Ортағасырдағы түркі мұсылмандық дүниетанымының қалыптасуы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 80 бет
Таңдаулыға:

Әлем өркениетінің құрамдас бөлігі әрі өзегі болып табылатын мұсылмандық өркениеттің адамзат өркениетінің тарихында орны ерекше. Бүгінгі күнге дейін ислам мәдениеті әлемнің көптеген елдерінде өз ықпалын жоғалтқан емес. Қазіргі заманғы ғылым мен технологияның өркен жаюында, оның бүгінгі деңгейде дамуында исламның ықпалы зор болды. Мұсылман мәдениетінің құндылықтары Құран негізінде, тарихи үдеріс ішінде қалыптасты. Ал негізгі ерекшеліктерінің қалыптасуы көбінесе, Араб халифаты тұсында оның даму тенденцияларымен тығыз байланысты. Алғашқыда ислам Жерорта мәдениеттерінің құрамдас бөлігі ретінде ежелгі Грецияның, үндінің мәдени, ғылыми және философиялық дәстүрлерін жаңғырта отырып, одан әрі даму жолына түсті. Араб-ислам мәдениетінің нығайюымен ҮІІ ғасырда Мұхаммед пайғамбардың уағыздаған ислам дінінің аясында жаңа мұсылман мәдениетінің негізі қаланды. Осы мәселеде «ислам өркениеті Шығыс пен Батыстың ежелгі мәдениетін мұра етті. Ол көзсіз еліктеп, мәдени дәстүрлерді жалғастырып қана қойған жоқ, мәдениеттерді синтездеді, оны одан ары жетілдірді» [53, с. 28], - деп жазады А. Х. Зарринкуб. Араб мұсылман халифаты тарихында билік жүргізген омайядтар, аббасидтер әулеті тұсында мұсылмандар Гибралтардан Үндіге дейінгі ұлан-ғайыр аймақты қол астына қаратып, алуан түрлі халықтардың бір орталыққа бағынуын, бір өркениет аясында бірігуін қамтамасыз етті. Нәтижесінде, халифаттың қол астында исламның ықпалы күшейді және ол алуан түрлі мәдени дәстүрлердің қоян-қолтық араласуына, бір-бірімен үйлесуіне мүмкіндік туғызды [53, с. 29] .

Ислам мәдениетінің қалыптасуына ұйытқы - халифатты құру мұсылман арабтардың еншісінде екендігін ешкім жоққа шығара алмайды. Алайда, ортағасырлық мұсылман мәдениетінің, оның ішінде мұсылмандық ойлау жүйесінің қалыптасуы мен дамуында арабтармен қатар араб емес халықтардың да үлесі орасан екендігі даусыз. Әдетте зерттеушілер ислам мәдениетін өз ішінен үшке бөліп қарастырады: араб, парсы және түркі мәдениеттері.

Мұсылмандық түркі философиясы ислам негізінде қалыптасқан өзіндік ерекшеліктері бар жеке болмысқа айналды. Алайда, түркі ойлау жүйесі тарихында ислам мәдениеті мен түркі мәдениетінің үндесуі жайлы ойлар мен тартыстар бүгінгі күнге дейін толастаған емес. Басқаша айтар болсақ, таза мұсылмандық пен түркілік ерекшелік сақталғандығы немесе сақталмағандығы туралы пікірлер де жоқ емес. Яғни, мұсылмандықтан нәр алған түркілік мәдениет өзінің ежелгі мәдени болмыс-бітімін жоғалтқан мәдениет және түркі мәдениетімен синтезделген мұсылмандықтың да өз арнасынан айныған мұсылмандық ілім ретінде қуатталды. Бүгінге дейін жалғасып келген «мұсылмандық түркі» немесе «түркі-ислам синтезі» сияқты анықтамалар төңірегінде өрбіген тартыстар [54, 45 б. ] ойымызға дәлел бола алады. Түркілердің мұсылман болуы, дәлірек айтсақ, түркі мәдениетіне қарағанда ислам дінінің пайдасына шешілді. Алайда, бір мәдениеттен басқа бір мәдениетке өту қиын болуына орай, түркілердің мұсылмандығы арабтардың түсінігіндегі мұсылмандықтан ерекшеленіп, мұсылмандық түркі философиясы дүниеге келді.

Түркі халықтарының арабтармен байланыстары ислам діні дүниеге келмей тұрып орнаған. Мысалы, Мұхаммед пайғамбардың түркілер жайлы айтып кеткен өсиеттері [55, 194-194 б. ] ислам діні дүниеге келген алғашқы ғасырда мұсылман-арабтардың түркілер жайлы қандай пікірде болғандығы жағынан тарихи мәні зор. Мұсылман арабтардың түркілермен Омар халифа дәуірінде басталған қатынастары кейінгі дәуірлерде арта түсті. Али мен Муавия арасындағы тақ таласының нәтижесі Омайядтар әулетінің пайдасына шешілгеннен және олар Сирия мен Ирандағы биліктерін мықтап орнатқаннан соң, Жібек жолына бақылау орнату және т. б. себептерге байланысты Мауреннахрға (Орта Азия) көңіл аудара бастады. Кутайба ибн Муслим бастаған араб әскерлері Мауреннахр өлкесіне баса көктеп кіріп, аз уақыттың ішінде бытыраңқы жатқан Пайкент, Бұхара, Самарқанд [55, 117-121 б. ] сияқты қалаларды жаулап алды. Омайядтар әулеті Мауреннахр халықтарына ауыр салықтар салды. Бұған наразы болған Орта Азия халықтары араб басқыншыларына қарсы бас көтерді [56, с. 196-198] .

Омайядтар әулетінің халифат ішіндегі халықтарды қанауы, Али әулетін қудалауы, діни ғұрыптың орындалуына немқұрайды қарауы және халифаттағы араб емес халықтарды кемсітуі халифат қол астындағы халықтардың наразылығын тудырды. Халықтың билік басындағыларға наразылығын шебер пайдалана білген Аббасилер әулеті Омайядтар династиясын құлатып, мемлекет тізгінін өз қолдарына алды [56, с. 224-228] . Осы кезеңде өздерінің басты бәсекелестері - араб халифатында болған саяси тұрақсыздықты пайдаланып, Шығыс пен Батысты байланыстырып тұрған Ұлы Жібек жолына өз бақылауын орнатуды көздеген Қытай, Орта Азияға қуатты армиясын жіберді. Осыған байланысты, жергілікті түркі билеушілері мемлекет басына жаңа келген Аббасилердің хорасандық билеушісі - Әбу Муслимнен көмек сұрады. Әбу Муслим әскер басыларының бірі - Зияд бин Салих бастаған мұсылман әскерін түркілерге көмекке жіберді. Осылайша, 751 жылы басқыншы қытай әскері мен азат етуші араб әскері Талас өзені бойында кездесті. Түркі тайпаларының мұсылман-араб әскеріне болысуы нәтижесінде Талас шайқасында (751 ж. ) қытай әскері жеңіліске ұшырады. Міне, осы тарихи оқиға түркілердің ислам дінін қабылдауына себеп болды [57, с. 107-108] .

Талас шайқасы Омайядтар заманында суып кеткен түркілер мен арабтардың арасын жақындатқан тарихи фактор, тарихи бетбұрыс болғанымен түркі халықтары арасында ислам дінінің таралуы бірнеше ғасырға созылды. Осы кезеңдерде мұсылмандықтың түркілер арасына таралуға мұрындық болған негізгі фактор ретінде ислам діні мен дәстүрлі түркілік дүниетанымның үндесуі және ортақ үйлесімділік табуы дер едік.

Түркі ойлау жүйесі тарихында көрініс тапқан «дінді ұтымды қолдану» талпыныстарында түркілік мұсылмандық түсінігінің іздерін байқауға болады. Әл-Матуриди бастаған түркі діни ойшылдары түркі мәдениетінің негізгі ерекшеліктерін сақтап қалу және кейіннен қабылданған аталмыш дінге өзіндік таңбаларын қалдырып, өз мұрасы ретінде игеру үшін дінді рационалды ұстанымдарға қарай «тауил жасау» жолын таңдап, «қасиетті жазбаларға» (нақл) негізделген діни көзқарасқа балама жасауға талпынды және осы мәселеде үлкен табыстарға қол жеткізді.

Мұсылмандық түркі философиясында исламға дейінгі дүниетанымдық қабаттармен үндестік тапқан сопылық құбылыс болды. Тіпті, діни сананың негізгі ерекшеліктері, сопылық негізде рационалдық сипат алып, мұсылмандық түркі мәдениетінің өзегін құрағаны байқалады. Сопылық ерекшелік ой-сананың эпистемологиялық анализінде тап болған адам мен әлем қатынасымен байланысты идеяларда көрініс тапты. Әлемді мистикалық тұрғыда бағалауға байланысты бұл проблема бастапқыдағы «құдай мен әлем қатынасы» кейіннен «құдай мен адам қатынасына» айналғандығы байқалады. Соңында құдай мен адам қатынасы мұсылмандық түркі ой-санасын бір қалыпқа түсірген ұстынға және оны өзіне бейімдей отырып идеалға айналдырды. Басқаша айтар болсақ, дінде пайда болған және осымен тығыз байланысты мұсылмандық түркі дүниетанымында қарастырылған бүкіл тақырыптар құдай мен адам қатынасымен байланысты сұрақтар мен проблемаларға жауап табу мақсатына бағытталды. Негізінде исламдағы бүкіл ілімдер мен мектептердің осыған байланысты түрде пайда болғандығы анық. Құдай мен адам қатынасы мәселесі бүкіл исламдық ілімдердің, оның ішінде мұсылмандық түркі ой-санасының негізгі проблемасы деген сөз. Дегенмен, мұсылмандық түркі философиясының даму процесінде және алдын ала қарастырған өмір сүру формасының жүзеге асуында негізгі ауыртпалықты аталған ілімдердің ортаға тастаған нәтижелерін игеруді қамтамасыз ете отырып, қозғаушы күш қызметін философия көтерді. Себебі, философиялық тәсіл ой-саналық мектептердің дамуына, проблемалар көтеріп, ілімдер қалыптастыруына мұрындық бола алады. Осы мақсатта назарға алуы тиіс негізгі мақсатты көрсете отырып, исламдық ілімдерді реттеу, оның ішінде мұсылмандық түркі ой-санасының алға басуын және дамуын қамтамасыз ету мұсылмандық түркі мәдениетін аясында философияның негізгі мақсаты болып табылады. Мұсылмандық түркі ойлау жүйесінің философия аясындағы қалыптасу мен даму алғышарты алғашқы мұсылмандық түркі мемлекеттерінде жүзеге асты.

Түркі халықтарының мұсылмандықты қабылдау процесі кезіндегі алғашқы дәуірде жоғарғы деңгейдегі метафизикалық көзқарас кездесе қоймағандығын атап өткеніміз жөн. Себебі, жаңадан мұсылмандықты қабылдаған қоғамға алғаш қажет нәрсе жаңа діннің сенімдік және діни практикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру болғандықтан, барлық жігер философияға қарағанда сенімдік (ақида) және құқықтық (фиқх) тақырыптарға бағытталған және осы мәселеде мазхабтар қалыптаса бастады. Әбу Ханифаның (ө. 767 ж. ) «Фиқху-л-Акбар» атты сенімдік және құқықтық сипатта жазылған еңбегінің сол кезеңдегі ой-сана ортасындағы маңызы зор болды және ислам дінін қабылдағаннан соң сенімдік жүйені қалыптастыруда аталған құнды еңбек әл-Матуриди бастаған түркілік дін ғұламаларына жолбасшы болды. Мұсылмандық түркі ой-санасындағы өзге бүкіл идеялық дамулар мен идеялық мектептер осы жолда дамыды. Осы кезеңде мұсылмандық түркі философиясы тек араб, парсы дүниетанымы көлеңкесінде тіршілігін жалғастырғандықтан, алғашқыда қанатын кең сермеуге мұршасы бола бермеді. Арабтардың өз мәдениетін паш ету үшін қасиетті жазбаларға (нақл) негізделген діни түсініктері дәріптеліп, діннің саналық қабілетпен түсініктеме жасалынуына тосқауыл жасалып, философия мен калам ілімін шетке ысыруы мұсылмандық түркі дүниетанымының ұзақ уақыт тұмшалануына себеп болды. Сондықтан, алғашқы кезеңдердегі идеялық әрекеттер діннің моральдық және діни практикалық мәселелермен шектелді. Алғашқы мұсылман түркі мемлекеттеріндегі әлеуметтік және мәдени әрекеттерде мұның іздерін байқауға болады. Осы тақырыпта ерен еңбек еткен түркі ғалымдарының қатарында Мухаммад ибн Исмаил Әбу Абдуллаһ әл-Бухаридің (810-870 ж. ж. ) орны бөлек. әл-Бухари жинақтаған хадистердің және тарихи мәліметтердің ақиқаттығын анықтау жолында көп тер төккендігі және діни әдебиеттерде оның атақты «Сахих» атты еңбегі Құраннан кейінгі ең сенімді еңбек болып табылатындығы мәлім. Сонымен қатар, ортағасырлық мұсылмандық түркі мәдениетінің алғашқы жаршысы ретінде сунниттік ағымдардың бір тармағының негізін салушы - Ахмад бин Ханбалдың ұстазы Абдуллаһ бин Мубарак ат-Турки (ө 798) атақты хадис, тафсир және тіл маманы болатын. ІХ ғасырдағы атақты хадисші, тарихшы Әбу-л-Мутамир Сулайман бин Тархан мен оның ұлы Әбу Мухаммад әл-Мутамирдің тегі түркі еді [58, 379-380 б. ] .

Сонымен қатар Аббаси халифаларының империя ішінде саяси ықпалының әлсіреуімен бірге мемлекеттік деңгейдегі түркі текті билеушілер тарапынан құрылған Тулун, Садж әулеттері мен Ихшидилер сияқты жартылай тәуелсіз түркі мемлекеттеріндегі әрекеттер осыған мысал ретінде көрсетуге болады. Өйткені, аталған мемлекеттерде империяның ықпалы мен империялық идеология түбегейлі жоғалмағаны сияқты түркілік дүниетаным империя халықтары алдында өз ерекшеліктерін паш ете ала қойған жоқ.

Мысалы, бұхаралық Тулун атты бір түркінің шаңырағында дүниеге келген, хадиспен, ханафи құқығымен сауатын ашқан Әбу-л-Аббас Ахмад бин Тулун (ө. 884 ж. ) [59, 173 б. ] тарапынан Аббаси империясы территориясындағы Мысырда құрылған Тулуниттер мемлекетінде (868-905 ж. ж. ) теориядан қарағанда практикалық мазмұнды және діни жазбаларға негізделген көзқарас үстемдік еткендігі байқалады. Оның ілімдік негізі белгілі бір мектепте тәрбиеленген мешіттерде заманының мәшһүр ғұламалары тарапынан оқытылған фиқхтан (мұсылман құқығы) бастап, тафсир, хадис, қырағат сияқты діни және құрандық ілімдерден құралған түсінік қолданылды. Мұсылмандық түркі дүниетанымының өзегінде орын тепкен құдай мен адам қатынасы осы дәуірде діни практикалық өмірде ғана көрініс тапты.

Тулуниттер кезеңінде философияға негізделген тақуалықтың таралуына қарсылық көрсетіліп, тосқауыл жасалынғанымен, философиялық мәндегі емес халықтық аскетизм формасында пайда болған сопылыққа қарсы шықпағаны сияқты, керісінше, сарайдың жанында орын тепкен мешітте зікір бөлмелерін жасатып, дүниеден түңілген, қалған өмірін зікір салуға арнаған діндарлардың жағдайын жасады және осындай әрекеттердің таралуына қолдау көрсетті [60, 235 б. ] .

Десек те, жоғарыда баяндалғандарға қарап, Тулуниттер мемлекетінде философиялық әрекетке толығымен тиым салынды деп қорытынды шығаруға болмайды. Себебі, Мысыр елінде ежелден бері Александрия философиялық мектебінің қуатты философиялық дәстүрі сақталған. Оның әсері ұзақ уақыт бойы жалғасын тапқаны мәлім. Алайда, мұсылмандардың Мысыр елін жаулап алуы нәтижесінде аталған мектептің ықпалы әлсірегенімен христиан ойшылдары философиялық дәстүрді одан әрі жалғастыруға ат салысты. Тіпті, олар Аристотель еңбектерін араб тіліне аударумен шұғылданды. Медицина, астрономия және астрология сияқты салалардың сол дәуірде философияның тақырыптары арасында орын алуына байланысты билеушілер халықтың философиямен айналысуын қаламағанмен, аталған тақырыптарға көңіл аударды және олардың дамуына қолғабыс жасады [60, 225 б. ] . Ахмет бин Тулунның өлімінен соң да бұл әрекет одан әрі жалғасын тапты.

Ферғаналық түркі текті ақсүйек жанұясынан шыққан Мухаммад бин Тоғач (ө. 946 ж. ) тарапынан Мысырда құрылған Ихшидилер мемлекеті (935-969 ж. ж. ) тулуниттер әулетінің құлауынан соң Аббасилер империясының территориясы ішінде екінші жартылай тәуелсіз түркі мемлекеті екендігі тарихтан белгілі. Тулун әулетінен соң белең алған тәртіпсіздік пен алауыздықты тоқтатқан мемлекет билеушілері Ахмад бин Тулунның ел басқару жүйесін өздеріне үлгі ретінде алды және бұл мемлекет тұсында да идеялық даму одан ары жалғасын тапты. Мұсылман құқығы, хадис сияқты ілімдерден бастап, исламдық ілімдерге көңіл аударылып, Тулуниттер заманындағы сияқты дәрістер мешіттерде жүзеге асырылды. Себебі бұл заманда әлі медресе дүниеге келмеген болатын. Александрия мектебінің мұрасы болып табылатын философия мен мистицизм екінші дәрежелі маңызға ие салалар ретінде даму жолына түсті. Мұсылмандық түркі ой-санасы бұл дәуірде де Тулуниттер дәуіріндегі сипатты алған болатын. Алайда, филологиялық, тарихи еңбектер бұл кезеңде едәуір жетістікке жетіп, атақты тарихшы Масуди (ө. 958 ж. ) мен филолог Сибауайх (ө. 968 ж. ) қоғамда ықпалды тұлғалар арасынан орын алды. Осы дәуірде Мысырда Мутазила мектебінің ықпалы сезіле басталғандығы мәліметтерде орын алады [61, 60 б. ] .

Аббаси империясының әлсіреуі кезінде Азербайжанда жартылай тәуелсіз түркі мемлекеті ретінде Убайдуллаһ Мухаммад әл-Афшиннің құрған Садж әулеті (890-929 ж. ж. ) мемлекетін атауға болады.

Отыз жеті жылдық Тулуниттер мемлекеті мен отыз төрт жылдық Ихшидилер және отыз тоғыз жылдық Садж әулеті мемлекетінде мұсылмандық түркі мәдениетінің даму процесінде алғашқы қадамдар жасалды.

Толықтай тәуелсіз солтүстіктегі алғашқы мұсылман түркі мемлекеті болғанымен Еділ Бұлғар хандығындағы идеялық даму Тулуниттер мен Ихшидилер дәуірінен ерекшелене қоймаған. Дегенмен, бұл дәуір әлі толықтай зерттелмегендігін, жеткілікті мәліметтер жинақталмағандығын атап өткеніміз жөн. Қолдағы мәліметтер бойынша атап өтер болсақ, аталған мемлекет 922 жылдар шамасында толықтай мұсылмандықты мойындаған және мемлекет басындағы Алмуш Ялтавар хан мұсылмандық әсермен есімін Амир Джафар бин Абдуллаһ деп өзгерткен [61, 70 б. ] .

Егіншілік пен мал шаруашылығына негізделген сауда-саттық және жартылай көшпелі мәдениетімен танылған аталған мемлекеттің басты діни ескерткіштері болғандығы баяндалады. 1236 жылы монғолдар тарапынан құлатылғанға дейін Солтүстік-Шығыс Еуропада мұсылмандық түркі мәдениетін үш ғасыр бойы паш еткен бұл мемлекетте [62, 63 б. ] Ясауи дәруіштері халық арасында ықпалды болғандығы және Ясауи ілімі дәріптелгендігі баяндалады [22, 44 б. ] . Бұл түркілердің ислам дінін қабылдауына дейінгі діни түсініктер мен мистикалық ерекшеліктер мұсылмандық құндылықтарға көп жағынан лайықты келді. Себебі, түркілердің исламға дейінгі діни сенімі арасында шамандар мистикалық ерекшелігі басым тұратын діни тұлға болғаны айқын. Сондықтан исламдық сипат алған түркі сопылығының қайнар бастауы мен ықпалдастық қуатын ежелгі түркі сенімдерінен іздеу қажет [63, 258 б. ] .

Әлгі қуат түркілік дүниетанымда мықты орын алғандығы соншалық, мұсылмандық түркі ойлау жүйесінің әрбір дәуірінде осы қуаттың іздерін кездестіруге болады. Тіпті, мұсылмандық түркі дүниетанымының өзегін құрайтын әлгі мистикалық ұстын оның діни және философиялық саладағы түп қазығын да айқындап беретіні күмән тудырмайды. Мұсылмандық ойлау жүйесінің үш кемеңгері - әл-Матуридидің, әл-Фарабидің және Ясауидің өз салаларында ұзын да күрделі жолдардан өтіп, алуан түрлі әсерлерге тап болып, танымдық жүйелері әртүрлі бағаланғанымен, олардың сопылықта бас қосуы осы ойымызды қуаттай түсетін сияқты. Құдай мен адам қатынасы турасындағы пікірлері жағынан мистикалық таным аясында бас қосатын әл-Матуриди, әл-Фараби және Ясауи мұсылмандық түркі ой-санасының үш негізгі тірегін қалыптастырды.

Әбу Мансур Матуриди (ө. 944 ж. ) негізін қалаған «Матуридия мектебі» түркі мәдениеті ортасында мәдени, дүниетанымдық ерекшеліктерді ескере отырып, түркілік рухтағы мұсылмандық ілімді ұсынды. Әл-Хаким ас-Самарқанди (ө. 951 ж. ) мен Әбу Мухаммад Абдулкарим бин Муса Паздауи (ө. 999 ж. ) бастаған Матуриди мектебінің өкілдері ретінде Әбу Муин Насафи (ө. 1114 ж. ), Омар Насафи (ө. 1142 ж. ), ферғаналық Сираджуддин Али бин Осман әл-Уши (ө. 1179 ж. ), бұхаралық Нураддин ас-Сабуни (ө. 1184 ж. ) сынды бірнеше ғұламалар мен ойшылдар Матуриди ілімінің арнасын кеңейтіп [64, 129-132 б. ], мұсылмандық түркі ой-санасының қалыптасуында, жеке бір мектеп ретінде үлкен рөл ойнады. Аббаси халифатының әлсіреген шағына тұспа тұс келген оның өмірлік кезеңі Мауреннахрдағы ғұламалар мен ойшылдардың қорғаушысы ретінде тарихтан танымал Самани мемлекетінің (874-999 ж. ж. ) ең гүлденген шағы болатын. Осы кезеңде Самани билеушілерінің бас қаласы болған Бұхара мен Самарқанд ғылым мен білім орталығына айналды, тіпті, Бағдат мәдениетінен басып озды [65, 727 б. ] . Міне, әл-Матуриди алуан түрлі саяси тартыстардан жырақ орналасқан түркілердің ілім мен білім ордасында жетіліп, еркін ойлайтын және империялық идеологияның ықпалы әлі де болса жоғала қоймаған дәуірде тек діни жазбалардан туындайтын проблемаларды түйсініп, сананың дінде қолдануға болатын тиімді жолы мен әдісін ойлап тапты. Оның қолынан туындаған бірнеше еңбектері жарық көрген, алайда бүгінгі күнге дейін жеткен және оның қаламынан туындаған еңбек екендігінде тартыс жоқ екі еңбегінің бірі каламға қатысты «Китабу-т-Таухид», ал келесісі -тафсир сипатындағы «Китабу Тауилати-л-Қуран» [64, 121 б. ] .

Аталған қос еңбек - мұсылмандық түркі дүниетанымының өзіне тән ерекшеліктерін айшықтайтын мәдениеттің асыл маржандары. Дәлірек айтар болсақ, аталған екі шығарма - мұсылмандықты кейіннен қабылдаған түркі халықтарының діни түсінігін ортаға қоятын түркі классикалық туындысы. Ұлы ойшыл еңбегінде діннің теориялық, практикалық қырларын түсініп, анализ жасауда ұсынылған Әбу Ханифа әдістемесін жолбасшы ретінде алған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.