«Қазақстанның жаңа заман тарихы» пәнінен
1.лекция. Жаңа замандағы Қазақстан тарихы бойынша тарихнама және деректер.
2.лекция. Тақырыбы: ХҮІІІ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан.
Сыбан.Раптан бұл істі мүмкін болған жеріне жеткізді.
3.лекция. Тақырыбы: ХҮІІІ ғ. басындағы Қазақстан мен Ресей.
4.лекция. Тақырыбы: ХҮІІІ . ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ қоғамы.
5.лекция. Тақырыбы: ХҮІІІ ғ. 50.ші жж. . ХІХ ғ. бірінші ширегіндегі Қазақстандағы саяси үрдістер.
6.лекция. Тақырыбы: ХҮІІІ ғ. аяғы мен ХІХ ғ. басындағы отаршылдыққы қарсы
күрес.
7.лекция. Тақырыбы: ХҮІІІ ғасырдағы Қазақстан мәдениеті.
8.лекция. Тақырыбы: Қазақстанға Ресей әкімшілік.саяси жүйесінің енгізілуі.
9 . лекция. Тақырыбы: Қазақстанның оңтүстігіндегі Орта Азия хандарының саясаты.
10 . лекция. Тақырыбы: ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы ұлт.азаттық қозғалысы.
11 . лекция. Тақырыбы: Қазақ жерлерін Ресейге қосудың аяқталуы.
12 . лекция. Тақырыбы: ХІХ ғ. 60.90 жж. Қазақстанға жаңа әкімшілік.саяси басқару жүйесінің еңгізілуі.
13 . лекция. Тақырыбы: ХІХ ғ. екінші жартысындағы Қазақстан экономикасы.
14. лекция. Тақырыбы: ХХ ғ. басындағы Қазақстанның саяси өмірі.
15 . лекция. Тақырыбы: ХІХ . ХХ ғ. басындағы Қазақстан мәдениеті.
2.лекция. Тақырыбы: ХҮІІІ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан.
Сыбан.Раптан бұл істі мүмкін болған жеріне жеткізді.
3.лекция. Тақырыбы: ХҮІІІ ғ. басындағы Қазақстан мен Ресей.
4.лекция. Тақырыбы: ХҮІІІ . ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ қоғамы.
5.лекция. Тақырыбы: ХҮІІІ ғ. 50.ші жж. . ХІХ ғ. бірінші ширегіндегі Қазақстандағы саяси үрдістер.
6.лекция. Тақырыбы: ХҮІІІ ғ. аяғы мен ХІХ ғ. басындағы отаршылдыққы қарсы
күрес.
7.лекция. Тақырыбы: ХҮІІІ ғасырдағы Қазақстан мәдениеті.
8.лекция. Тақырыбы: Қазақстанға Ресей әкімшілік.саяси жүйесінің енгізілуі.
9 . лекция. Тақырыбы: Қазақстанның оңтүстігіндегі Орта Азия хандарының саясаты.
10 . лекция. Тақырыбы: ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы ұлт.азаттық қозғалысы.
11 . лекция. Тақырыбы: Қазақ жерлерін Ресейге қосудың аяқталуы.
12 . лекция. Тақырыбы: ХІХ ғ. 60.90 жж. Қазақстанға жаңа әкімшілік.саяси басқару жүйесінің еңгізілуі.
13 . лекция. Тақырыбы: ХІХ ғ. екінші жартысындағы Қазақстан экономикасы.
14. лекция. Тақырыбы: ХХ ғ. басындағы Қазақстанның саяси өмірі.
15 . лекция. Тақырыбы: ХІХ . ХХ ғ. басындағы Қазақстан мәдениеті.
Қазақстан тарихы дүниежүзілік тарихының ажырамыс бір бөлігі ретінде келесі тарихи кезеңдер бойынша қарастырылады:
1. Ежелгі Қазақстан тарихы (2,6 млн. ж.б.- б.э. Vғ.)
2. Ортағасырлардағы Қазақстан. (552- 1731 ж. дейін.)
3. Қазақстанның жаңа тарихы. (1731- 1917 ж. дейін)
4. Қазақстанның қазіргі заман тарихы. (1917 ж. - қазіргі күнге дейін)
ХVІІІ- ХХ ғасырлардағы Қазақстан тарихы алуан тағдырлы сипаттағы оқиғаларға толы. 1730-1770 жылдары қазақ билеушілерінің едәуір бөлігі Ресей империясының басшылық ролін ресми түрде таныды. Бұл Қазақстанды өз тәуелсіздігінен, мемлекеттілігінен айырылуына әкеп соқтырып, шын мәнінінде отарға айналдырды. Ресей билігін мойындауға мәжбүр болған алғашқы күндерден бастап ақ қазақ халқының бұрынғы тәуелсіздігін, мемлекеттігін қалпына келтіру жолындағы ұлтазаттық соғыстар кезеңі басталды. Халық наразылығының тұтынуына екінің бірінде ұлттық және әлеуметтік қысым жасау арандатып отырды.
Қазақстанның отарлық кезеңнің тарихына, әсіресе оның түйінді мәселелеріне отандық тарих негізінен еліміз тәуелсіздік алғаннан соң, яғни 1991 жылдан кейін баса назар аудара бастады. Бұл түсінікті де, өйткені шет аймақ халықтарының сол кезде отар елдер халықтары аталатынындай, жабайылар тарихы мәселелері өткен кездерде империялық өктемдіктің және марксизмнің қасаң қағидасы, тоталитаризм, жеке адамға табынушылық идеологиясының ықпалымен көрінеу бұрмалаушлыққа ұшыратылды. ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы Қазақстан тарихы Еуразия даласының халықтарына дүниежүзлік тарих ұғымынан тыс қараған Ресей ділінің тұрғысынан пайымдалды.
Осының бәрі бүгінгі таңда тарихи өткен кезеңге объективті түрде қарауды, жаңа көзқарастарды тиянақтауды талап етеді.
Ресей мемлекетінің құрамындағы қазақ халқы тарихының (ХVІІІ-ХІХ ғғ.) ең көкейтесті жақтарына зерттеушілердің назарын отандық тарихнаманың қол жеткен биігі деңгейінен аудару қажет.
ХVІІІ ғасырда Орта Азияның Хиуа және Бұхара хандықтарында, кейбір өзбек руларында өзара шиеленіс күшейді. 1723 жылы Ташкент қалмақтың қоластында болды, бірақ тікелей бағындырған қалмақтың Хун Тайджы ханы мен қазақ ханы Жолбарыс еді. 1728-1740 жылдары Хиуа ханы Жолбарыстың қашып кетуіне байланысты (бухаралықтардан), 1740 жылы Персияның солтүстігінде персиялық шах Нәдір Мерв қаласын басып алып көп кешікпей Хиуа ханын 20 өзбек әскер басыларымен өлтіріп, еш қарсылықсыз Бұхараны бағындырады. Үздіксіз жойқын феодалдық соғыстың әсері Орта Азия шаруашылығына зиян келтірді. Көптеген қалалар құлап, қирап қалды соның ішінде Самарқанд қаласы ХҮІІІ ғасырдың ортасында ең төменгі дәрежедегі бос қалған қала болып қалды. Тек қана Бұхарада бұрынғыдай қызу қала өмірі жүріп жатты. Біраз жылдан кейін өзбек феодалы Мұхаммед Әмин түркмендермен болған соғыста оларды жеңіп, Хиуа хандығын қайта орнатты. Мұхаммед Әмин Бұхара әулиетінің негізін қалаушы болды. ХҮІІІ ғасырдың аяғында оның ұлы Мұратың Бұхара мен Мервті және Балх қаласы мен Әмударияның сол жақ жағалауын қосуға қолы жетіп, Заравшан өзенінің алқабында жер суландыру жұмыстарын жүргізді. ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында Ферғанада экономикалық жағдай жақсарып, жібек мата өндіру өнеркәсібі көтеріліп, Қытаймен сауда қатынасының жандануының нәтижесінде, Қоқан хандығы құрылды. Ресей және басқа Еуропа елдерімен сауда қатынасының жақсарп, Орта Азияға алтынның шоғырлануы күшейді. ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында Ферғанада бірінші рет монғол шабуылынан кейін, жергілікті алтын монеттер соғу басталды.
ХІХ ғасырдың ортасында Орта Азияда үш ірі мемлекет: Қоқанд, Бұхар және Хиуа хандықтары болды. Бұл үш хандық орыс патшалығының жаулап алуға ұмтылуының басты нысанасы болды.
ХІХ ғасырдың 50 жылдары Орта Азияда болған саяхатшы былай деп көрсетті: «Өзара қырқыс пен тоқтаусыз соғыс барлық жерде өте күшті қымбатшылық пен аштыққа әкеп соқты. Жерлер өңделмей, тұқым себілмей қалды. Әншейінде 4 теңге (80 коп.) тұратын 1 пұт нан бұл уақытта 20 теңгеге (4 руб.) сатылды. Феодалдық алауыздық күшейген тұста, орыс патшалығы өзінің Орта Азияны жаулап алу жорығын бастады.
ХVІІІ ғасырдың алғашқы онжылдықтарында Қазақ хандықтары әртүрлі сыртқы саяси мән-жайлардың ықпалымен өте қиын халықаралық жағдайға ұшырады. Мұның алдында дүниежүзілік сауда коммуникацияларының құрлық аумағынан Атлантика бассейіне ауысуына және Ресей мемлекетінің - Еуропаның оңтүстік шығысы мен Сібірге және Цин империясының Орталық Азияға әскери саяси өктемдік етуінің жедел өрістеуіне байланысты Ресейдің оңтүстік шығысында және Орта Азия елдерінің ішінде әлеуметтік экономикалық және саяси жағдай шиеленісе түскен еді. Екі империялық мемлекет жүйесінің географиялық кеңістікте және көшпелілердің Шығыс пен Батыс арасындағы мәдени тарихи тоқайласуындағы бұрынғы басым жағдайынан айырылуы тұрғысында дамыған бір біріне қарс қозғалысының барысында көшпелі халықтар сауда жолдарынан біртіндеп ығыстырылып шығарыла берді. Бұл геосаяси үрдістер жайылымдық жерлер және жақын жатқан аумақтардың сауда орталықтарына еркін бару қиындаған көшпелі халықтар арасындағы өзара жанжалдардың өршуіне әкеп соқты. Сол негізде халықаралық салада әскери тайталастың жаңа түйіні пайда болып, ол ХVІІІ ғасырдың алғашқы үштен бірінде Еділ, Жайық бойының, Батыс Сібірдің оңтүстік бөлігінің және көршілес Орталық Азия аймақтарының бүкіл кеңістігін қамтыды.
ХVІІІ ғасырдың басынан бастап қазақтардың сол кезде Ресей билігінде болған көршілес еділ қалмақтарымен өзара қатынастары күрделі болды.
Жоңғар хандарының көршілес Орталық Азия аумағына дәмеленуінде Қазақстанның ойрат тайшылары ежелден көз тігіп келе жатқан оңтүстік жерлері ерекше орын алды. Жетісуды және Сыр өңірі аймағын жаулап алу ойрат билеушілеріне жаңа алымдардың түсуімен қатар, Жоңғарияны Еуропалық Ресеймен және Сібірмен байланыстыратын сауда жолдарының аса маңызды қиылыстарының біріне статегиялық бақылау жасауды қамтамасыз ететін, сондай ақ жаулап алынған отырықшылық-егіншілік аумақтар кеңістігінде батыс монғолдарды немесе ойраттардың қоныстарын қазақ рулары мекендейтін орындардан бөліп тұруға тиіс болған өзінше бір аралық аймақ құру есебінен Жоңғар хандығының солтүстік шептерін нығайтуға мүмкіндік беретін.
1. Ежелгі Қазақстан тарихы (2,6 млн. ж.б.- б.э. Vғ.)
2. Ортағасырлардағы Қазақстан. (552- 1731 ж. дейін.)
3. Қазақстанның жаңа тарихы. (1731- 1917 ж. дейін)
4. Қазақстанның қазіргі заман тарихы. (1917 ж. - қазіргі күнге дейін)
ХVІІІ- ХХ ғасырлардағы Қазақстан тарихы алуан тағдырлы сипаттағы оқиғаларға толы. 1730-1770 жылдары қазақ билеушілерінің едәуір бөлігі Ресей империясының басшылық ролін ресми түрде таныды. Бұл Қазақстанды өз тәуелсіздігінен, мемлекеттілігінен айырылуына әкеп соқтырып, шын мәнінінде отарға айналдырды. Ресей билігін мойындауға мәжбүр болған алғашқы күндерден бастап ақ қазақ халқының бұрынғы тәуелсіздігін, мемлекеттігін қалпына келтіру жолындағы ұлтазаттық соғыстар кезеңі басталды. Халық наразылығының тұтынуына екінің бірінде ұлттық және әлеуметтік қысым жасау арандатып отырды.
Қазақстанның отарлық кезеңнің тарихына, әсіресе оның түйінді мәселелеріне отандық тарих негізінен еліміз тәуелсіздік алғаннан соң, яғни 1991 жылдан кейін баса назар аудара бастады. Бұл түсінікті де, өйткені шет аймақ халықтарының сол кезде отар елдер халықтары аталатынындай, жабайылар тарихы мәселелері өткен кездерде империялық өктемдіктің және марксизмнің қасаң қағидасы, тоталитаризм, жеке адамға табынушылық идеологиясының ықпалымен көрінеу бұрмалаушлыққа ұшыратылды. ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы Қазақстан тарихы Еуразия даласының халықтарына дүниежүзлік тарих ұғымынан тыс қараған Ресей ділінің тұрғысынан пайымдалды.
Осының бәрі бүгінгі таңда тарихи өткен кезеңге объективті түрде қарауды, жаңа көзқарастарды тиянақтауды талап етеді.
Ресей мемлекетінің құрамындағы қазақ халқы тарихының (ХVІІІ-ХІХ ғғ.) ең көкейтесті жақтарына зерттеушілердің назарын отандық тарихнаманың қол жеткен биігі деңгейінен аудару қажет.
ХVІІІ ғасырда Орта Азияның Хиуа және Бұхара хандықтарында, кейбір өзбек руларында өзара шиеленіс күшейді. 1723 жылы Ташкент қалмақтың қоластында болды, бірақ тікелей бағындырған қалмақтың Хун Тайджы ханы мен қазақ ханы Жолбарыс еді. 1728-1740 жылдары Хиуа ханы Жолбарыстың қашып кетуіне байланысты (бухаралықтардан), 1740 жылы Персияның солтүстігінде персиялық шах Нәдір Мерв қаласын басып алып көп кешікпей Хиуа ханын 20 өзбек әскер басыларымен өлтіріп, еш қарсылықсыз Бұхараны бағындырады. Үздіксіз жойқын феодалдық соғыстың әсері Орта Азия шаруашылығына зиян келтірді. Көптеген қалалар құлап, қирап қалды соның ішінде Самарқанд қаласы ХҮІІІ ғасырдың ортасында ең төменгі дәрежедегі бос қалған қала болып қалды. Тек қана Бұхарада бұрынғыдай қызу қала өмірі жүріп жатты. Біраз жылдан кейін өзбек феодалы Мұхаммед Әмин түркмендермен болған соғыста оларды жеңіп, Хиуа хандығын қайта орнатты. Мұхаммед Әмин Бұхара әулиетінің негізін қалаушы болды. ХҮІІІ ғасырдың аяғында оның ұлы Мұратың Бұхара мен Мервті және Балх қаласы мен Әмударияның сол жақ жағалауын қосуға қолы жетіп, Заравшан өзенінің алқабында жер суландыру жұмыстарын жүргізді. ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында Ферғанада экономикалық жағдай жақсарып, жібек мата өндіру өнеркәсібі көтеріліп, Қытаймен сауда қатынасының жандануының нәтижесінде, Қоқан хандығы құрылды. Ресей және басқа Еуропа елдерімен сауда қатынасының жақсарп, Орта Азияға алтынның шоғырлануы күшейді. ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында Ферғанада бірінші рет монғол шабуылынан кейін, жергілікті алтын монеттер соғу басталды.
ХІХ ғасырдың ортасында Орта Азияда үш ірі мемлекет: Қоқанд, Бұхар және Хиуа хандықтары болды. Бұл үш хандық орыс патшалығының жаулап алуға ұмтылуының басты нысанасы болды.
ХІХ ғасырдың 50 жылдары Орта Азияда болған саяхатшы былай деп көрсетті: «Өзара қырқыс пен тоқтаусыз соғыс барлық жерде өте күшті қымбатшылық пен аштыққа әкеп соқты. Жерлер өңделмей, тұқым себілмей қалды. Әншейінде 4 теңге (80 коп.) тұратын 1 пұт нан бұл уақытта 20 теңгеге (4 руб.) сатылды. Феодалдық алауыздық күшейген тұста, орыс патшалығы өзінің Орта Азияны жаулап алу жорығын бастады.
ХVІІІ ғасырдың алғашқы онжылдықтарында Қазақ хандықтары әртүрлі сыртқы саяси мән-жайлардың ықпалымен өте қиын халықаралық жағдайға ұшырады. Мұның алдында дүниежүзілік сауда коммуникацияларының құрлық аумағынан Атлантика бассейіне ауысуына және Ресей мемлекетінің - Еуропаның оңтүстік шығысы мен Сібірге және Цин империясының Орталық Азияға әскери саяси өктемдік етуінің жедел өрістеуіне байланысты Ресейдің оңтүстік шығысында және Орта Азия елдерінің ішінде әлеуметтік экономикалық және саяси жағдай шиеленісе түскен еді. Екі империялық мемлекет жүйесінің географиялық кеңістікте және көшпелілердің Шығыс пен Батыс арасындағы мәдени тарихи тоқайласуындағы бұрынғы басым жағдайынан айырылуы тұрғысында дамыған бір біріне қарс қозғалысының барысында көшпелі халықтар сауда жолдарынан біртіндеп ығыстырылып шығарыла берді. Бұл геосаяси үрдістер жайылымдық жерлер және жақын жатқан аумақтардың сауда орталықтарына еркін бару қиындаған көшпелі халықтар арасындағы өзара жанжалдардың өршуіне әкеп соқты. Сол негізде халықаралық салада әскери тайталастың жаңа түйіні пайда болып, ол ХVІІІ ғасырдың алғашқы үштен бірінде Еділ, Жайық бойының, Батыс Сібірдің оңтүстік бөлігінің және көршілес Орталық Азия аймақтарының бүкіл кеңістігін қамтыды.
ХVІІІ ғасырдың басынан бастап қазақтардың сол кезде Ресей билігінде болған көршілес еділ қалмақтарымен өзара қатынастары күрделі болды.
Жоңғар хандарының көршілес Орталық Азия аумағына дәмеленуінде Қазақстанның ойрат тайшылары ежелден көз тігіп келе жатқан оңтүстік жерлері ерекше орын алды. Жетісуды және Сыр өңірі аймағын жаулап алу ойрат билеушілеріне жаңа алымдардың түсуімен қатар, Жоңғарияны Еуропалық Ресеймен және Сібірмен байланыстыратын сауда жолдарының аса маңызды қиылыстарының біріне статегиялық бақылау жасауды қамтамасыз ететін, сондай ақ жаулап алынған отырықшылық-егіншілік аумақтар кеңістігінде батыс монғолдарды немесе ойраттардың қоныстарын қазақ рулары мекендейтін орындардан бөліп тұруға тиіс болған өзінше бір аралық аймақ құру есебінен Жоңғар хандығының солтүстік шептерін нығайтуға мүмкіндік беретін.
1. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. А., 2001ж.
2. Әбдіәкімүлы К. Қазақстан тарихы. А., 1997ж.
3. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003ж.
4. Артыкбаев Ж.О. 12 лекций по истории Казахстана. Курс лекции. Астана., 2001.
2. Әбдіәкімүлы К. Қазақстан тарихы. А., 1997ж.
3. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003ж.
4. Артыкбаев Ж.О. 12 лекций по истории Казахстана. Курс лекции. Астана., 2001.
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ–ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
" Бекітемін"
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің
Оқу-әдістемелік ісі жөніндегі
Вице-президент, тех.ғ.д., профессор
С.Қ. Тұртабаев
” ”
2011ж.
Қазақстанның жаңа заман тарихы пәнінен
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Мамандық аты, шифры: 050114 – Тарих
Оқу формасы:
күндізгі_______________________
Курс:
________________________________IІ І__________________________
І сем II сем Барлығы:
Сағат саны: 135 135
Кредит саны: 3 3
Лекция 30 30
Практикалық
Семинар: 15 15
Лабораториялық
ОБС¤Ж: 45 45
СӨЖ: 45 45
Аралық бақылау (АБ) 2 рет 2 рет
Қорытынды бақылау: Емтихан Емтихан
Лектор: т.ғ.к., доцент Жораева Гүлжамал Төлегенқызы
Семинар сабақтарының тьюторы: т.ғ.к., доцент Г.Т. Жораева
СОӨЖ қабылдау уақыты: 10:00-12:00, сәрсенбі
Қабылдау орны: № 5 ғимарат, 209 кабинет
Түркістан 2011
Оқу-әдістемелік кешен ҚР Білім және Ғылым министрлігінің 22.06.2006 ж.,
Республикалық жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім жөніндегі
Кеңес жиналысының № 7 Хаттама шешімімен бектілген және пайдалануға рұқсат
етілген 050114 - Тарих мамандығы бойынша типтік оқу бағдарламасына
сәйкес жасалған.
Оқу-әдістемелік кешенді құрастырған: т.ғ.к., доцент Г.Т. Жораева
Оқу-әдістемелік кешен кафедраның № 5 5 қаңтар 2011 ж. мәжілісінде
қаралды.
Кафедра меңгерушісі, т.ғ.к., доцент Ж. Жанпеисова
Оқу-әдістемелік кешен факультеттің № 5 6 қаңтар 2011 ж. ОӘК-де
қаралып, бекітілді.
Оқу-әдістемелік кеңес төрайымы, п.ғ.к., аға оқытушы Ү.
Мелдебекова
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1-лекция. Жаңа замандағы Қазақстан тарихы бойынша тарихнама және
деректер.
Жоспары:
1. ХҮІІІ-ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан тарихы проблемаларының отандық
зерттеушілердің еңбегінде зерттелуі.
2. ХҮІІІ-ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан тарихы проблемалары шетелдік
тарихнама беттерінде.
3. Жаңа замандағы Қазақстан тарихы шежіре мен аңыздарда, ақындар мен
жыраулар туындыларында, жазба дерек көздерінде.
Лекция мақсаты: Жаңа замандағы Қазақстан тарихының өзекті
проблемаларының тарихнамасын және сол бағыттағы соңғы зерттеулердің
тұжырымдарын қамтып, салыстырмалы түрде беру студенттердің өзіндік
іздеулеріне түрткі болады. Курстың басты мақсаты - әлемдік тарихтың
құрамдас бөлігі болып табылатын Отан тарихы туралы білімді студенттер
санасында терендету, оларды азаматтыққа, отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа
тәрбиелеу. Отарлану кезіндегі әлеуметтік-экономикалық және саяси
өзгерістер, ағартушылық пен миссионерлік, жаңа мектеп жүйесінің қалыптасуы
өзара байланыста қарастыру. Отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалыстарының
дамуын көрсету. Біртіндеп жалпы ресейлік рынокқа енуін, Қазақстанның
экономикалық жағынан игерілуін, сауда мен қатынас жолдарын салынуын және
орыс мәдениетінің өлкеге таралуын қарастыру.
Лекция мәтіні: Қазақстан тарихы дүниежүзілік тарихының ажырамыс бір
бөлігі ретінде келесі тарихи кезеңдер бойынша қарастырылады:
Ежелгі Қазақстан тарихы (2,6 млн. ж.б.- б.э. Vғ.)
Ортағасырлардағы Қазақстан. (552- 1731 ж. дейін.)
Қазақстанның жаңа тарихы. (1731- 1917 ж. дейін)
Қазақстанның қазіргі заман тарихы. (1917 ж. - қазіргі күнге дейін)
ХVІІІ- ХХ ғасырлардағы Қазақстан тарихы алуан тағдырлы сипаттағы
оқиғаларға толы. 1730-1770 жылдары қазақ билеушілерінің едәуір бөлігі Ресей
империясының басшылық ролін ресми түрде таныды. Бұл Қазақстанды өз
тәуелсіздігінен, мемлекеттілігінен айырылуына әкеп соқтырып, шын мәнінінде
отарға айналдырды. Ресей билігін мойындауға мәжбүр болған алғашқы күндерден
бастап ақ қазақ халқының бұрынғы тәуелсіздігін, мемлекеттігін қалпына
келтіру жолындағы ұлтазаттық соғыстар кезеңі басталды. Халық наразылығының
тұтынуына екінің бірінде ұлттық және әлеуметтік қысым жасау арандатып
отырды.
Қазақстанның отарлық кезеңнің тарихына, әсіресе оның түйінді
мәселелеріне отандық тарих негізінен еліміз тәуелсіздік алғаннан соң, яғни
1991 жылдан кейін баса назар аудара бастады. Бұл түсінікті де, өйткені
шет аймақ халықтарының сол кезде отар елдер халықтары аталатынындай,
жабайылар тарихы мәселелері өткен кездерде империялық өктемдіктің және
марксизмнің қасаң қағидасы, тоталитаризм, жеке адамға табынушылық
идеологиясының ықпалымен көрінеу бұрмалаушлыққа ұшыратылды. ХҮІІІ-ХІХ
ғасырлардағы Қазақстан тарихы Еуразия даласының халықтарына дүниежүзлік
тарих ұғымынан тыс қараған Ресей ділінің тұрғысынан пайымдалды.
Осының бәрі бүгінгі таңда тарихи өткен кезеңге объективті түрде
қарауды, жаңа көзқарастарды тиянақтауды талап етеді.
Ресей мемлекетінің құрамындағы қазақ халқы тарихының (ХVІІІ-ХІХ ғғ.)
ең көкейтесті жақтарына зерттеушілердің назарын отандық тарихнаманың қол
жеткен биігі деңгейінен аудару қажет.
ХVІІІ ғасырда Орта Азияның Хиуа және Бұхара хандықтарында, кейбір
өзбек руларында өзара шиеленіс күшейді. 1723 жылы Ташкент қалмақтың
қоластында болды, бірақ тікелей бағындырған қалмақтың Хун Тайджы ханы мен
қазақ ханы Жолбарыс еді. 1728-1740 жылдары Хиуа ханы Жолбарыстың қашып
кетуіне байланысты (бухаралықтардан), 1740 жылы Персияның солтүстігінде
персиялық шах Нәдір Мерв қаласын басып алып көп кешікпей Хиуа ханын 20
өзбек әскер басыларымен өлтіріп, еш қарсылықсыз Бұхараны бағындырады.
Үздіксіз жойқын феодалдық соғыстың әсері Орта Азия шаруашылығына зиян
келтірді. Көптеген қалалар құлап, қирап қалды соның ішінде Самарқанд
қаласы ХҮІІІ ғасырдың ортасында ең төменгі дәрежедегі бос қалған қала
болып қалды. Тек қана Бұхарада бұрынғыдай қызу қала өмірі жүріп жатты.
Біраз жылдан кейін өзбек феодалы Мұхаммед Әмин түркмендермен болған
соғыста оларды жеңіп, Хиуа хандығын қайта орнатты. Мұхаммед Әмин Бұхара
әулиетінің негізін қалаушы болды. ХҮІІІ ғасырдың аяғында оның ұлы Мұратың
Бұхара мен Мервті және Балх қаласы мен Әмударияның сол жақ жағалауын
қосуға қолы жетіп, Заравшан өзенінің алқабында жер суландыру жұмыстарын
жүргізді. ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында Ферғанада экономикалық жағдай
жақсарып, жібек мата өндіру өнеркәсібі көтеріліп, Қытаймен сауда
қатынасының жандануының нәтижесінде, Қоқан хандығы құрылды. Ресей және
басқа Еуропа елдерімен сауда қатынасының жақсарп, Орта Азияға алтынның
шоғырлануы күшейді. ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында Ферғанада бірінші рет
монғол шабуылынан кейін, жергілікті алтын монеттер соғу басталды.
ХІХ ғасырдың ортасында Орта Азияда үш ірі мемлекет: Қоқанд, Бұхар және
Хиуа хандықтары болды. Бұл үш хандық орыс патшалығының жаулап алуға
ұмтылуының басты нысанасы болды.
ХІХ ғасырдың 50 жылдары Орта Азияда болған саяхатшы былай деп
көрсетті: Өзара қырқыс пен тоқтаусыз соғыс барлық жерде өте күшті
қымбатшылық пен аштыққа әкеп соқты. Жерлер өңделмей, тұқым себілмей қалды.
Әншейінде 4 теңге (80 коп.) тұратын 1 пұт нан бұл уақытта 20 теңгеге (4
руб.) сатылды. Феодалдық алауыздық күшейген тұста, орыс патшалығы өзінің
Орта Азияны жаулап алу жорығын бастады.
ХVІІІ ғасырдың алғашқы онжылдықтарында Қазақ хандықтары әртүрлі
сыртқы саяси мән-жайлардың ықпалымен өте қиын халықаралық жағдайға ұшырады.
Мұның алдында дүниежүзілік сауда коммуникацияларының құрлық аумағынан
Атлантика бассейіне ауысуына және Ресей мемлекетінің - Еуропаның
оңтүстік шығысы мен Сібірге және Цин империясының Орталық Азияға әскери
саяси өктемдік етуінің жедел өрістеуіне байланысты Ресейдің оңтүстік
шығысында және Орта Азия елдерінің ішінде әлеуметтік экономикалық және
саяси жағдай шиеленісе түскен еді. Екі империялық мемлекет жүйесінің
географиялық кеңістікте және көшпелілердің Шығыс пен Батыс арасындағы
мәдени тарихи тоқайласуындағы бұрынғы басым жағдайынан айырылуы
тұрғысында дамыған бір біріне қарс қозғалысының барысында көшпелі
халықтар сауда жолдарынан біртіндеп ығыстырылып шығарыла берді. Бұл
геосаяси үрдістер жайылымдық жерлер және жақын жатқан аумақтардың сауда
орталықтарына еркін бару қиындаған көшпелі халықтар арасындағы өзара
жанжалдардың өршуіне әкеп соқты. Сол негізде халықаралық салада әскери
тайталастың жаңа түйіні пайда болып, ол ХVІІІ ғасырдың алғашқы үштен
бірінде Еділ, Жайық бойының, Батыс Сібірдің оңтүстік бөлігінің және
көршілес Орталық Азия аймақтарының бүкіл кеңістігін қамтыды.
ХVІІІ ғасырдың басынан бастап қазақтардың сол кезде Ресей билігінде
болған көршілес еділ қалмақтарымен өзара қатынастары күрделі болды.
Жоңғар хандарының көршілес Орталық Азия аумағына дәмеленуінде
Қазақстанның ойрат тайшылары ежелден көз тігіп келе жатқан оңтүстік
жерлері ерекше орын алды. Жетісуды және Сыр өңірі аймағын жаулап алу
ойрат билеушілеріне жаңа алымдардың түсуімен қатар, Жоңғарияны Еуропалық
Ресеймен және Сібірмен байланыстыратын сауда жолдарының аса маңызды
қиылыстарының біріне статегиялық бақылау жасауды қамтамасыз ететін, сондай
ақ жаулап алынған отырықшылық-егіншілік аумақтар кеңістігінде батыс
монғолдарды немесе ойраттардың қоныстарын қазақ рулары мекендейтін
орындардан бөліп тұруға тиіс болған өзінше бір аралық аймақ құру есебінен
Жоңғар хандығының солтүстік шептерін нығайтуға мүмкіндік беретін.
І Петрдің шығыстың саясатының қазақтарға бағытталуының қалыптасуы
уақыты жағынан орыс қоғамында Ресейдің халықаралық аренадағы тарихи ролін
қайтадан ой елегінен өткізумен және империялық лық доктринаның
рәсімдеуімен тұтас келді. Оның дүние танымдық негізгі еуропалық
рационалистік реориялар арсеналынан алынған идеяларды (Г.Гроций, Т.Гоббас,
Б.Спиноза, С.Пуфендорф және т.б.) және Мәскеу патшалығының дәстүріне
сүйенген Ресей ресми топтарының ортағасырлық идеологиясының эклетикалық
құрастырмасы болды.
Империялық санаға Византия мен Рим империясының мұрагері Ресейдің
басқа халықтарының тағдырына құдайлық негізде де, табиғи құқықпен де
билік ету құқығына сенімділік негіз болды. Ортағасырлық ресми доктринаға
толық сәйкес алғанда, мемлекеттің күш қауаты және билік етуші монархтың
даңқы оған бағынышты аумақтың мөлшерімен және бодандарының санымен
анықталады, ал соңғыларын алу ұрыс алаңындағы жеңістің не дипломатиялық
күрестің күрделі айла шарғылардың табиғи нәтижесі болып табылады. Осы
түсінікті негізге алған І Петр Астраханда бірсыпыра уақыт болып, бағы
заманнан естіліп келген және сол кезде беймәлім деуге болатын қырғыз
қайсақ ордаларын Ресей бодандығына келтіру туралы тілек білдіріп, осы
жорықта тілмәш міндетін атқарған А.И.Тевкелевке миллионға дейін жұмсалса
да, аса көп шығындарға қарамастан... жан-тәнін салуды, түптеп клгенде, бір
парақ қағазбен ақ Ресей империясының қарамағында болуға міндеттенетін
болсындеп ұсынған еді.
Сонымен бірге орыс-қазақ қатнастарының даму серпінділігінің жеделдеуі
мен олардың мазмұнының тереңдеуі ол кезеңде Ресейдің стратегиялық
мүдделерімен және сыртқы саясатының мақсаттарымен ғана анықталған жоқ,
сонымен қатар бүкіл халықаралық қатынастар жүйесінің даму серпінділігімен,
аймақаралық герграфиялық шекаралардың айқындылығымен және тұтастығымен (жер
бетінің жазықтық бедері және Еуразияның орталық бөлігінде оны бөліп
жататын биік тау жоталарының болмауы), Ресей державасының халықаралық
беделі мен еуразиялық дүниедегі халықаралық ықпалының бір факторы
ретіндегі оның әскери-саяси құдыреттілігімен, демек, Қазақстанның билеуші
топтарындағы солтүстік көршілісімен сауда-экономикалық, әскери-стратегиялық
және саяси байланыстардың маңызын түсінумен, қазақ қоғамы саяси
қолбасшыларының Ресеймен жақындасуының артымен анықталды.
Қазақстаның көшпелі халқы мен орыс халқының өзара байланысының
дамуындағы тарихи ұзақ уақыт бойы сауда-саттық маңызды орын алды. Қазан
және Астрахан хандықтарына Ресейдің билігі орнатылып, Сібір жаулап
алынғаннан кейін Азияға баратын бірден ақ маңызды екі сауда жолы: орта
Еділ бойынан Сібірге және одан әрі Орта Азияға апаратын Кама және төменгі
Еділді бойлай, Жайық пен Каспий бағытында, Маңғыстау түбегі мен Орта
Азия хандықтарына бағытталған Оңтүстік шығыс жолдары орнатылды.
Кіші жүзбен Орта жүз қазақтарының солтүстік аймағы ең ұзын шекарасы
Башқұртстанмен шектесіп жатты. ХVІІІ ғасырдың басына дейін башқұрт жері
Ресейдің Қазан және Сібір приказдарының қарауында болды, ал 1708 жылдан
бастап, губерниялар құрылуына байланысты, олардың негізгі аумағы Қазан
губерниясы Уфа уезінің құрамына кіргізіліп, Қазан губернаторының
құзыретіне жатқызылды.
20-30 жылдар шебінде башқұрттардың Кіші жүз бен Орта жүз қоныстарына
шапқыншылық жасауы жиілей түскенін А.И.Тевкелев айтқан, 1730 жылғы мамыр
айында қазақ ақсүйектері- екі жүздің шонжарлары мен ақсақалдары
жиналысы шақырылуының тарихи фактісі де көрсетеді, онда патша үкіметімен
бітім туралы арнаулы шарт жасасу мақсатымен Петербургке өкілетті қазақ
елшілігін ұйымдастыру туралы шеім қабылдағын еді. Ақырында, 1730 жылы
мамыр маусымда Кіші жүз қоныстарына Ноғай жолындағы атақты башқұрт
тариханы Алдар Есенгелдиннің келуі қазақтар мен башқұрттар арасындағы
әскери жанжалдардың елеулі болғанын мейлінше айқын көрсетеді, әл
Әбілқайырдың айтуынша, қазақ билеушілерімен қазақ башқұрт жер дауларын
және соның негізінде туындаған өзара қарулы қақтығыстарды шешу үшін
Ресейге елші жіберуді талап еткен. Нақ осы қақтығыстар, деп атап өткен
өз кезінде ағылшын тарихшысы Ален Боджер, - қазақтардың тәуелсіздігі үшін
және Әбілқайырдың жоңғарларға жоғалтқанын қайтару мен өзінің жеке билігін
күшейтуге әрекет жасауы үшін мейлінше елеулі және ұзаққа созылған қауіп
болды.
ХVІІІ ғ. 20-30 жылдары шебінде қазақ жүздерінің халықаралық жағдайын
сипаттай келіп, Тевкелев былай деп пайымдады: ол кезде қазақтарға
барлық жағынан ... қауіп төніп тұрды, барлық жерден тазыдан қашқан қоян
сияқты безіп, күйзеліске ұшырады және қашып бара жатып, өз малдарын өздері
тастап кетті, ал кейде өте қажет болғанда бала-шағасын да тастап,
өздерінің бас сауғалайтын кездері болды. Басқаша айтқанда, Ресей мен Цин
империяларының аймақта жүргізген белсенді экспонсионистік саясаты Еуразия
құрлығының ішкі бөлігіндегі номадизмнің азаюына және көршілес көшпелі
халықтармен өзара қатынастарда жер мәселесінің шиеленісуіне едәуір
дәрежеде себепші болды. Қазақтардың, башқұрттардың, қалмақтар мен
ойраттардың екі державаның отаршылдық шараларымен жасалған жаңа
жайылымдарға деген асқан мұқтаждықтары салдарынан ХҮІІІ ғасырдың алғашқы
үштен бір ширегінің аяғына қарай көшпелі көршілер арасындағы қатынастар
едәуір қиындап кетті, мұның өзі Әбілқайыр ханның Кіші жүз бен Орта жүз
үшін сыртқы қауіптен қорғаныс іздеуінің алғышарты болды.
Әдебиеттер тізімі:
Қазақстан тарихы. III т. А., 1998 ж.
Қазақстан тарихы очерктер. А., 1994 ж.
Аманжолов Қ. Қазақстан тарихы дәрістер курсы. I, II т. А., 2004 ж.
Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. А., 2001 ж.
Әбдіәкімұлы К. Қазақстан тарихы. А., 1997 ж.
Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003 ж.
2-лекция. Тақырыбы: ХҮІІІ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан.
Жоспары:
1. Қазақстанның әлеуметтік, экономикалық және саяси жағдайы.
2. Жоңғар хандығының күшеюі және оның жаулап алу саясатының бастауы
(ХҮІІІ ғ. 20-40 жж.).
3. Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама. Қалмақ қырылған, Аңырақай
шайқастары. Қазақ-жоңғар шайқастарындағы қазақ батырлары.
Лекция мақсаты: Қасым ханнан кейінгі Қазақ хандығы, Жоңғар
басқыншыларына қарсы қазақтардың топтасуы, Ақтабан шұбырынды, Қалмақ
қырылған, Аңрақай шайқастары нәтижесін айқындап беру.
Лекция мәтіні: XVIII ғасырда Алтайдан Атырауға дейінгі байтақ даланы
алып жатқан қазақ халқы жерінің жағрафиялық жағдайына қарай үш жүзге
бөлініп өмір сүрді. Оның әрбір Жүзінің өзі Еуропадағы әлденеше шағын елдер
мен мемлекеттерді сыйдырарлық көлемдегі жерлерді жайлады. Қазіргі
Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қызылорда облыстарын мекен
еткен Кіші жүз, Орталық Қазақстанға жататын облыстарда мекендеген Орта жүз,
елдің оңтүстік және оңтүстік-шығысын қоныс еткен Ұлы жүздің әрқайсысының өз
хандары болды. Кіші жүзде - Әбілхайыр, Орта жүзде - Сәмеке (Шахмұхамбет),
Ұлы жүзде - Жолбарыс, Түркістан қаласын астана еткен Үлкен Орданың ханы
Тәуке еді. Бұл хандардың ақылшысы болған, Үш жүздің басын біріктіріп, даулы
істеріне билік айтып, береке бастаушы болған Кіші жүздегі Әлім руынан
шыққан Әйтеке биді, Орта жүздің биі арғын, Қаракесек руынан шыкқан Қаз
дауысты Қазыбек биді, Ұлы жүздің биі үйсін Жаныс руынан шыққан атақты шешен
Төле биді, Үлкен Орданың сарай ақыны Бұқар жырауды бүкіл қазақ жұрты, алты
алаштың адамдары жақсы білді.
Үш жүздің билеушілері әдетте бас қосып, оқтын - оқтын мәслихат-мәжіліс
өткізетін. Ондай мәжілістер Сайрам маңындағы тауларда, Мәртөбе жотасында
өтетін. Оларда қыстау жағдайы, қауіп - қатерден сақтану мен қауіпсіздік
мәселесі талқыланатын. Бірақ, қазақ жерінде біртұтас бір иелікке бағынған,
басқару жүйесі орталықтанған ірі мемлекеттің жоқтығы ылғи да сезіліп тұрды.
Мұны қазақ жеріне ертеден көз алартып келе жатқан Қазақстанмен жапсарлас,
жерлері шектесіп жатқан елдердің билеушілері пайдаланып қалуға тырысты.
Оңтүстік-батыстан Жайық казактарының қолдап-қолпаштауымен Еділ өзенінің
бойындағы башқұрттар, қалмақтар Кіші жүздің халқына тынымсыз шабуыл жасады.
Қазақ жеріне солтүстіктен Сібір казактары килікті. Орта Азиядағы Бұқара мен
Хиуа хандықтары да қазақ жерінен дәмелі болды. Оларға қазақ жасақтары
табандылықпен тойтарыс беріп отырды. Осылардың бәрінен де асып түскен,
қазақ халқына мәңгі жойылып, құрып кету қаупін төндірген жау - жоңғарлар
еді.
XVII ғасырдың бірінші жартысында ойраттар мен қазақтардың арасындағы
әскери қақтығыстар жиілей түсті. Ойрат феодалдарының Шығыс Моңғолияға қарсы
ойдағыдай жүргізген соғыстары олардың күшін нығайтты. XVI ғасырдың аяқ
шенінде ойраттар басты-басты төрт тайпалық бірлестіктен құралды. Олар:
Тарбағатайдан Шығысқа қарай өңірді алып жатқан торғауыттар, Ертістің
жоғарғы ағысын бойлай қоныстанған дербеттер, қазіргі Дихуа қаласының
төңірегіндегі хошоуыттар және Іле өзенінің жоғарғы жағындағы шоростар еді.
Қазақ және ойрат әміршілерінің арасында жайылымдық жерлер үшін ірі
қақтығыстар XV ғасырдың өзінде басталған болатын. XVI ғасырдың аяғында
ойраттардың шағын бір бөлігі сәтсіз шабуылдан кейін қазақ ханы Тәуекелге
бағынышты болып шықты. 1635 жылы қоңтайшы Батурдың бастауымен Жоңғар
хандығы құрылды. Осыдан соң, егер XVI ғасырдың аяғында XVII ғасырдың
басында қазақ хандығына бытыраңқы ойрат тайпалары қарсы болса, XVII
ғасырдың екінші ширегінде күштердің ара салмағы жоңғар тайпаларының
пайдасына өзгере бастады. Қазақ - жоңғар қатынастары, әсіресе, Батур-
қоңтайшы 1634-1654 ж.ж. билік құрған кезде ерекше шиеленісе түсті. Одан
кейін болған жоңғар хандары Сенге, Ғалдан Оңтүстік Қазақстанды, маңызды
сауда жолдары өтетін және сауда орталықтары болған қалаларды өздеріне
қаратып алуға тырысты.
1718 жылы Тәуке хан өліп, билік оның баласы Болат ханға өткен тұста
қалмақтардың қазақ жерлеріне жорығы күшейді. Бұл жорықтардың табысты
болуына шведтің артиллерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың тигізген әсері
үлкен. 1709 жылы Полтава түбінде орыстардың қолына түскен Ренат Тобыл
қаласына айдалады, осында Ертістің бойымен жоғары өрлеп бара жатқан
Бухгольцтың экспедициясы құрамында Кереку қаласының маңында 1715 жылы қыста
ол қалмақтарға тұтқынға түседі. 1733 жылға дейін қалмақтардың қолында
болған ол қалмақтарды темір балқытып зеңбірек жасауға, оның оғын
дайындауға, тіпті баспахана жасап, әріп құюға үйретеді. Сонымен бірге,
қазақтарды өз қол астына өтуге мәжбүр еткісі келген Ресей қалмақтарға Сібір
бойындағы бекіністерден зеңбірек берген деседі. Ренаттың көмегімен зеңбірек
атыс жарақтарын жасап, жүз мыңнан астам әскер құрап, қалмақтар қазақтарға
қарсы соғысқа дайындалып жатқанда қазақтар жағы олардан кауіп күтпей, ішкі
талас - тартыспен жүрген болатын. Бұл тұста қазақтар мен қалмақтардың
шекарасы Ертіс өзені, Балқаш көлі, Шу, Талас өзендерінің аралығымен өтетін.
Жан-жақты әскери дайындығы бар және шабуыл жасайтын жерлердегі жағдай
жөнінде толық мағлұмат жинаған жоңғарлар 1710-1711 жылдары қазақ жеріне
басып кіріп, қырғын соғыс жүргізді. Көп олжа алып, кері оралған олар 1717
жылы жазда Аякөз өзенінің жағасында қазақтардың 30 мың жасағын талқандап
жеңді. Келесі жылы жоңғарлардың әскері тағы да қанды жорыққа аттанып Бөген,
Шаян, Арыс өзендерінің бойында қазақтарды қырғынға ұшыратты.
1723 жылы көктемінде қазақ жерін бет қаратпай басып алуға әбден
бекінген жоңғарлар шешуші жорыққа шықты. Мол әскер жинап, барынша толық
қаруландырып, оның қолбасшылығына Шуна Дабо деген қалмақ баһадүрін
тағайындады. Оның тактикалық жоспары бойынша қалмақ әскерлері стратегиялық
екі бағытта қимыл жасауға тиісті болды. Бірінші бағыт Қаратауды басып өтіп,
Шу мен Талас өзендеріне шығу болса, екінші бағыт — қазақтарға ес жиғызбай
соққы беріп, Шыршық өзенінің қойнауына жету еді. Бұл жоспарды іске асыру
үшін әскерлер жеті шоғырға бөлініп, оның бірі Жетісу Алатауының етегіндегі
Балқаш көліне құятын төрт өзеннің бойына топтастырылды. Қалмақтың ірі
қолбасшысы Амурсана басқарған 70 мың адамнан тұратын екінші бір тобы Іле
өзенінің бойына, Кеген өзенінің солтүстік жағасына, Нарын өзенінің күншығыс
жағындағы Кетпен тауының баурайына орналасты.
Сөйтіп, Алатау баурайын жайлаған қаннен-қаперсіз отырған қалың елге
шабуылға шыққан қалмақ әскерлері қазақтардың қанын судай ағызды. Еркек
кіндікті адамдарды қырып, әйелдерді, қыздарды байлап-матап алып кетті.
Бейғам отырған ел басқыншыларға ешқандай қарсылық көрсете алмады.
Шапқыншылықтың басты ауыртпалығы Ұлы жүздің, Жетісудың халқына түсті. Ешбір
бөгетсіз, қарсылықсыз, жолындағының бәрін жайпап келе жатқан зұлым жау
араға көп уақыт салмай Орта жүз бен Кіші жүздің жеріне жетті. Малын,
қонысын тастап, бала-шағасынан, туысқандарынан айырылып босқан халық беті
ауған жаққа қашып-пысуға мәжбүр болды. Ұлы жүз бен Орта жүздің қазақтары
Самарқанд пен Ходжентке қарай шұбырды. Кіші жүз қазақтары Хиуа мен Бұқараға
ағылды. Босқындардың біразы Алакөл маңына келіп паналады. Мұхаметжан
Тынышбаевтың айтуынша, Орта Азияда осындай екі көл болған. Оның біріншісі -
Сырдың сол жақ бетінде, Бетпақдала каналы екіге бөлінетін жерде, екіншісі
-Ташкенттен 90 шақырым жерде, ол да Сыр бойында. Халық осылардың
алғашқысына барып паналаған. Бұл кезеңді қазақ "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл
сұлама" деп атады. Яғни, қазақтардың табаны ағарғанша шұбырып, Алқакөлге
жетіп азап пен аштықтан сұлаған жерлер еді дейді. Сол сұлағаннан талай
қазақ жан тәслім қылып, басын қайта көтермеген. Осы ауыр жылдарда шыққан
қазақтың қаралы да қайғылы, ән ұраны сияқты "Елім-ай" әнін білмейтін, оны
айтқанда тебіреніп, қатігездіктің құрбаны болған боздақтарын еске түсіріп,
бүгінге дейін көзіне жас алмайтын қазақтың кәрі-жасы кемде-кем. "Елім-ай"
әнінің сөзі былай болып келеді:
Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Ел-жұртынан айырылған қиын екен,
Екі көзден мөлтілдеп жас келеді.
Мына заман қай заман, бағы заман?
Баягыдай болар ма тағы заман!
Атадан ұл, енеден қыз айырылды,
Көздің жасын көлдетіп ағызамын.
Мына заман қай заман, қысқан заман?
Басымыздан бақ-дәулет ұшқан заман!
Мұнан үш жүз жылға жуық уақыт бұрын шығарылған осы өлеңмен оның әні
қазақтың басына түскен сол бір ауыр күндердің өшпес ескерткіші іспеттес.
Қазақты бірлікке, елдікке, ерлікке үндейтін бұл өленді білу, ұмытпау жастар
үшін бүгінгі таңда да тарихты білу болып табылады.
Ақтабан шұбырындыда ауа көшкен жұрт көптеген қалалар мен елді
мекендердегі отырықшы халықтарды жұтқа ұшыратты. Оның нәтижесінде
Самарқанд, Бұқар, Хиуа, Ферғана сияқты қалалар қаңырап қалды. Сол жылдарда
Хиуа маңыңдағы мекендер мен егіндік жерлер иесізденіп, қаланың өзінде қырық
шақты ғана отбасы қалған.
Жаппай босу, аштық, елді, жерді сағыну қазақтардың қайрат-жігерін
ұштады, оларды ортақ жауға ұйымдасып қарсы шығуға жұмылдырды. 1726 ж.
Шымкентке таяу Ордабасы деген жерде Үш жүздің басшылары, билері жиын
өткізіп, онда қазақ жасақтарының қолбасшысы болып Әбілхайыр хан және
Бөгенбай батыр сайланды. 1727 жылы халықтың қаһарлы қарсылығының алғы
шебінде болып, қалмақ әскерлерімен үш жылдай ұрыс жүргізген Әбілхайыр
бастаған Кіші жүз жасақтары, ондағы айтулы батырлардың бірі Тайлақ және
оның жиені ұлы жүздің Ошақты руындағы Тасжүрек тайпасынан шыққан Санрық
батыр Ырғыз уезінің оңтүстік-шығыс бетіндегі Бұланты өзенінің жағасында
"Қара сиыр" деген жерде қалмақтарға есенгірете соққы берді. Қалмақ
әскерлері қиян-кескі соғыста ондаған мың адамынан айырылды. Қазақтар жағы
өздерінің талайдан қаны қайнап ыза мен кекке суарылған қайрат-жігерінің
жемісін көріп қуанды. Жеңіс туралы хабар қазақ арасына ілезде тарап кетті.
Алты алаштың рухын көтеріп, оларды күреске шабыттандырған бұл жеңіске қол
жеткен жер кейін "Қалмақ қырылған" деп аталды.
1729 жылы көктемде Балқаш көлінің маңында қазақ пен қалмақтардың
арасында тағы бір қатты қырғын соғыс жүрді. Бөгенбай, Қабанбай, Шапырашты
Наурызбай, Жәнібек, Бөкенбай, Малайсары сияқты атақты батырлар бастаған
қазақ қолдары мен жасақтары қалмақ әскерлеріне екінші рет күйрете соққы
берді. Майдан даласында мыңдаған қалмақ әскерлері қаза тапты. Көбі қырылып,
жаралы болып, жаны шықпай жатқан жау әскерінің аңыраған дауысы бірнеше күн
даланы басына көтерді. Бұл жер кейін "Аңырақай" деп аталып кетті. Сөйтіп,
Аңырақайда аяусыз соққыға душар болған Шуно Дабо басқарған қалмақ әскерлері
Іле өзенінің бойымен шығысқа қарай қашуға мәжбүр болды.
Осы тұста Тәуке ханның баласы үлкен Орда иесі Болат хан қайтыс болып,
осыған байланысты қазақ халқының тағдырына қатысты ірі оқиғалар орын алды.
Қазақтың үш жүзінің басын қосып, біртұтас тәуелсіз мемлекеттігін
қалыптастыруға тиісті Үлкен орданың басында отырған Болат хан жігерсіз жан
еді. Мұны қазақтың хандары, ел билеушілері түсінді. Бірақ ашық айтқан жоқ.
Егер Болат хан алай-бұлай болып кетіп, Үлкен Орданың билігі өзіме тисе,
қазақ хандығын көгертер едім деп жүрген аға хандықтан бірінші үміткер Болат
ханның інісі, Ортажүздің ханы Сәмеке Шахмұхамбет болды. Сәмеке ақылсыз
адам емес еді. Бірақ оған аға хандық бұйырмады. Үлкен Орданың иелігіне
екінші үміткер - Кіші жүздің ханы Әбілхайыр. Кіші жүзден аға хан сайлау
дәстүрде болмағанмен, айдынның жайылма суындай қаптап келе жатқан қалмақ
әскерлеріне Бұлан өзенінің маңында бірінші рет бас көтертпей соққы беріп
тоқтатқан, Аңырақай түбіндегі тамаша жеңістің дем берушісі болған, үш жүз
әскерлерінің бас қолбасшысы болып сайланып, өзінің ұйымдастырушылық дарын -
қабілеті, жеке басының ерлігі мен алты алашқа аты шыққан, оның үстіне
тәжірбиесі мол, егде тартқан Әбілхайырдың аға хандықтан үміт етуіне негіз
бар еді. Үлкен Орда иелігі оған да бұйырмады. Аға хан болып көпшілік билер
қолдамаса да Болаттың үшінші ұлы Әбілмәмбет сайланды. Тарихшылардың
долбарлауы бойынша мұндай таңдау жасалғанына наразы болған Әбілхайыр майдан
шебінен әскерін алып, еліне кері бұрылды. Хандықты өзіне тимегеніне риза
болмаған Сәмеке де Әбілхайырдан кейін әскерін алып, Шудың бойымен
Бетпақдалаға қарай бет түзеді. Жоңғарларға қарсы майдан әлсіреп, өз әскері
мен Ташкентке бағыт алған Ұлы жүздің ханы Жолбарыс қазақтың Ресеймен
бірігуі іске асқанша қазақ елінің қас жауы жоңғарлармен мәмлеге келуге
мәжбүр болды. Осы бір қиын-қыстау тұста әрбір жүздің ішінде феодалдық
бытыраңқылық күшейіп, ру басшылары мен сұлтандары хан билігіне бағынбай,
бөлінуін тоқтатпады. Кіші жүз сұлтандары Батыр мен Нұралы (Әбілхайырдың
баласы) өз алдына ел биледі, сол сияқты Орта жүзде Күшік және Барақ
сұлтандардың да өз иеліктері болды. Қазақ хандығының Бұқара мен Хиуамен
қатынастары да шиеленіскен күйінде қала берді. Еділ өзенінің бойында
қалмақтар мен башқұрттар Кіші жүздің жеріне шабуыл жасап, үнемі қауіп
туғызып отырды. Сондықтан Кіші жүздің батыс шекарасында тыныштық пен
бейбітшілік орнатуды Әбілхайыр хан өзінің басты міндеті деп санады. Сонымен
бірге қазақ қауымының ортақ жауы - жоңғарларға қарсы күрес те күн
тәртібінен түскен жоқ.
1742 жылы 20 тамызда Ор қаласында Ресей, жоңғар және қарақалпақ,
қазақтардың Кіші, Орта және Ұлы жүздің өкілдері қатысқан келіссөз
жүргізілді. Онда Ресей өкілі қазақ пен жоңғар арасындағы кақтығыстарға
байланысты уәж айтпақшы болды. Бірақ жоңғар басқыншылары оған құлақ аспады.
Олар қазақ қоныстары мен орыс қамал-бекіністеріне шектес жатқан жерлерде 20
мың әскер ұстап, қазақтарды мазалауын қоймады. Ендігі жерде қазақ халқының
тек өзінің күшіне ғана сену керек екеніне, үш жүздің басын қосып,
жоңғарлардың феодалдық әскер күшіне соққы беру арқылы ғана өз жерін жаудан
босатуға болатынына көзі жетті. Осы идеяны орнықтыруға Абылайхан зор еңбек
сіңірді.
1711 жылы "қан ішер" Абылай ханның баласы Уәли сұлтанның шаңырағында
қазақ тарихында үлкен орын алған бала дүниеге келген, оның азан шақырып
қойған аты - Әбілмансұр болатын. Қалмақтар Түркістанды алып, Уәли ханды
өлтіріп, оның 13 жасар ұлы Әбілмансұрды тұтқындағы басқа адамдармен бірге
Хиуа базарына апарып құлдыққа сатпақшы болды. Осы жерде ол тұтқыннан қашып
елге келіп, ауқатты адамдардың малын бағуға жалданды. Үйсін Төле бидің
түйесін, одан соң Дәулеткелді байдың жылқысын бағады. Ұйпа-тұйпа болып
жүргені үшін жұрт оны Сабалақ деп атаған. 1731 жылы Сабалақ ауыл
адамдарымен бірге қалмақтарға қарсы шайқасқа қатысып, өзінің асқан ерлігі,
батылдығымен көзге түседі.
Осы ұрыста "Абылай, Абылай!" деп ұрандап, жігіттерге жігер беріп,
жаудың тобына ұмтылған ол қалмақтардың әскер басшысы Шарыш батырды жекпе-
жекте өлтіреді. Атой салып шайқасқа үш рет кірген ол ұрыста жауды
талқандап, жеңіске жетуге үлкен еңбек сіңіреді.
Әбілмәмбет хан жаудан жеңіспен оралған Сабалақтың өз туысы екенін
түсінеді. Риза болған ол оған "Абылай" деп ат беріп, хандық тағын ұсынады.
Абылай есімін алған Сабалақ хан болудан бас тартып, Әбілмәмбет қайтыс
болғанға дейін сұлтан дәрежесінде бас ақылшы, кеңесшісі болады.
1741 жылы жазда Ұлытаудың маңында аң аулап жүргенде қапыда қалмақтарға
қолға түскен Абылайдан жоңғарлардың ұлы қонтайшысы Қалдан-Серен: "Менің
ұлымды өлтірген сен бе?" — дегенде, ол: "Сенің баланды өлтірген мен емес,
халық, менің қолым халықтың бұйрығын орындаушы ғана", -деп жауап берген.
Жоңғар мемлекетінің ханы Қалдан Серен 1745 жылы өліп, оның
мирасқорларының арасында хан тағы үшін талас, кескілескен тартыс басталады.
Осы орайда көрші жатқан Цинь империясы жоңғарларға қарсы қайта-қайта соғыс
ашып, жоңғар мемлекетін әлсіретеді. Міне, осы аласапыран, жанталас уақытты
ұтымды пайдаланған Абылай қазақ жерін жоңғар қалмақтарынан тазарту
мақсатымен Телікөлдің маңына үш жүздің әскери жасақтарын жиып, Түркістан
мен Сыр бойындағы қалаларды азат ету жорығына аттанады. Бұл үш жүздің басы
қосылған алғашқы жорығы еді. Осы жорықта ерен ерлігі, тамаша батырлығымен
көзге түскен Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Кіші жүздің батыры
Бұғыбай, Уақ руының батыры Баян, т.б. өз есімдерін өшпес даңққа бөледі.
Абылай бұл жорықта қазақ әскерлерін үш топқа бөлді. Оның бірінші тобын
Қанжығалы Бөгенбай батыр басқарды. Оған атақты Үмбетей жырау қосылды.
Бөгенбай басқарған 10 мың әскер қолы Түркістанның Солтүстік жағына, Созақ
бекінісіне барып бекінуге тиісті болды.
Екінші қолды Жәнібек батыр басқарды. Ол Сыдарияның төменгі сағасына
қарай бет түзеді. Оған Тәтіқара жырау қосылды. Үшінші, негізгі қолды
Абылайдың өзі басқарды. Жорыққа қатынасқандар Шиелі, Жаңақорған бойымен
Түркістанның күнбатыс жағына қарай жылжыды. Бұл топқа қазақтың аты шулы
батырлары Қабанбай, Баян, Сырымбет, Малайсары, Жанұзақ, Жәпек, т.б.
кірді. Бұқар жырау науқастанып келе алмағандықтан топқа 17 жасар Көтеш
ақын қосылды.
Жоңғар әскерін басқарған Қалдан Сереннің ортаншы ұлы Цевен Доржи де өз
әскерін үшке бөлді. Ол өзінің басты күшін Абылайға қарсы бағыттады. Жоңғар
әскерлерінің қаруы - мылтық, найза, қылыш болды және түйе үстіне орнатқан
15 зеңбірегі бар еді. Қазақ жасақтары сойыл, шоқпар, садақ, кейбіреулері
найзамен қаруланған болатын.
Цевен Доржи өзінің ауыр қолымен Абылай әскерлерінен бұрын келіп,
Жаңақорғанға бекініп алды. Абылай Жаңақорған бекінісін алуды Қабанбайға
тапсырды. Сырымбетті оң жақ қанатқа, Баянды әскердің сол жақ қанатына
қойды. Олардың сыртынан үш мың қолы бар Малайсары, Оразымбет батырлардың
әскерін топтастырды. Абылай өзінің Сағымбай, Қанай, Жанұзақ сияқты сенімді
батырларымен және 17 жастағы ұлы Жанаймен әскердің дәл ортасында жүрді.
Бұл соғыс екі айға созылды. Қазақ әскерлері Жаңақорғанды, Шымкентті
жаудан тазартып, Түркістанға таяп барды. Бөгенбай басқарған әскерлер Созақ
пен Сайрамды босатты. Батыр Баян Талас өзеніне тақау барды. Жәнібек
батырдың әскерлері қарақалпақ жерін босатып, қалмақтарды Сырдың жоғарғы
сағасына шегіндірді. Амалы таусылған Цевен Доржи Абылайдан бітім сұрауға
мәжбүр болды.
Келісім бойынша Созақ, Сайрам, Манкент, Шымкент қалалары Қазақ хандығы
қарамағына өтті. Түркістан қаласы туралы мәселе кейінірек шешілетін болды.
Абылай бұл жолғы жеңістерін жоңғар хандығының күйреуінің бастамасы деп
есептеді. 1745 жылғы соғыс осымен бітті.
Қазақ жерін қалмақтардан біржолата тазарту мақсатымен Абылай және
қазақ әскерлерінің қолбасшылары Қабанбай, Бөгенбай, тағы басқа батырлары
қазақ жасақтарының басын қосып, 1750 жылдардың орта шенінде жоңғар қақпасы
маңында жаудың негізгі күшін үш қабат қоршап, ес жидырмай талқандап
түбегейлі жеңіске қол жеткізді. Сөйтіп, қалмақтардың бір ғасырдан астам
уақытқа созылған басқыншылық, зорлық-зомбылық соғысы осымен аяқталды.
1755 жылы жоңғарлар бірнеше ұсақ иеліктерге бөлініп кеткен болатын.
Мұны қытай империясы ұтымды пайдаланып, жоңғар жерін басып алуға кірісті.
Осыдан кейін көп кешікпей Жоңғар мемлекеті 1758 жылы біржолата құлады.
1758 жылы Цинь қытайлары Шығыс Түркістандағы қазіргі Синь-Цзянь жерін
басып алды. Цинь империясының батыс шекарасы қазақ жерімен шектесіп жатты.
Қытайлар көрші жатқан қазақ елдеріне тынымсыз шабуыл жасады. Абылай
басқарған қазақ жасақтары қытай әскерлеріне бірнеше рет соққы беріп,
олардың ішке қарай жылжуына мүмкіндік бермеді. Қытай әскерлерінің басып алу
қаупінен сескенген Әбілмәмбет Үлкен Орданы Іле өзенінің бойынан басқа жаққа
көшіруге мәжбүр болды.
Бір айтып кететін жай, Ресей патшалығы өзінің қол астындағы қазақтарға
қытайлар шабуыл жасап жатқанда елшілік жолмен наразылық білдіруден басқа
көмек көрсетпеді. Ол наразылыққа құлақ асқан Цинь империясы болған жоқ.
Абылай ақсақалдардың алқа кеңесін шақырып, қытаймен соғысты соза беруге
болмайтынын, халықтың азып-тозып кеткенін айтып, Цинь Қазақстанның
әкімдерімен елшілік қатынас орнату мақсатында Пекинге адамдар жіберді.
Сөйтіп, ол Цинь империясымен сауда, экономикалық байланыс орнатудың амалын
істеді. Ол Ресеймен қарым-қатынасты да ұлғайтты. Абылай хан қазақ жерін,
қазақ халқын көршілес күшті елдердің Ресейдің, жоңғарлардың, қытайдың
қаупінен қорғап қалуға үлкен еңбек сіңірді. Батырлығы, ұйымдастыру
шеберлігі, саясатшылығы арқасында қазақ халқының елдігін сақтау үшін көп
жұмыс тындырды.
1771 жылы Әбілмәмбет хан өлгеннен кейін, Түркістанда Қожа Ахмет
Иассауидың мешітінде билер мен сұлтандар бас қосып, Абылайды ақ жылқы
сойып, ақ киізге орап, Орта жүздің ханы етіп көтерді. Бірақ Абылай өзін
қазақтардың үш жүзінің ханымын деп есептеді.
Бір жылдан кейін 1772 жылы вице-канцлер М.Л. Воронцовтың жарлығымен
Абылайға арналып Есіл өзеніне таяу жердегі Жаңғызтауда ағаш үй салынды.
Абылай 1780 жылы мамыр айында Ташкентте 69 жасында қайтыс болып, Түркістан
қаласында жерленді. Абылайдан кейін Орта жүздің ханы болып, оның баласы
Уәли сайланды. Үш жүздің басын біріктіріп, жоңғар басқыншыларын қазақ
жерінен қуып, қазақ халқының тәуелсіздігін сақтап қалуда үлкен еңбек
сіңірген Абылай атақты мемлекеттік қайраткер ретінде тарихта өшпес із
қалдырды.
Қазақтардың ең қауіпті жауы XVIII ғасырдың басында мейлінше күшейген
жоңғар хандығы болды. XVII ғасырдың 80 жылдары жоңғар қоңтайшысының қазақ
жеріне жорықтары жанданды, олар Оңтүстік Қазақстан мен Сырдария сауда
қалаларын, сонымен қатар маңызды керуен жолдары өтетін аумақтарды басып
алуға ұмтылды. Қалдан қоңтайшы (1671-1699) 1681-1865 жылдары Оңтүстік
Қазақстанға бірнеше шабуыл жасады, оның нәтижесінде Сайрам каласы
қиратылды.
Оның мұрагері Сыбан Раптан (1699-1729) басқыншылық соғысты жалғастырды.
XVIII ғасырдың басында басқыншылардың әскері Сарысу өзеніне дейін жылжыды,
олардың әскерінің бір бөлігі Орта жүздің солтүстік шығыс аудандарына басып
кірді. 1710 жылы Қарақұм ауданында Тәуке хан жауға қарсы ұйымдастыруды
талқылауға барлық жүздердің өкілдерін жинады. Жоңғарларды шығысқа
шегіндірген әскер құрылды. Қазақ саяси жүйесі ішкі саяси проблемаларды
шешуге тамаша мүмкіндік берді. XVII ғасыр басындағы реформадан кейін
қауымаралық пен сословие аралық алауыздық сот ісінің шегінен сирек шықты
және ешқашан қарулы күреске жеткен жоқ. Бірақта XVIII ғасырда сыртқы саяси
ахуал бірден өзгергенде, реформа нәтижесінде орталықсыздандырылған қазақ
хандығы сыртқы жағдайдағы өзгерістерге дайын емес болып шықты.
Бұл 1715 жылы Тәуке хан өлген соң анық байқалды. Жоңғар тарапынан
төнген қауіпке байланысты хан ролінің жоғарылауы керектігін сезінген
сұлтандар жоғарғы билеуші орны үшін шиеленіскен күресті бастады. Ұзақ
тартыстан соң хан болып Қайып сайланды (1715-1718).
Көп ұзамай жоңғарлар шабуылын тағы жаңғыртты. 1716 жылы олардың
әскерінің басты бөлігі шабуылын Іле өзенінен Аягөзге қарай бағытпен
бастады. Бір уақытта басқа отрядтары Сібірге жылжыды. 1718 жылы көктемде
жоңғарлар мен қазақтар қолы арасындағы Аягөз өзенінде үш күндік қантөгіс,
шайқастың алғашқы күндеріндегі жеңістерге қарамастан, қазақтардың
жеңілісімен аяқталды. Өзара жауласқан Әбілхайыр мен Қайыптың
келіспеушілігі, сонымен қатар жоңғарлардың тылдан оқыс соққысы шайқастың
нәтижесін шешіп берді. 1718 жылы жоңғар әскері Арыс өзенінде басқа қазақ
отрядтарын талқандады.
1718 жылы Қайып хан өлді де сұлтандардың жоғарғы билік үшін күресі
қайта жанданды. Ең қолайлы кандидатура жас жігерлі Әбілхайыр болды, бірақ
төре тұқымының күшеюін қаламаған билер шоғыры ынжық әрі жігерсіз Болатты
(1718-1729) таңдады. Алайда соғыс жағдайында қауым демократиясына бас тігу
өзін ақтамады да, Болат хандықты басқарудан қалды. Орталық биліктің
әлсіздігі жағдайында Кіші жүз бен Орта жүз қауымының бөлігі өздерінің
егемендігін шектеп, Әбілхайырды хан сайлады (1718-1748). Осылай қазақ
хандығының ыдырау процессі басталды. Ташкентте ак киізге Жолбарыс
көтерілді, ал Орта жүздің бөлігі Сәмекені хан ретінде мойындады. Бұл
тұлғалар жоңғарларға тойтарысты ұйымдастыра алатын еді, алайда мұны сезіну
үшін қазақтарға 1723 жылғы Ақтабан шұбырындыны бастан өткеруіне тура келді.
Жоңғарларға қарсы бір майданның жарылуы қазақ жасақтарының қорғаныс
қабілетіне кері әсер етті. Сұлтандар шоғыры арасындағы ұрыс-керіс жоңғар
қоңтайшыларының қазақтарға бірқатар ірі соққылар беруіне қолайлы жағдай
туғызды.
1723 жылы көктемде жоңғар әскері Қаратау арқылы талас өзенінің алқабына
басып кірді. Қазақтар бұл уақытты қыстаудан көшуге дайындалып, шабуылды
күтпеген еді. Мұнда барлық қазақ жұрты қырғынға ұшырады да, тірі қалғандары
малдары мен мүліктерін тастап қашуға мәжбүр болды.
Аяқ астынан кедейленген және ашыққан көшпенділер тобы Бұхара мен
Самарқан оазисін толтырды. 1724-25 жылдары жоңғарлар Түркістан мен
Ташкентті басып алып талқандады. Егіншілік, қолөнер мен сауда Сырдарияда
тоқтады. Бұл оқиға қазақтар арасында "Ақтабан шұбырынды" ретінде белгілі.
Нәубет жылдардағы басқыншылармен күресте қазақ болған құрбандарды халық
ауыр азамен еске алады.
Қазақ-жоңғар соғысының аяқталуы: ұлттық тәуелсіздікке төнген қауіп
қазақтарды бірігуге мәжбүр етті. 1726 жылы Ұлы жүз бен Кіші жүздің біріккен
әскері Тайлақ батыр мен Саурық батырдың бастауымен Бұланты өзені бойында
Қарасиыр деген жерде жоңғарларға ауыр соққы берді. Бұл жеңіс қазақтарды
одан әрі қарсы тұруға жігерлендірді. Осы жылы Шымкент маңында, Ордабасы
тауында үш жүз өкілдері қатысқан мәслихат өтті, онда қазақ әскерінің
жоғарғы бас қолбасшысы - сардар сайлануы керек болды. Сардар келешекте
жоғарғы ханның орнын басатынын түсінген сұлтандар арасында қайтадан талас
туды. Алайда істің нақтылығы билерді қатал орталық билікті жақтаушы
Әбілхайырдың пайдасына шешім қабылдауға мәжбүр етті. Үш жүздің әскерін
ұйымдастыруда Бөгембай, Тайлақ және Саурық маңызды роль атқарды. 1729 жылы
Балқаш көлінен оңтүстікте Аңырақайда ірі шайқас болды. Жоңғарлар тағы да
талқандалып шегінді. Жеңістен соң Қазақ хандығын біріктіру мен кайтыс
болған Болаттың орнына хан сайлау мәселесі тұрды. Сайлауда Әбілхайыр
айналып өтіліп, билер хан тағын Болаттың ұлы Әбілмәмбетке (1730-1771)
тапсырды. Сұлтандардың бөлігі мәслихат шешіміне бағынудан бас тартты.
Әбілхайыр жақтастарымен қазақ әскерін тастап, Жайыққа көшіп кетті. Оның
үлгісін Сәмеке хан да алды. Осылайша хандар мен сұлтандар арасындағы
алауыздық қазақтардың 1726-1730 жылдардағы жеңістерін жоққа шығарып, тағы
жалпы қазақ майданын бөлшектеді. Тек жүз билері - Төле бидің, Қазыбек бидің
және Әйтеке бидің, сонымен қатар Аңырақай шайқасынан кейін танылған Абылай
атымен белгілі Әбілмансүр сұлтанның іс-әрекеттері нәтижесінде бірлік
сақталды. Қазақтардың әлсіреуін жоңғарлар тиімді пайдаланды, 1741 жылы
қазақтардың жеңілісімен және Абылайдың тұтқынға түсуімен аяқталған жаңа
шапқыншылық басталды. Әбілмәмбет өзінің жоңғарларға тәуелділігін мойындауға
мәжбүр болды.
Ақтабан шұбырынды және оның зардаптары: Ердене-Батұр қоңтажы Дүрбін-
Ойраттың басын бірікітірді. Ғалдан-Бошұқты-хан елді соғыс жағдайына
көшіріпті. Атасы мен ағасының ісін одан ары дәйектеген Сыбан-Раптан
Жоңғарды біржола қаруландыруға айрықша мән берді. Қазіргі қазақ арасында
қалмақты орыс жарақтады, қытай итермеледі деген тәрізді, қисынсыз, қате
түсінік бар. Бұл екі үлкен ел де ойрат жұртын алып жеуге мүдделі болатын.
Қуатты империялар кейінінен көршілессе, ежелден жалғыз болған, қазақ,
моңғол халқының ортасында отырған ойраттар елдігін сақтау үшін әманда
өзінің жеке күш-қуатын ғана сүйенуге мәжбүр болды. Қазақ Ордасында Әз-
Жәнібек әулеті билікке жеткені сияқты Дүрбін-Ойраттар Ердене-Батүр
әулетінің алға шығуы қалмақ елінің бақытын ашты. Ел басын жауынгер, көреген
әрі кемеңгер әміршілер келді. Халқының болашағы жолында күрескен Ралдан-
Бошықты батыс жұртының ғаламат от қаруын игеруді бірінші кезекке қойыпты.
Сыбан-Раптан бұл істі мүмкін болған жеріне жеткізді.
XVIII ғасырдың II жартысында Шығыс Түркістан Оңтүстік Сібір жерлерін
жаулап қазақ жеріне жақындай түсті. Олар қазақтарға қарсы күресте Қытайдың
Оин империясының жәрдеміне сүйенді. XVIII ғасырдың соңынан бастап Қазақстан
жеріне дүркін-дүркін шабуыл жасап отырды. Бүндай соғыстардың барысында
бірде жоңғарлар, бірде қазақтар алма-кезек жеңіске жетіп отырды.
Жоңғарлардың қаупінің күшейе бастағанын көрген қазақтардың үш жүзінің
хандары жоңғарларға қарсы бүкіл қазақтарды біріктіруді көкседі. Осындай
жағдайды ескере отырып 1710 жылы үш жүз өкілдерінің сйезі Қарақұмда болды
да бүкіл қазақтардың жасағын қүру туралы, жасақтың қол басшысына Орта
жүздің батыры Бөгенбайды сайлау туралы шешім қабылдады. Бұдан кейін қазақ
пен жоңғарлар арасында бірнеше рет соғыс болып алма-кезек жеңіске жетіп
отырды.
XVIII ғасырдың 20 жылдарында болған қақтығыстар екі жақтың қайсысына болса
да жеңіс әпере алмады. Қазақ хандарының алауыздығын пайдаланған жоңғар
феодалдары 1723 жылы көктемде көп әскерімен қазақ жеріне басып-жаншып
кірді. Көктаудан жайлауға көшуге даярланып жатқан қазақтар қапыда қалды.
Жоңғар басқыншыларына аяқ астынан төтеп бере алмай, мал-мүлкін, үй-жайын
тастап басы ауған жаққа босып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ–ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
" Бекітемін"
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің
Оқу-әдістемелік ісі жөніндегі
Вице-президент, тех.ғ.д., профессор
С.Қ. Тұртабаев
” ”
2011ж.
Қазақстанның жаңа заман тарихы пәнінен
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Мамандық аты, шифры: 050114 – Тарих
Оқу формасы:
күндізгі_______________________
Курс:
________________________________IІ І__________________________
І сем II сем Барлығы:
Сағат саны: 135 135
Кредит саны: 3 3
Лекция 30 30
Практикалық
Семинар: 15 15
Лабораториялық
ОБС¤Ж: 45 45
СӨЖ: 45 45
Аралық бақылау (АБ) 2 рет 2 рет
Қорытынды бақылау: Емтихан Емтихан
Лектор: т.ғ.к., доцент Жораева Гүлжамал Төлегенқызы
Семинар сабақтарының тьюторы: т.ғ.к., доцент Г.Т. Жораева
СОӨЖ қабылдау уақыты: 10:00-12:00, сәрсенбі
Қабылдау орны: № 5 ғимарат, 209 кабинет
Түркістан 2011
Оқу-әдістемелік кешен ҚР Білім және Ғылым министрлігінің 22.06.2006 ж.,
Республикалық жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім жөніндегі
Кеңес жиналысының № 7 Хаттама шешімімен бектілген және пайдалануға рұқсат
етілген 050114 - Тарих мамандығы бойынша типтік оқу бағдарламасына
сәйкес жасалған.
Оқу-әдістемелік кешенді құрастырған: т.ғ.к., доцент Г.Т. Жораева
Оқу-әдістемелік кешен кафедраның № 5 5 қаңтар 2011 ж. мәжілісінде
қаралды.
Кафедра меңгерушісі, т.ғ.к., доцент Ж. Жанпеисова
Оқу-әдістемелік кешен факультеттің № 5 6 қаңтар 2011 ж. ОӘК-де
қаралып, бекітілді.
Оқу-әдістемелік кеңес төрайымы, п.ғ.к., аға оқытушы Ү.
Мелдебекова
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1-лекция. Жаңа замандағы Қазақстан тарихы бойынша тарихнама және
деректер.
Жоспары:
1. ХҮІІІ-ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан тарихы проблемаларының отандық
зерттеушілердің еңбегінде зерттелуі.
2. ХҮІІІ-ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан тарихы проблемалары шетелдік
тарихнама беттерінде.
3. Жаңа замандағы Қазақстан тарихы шежіре мен аңыздарда, ақындар мен
жыраулар туындыларында, жазба дерек көздерінде.
Лекция мақсаты: Жаңа замандағы Қазақстан тарихының өзекті
проблемаларының тарихнамасын және сол бағыттағы соңғы зерттеулердің
тұжырымдарын қамтып, салыстырмалы түрде беру студенттердің өзіндік
іздеулеріне түрткі болады. Курстың басты мақсаты - әлемдік тарихтың
құрамдас бөлігі болып табылатын Отан тарихы туралы білімді студенттер
санасында терендету, оларды азаматтыққа, отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа
тәрбиелеу. Отарлану кезіндегі әлеуметтік-экономикалық және саяси
өзгерістер, ағартушылық пен миссионерлік, жаңа мектеп жүйесінің қалыптасуы
өзара байланыста қарастыру. Отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалыстарының
дамуын көрсету. Біртіндеп жалпы ресейлік рынокқа енуін, Қазақстанның
экономикалық жағынан игерілуін, сауда мен қатынас жолдарын салынуын және
орыс мәдениетінің өлкеге таралуын қарастыру.
Лекция мәтіні: Қазақстан тарихы дүниежүзілік тарихының ажырамыс бір
бөлігі ретінде келесі тарихи кезеңдер бойынша қарастырылады:
Ежелгі Қазақстан тарихы (2,6 млн. ж.б.- б.э. Vғ.)
Ортағасырлардағы Қазақстан. (552- 1731 ж. дейін.)
Қазақстанның жаңа тарихы. (1731- 1917 ж. дейін)
Қазақстанның қазіргі заман тарихы. (1917 ж. - қазіргі күнге дейін)
ХVІІІ- ХХ ғасырлардағы Қазақстан тарихы алуан тағдырлы сипаттағы
оқиғаларға толы. 1730-1770 жылдары қазақ билеушілерінің едәуір бөлігі Ресей
империясының басшылық ролін ресми түрде таныды. Бұл Қазақстанды өз
тәуелсіздігінен, мемлекеттілігінен айырылуына әкеп соқтырып, шын мәнінінде
отарға айналдырды. Ресей билігін мойындауға мәжбүр болған алғашқы күндерден
бастап ақ қазақ халқының бұрынғы тәуелсіздігін, мемлекеттігін қалпына
келтіру жолындағы ұлтазаттық соғыстар кезеңі басталды. Халық наразылығының
тұтынуына екінің бірінде ұлттық және әлеуметтік қысым жасау арандатып
отырды.
Қазақстанның отарлық кезеңнің тарихына, әсіресе оның түйінді
мәселелеріне отандық тарих негізінен еліміз тәуелсіздік алғаннан соң, яғни
1991 жылдан кейін баса назар аудара бастады. Бұл түсінікті де, өйткені
шет аймақ халықтарының сол кезде отар елдер халықтары аталатынындай,
жабайылар тарихы мәселелері өткен кездерде империялық өктемдіктің және
марксизмнің қасаң қағидасы, тоталитаризм, жеке адамға табынушылық
идеологиясының ықпалымен көрінеу бұрмалаушлыққа ұшыратылды. ХҮІІІ-ХІХ
ғасырлардағы Қазақстан тарихы Еуразия даласының халықтарына дүниежүзлік
тарих ұғымынан тыс қараған Ресей ділінің тұрғысынан пайымдалды.
Осының бәрі бүгінгі таңда тарихи өткен кезеңге объективті түрде
қарауды, жаңа көзқарастарды тиянақтауды талап етеді.
Ресей мемлекетінің құрамындағы қазақ халқы тарихының (ХVІІІ-ХІХ ғғ.)
ең көкейтесті жақтарына зерттеушілердің назарын отандық тарихнаманың қол
жеткен биігі деңгейінен аудару қажет.
ХVІІІ ғасырда Орта Азияның Хиуа және Бұхара хандықтарында, кейбір
өзбек руларында өзара шиеленіс күшейді. 1723 жылы Ташкент қалмақтың
қоластында болды, бірақ тікелей бағындырған қалмақтың Хун Тайджы ханы мен
қазақ ханы Жолбарыс еді. 1728-1740 жылдары Хиуа ханы Жолбарыстың қашып
кетуіне байланысты (бухаралықтардан), 1740 жылы Персияның солтүстігінде
персиялық шах Нәдір Мерв қаласын басып алып көп кешікпей Хиуа ханын 20
өзбек әскер басыларымен өлтіріп, еш қарсылықсыз Бұхараны бағындырады.
Үздіксіз жойқын феодалдық соғыстың әсері Орта Азия шаруашылығына зиян
келтірді. Көптеген қалалар құлап, қирап қалды соның ішінде Самарқанд
қаласы ХҮІІІ ғасырдың ортасында ең төменгі дәрежедегі бос қалған қала
болып қалды. Тек қана Бұхарада бұрынғыдай қызу қала өмірі жүріп жатты.
Біраз жылдан кейін өзбек феодалы Мұхаммед Әмин түркмендермен болған
соғыста оларды жеңіп, Хиуа хандығын қайта орнатты. Мұхаммед Әмин Бұхара
әулиетінің негізін қалаушы болды. ХҮІІІ ғасырдың аяғында оның ұлы Мұратың
Бұхара мен Мервті және Балх қаласы мен Әмударияның сол жақ жағалауын
қосуға қолы жетіп, Заравшан өзенінің алқабында жер суландыру жұмыстарын
жүргізді. ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында Ферғанада экономикалық жағдай
жақсарып, жібек мата өндіру өнеркәсібі көтеріліп, Қытаймен сауда
қатынасының жандануының нәтижесінде, Қоқан хандығы құрылды. Ресей және
басқа Еуропа елдерімен сауда қатынасының жақсарп, Орта Азияға алтынның
шоғырлануы күшейді. ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында Ферғанада бірінші рет
монғол шабуылынан кейін, жергілікті алтын монеттер соғу басталды.
ХІХ ғасырдың ортасында Орта Азияда үш ірі мемлекет: Қоқанд, Бұхар және
Хиуа хандықтары болды. Бұл үш хандық орыс патшалығының жаулап алуға
ұмтылуының басты нысанасы болды.
ХІХ ғасырдың 50 жылдары Орта Азияда болған саяхатшы былай деп
көрсетті: Өзара қырқыс пен тоқтаусыз соғыс барлық жерде өте күшті
қымбатшылық пен аштыққа әкеп соқты. Жерлер өңделмей, тұқым себілмей қалды.
Әншейінде 4 теңге (80 коп.) тұратын 1 пұт нан бұл уақытта 20 теңгеге (4
руб.) сатылды. Феодалдық алауыздық күшейген тұста, орыс патшалығы өзінің
Орта Азияны жаулап алу жорығын бастады.
ХVІІІ ғасырдың алғашқы онжылдықтарында Қазақ хандықтары әртүрлі
сыртқы саяси мән-жайлардың ықпалымен өте қиын халықаралық жағдайға ұшырады.
Мұның алдында дүниежүзілік сауда коммуникацияларының құрлық аумағынан
Атлантика бассейіне ауысуына және Ресей мемлекетінің - Еуропаның
оңтүстік шығысы мен Сібірге және Цин империясының Орталық Азияға әскери
саяси өктемдік етуінің жедел өрістеуіне байланысты Ресейдің оңтүстік
шығысында және Орта Азия елдерінің ішінде әлеуметтік экономикалық және
саяси жағдай шиеленісе түскен еді. Екі империялық мемлекет жүйесінің
географиялық кеңістікте және көшпелілердің Шығыс пен Батыс арасындағы
мәдени тарихи тоқайласуындағы бұрынғы басым жағдайынан айырылуы
тұрғысында дамыған бір біріне қарс қозғалысының барысында көшпелі
халықтар сауда жолдарынан біртіндеп ығыстырылып шығарыла берді. Бұл
геосаяси үрдістер жайылымдық жерлер және жақын жатқан аумақтардың сауда
орталықтарына еркін бару қиындаған көшпелі халықтар арасындағы өзара
жанжалдардың өршуіне әкеп соқты. Сол негізде халықаралық салада әскери
тайталастың жаңа түйіні пайда болып, ол ХVІІІ ғасырдың алғашқы үштен
бірінде Еділ, Жайық бойының, Батыс Сібірдің оңтүстік бөлігінің және
көршілес Орталық Азия аймақтарының бүкіл кеңістігін қамтыды.
ХVІІІ ғасырдың басынан бастап қазақтардың сол кезде Ресей билігінде
болған көршілес еділ қалмақтарымен өзара қатынастары күрделі болды.
Жоңғар хандарының көршілес Орталық Азия аумағына дәмеленуінде
Қазақстанның ойрат тайшылары ежелден көз тігіп келе жатқан оңтүстік
жерлері ерекше орын алды. Жетісуды және Сыр өңірі аймағын жаулап алу
ойрат билеушілеріне жаңа алымдардың түсуімен қатар, Жоңғарияны Еуропалық
Ресеймен және Сібірмен байланыстыратын сауда жолдарының аса маңызды
қиылыстарының біріне статегиялық бақылау жасауды қамтамасыз ететін, сондай
ақ жаулап алынған отырықшылық-егіншілік аумақтар кеңістігінде батыс
монғолдарды немесе ойраттардың қоныстарын қазақ рулары мекендейтін
орындардан бөліп тұруға тиіс болған өзінше бір аралық аймақ құру есебінен
Жоңғар хандығының солтүстік шептерін нығайтуға мүмкіндік беретін.
І Петрдің шығыстың саясатының қазақтарға бағытталуының қалыптасуы
уақыты жағынан орыс қоғамында Ресейдің халықаралық аренадағы тарихи ролін
қайтадан ой елегінен өткізумен және империялық лық доктринаның
рәсімдеуімен тұтас келді. Оның дүние танымдық негізгі еуропалық
рационалистік реориялар арсеналынан алынған идеяларды (Г.Гроций, Т.Гоббас,
Б.Спиноза, С.Пуфендорф және т.б.) және Мәскеу патшалығының дәстүріне
сүйенген Ресей ресми топтарының ортағасырлық идеологиясының эклетикалық
құрастырмасы болды.
Империялық санаға Византия мен Рим империясының мұрагері Ресейдің
басқа халықтарының тағдырына құдайлық негізде де, табиғи құқықпен де
билік ету құқығына сенімділік негіз болды. Ортағасырлық ресми доктринаға
толық сәйкес алғанда, мемлекеттің күш қауаты және билік етуші монархтың
даңқы оған бағынышты аумақтың мөлшерімен және бодандарының санымен
анықталады, ал соңғыларын алу ұрыс алаңындағы жеңістің не дипломатиялық
күрестің күрделі айла шарғылардың табиғи нәтижесі болып табылады. Осы
түсінікті негізге алған І Петр Астраханда бірсыпыра уақыт болып, бағы
заманнан естіліп келген және сол кезде беймәлім деуге болатын қырғыз
қайсақ ордаларын Ресей бодандығына келтіру туралы тілек білдіріп, осы
жорықта тілмәш міндетін атқарған А.И.Тевкелевке миллионға дейін жұмсалса
да, аса көп шығындарға қарамастан... жан-тәнін салуды, түптеп клгенде, бір
парақ қағазбен ақ Ресей империясының қарамағында болуға міндеттенетін
болсындеп ұсынған еді.
Сонымен бірге орыс-қазақ қатнастарының даму серпінділігінің жеделдеуі
мен олардың мазмұнының тереңдеуі ол кезеңде Ресейдің стратегиялық
мүдделерімен және сыртқы саясатының мақсаттарымен ғана анықталған жоқ,
сонымен қатар бүкіл халықаралық қатынастар жүйесінің даму серпінділігімен,
аймақаралық герграфиялық шекаралардың айқындылығымен және тұтастығымен (жер
бетінің жазықтық бедері және Еуразияның орталық бөлігінде оны бөліп
жататын биік тау жоталарының болмауы), Ресей державасының халықаралық
беделі мен еуразиялық дүниедегі халықаралық ықпалының бір факторы
ретіндегі оның әскери-саяси құдыреттілігімен, демек, Қазақстанның билеуші
топтарындағы солтүстік көршілісімен сауда-экономикалық, әскери-стратегиялық
және саяси байланыстардың маңызын түсінумен, қазақ қоғамы саяси
қолбасшыларының Ресеймен жақындасуының артымен анықталды.
Қазақстаның көшпелі халқы мен орыс халқының өзара байланысының
дамуындағы тарихи ұзақ уақыт бойы сауда-саттық маңызды орын алды. Қазан
және Астрахан хандықтарына Ресейдің билігі орнатылып, Сібір жаулап
алынғаннан кейін Азияға баратын бірден ақ маңызды екі сауда жолы: орта
Еділ бойынан Сібірге және одан әрі Орта Азияға апаратын Кама және төменгі
Еділді бойлай, Жайық пен Каспий бағытында, Маңғыстау түбегі мен Орта
Азия хандықтарына бағытталған Оңтүстік шығыс жолдары орнатылды.
Кіші жүзбен Орта жүз қазақтарының солтүстік аймағы ең ұзын шекарасы
Башқұртстанмен шектесіп жатты. ХVІІІ ғасырдың басына дейін башқұрт жері
Ресейдің Қазан және Сібір приказдарының қарауында болды, ал 1708 жылдан
бастап, губерниялар құрылуына байланысты, олардың негізгі аумағы Қазан
губерниясы Уфа уезінің құрамына кіргізіліп, Қазан губернаторының
құзыретіне жатқызылды.
20-30 жылдар шебінде башқұрттардың Кіші жүз бен Орта жүз қоныстарына
шапқыншылық жасауы жиілей түскенін А.И.Тевкелев айтқан, 1730 жылғы мамыр
айында қазақ ақсүйектері- екі жүздің шонжарлары мен ақсақалдары
жиналысы шақырылуының тарихи фактісі де көрсетеді, онда патша үкіметімен
бітім туралы арнаулы шарт жасасу мақсатымен Петербургке өкілетті қазақ
елшілігін ұйымдастыру туралы шеім қабылдағын еді. Ақырында, 1730 жылы
мамыр маусымда Кіші жүз қоныстарына Ноғай жолындағы атақты башқұрт
тариханы Алдар Есенгелдиннің келуі қазақтар мен башқұрттар арасындағы
әскери жанжалдардың елеулі болғанын мейлінше айқын көрсетеді, әл
Әбілқайырдың айтуынша, қазақ билеушілерімен қазақ башқұрт жер дауларын
және соның негізінде туындаған өзара қарулы қақтығыстарды шешу үшін
Ресейге елші жіберуді талап еткен. Нақ осы қақтығыстар, деп атап өткен
өз кезінде ағылшын тарихшысы Ален Боджер, - қазақтардың тәуелсіздігі үшін
және Әбілқайырдың жоңғарларға жоғалтқанын қайтару мен өзінің жеке билігін
күшейтуге әрекет жасауы үшін мейлінше елеулі және ұзаққа созылған қауіп
болды.
ХVІІІ ғ. 20-30 жылдары шебінде қазақ жүздерінің халықаралық жағдайын
сипаттай келіп, Тевкелев былай деп пайымдады: ол кезде қазақтарға
барлық жағынан ... қауіп төніп тұрды, барлық жерден тазыдан қашқан қоян
сияқты безіп, күйзеліске ұшырады және қашып бара жатып, өз малдарын өздері
тастап кетті, ал кейде өте қажет болғанда бала-шағасын да тастап,
өздерінің бас сауғалайтын кездері болды. Басқаша айтқанда, Ресей мен Цин
империяларының аймақта жүргізген белсенді экспонсионистік саясаты Еуразия
құрлығының ішкі бөлігіндегі номадизмнің азаюына және көршілес көшпелі
халықтармен өзара қатынастарда жер мәселесінің шиеленісуіне едәуір
дәрежеде себепші болды. Қазақтардың, башқұрттардың, қалмақтар мен
ойраттардың екі державаның отаршылдық шараларымен жасалған жаңа
жайылымдарға деген асқан мұқтаждықтары салдарынан ХҮІІІ ғасырдың алғашқы
үштен бір ширегінің аяғына қарай көшпелі көршілер арасындағы қатынастар
едәуір қиындап кетті, мұның өзі Әбілқайыр ханның Кіші жүз бен Орта жүз
үшін сыртқы қауіптен қорғаныс іздеуінің алғышарты болды.
Әдебиеттер тізімі:
Қазақстан тарихы. III т. А., 1998 ж.
Қазақстан тарихы очерктер. А., 1994 ж.
Аманжолов Қ. Қазақстан тарихы дәрістер курсы. I, II т. А., 2004 ж.
Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. А., 2001 ж.
Әбдіәкімұлы К. Қазақстан тарихы. А., 1997 ж.
Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003 ж.
2-лекция. Тақырыбы: ХҮІІІ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан.
Жоспары:
1. Қазақстанның әлеуметтік, экономикалық және саяси жағдайы.
2. Жоңғар хандығының күшеюі және оның жаулап алу саясатының бастауы
(ХҮІІІ ғ. 20-40 жж.).
3. Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама. Қалмақ қырылған, Аңырақай
шайқастары. Қазақ-жоңғар шайқастарындағы қазақ батырлары.
Лекция мақсаты: Қасым ханнан кейінгі Қазақ хандығы, Жоңғар
басқыншыларына қарсы қазақтардың топтасуы, Ақтабан шұбырынды, Қалмақ
қырылған, Аңрақай шайқастары нәтижесін айқындап беру.
Лекция мәтіні: XVIII ғасырда Алтайдан Атырауға дейінгі байтақ даланы
алып жатқан қазақ халқы жерінің жағрафиялық жағдайына қарай үш жүзге
бөлініп өмір сүрді. Оның әрбір Жүзінің өзі Еуропадағы әлденеше шағын елдер
мен мемлекеттерді сыйдырарлық көлемдегі жерлерді жайлады. Қазіргі
Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қызылорда облыстарын мекен
еткен Кіші жүз, Орталық Қазақстанға жататын облыстарда мекендеген Орта жүз,
елдің оңтүстік және оңтүстік-шығысын қоныс еткен Ұлы жүздің әрқайсысының өз
хандары болды. Кіші жүзде - Әбілхайыр, Орта жүзде - Сәмеке (Шахмұхамбет),
Ұлы жүзде - Жолбарыс, Түркістан қаласын астана еткен Үлкен Орданың ханы
Тәуке еді. Бұл хандардың ақылшысы болған, Үш жүздің басын біріктіріп, даулы
істеріне билік айтып, береке бастаушы болған Кіші жүздегі Әлім руынан
шыққан Әйтеке биді, Орта жүздің биі арғын, Қаракесек руынан шыкқан Қаз
дауысты Қазыбек биді, Ұлы жүздің биі үйсін Жаныс руынан шыққан атақты шешен
Төле биді, Үлкен Орданың сарай ақыны Бұқар жырауды бүкіл қазақ жұрты, алты
алаштың адамдары жақсы білді.
Үш жүздің билеушілері әдетте бас қосып, оқтын - оқтын мәслихат-мәжіліс
өткізетін. Ондай мәжілістер Сайрам маңындағы тауларда, Мәртөбе жотасында
өтетін. Оларда қыстау жағдайы, қауіп - қатерден сақтану мен қауіпсіздік
мәселесі талқыланатын. Бірақ, қазақ жерінде біртұтас бір иелікке бағынған,
басқару жүйесі орталықтанған ірі мемлекеттің жоқтығы ылғи да сезіліп тұрды.
Мұны қазақ жеріне ертеден көз алартып келе жатқан Қазақстанмен жапсарлас,
жерлері шектесіп жатқан елдердің билеушілері пайдаланып қалуға тырысты.
Оңтүстік-батыстан Жайық казактарының қолдап-қолпаштауымен Еділ өзенінің
бойындағы башқұрттар, қалмақтар Кіші жүздің халқына тынымсыз шабуыл жасады.
Қазақ жеріне солтүстіктен Сібір казактары килікті. Орта Азиядағы Бұқара мен
Хиуа хандықтары да қазақ жерінен дәмелі болды. Оларға қазақ жасақтары
табандылықпен тойтарыс беріп отырды. Осылардың бәрінен де асып түскен,
қазақ халқына мәңгі жойылып, құрып кету қаупін төндірген жау - жоңғарлар
еді.
XVII ғасырдың бірінші жартысында ойраттар мен қазақтардың арасындағы
әскери қақтығыстар жиілей түсті. Ойрат феодалдарының Шығыс Моңғолияға қарсы
ойдағыдай жүргізген соғыстары олардың күшін нығайтты. XVI ғасырдың аяқ
шенінде ойраттар басты-басты төрт тайпалық бірлестіктен құралды. Олар:
Тарбағатайдан Шығысқа қарай өңірді алып жатқан торғауыттар, Ертістің
жоғарғы ағысын бойлай қоныстанған дербеттер, қазіргі Дихуа қаласының
төңірегіндегі хошоуыттар және Іле өзенінің жоғарғы жағындағы шоростар еді.
Қазақ және ойрат әміршілерінің арасында жайылымдық жерлер үшін ірі
қақтығыстар XV ғасырдың өзінде басталған болатын. XVI ғасырдың аяғында
ойраттардың шағын бір бөлігі сәтсіз шабуылдан кейін қазақ ханы Тәуекелге
бағынышты болып шықты. 1635 жылы қоңтайшы Батурдың бастауымен Жоңғар
хандығы құрылды. Осыдан соң, егер XVI ғасырдың аяғында XVII ғасырдың
басында қазақ хандығына бытыраңқы ойрат тайпалары қарсы болса, XVII
ғасырдың екінші ширегінде күштердің ара салмағы жоңғар тайпаларының
пайдасына өзгере бастады. Қазақ - жоңғар қатынастары, әсіресе, Батур-
қоңтайшы 1634-1654 ж.ж. билік құрған кезде ерекше шиеленісе түсті. Одан
кейін болған жоңғар хандары Сенге, Ғалдан Оңтүстік Қазақстанды, маңызды
сауда жолдары өтетін және сауда орталықтары болған қалаларды өздеріне
қаратып алуға тырысты.
1718 жылы Тәуке хан өліп, билік оның баласы Болат ханға өткен тұста
қалмақтардың қазақ жерлеріне жорығы күшейді. Бұл жорықтардың табысты
болуына шведтің артиллерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың тигізген әсері
үлкен. 1709 жылы Полтава түбінде орыстардың қолына түскен Ренат Тобыл
қаласына айдалады, осында Ертістің бойымен жоғары өрлеп бара жатқан
Бухгольцтың экспедициясы құрамында Кереку қаласының маңында 1715 жылы қыста
ол қалмақтарға тұтқынға түседі. 1733 жылға дейін қалмақтардың қолында
болған ол қалмақтарды темір балқытып зеңбірек жасауға, оның оғын
дайындауға, тіпті баспахана жасап, әріп құюға үйретеді. Сонымен бірге,
қазақтарды өз қол астына өтуге мәжбүр еткісі келген Ресей қалмақтарға Сібір
бойындағы бекіністерден зеңбірек берген деседі. Ренаттың көмегімен зеңбірек
атыс жарақтарын жасап, жүз мыңнан астам әскер құрап, қалмақтар қазақтарға
қарсы соғысқа дайындалып жатқанда қазақтар жағы олардан кауіп күтпей, ішкі
талас - тартыспен жүрген болатын. Бұл тұста қазақтар мен қалмақтардың
шекарасы Ертіс өзені, Балқаш көлі, Шу, Талас өзендерінің аралығымен өтетін.
Жан-жақты әскери дайындығы бар және шабуыл жасайтын жерлердегі жағдай
жөнінде толық мағлұмат жинаған жоңғарлар 1710-1711 жылдары қазақ жеріне
басып кіріп, қырғын соғыс жүргізді. Көп олжа алып, кері оралған олар 1717
жылы жазда Аякөз өзенінің жағасында қазақтардың 30 мың жасағын талқандап
жеңді. Келесі жылы жоңғарлардың әскері тағы да қанды жорыққа аттанып Бөген,
Шаян, Арыс өзендерінің бойында қазақтарды қырғынға ұшыратты.
1723 жылы көктемінде қазақ жерін бет қаратпай басып алуға әбден
бекінген жоңғарлар шешуші жорыққа шықты. Мол әскер жинап, барынша толық
қаруландырып, оның қолбасшылығына Шуна Дабо деген қалмақ баһадүрін
тағайындады. Оның тактикалық жоспары бойынша қалмақ әскерлері стратегиялық
екі бағытта қимыл жасауға тиісті болды. Бірінші бағыт Қаратауды басып өтіп,
Шу мен Талас өзендеріне шығу болса, екінші бағыт — қазақтарға ес жиғызбай
соққы беріп, Шыршық өзенінің қойнауына жету еді. Бұл жоспарды іске асыру
үшін әскерлер жеті шоғырға бөлініп, оның бірі Жетісу Алатауының етегіндегі
Балқаш көліне құятын төрт өзеннің бойына топтастырылды. Қалмақтың ірі
қолбасшысы Амурсана басқарған 70 мың адамнан тұратын екінші бір тобы Іле
өзенінің бойына, Кеген өзенінің солтүстік жағасына, Нарын өзенінің күншығыс
жағындағы Кетпен тауының баурайына орналасты.
Сөйтіп, Алатау баурайын жайлаған қаннен-қаперсіз отырған қалың елге
шабуылға шыққан қалмақ әскерлері қазақтардың қанын судай ағызды. Еркек
кіндікті адамдарды қырып, әйелдерді, қыздарды байлап-матап алып кетті.
Бейғам отырған ел басқыншыларға ешқандай қарсылық көрсете алмады.
Шапқыншылықтың басты ауыртпалығы Ұлы жүздің, Жетісудың халқына түсті. Ешбір
бөгетсіз, қарсылықсыз, жолындағының бәрін жайпап келе жатқан зұлым жау
араға көп уақыт салмай Орта жүз бен Кіші жүздің жеріне жетті. Малын,
қонысын тастап, бала-шағасынан, туысқандарынан айырылып босқан халық беті
ауған жаққа қашып-пысуға мәжбүр болды. Ұлы жүз бен Орта жүздің қазақтары
Самарқанд пен Ходжентке қарай шұбырды. Кіші жүз қазақтары Хиуа мен Бұқараға
ағылды. Босқындардың біразы Алакөл маңына келіп паналады. Мұхаметжан
Тынышбаевтың айтуынша, Орта Азияда осындай екі көл болған. Оның біріншісі -
Сырдың сол жақ бетінде, Бетпақдала каналы екіге бөлінетін жерде, екіншісі
-Ташкенттен 90 шақырым жерде, ол да Сыр бойында. Халық осылардың
алғашқысына барып паналаған. Бұл кезеңді қазақ "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл
сұлама" деп атады. Яғни, қазақтардың табаны ағарғанша шұбырып, Алқакөлге
жетіп азап пен аштықтан сұлаған жерлер еді дейді. Сол сұлағаннан талай
қазақ жан тәслім қылып, басын қайта көтермеген. Осы ауыр жылдарда шыққан
қазақтың қаралы да қайғылы, ән ұраны сияқты "Елім-ай" әнін білмейтін, оны
айтқанда тебіреніп, қатігездіктің құрбаны болған боздақтарын еске түсіріп,
бүгінге дейін көзіне жас алмайтын қазақтың кәрі-жасы кемде-кем. "Елім-ай"
әнінің сөзі былай болып келеді:
Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Ел-жұртынан айырылған қиын екен,
Екі көзден мөлтілдеп жас келеді.
Мына заман қай заман, бағы заман?
Баягыдай болар ма тағы заман!
Атадан ұл, енеден қыз айырылды,
Көздің жасын көлдетіп ағызамын.
Мына заман қай заман, қысқан заман?
Басымыздан бақ-дәулет ұшқан заман!
Мұнан үш жүз жылға жуық уақыт бұрын шығарылған осы өлеңмен оның әні
қазақтың басына түскен сол бір ауыр күндердің өшпес ескерткіші іспеттес.
Қазақты бірлікке, елдікке, ерлікке үндейтін бұл өленді білу, ұмытпау жастар
үшін бүгінгі таңда да тарихты білу болып табылады.
Ақтабан шұбырындыда ауа көшкен жұрт көптеген қалалар мен елді
мекендердегі отырықшы халықтарды жұтқа ұшыратты. Оның нәтижесінде
Самарқанд, Бұқар, Хиуа, Ферғана сияқты қалалар қаңырап қалды. Сол жылдарда
Хиуа маңыңдағы мекендер мен егіндік жерлер иесізденіп, қаланың өзінде қырық
шақты ғана отбасы қалған.
Жаппай босу, аштық, елді, жерді сағыну қазақтардың қайрат-жігерін
ұштады, оларды ортақ жауға ұйымдасып қарсы шығуға жұмылдырды. 1726 ж.
Шымкентке таяу Ордабасы деген жерде Үш жүздің басшылары, билері жиын
өткізіп, онда қазақ жасақтарының қолбасшысы болып Әбілхайыр хан және
Бөгенбай батыр сайланды. 1727 жылы халықтың қаһарлы қарсылығының алғы
шебінде болып, қалмақ әскерлерімен үш жылдай ұрыс жүргізген Әбілхайыр
бастаған Кіші жүз жасақтары, ондағы айтулы батырлардың бірі Тайлақ және
оның жиені ұлы жүздің Ошақты руындағы Тасжүрек тайпасынан шыққан Санрық
батыр Ырғыз уезінің оңтүстік-шығыс бетіндегі Бұланты өзенінің жағасында
"Қара сиыр" деген жерде қалмақтарға есенгірете соққы берді. Қалмақ
әскерлері қиян-кескі соғыста ондаған мың адамынан айырылды. Қазақтар жағы
өздерінің талайдан қаны қайнап ыза мен кекке суарылған қайрат-жігерінің
жемісін көріп қуанды. Жеңіс туралы хабар қазақ арасына ілезде тарап кетті.
Алты алаштың рухын көтеріп, оларды күреске шабыттандырған бұл жеңіске қол
жеткен жер кейін "Қалмақ қырылған" деп аталды.
1729 жылы көктемде Балқаш көлінің маңында қазақ пен қалмақтардың
арасында тағы бір қатты қырғын соғыс жүрді. Бөгенбай, Қабанбай, Шапырашты
Наурызбай, Жәнібек, Бөкенбай, Малайсары сияқты атақты батырлар бастаған
қазақ қолдары мен жасақтары қалмақ әскерлеріне екінші рет күйрете соққы
берді. Майдан даласында мыңдаған қалмақ әскерлері қаза тапты. Көбі қырылып,
жаралы болып, жаны шықпай жатқан жау әскерінің аңыраған дауысы бірнеше күн
даланы басына көтерді. Бұл жер кейін "Аңырақай" деп аталып кетті. Сөйтіп,
Аңырақайда аяусыз соққыға душар болған Шуно Дабо басқарған қалмақ әскерлері
Іле өзенінің бойымен шығысқа қарай қашуға мәжбүр болды.
Осы тұста Тәуке ханның баласы үлкен Орда иесі Болат хан қайтыс болып,
осыған байланысты қазақ халқының тағдырына қатысты ірі оқиғалар орын алды.
Қазақтың үш жүзінің басын қосып, біртұтас тәуелсіз мемлекеттігін
қалыптастыруға тиісті Үлкен орданың басында отырған Болат хан жігерсіз жан
еді. Мұны қазақтың хандары, ел билеушілері түсінді. Бірақ ашық айтқан жоқ.
Егер Болат хан алай-бұлай болып кетіп, Үлкен Орданың билігі өзіме тисе,
қазақ хандығын көгертер едім деп жүрген аға хандықтан бірінші үміткер Болат
ханның інісі, Ортажүздің ханы Сәмеке Шахмұхамбет болды. Сәмеке ақылсыз
адам емес еді. Бірақ оған аға хандық бұйырмады. Үлкен Орданың иелігіне
екінші үміткер - Кіші жүздің ханы Әбілхайыр. Кіші жүзден аға хан сайлау
дәстүрде болмағанмен, айдынның жайылма суындай қаптап келе жатқан қалмақ
әскерлеріне Бұлан өзенінің маңында бірінші рет бас көтертпей соққы беріп
тоқтатқан, Аңырақай түбіндегі тамаша жеңістің дем берушісі болған, үш жүз
әскерлерінің бас қолбасшысы болып сайланып, өзінің ұйымдастырушылық дарын -
қабілеті, жеке басының ерлігі мен алты алашқа аты шыққан, оның үстіне
тәжірбиесі мол, егде тартқан Әбілхайырдың аға хандықтан үміт етуіне негіз
бар еді. Үлкен Орда иелігі оған да бұйырмады. Аға хан болып көпшілік билер
қолдамаса да Болаттың үшінші ұлы Әбілмәмбет сайланды. Тарихшылардың
долбарлауы бойынша мұндай таңдау жасалғанына наразы болған Әбілхайыр майдан
шебінен әскерін алып, еліне кері бұрылды. Хандықты өзіне тимегеніне риза
болмаған Сәмеке де Әбілхайырдан кейін әскерін алып, Шудың бойымен
Бетпақдалаға қарай бет түзеді. Жоңғарларға қарсы майдан әлсіреп, өз әскері
мен Ташкентке бағыт алған Ұлы жүздің ханы Жолбарыс қазақтың Ресеймен
бірігуі іске асқанша қазақ елінің қас жауы жоңғарлармен мәмлеге келуге
мәжбүр болды. Осы бір қиын-қыстау тұста әрбір жүздің ішінде феодалдық
бытыраңқылық күшейіп, ру басшылары мен сұлтандары хан билігіне бағынбай,
бөлінуін тоқтатпады. Кіші жүз сұлтандары Батыр мен Нұралы (Әбілхайырдың
баласы) өз алдына ел биледі, сол сияқты Орта жүзде Күшік және Барақ
сұлтандардың да өз иеліктері болды. Қазақ хандығының Бұқара мен Хиуамен
қатынастары да шиеленіскен күйінде қала берді. Еділ өзенінің бойында
қалмақтар мен башқұрттар Кіші жүздің жеріне шабуыл жасап, үнемі қауіп
туғызып отырды. Сондықтан Кіші жүздің батыс шекарасында тыныштық пен
бейбітшілік орнатуды Әбілхайыр хан өзінің басты міндеті деп санады. Сонымен
бірге қазақ қауымының ортақ жауы - жоңғарларға қарсы күрес те күн
тәртібінен түскен жоқ.
1742 жылы 20 тамызда Ор қаласында Ресей, жоңғар және қарақалпақ,
қазақтардың Кіші, Орта және Ұлы жүздің өкілдері қатысқан келіссөз
жүргізілді. Онда Ресей өкілі қазақ пен жоңғар арасындағы кақтығыстарға
байланысты уәж айтпақшы болды. Бірақ жоңғар басқыншылары оған құлақ аспады.
Олар қазақ қоныстары мен орыс қамал-бекіністеріне шектес жатқан жерлерде 20
мың әскер ұстап, қазақтарды мазалауын қоймады. Ендігі жерде қазақ халқының
тек өзінің күшіне ғана сену керек екеніне, үш жүздің басын қосып,
жоңғарлардың феодалдық әскер күшіне соққы беру арқылы ғана өз жерін жаудан
босатуға болатынына көзі жетті. Осы идеяны орнықтыруға Абылайхан зор еңбек
сіңірді.
1711 жылы "қан ішер" Абылай ханның баласы Уәли сұлтанның шаңырағында
қазақ тарихында үлкен орын алған бала дүниеге келген, оның азан шақырып
қойған аты - Әбілмансұр болатын. Қалмақтар Түркістанды алып, Уәли ханды
өлтіріп, оның 13 жасар ұлы Әбілмансұрды тұтқындағы басқа адамдармен бірге
Хиуа базарына апарып құлдыққа сатпақшы болды. Осы жерде ол тұтқыннан қашып
елге келіп, ауқатты адамдардың малын бағуға жалданды. Үйсін Төле бидің
түйесін, одан соң Дәулеткелді байдың жылқысын бағады. Ұйпа-тұйпа болып
жүргені үшін жұрт оны Сабалақ деп атаған. 1731 жылы Сабалақ ауыл
адамдарымен бірге қалмақтарға қарсы шайқасқа қатысып, өзінің асқан ерлігі,
батылдығымен көзге түседі.
Осы ұрыста "Абылай, Абылай!" деп ұрандап, жігіттерге жігер беріп,
жаудың тобына ұмтылған ол қалмақтардың әскер басшысы Шарыш батырды жекпе-
жекте өлтіреді. Атой салып шайқасқа үш рет кірген ол ұрыста жауды
талқандап, жеңіске жетуге үлкен еңбек сіңіреді.
Әбілмәмбет хан жаудан жеңіспен оралған Сабалақтың өз туысы екенін
түсінеді. Риза болған ол оған "Абылай" деп ат беріп, хандық тағын ұсынады.
Абылай есімін алған Сабалақ хан болудан бас тартып, Әбілмәмбет қайтыс
болғанға дейін сұлтан дәрежесінде бас ақылшы, кеңесшісі болады.
1741 жылы жазда Ұлытаудың маңында аң аулап жүргенде қапыда қалмақтарға
қолға түскен Абылайдан жоңғарлардың ұлы қонтайшысы Қалдан-Серен: "Менің
ұлымды өлтірген сен бе?" — дегенде, ол: "Сенің баланды өлтірген мен емес,
халық, менің қолым халықтың бұйрығын орындаушы ғана", -деп жауап берген.
Жоңғар мемлекетінің ханы Қалдан Серен 1745 жылы өліп, оның
мирасқорларының арасында хан тағы үшін талас, кескілескен тартыс басталады.
Осы орайда көрші жатқан Цинь империясы жоңғарларға қарсы қайта-қайта соғыс
ашып, жоңғар мемлекетін әлсіретеді. Міне, осы аласапыран, жанталас уақытты
ұтымды пайдаланған Абылай қазақ жерін жоңғар қалмақтарынан тазарту
мақсатымен Телікөлдің маңына үш жүздің әскери жасақтарын жиып, Түркістан
мен Сыр бойындағы қалаларды азат ету жорығына аттанады. Бұл үш жүздің басы
қосылған алғашқы жорығы еді. Осы жорықта ерен ерлігі, тамаша батырлығымен
көзге түскен Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Кіші жүздің батыры
Бұғыбай, Уақ руының батыры Баян, т.б. өз есімдерін өшпес даңққа бөледі.
Абылай бұл жорықта қазақ әскерлерін үш топқа бөлді. Оның бірінші тобын
Қанжығалы Бөгенбай батыр басқарды. Оған атақты Үмбетей жырау қосылды.
Бөгенбай басқарған 10 мың әскер қолы Түркістанның Солтүстік жағына, Созақ
бекінісіне барып бекінуге тиісті болды.
Екінші қолды Жәнібек батыр басқарды. Ол Сыдарияның төменгі сағасына
қарай бет түзеді. Оған Тәтіқара жырау қосылды. Үшінші, негізгі қолды
Абылайдың өзі басқарды. Жорыққа қатынасқандар Шиелі, Жаңақорған бойымен
Түркістанның күнбатыс жағына қарай жылжыды. Бұл топқа қазақтың аты шулы
батырлары Қабанбай, Баян, Сырымбет, Малайсары, Жанұзақ, Жәпек, т.б.
кірді. Бұқар жырау науқастанып келе алмағандықтан топқа 17 жасар Көтеш
ақын қосылды.
Жоңғар әскерін басқарған Қалдан Сереннің ортаншы ұлы Цевен Доржи де өз
әскерін үшке бөлді. Ол өзінің басты күшін Абылайға қарсы бағыттады. Жоңғар
әскерлерінің қаруы - мылтық, найза, қылыш болды және түйе үстіне орнатқан
15 зеңбірегі бар еді. Қазақ жасақтары сойыл, шоқпар, садақ, кейбіреулері
найзамен қаруланған болатын.
Цевен Доржи өзінің ауыр қолымен Абылай әскерлерінен бұрын келіп,
Жаңақорғанға бекініп алды. Абылай Жаңақорған бекінісін алуды Қабанбайға
тапсырды. Сырымбетті оң жақ қанатқа, Баянды әскердің сол жақ қанатына
қойды. Олардың сыртынан үш мың қолы бар Малайсары, Оразымбет батырлардың
әскерін топтастырды. Абылай өзінің Сағымбай, Қанай, Жанұзақ сияқты сенімді
батырларымен және 17 жастағы ұлы Жанаймен әскердің дәл ортасында жүрді.
Бұл соғыс екі айға созылды. Қазақ әскерлері Жаңақорғанды, Шымкентті
жаудан тазартып, Түркістанға таяп барды. Бөгенбай басқарған әскерлер Созақ
пен Сайрамды босатты. Батыр Баян Талас өзеніне тақау барды. Жәнібек
батырдың әскерлері қарақалпақ жерін босатып, қалмақтарды Сырдың жоғарғы
сағасына шегіндірді. Амалы таусылған Цевен Доржи Абылайдан бітім сұрауға
мәжбүр болды.
Келісім бойынша Созақ, Сайрам, Манкент, Шымкент қалалары Қазақ хандығы
қарамағына өтті. Түркістан қаласы туралы мәселе кейінірек шешілетін болды.
Абылай бұл жолғы жеңістерін жоңғар хандығының күйреуінің бастамасы деп
есептеді. 1745 жылғы соғыс осымен бітті.
Қазақ жерін қалмақтардан біржолата тазарту мақсатымен Абылай және
қазақ әскерлерінің қолбасшылары Қабанбай, Бөгенбай, тағы басқа батырлары
қазақ жасақтарының басын қосып, 1750 жылдардың орта шенінде жоңғар қақпасы
маңында жаудың негізгі күшін үш қабат қоршап, ес жидырмай талқандап
түбегейлі жеңіске қол жеткізді. Сөйтіп, қалмақтардың бір ғасырдан астам
уақытқа созылған басқыншылық, зорлық-зомбылық соғысы осымен аяқталды.
1755 жылы жоңғарлар бірнеше ұсақ иеліктерге бөлініп кеткен болатын.
Мұны қытай империясы ұтымды пайдаланып, жоңғар жерін басып алуға кірісті.
Осыдан кейін көп кешікпей Жоңғар мемлекеті 1758 жылы біржолата құлады.
1758 жылы Цинь қытайлары Шығыс Түркістандағы қазіргі Синь-Цзянь жерін
басып алды. Цинь империясының батыс шекарасы қазақ жерімен шектесіп жатты.
Қытайлар көрші жатқан қазақ елдеріне тынымсыз шабуыл жасады. Абылай
басқарған қазақ жасақтары қытай әскерлеріне бірнеше рет соққы беріп,
олардың ішке қарай жылжуына мүмкіндік бермеді. Қытай әскерлерінің басып алу
қаупінен сескенген Әбілмәмбет Үлкен Орданы Іле өзенінің бойынан басқа жаққа
көшіруге мәжбүр болды.
Бір айтып кететін жай, Ресей патшалығы өзінің қол астындағы қазақтарға
қытайлар шабуыл жасап жатқанда елшілік жолмен наразылық білдіруден басқа
көмек көрсетпеді. Ол наразылыққа құлақ асқан Цинь империясы болған жоқ.
Абылай ақсақалдардың алқа кеңесін шақырып, қытаймен соғысты соза беруге
болмайтынын, халықтың азып-тозып кеткенін айтып, Цинь Қазақстанның
әкімдерімен елшілік қатынас орнату мақсатында Пекинге адамдар жіберді.
Сөйтіп, ол Цинь империясымен сауда, экономикалық байланыс орнатудың амалын
істеді. Ол Ресеймен қарым-қатынасты да ұлғайтты. Абылай хан қазақ жерін,
қазақ халқын көршілес күшті елдердің Ресейдің, жоңғарлардың, қытайдың
қаупінен қорғап қалуға үлкен еңбек сіңірді. Батырлығы, ұйымдастыру
шеберлігі, саясатшылығы арқасында қазақ халқының елдігін сақтау үшін көп
жұмыс тындырды.
1771 жылы Әбілмәмбет хан өлгеннен кейін, Түркістанда Қожа Ахмет
Иассауидың мешітінде билер мен сұлтандар бас қосып, Абылайды ақ жылқы
сойып, ақ киізге орап, Орта жүздің ханы етіп көтерді. Бірақ Абылай өзін
қазақтардың үш жүзінің ханымын деп есептеді.
Бір жылдан кейін 1772 жылы вице-канцлер М.Л. Воронцовтың жарлығымен
Абылайға арналып Есіл өзеніне таяу жердегі Жаңғызтауда ағаш үй салынды.
Абылай 1780 жылы мамыр айында Ташкентте 69 жасында қайтыс болып, Түркістан
қаласында жерленді. Абылайдан кейін Орта жүздің ханы болып, оның баласы
Уәли сайланды. Үш жүздің басын біріктіріп, жоңғар басқыншыларын қазақ
жерінен қуып, қазақ халқының тәуелсіздігін сақтап қалуда үлкен еңбек
сіңірген Абылай атақты мемлекеттік қайраткер ретінде тарихта өшпес із
қалдырды.
Қазақтардың ең қауіпті жауы XVIII ғасырдың басында мейлінше күшейген
жоңғар хандығы болды. XVII ғасырдың 80 жылдары жоңғар қоңтайшысының қазақ
жеріне жорықтары жанданды, олар Оңтүстік Қазақстан мен Сырдария сауда
қалаларын, сонымен қатар маңызды керуен жолдары өтетін аумақтарды басып
алуға ұмтылды. Қалдан қоңтайшы (1671-1699) 1681-1865 жылдары Оңтүстік
Қазақстанға бірнеше шабуыл жасады, оның нәтижесінде Сайрам каласы
қиратылды.
Оның мұрагері Сыбан Раптан (1699-1729) басқыншылық соғысты жалғастырды.
XVIII ғасырдың басында басқыншылардың әскері Сарысу өзеніне дейін жылжыды,
олардың әскерінің бір бөлігі Орта жүздің солтүстік шығыс аудандарына басып
кірді. 1710 жылы Қарақұм ауданында Тәуке хан жауға қарсы ұйымдастыруды
талқылауға барлық жүздердің өкілдерін жинады. Жоңғарларды шығысқа
шегіндірген әскер құрылды. Қазақ саяси жүйесі ішкі саяси проблемаларды
шешуге тамаша мүмкіндік берді. XVII ғасыр басындағы реформадан кейін
қауымаралық пен сословие аралық алауыздық сот ісінің шегінен сирек шықты
және ешқашан қарулы күреске жеткен жоқ. Бірақта XVIII ғасырда сыртқы саяси
ахуал бірден өзгергенде, реформа нәтижесінде орталықсыздандырылған қазақ
хандығы сыртқы жағдайдағы өзгерістерге дайын емес болып шықты.
Бұл 1715 жылы Тәуке хан өлген соң анық байқалды. Жоңғар тарапынан
төнген қауіпке байланысты хан ролінің жоғарылауы керектігін сезінген
сұлтандар жоғарғы билеуші орны үшін шиеленіскен күресті бастады. Ұзақ
тартыстан соң хан болып Қайып сайланды (1715-1718).
Көп ұзамай жоңғарлар шабуылын тағы жаңғыртты. 1716 жылы олардың
әскерінің басты бөлігі шабуылын Іле өзенінен Аягөзге қарай бағытпен
бастады. Бір уақытта басқа отрядтары Сібірге жылжыды. 1718 жылы көктемде
жоңғарлар мен қазақтар қолы арасындағы Аягөз өзенінде үш күндік қантөгіс,
шайқастың алғашқы күндеріндегі жеңістерге қарамастан, қазақтардың
жеңілісімен аяқталды. Өзара жауласқан Әбілхайыр мен Қайыптың
келіспеушілігі, сонымен қатар жоңғарлардың тылдан оқыс соққысы шайқастың
нәтижесін шешіп берді. 1718 жылы жоңғар әскері Арыс өзенінде басқа қазақ
отрядтарын талқандады.
1718 жылы Қайып хан өлді де сұлтандардың жоғарғы билік үшін күресі
қайта жанданды. Ең қолайлы кандидатура жас жігерлі Әбілхайыр болды, бірақ
төре тұқымының күшеюін қаламаған билер шоғыры ынжық әрі жігерсіз Болатты
(1718-1729) таңдады. Алайда соғыс жағдайында қауым демократиясына бас тігу
өзін ақтамады да, Болат хандықты басқарудан қалды. Орталық биліктің
әлсіздігі жағдайында Кіші жүз бен Орта жүз қауымының бөлігі өздерінің
егемендігін шектеп, Әбілхайырды хан сайлады (1718-1748). Осылай қазақ
хандығының ыдырау процессі басталды. Ташкентте ак киізге Жолбарыс
көтерілді, ал Орта жүздің бөлігі Сәмекені хан ретінде мойындады. Бұл
тұлғалар жоңғарларға тойтарысты ұйымдастыра алатын еді, алайда мұны сезіну
үшін қазақтарға 1723 жылғы Ақтабан шұбырындыны бастан өткеруіне тура келді.
Жоңғарларға қарсы бір майданның жарылуы қазақ жасақтарының қорғаныс
қабілетіне кері әсер етті. Сұлтандар шоғыры арасындағы ұрыс-керіс жоңғар
қоңтайшыларының қазақтарға бірқатар ірі соққылар беруіне қолайлы жағдай
туғызды.
1723 жылы көктемде жоңғар әскері Қаратау арқылы талас өзенінің алқабына
басып кірді. Қазақтар бұл уақытты қыстаудан көшуге дайындалып, шабуылды
күтпеген еді. Мұнда барлық қазақ жұрты қырғынға ұшырады да, тірі қалғандары
малдары мен мүліктерін тастап қашуға мәжбүр болды.
Аяқ астынан кедейленген және ашыққан көшпенділер тобы Бұхара мен
Самарқан оазисін толтырды. 1724-25 жылдары жоңғарлар Түркістан мен
Ташкентті басып алып талқандады. Егіншілік, қолөнер мен сауда Сырдарияда
тоқтады. Бұл оқиға қазақтар арасында "Ақтабан шұбырынды" ретінде белгілі.
Нәубет жылдардағы басқыншылармен күресте қазақ болған құрбандарды халық
ауыр азамен еске алады.
Қазақ-жоңғар соғысының аяқталуы: ұлттық тәуелсіздікке төнген қауіп
қазақтарды бірігуге мәжбүр етті. 1726 жылы Ұлы жүз бен Кіші жүздің біріккен
әскері Тайлақ батыр мен Саурық батырдың бастауымен Бұланты өзені бойында
Қарасиыр деген жерде жоңғарларға ауыр соққы берді. Бұл жеңіс қазақтарды
одан әрі қарсы тұруға жігерлендірді. Осы жылы Шымкент маңында, Ордабасы
тауында үш жүз өкілдері қатысқан мәслихат өтті, онда қазақ әскерінің
жоғарғы бас қолбасшысы - сардар сайлануы керек болды. Сардар келешекте
жоғарғы ханның орнын басатынын түсінген сұлтандар арасында қайтадан талас
туды. Алайда істің нақтылығы билерді қатал орталық билікті жақтаушы
Әбілхайырдың пайдасына шешім қабылдауға мәжбүр етті. Үш жүздің әскерін
ұйымдастыруда Бөгембай, Тайлақ және Саурық маңызды роль атқарды. 1729 жылы
Балқаш көлінен оңтүстікте Аңырақайда ірі шайқас болды. Жоңғарлар тағы да
талқандалып шегінді. Жеңістен соң Қазақ хандығын біріктіру мен кайтыс
болған Болаттың орнына хан сайлау мәселесі тұрды. Сайлауда Әбілхайыр
айналып өтіліп, билер хан тағын Болаттың ұлы Әбілмәмбетке (1730-1771)
тапсырды. Сұлтандардың бөлігі мәслихат шешіміне бағынудан бас тартты.
Әбілхайыр жақтастарымен қазақ әскерін тастап, Жайыққа көшіп кетті. Оның
үлгісін Сәмеке хан да алды. Осылайша хандар мен сұлтандар арасындағы
алауыздық қазақтардың 1726-1730 жылдардағы жеңістерін жоққа шығарып, тағы
жалпы қазақ майданын бөлшектеді. Тек жүз билері - Төле бидің, Қазыбек бидің
және Әйтеке бидің, сонымен қатар Аңырақай шайқасынан кейін танылған Абылай
атымен белгілі Әбілмансүр сұлтанның іс-әрекеттері нәтижесінде бірлік
сақталды. Қазақтардың әлсіреуін жоңғарлар тиімді пайдаланды, 1741 жылы
қазақтардың жеңілісімен және Абылайдың тұтқынға түсуімен аяқталған жаңа
шапқыншылық басталды. Әбілмәмбет өзінің жоңғарларға тәуелділігін мойындауға
мәжбүр болды.
Ақтабан шұбырынды және оның зардаптары: Ердене-Батұр қоңтажы Дүрбін-
Ойраттың басын бірікітірді. Ғалдан-Бошұқты-хан елді соғыс жағдайына
көшіріпті. Атасы мен ағасының ісін одан ары дәйектеген Сыбан-Раптан
Жоңғарды біржола қаруландыруға айрықша мән берді. Қазіргі қазақ арасында
қалмақты орыс жарақтады, қытай итермеледі деген тәрізді, қисынсыз, қате
түсінік бар. Бұл екі үлкен ел де ойрат жұртын алып жеуге мүдделі болатын.
Қуатты империялар кейінінен көршілессе, ежелден жалғыз болған, қазақ,
моңғол халқының ортасында отырған ойраттар елдігін сақтау үшін әманда
өзінің жеке күш-қуатын ғана сүйенуге мәжбүр болды. Қазақ Ордасында Әз-
Жәнібек әулеті билікке жеткені сияқты Дүрбін-Ойраттар Ердене-Батүр
әулетінің алға шығуы қалмақ елінің бақытын ашты. Ел басын жауынгер, көреген
әрі кемеңгер әміршілер келді. Халқының болашағы жолында күрескен Ралдан-
Бошықты батыс жұртының ғаламат от қаруын игеруді бірінші кезекке қойыпты.
Сыбан-Раптан бұл істі мүмкін болған жеріне жеткізді.
XVIII ғасырдың II жартысында Шығыс Түркістан Оңтүстік Сібір жерлерін
жаулап қазақ жеріне жақындай түсті. Олар қазақтарға қарсы күресте Қытайдың
Оин империясының жәрдеміне сүйенді. XVIII ғасырдың соңынан бастап Қазақстан
жеріне дүркін-дүркін шабуыл жасап отырды. Бүндай соғыстардың барысында
бірде жоңғарлар, бірде қазақтар алма-кезек жеңіске жетіп отырды.
Жоңғарлардың қаупінің күшейе бастағанын көрген қазақтардың үш жүзінің
хандары жоңғарларға қарсы бүкіл қазақтарды біріктіруді көкседі. Осындай
жағдайды ескере отырып 1710 жылы үш жүз өкілдерінің сйезі Қарақұмда болды
да бүкіл қазақтардың жасағын қүру туралы, жасақтың қол басшысына Орта
жүздің батыры Бөгенбайды сайлау туралы шешім қабылдады. Бұдан кейін қазақ
пен жоңғарлар арасында бірнеше рет соғыс болып алма-кезек жеңіске жетіп
отырды.
XVIII ғасырдың 20 жылдарында болған қақтығыстар екі жақтың қайсысына болса
да жеңіс әпере алмады. Қазақ хандарының алауыздығын пайдаланған жоңғар
феодалдары 1723 жылы көктемде көп әскерімен қазақ жеріне басып-жаншып
кірді. Көктаудан жайлауға көшуге даярланып жатқан қазақтар қапыда қалды.
Жоңғар басқыншыларына аяқ астынан төтеп бере алмай, мал-мүлкін, үй-жайын
тастап басы ауған жаққа босып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz