.дейінгі 1 мың жылдар басында андроновшылар отырықшы болған.
Аралас шаруашылықпен шұғылданып, егін егіп, мал өсірген. Маусымдық
жайылымдар қашықтығы әр түрлі болған. Жетісу мен Шығыс Қазақстанда олар
50-ден 80 шақырымға дейін болса, дала мен сусыз шөлді басып, жүздеген
шақырымдарға жеткен. Сонымен, үй іргесіндегі тепсеңнен – жайлауға
көшу, отарлы мал шаруашылығы, сосын көшпелі шаруашылық туады, бұл әрине
дала мен шөл жайылымдарын тиімді пайдалануға жәрдемін тигізеді.
Андроновтықтардың баспанасы жертөле және жартылай жер бетіндегі үйлер.
Бөлмелерді жылыту үшін тастан қаланған пештер қолданылған, отын
есебінде ағаш, бұта, тезек жаққан. Қоныстар 6-10 үйден, үлкендері 20
үйден құралған.
Кейінгі қола дәуірінде Орталық Қазақстанда көп бөлмелі жер бетіндегі
үйлерді ауыр дөңбек тастардан салатын болған. Осындай үлкен үйлер
қоғамдық жиындар өткізетін, діни ғұрыптарды атқаратын және үлкен отбасы
мекендейтін орын болып есептелген.
Ежелгі Андроновтық дөңгелек баспаналар негізінде киіз үй жобасы пайда
болды. Еңбек құралдары: тесе, тас кетпен, келі - келсап, (ерте қола
дәуірі), орақ, шалғы (кейінгі қола дәуірі).
Діні мен өнері: Қола дәуірінің тайпалары табиғат күштеріне
табынған. Жерлеген адамның басы батысқа немесе оңтүстік – батысқа
қаратылып, қол – аяғын бүгіп жатқызған. Бұл жер ана құшағына барған
сәби қалпындағы адам түсінігін берген. Өлікті матаушы ажал құдайы -
Ямаға сыйынған. Ерте қола дәуірінде жерлеу салтында кремация (мәйітті
өртеу) басым болған. Бұл табиғаттың жаңару заңдылығы, жаңа өмірге көшу
түсінігі. Бұдан андроновтардың отқа табынғанын байқаймыз. Кейінгі қола
дәуірінде жерлеудің кесенемен бірге өртеу түрі болған.
Ошақ қасиетті орын саналған. Жаңа түскен келін ошақты айналған,
ол мәйітті шығарарда ошақты айналдырған.
Үй төбесінің басты тіреуіш діңгегі адамдарды көкпен жалғастырушы
белгі. Мереке күндері оны гүлмен көмкеріп, үйлену тойы кезінде оның
түбіне күйеу мен қалыңдықты отырғызған. Жәй күндері бұл құрметті
орында ақсақалдар отыратын болған.
Қола дәуірінің соңына қарай күнге, айға және жұлдыздарға
табынған. Ата баба аруағына сыйыну және о дүниеге сену кең тарады.
2. Сақтар. Сақ тайпалары негiзiнен үш топтан тұрады: 1)Парадарайа-
сақтар -теңiздiң арғы бетiндегi сақтар, 2)Хаумаварга-сақтар (хаом
сусынын қайнататын сақтар), 3)Тиграхауда сақтар (шошақ бөрiк киетiн
сақтар) деп аталды. Ғылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен
Қазақстан аумағында шоғырланғаны туралы көптеген болжамдар бар. Парадария
сақтары Қара теңiздiң солтүстiгiнде, Амудария өзенiнiң бойында және
Сырдарияның төменгi ағысы Арал теңiзi жағаларында шашыраңқы жағдайда өмiр
сүрген. Тиграхауда сақтары Сырдарияның орта ағысында, Жетісу және Тянь-Шань
аудандарын мекендеген. Хаомаварга сақтары Мурғаб өңiрiнде орналасты.
Б.з.д.Х-Vғ Хуанхэ өзенінен Еділ мен Дунайға дейінгі аралықта
тарихи мәліметтерде парсыларша сақ, гректерше скиф деген атпен белгілі
болған түркі тілдес тайпалар тұрған.
Дарийдің Бехустин жартасындағы сақтарға жорық кезіндегі жазған
текстерінде сақ тайпаларының үш тобы аталады. Олар: хаомаварга сақтары,
парадария сақтары және тиграхауда сақтары. Сақтардың ескі зираттары, оның
ішінде патшалардың жерленуі Шілікті, Талас, Шу, Іле жағалауларында, қырғыз
және Жоңғар Алатауының бөктерінде, Көген мен Нарынқолдың таулы
аймақтарында, Еділ мен Дунай аралығынан табылған.
Скиф-сақ бірлестігінің өмір сүрген кезеңі көне тарихшылар мен архелогиялық
материалдарға назар аударсақ, рулық қоғамның ыдырауына дөп келеді.
Бартольдің айтуынша түркі тілдес тайпаларының қалыптаса бастаған шағы деуге
болады.
Қазіргі Алматы қаласы орналасқан жерді сақтар мекендеген. Оларды грек
шежіресінде масагеттер деп атайды. Тарихтың атасы деп танылған Герадот
айбырлы масагеттер туралы былай деп жазады: Бұл халық өзінің көптігімен
және жаугершілігімен көзге түседі. Массагеттердің киген киімі, тұрмыс салты
жағынан скифтерге жақын. Сақ тайпаларының одағына мыналар кіреді:
массагеттер, дайлар, каспилер, исседондар, аландар, куейінректе савроматтар
мен сарматтар.Олардың арасында көнедегі аңыздарда айтылатын алтын қорыған
құмайлар деп аталатын тайпалар мәдени жағынан жоғарғы сатыда болды.
Каспилер тайпасы Каспий теңізінің шығыс жағалауын мекендеген. Исседондар
тайпасы: Іле мен Шу өзендерінің өн бойын, оның шығыс жағындағылары
Тарбағатай тайына дейін созылған алқапты мекендеген.Аримаспалар тайпасы
исседондардың Солтүстік және Шығысы-Солтүстік жағына, Алтайдың Батыстағы
сілеміне дейінгі жерлерде тұрған. Герадот массагеттер туралы тағы былай
дейді: Массагеттер киім киісі мен тұрмыс салты жағынан скифтерге ұқсас.
Олар салт атқа мініп те, жаяу да шайқасмады. Соғыстың екі әдісін білді:
садақ тартып, найзамен де айқасады. Әдетте айбалтамен қаруланған. Олардың
барлық заттары алтын мен мыстан жасалған ... Құдайлар мен күнге ғана
табынып, оған құрбандыққа жылқы шалды. Мұның мәнісі–құдайлардың ең
жүйрігіне ең жүйрік жануар шалады дегенге саяды. Сақтар туралы Страбон,
дәрігер Гиппократ, Үлкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz