Қазақ мемлекетінің хандары.’’Жеті жарғы’’

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Қазақ мемлекетінің хандары. ’’Жеті жарғы’’.

Жоспар:

І. Кіріспе.

ІІ. Негізгі бөлім:

1. Қазақ мемлекетінің хандары.

2. Мемлекетіміздің негізін қалаушылар.

3. Тәуке қазақ елін билеуші хан.

ІІІ. Қорытынды.

IV. Пайдаланылған әдебиеттер.

Бірінші қазақ мемлекетінің тарихшысы Мирза Хайдар Дулати Қазақ хандығы хиджраның 870 (1465-1466жж. ) деп өзінің мұсылмандық тарихи әдебиетінде-‘’Тарих и Рашиди’’де жазады.

Қазақ хандығының құрылуы Шыңғысханның ұрпақтарының Дешті-Қыпшақ және Орта Азсиядағы ұлыстарының ыдырауымен сипатталады.

Бұл мемлекеттердің қалыптасуы оның алдындағы Ақ-Орда, Моғолстан және т. б. саяси бірлестіктермен сабақтас, байланысты және олардың тәжірибелерін ары қарай дамытты.

Алғашқы ұлттық мемлекетіміздің негізін қалаушылар-Керей және Жәнібек. Олар көшпелі өзбектердің мемлекетінен бөлініп, Жетісудың оңтүстік батысына қоныстанды. Бұл жер онда Моғолстан құрамына кіретін және Есенбұға хан(1433/34-1462жж. ) осы мемлекетінің ханы болып отырып сұлтандарды қабылдады.

Қазақ хандығының бірінші жылдары(1465-1466жж. ) қазақ хандары Сырдария қалалары және бүкіл Түркістан үшін күресті. Парсы деректері бойынша бүкіл Түркістан дегеніміз, ол-Шығыс Дешті-Қыпшақ, Жетісу бүкіл Түркістан дегеніміз, ол-Шығыс Дешті-Қыпшақ, Жетісу, Оңтүстік Қазақстан болатын. Осы жерлерге сұлтандар бірінші кезекте құқықтарын орнатуға тырысты, өйткені бұл орындарды мұралық жерлеріміз деп есептеді және Сырдария бойындағы қалалардың экономикалық, әскери стратегиялық рөлі өте биік болды.

Мемлекетіміздің қалыптасу және орнығу уақытында елді Бұрындық(1480-1511жж. ) басқарды.

Қазақ тарихында із қалдырған келесі билеуші-Қасым хан(1512-1521) (Жәнібектің баласы) . Сыродароия бойындағы қлалалар үшін ол сұлтан кезінде күрескен. Мысалы, 1510 ж. Мұхламед Шайбани Сығанақты Жаңадан жаулап алғысы келгенде, Қасым оған тойтарыс берді, өзбектер Самарқандқа қашып кетті. ХVI ғ-ң бірінші ширегінде Қазақ хандығы нағыз құдіреттілікке жетті.

Қасым хан өзінің үстемдігін өте үлкен далалық кеңістікке, әсіресе Жетісуда орнатты. Батыста оның қарамағына дағдарысқа ұшыраған Ноғай ордасынан ру және тайпалар тобы көшіп келді. Хандықтың шегарасы Жайыққа, ал Оңтүстік Сырдарияға дейін кеңейді. Солтүстік және Солтүстік Шығысқа қазақтардың иелігі ұлытаудың және Балқаш көлінің арғыжағына созылды.

Ең маңызды жағдай:бірінші рет қазақ территориясын моңғолдық жаулап алудан кейін көптеген қазақ рулары мен тайпалары оның санында Жетісуда бар, бірігіп озінің автохтондық, титулдық мемлекетін дүниеге келтірді.

Қасым хан кезінде қазақ хандығын Батыс елдері таныды, Мәскеу мемлекеті мен елшілік арасында қарым-қатынас басталды. Қырым ханы Турция сұлтанына жазған хатында қазақтар батысқа қарай иелігін соза ма деп қорыққанын білдірді.

Қазақ ханы Мамаш өзара соғыста қаза тапты. Таһір хан (1532-1533жж. ) өзбектер, маңғырттар, моғұл феодалдарымен қақтығысты және Қазақ хандығы өзінің оңтүстік және солтүстік батыстағы территориясының бөлігін жоғалтты. Тәһірдің інісі Бұдайша (1533-1534жж. ) ханның істері де сәтсіз болды.

Қазақ жерлерін қайтадан толтыруға әрекеттер жасап, ойраттармен күрескен және Сібір ханы Көшімнің істеріне өзбек ханы Абдоллах пен одақтасқан Хақназар хан (1538-1580) . Бірақ, бұл мақсатқа жетуге мынадай жағдайлар кедергі жасады:оның уақытында қазақ шегарасында Қазақ, Астрахан, одан лейін Сібір хандықтарын жаулап алған Орыс мемлекетіөте жақындады.

Хақназар ханның саясатын жалғастырған Жәнібектің ұрпағы Шығай (1580-1582) . Оның кезінде қазақ хандығының сыртқы саяси жағдайы барлық жағынан күрделенді.

Бүкіл Дешті-Қыпшақта ержүрек және батыр атанған Тәуекел хан(1589-1598) Ташкент, Сайрам, Түркістан қалаларынҚазақ хандығына қаратты. Ол 1586-1594 жж. Жоғарғы билікке басқа сұлтандармен, әсіресе Хақназардың балаларымен күресті. 1595ж. Құл-Мұхамед басқарған елшілік Мәскеуге барды. Олардан аудармашы Вильямин Степанов келді. Тәуекел хан Орыс мемлекетімен өзбек ханына қарсы әскери одақ құрғысы келді. 1598 ж. хан Орта Азияға жаңа жорық жасады, бірақ Бұхара қаласын қоршағанда ауыр жараланып, осы жылы Ташкент қаласында қайтыс болды.

XVII ғ. Қазақ хандығында ішкі саяси өмірді тұрақты деп айтуға болмайды: ыдырау, ұрысталао, бақталастық. Оңтүстікте екі хан: Тәуекелдің мирасқоры Есім хан (1598-1628 жж. ) өзінің астанасы етіп Түркістан қаласын жасады. Ташкентте өзін тәуелсіздік хан етіп Тұрсыя-Мұхаммад жариялады. Әр жүздің ханы тәуелсіздік алуға тырысты. Қазақ хандығыньщ сыртқы жағдайы өте күрделенді. 140 Қазақстан тарихы Жоғарғы ханның алауыздықтарын пайдаланып Бұхар ханы Иманкұл Ташкентті алып қоюға амал жасады; 1635 жылы Жоңғар хандығы құрылды. Яғни Ертіс және Жетісудағы қазақ жерлеріне қауіп төнді. Цин импсриясымен ығыстырылған жоңғарлар жайысылым іздеп және Қазақстанның оңтүстігіндегі және Орта Азиядағы қолөнер-сауда орталықтарына шығу үшін қазақтарға деген қысымдарын күшейте берді.

Бүкіл өмірі жоңғарлармен соғысуда өткізген Есімнің баласы, мираскоры Жәңгір хан (1628-1680) . Ол қазақ эскерін 1643 ж. шайқасты басқарды.

1680 жылдан, Қазақ-Ойрат қатынасы шиеленіскен уақытында елді Тәуке хан (1680-1718) басқарды. 1681 ж. Голдан Бошақту Сайрамды қоршады, 1682 ж. тағы да. Сайрамға жорық жасады. Тек 1684 ж. Жоңғар қосынбегі (полководең) Сайрамды қиратты. Тәуке хан өзінің әскерімен Түркістанда болды, сондықтан тек осы қала ғана аман қалды.

XVII ғасырдың 90-жылдары жоңғарлардың қазақ жерлеріне қысымы елеулі әлсіреді. Қазақ хандығы Тәуке кезінде бекігені, оның саяси және дипломатиялық қызметі (мысалы: қырғыздармен одактасуы., қарақалпақ тармен жақындасуы . . . ) ойраттардың тықсыруын тоқтатып отырды. Бірақ Тәуке ханда «Келте хандардың», билеушілердің сиператизмдік қадамдарын жоя алмады.

Тәуке қазақ елінің билігін бүкіл мемлекетте қабылдаган сони»І? ғы жоғаргы хані Оның атымен қазақтардың заң ескерткіші «Жеті жарғык шығуыоайланысты.

Бізге жеткен «Жеті жарғының» фрагменттерінде басқару, кыл-мыс жэне ззаматтық кұкықтардьің нормаларының мазмұны бар.

«Жеті жарғы» бойынша жоғарғы хан қылмыс үшін соттады, істерді талқылады, өкімді шығарды жэне салык жүйесін реттеді. Бірақ, хан билікті өзі ғана алып жүрмеді, ол қүрылтай арқылы, оған катысушылар хандар, сұлтандар, билермен бірге халық іс-терін шешті. Осы ақ сүйектер салық төлемейді, жыл басына қарапайым халық өзінің мүлігінің 1/20 бөлігін хандар жэне би-леушілер пайдасына өтейді.

Осы зі ң жинағында «кекке-кек», «мертке-мерт» қағидасы (бүл кағиданы ғылыми эдебиетте ТАЛИОН дейді) абсолюттық түрде қалмады. Оның орнына құн (мүлікпен өтеу) жүруге болатынын анықтады.

4-тарау. Қазақ халкы мен мемлекетінің қалыптасу . . . 14! «Жеті жарғыда» қылмыс түрлеріне мыналарды жатқызған. ттіру, жарақаттау, зорлау, ұру, балағаттау, балалық нарызды орын- 1 імау, көзге шөп салу, қан араластыру. Бірақ тұлғаға қарсы шығу. . муліктік қатынасқа қйрсыяық көрсету, от басының абыройын төгу ж?не саяси, лауазымдык қылмыстарғажазалар кврсетілмеген. Құжатта жазаның бес түрі көрсетілген:

1. Өлім жазасы. Оның 2 түрі бар - буындыру, таспен ұру. Осындай жаза мынадай жағдайларда қолданылады:

1) егер әйелі өзшің күкеуін өлтірсе және онын іуыстары кешірмесе;

2) егер әйел өзійің «жолдан» тапқан нәрестесін ұяпғанынан өлтірсе;

3) егер күйеуі эйелінің көзіне шөп салғанына куэгер болса;

4) егер құдайға қарсылық көрсетсе.

2. ҚҰН - өте кең тараган жазаның түрі. Оның өлшемі -әлеуметтік статусқа сәйкес. Қарапайым ер адамды өлтірген үшін 1000 қой төлейді, ақ сүйекті еліірсе - 7000 қой, эйелді өятірсе тек 500 қой. *

3. Мүліктік тэркілеу - христиан дінін қабылдағандарға қолданады.

4. Остракизм - кауымнан кесіп тастау, ол өзінің күйеуін өлтірген жүкті эйелге колданады.

5. Жұрт, ел алдында масқаралау, яғни әке-шешесін қорлаған не болмаса ұрғаны үшін қолданылады.

Әйел баланы зорлауі'ы өлімге теңейді. «Жеті жарғы» бойын-ша сот шешімін айыпкерден басқа бүкіл ру орындауға болады. Азаматгық қатынастар «Адат» нормаларымен, діни қағйдалары «Шарлатпен» реттелген. Осы ісұжаттарда және «Жеті жарғыда» заңдьіқ тұлға ретінде, өз басының қожайыны ретінде қару жарақ алып жүре алатын ер кісі көрсетілген, бірақ, оның құқы сгатусқа сәйкес орын апады.

«Жеті жарғыда» азат тұлғаның, әйелдердің құқы кесілгені байқалады: эйелдер, --кұмыскерлер, малайлар, құлдар соіта куэгер бола алмайды.

ЖЕТІ ЖАРҒЫ - Тәуке хан - (1678-1718) түсында қабыл-данған кдзақ халқының дәс-түрлі әдет-ғүрып заңдары-ның жинағы. 17 ғ-дағы кей-бір хан, сұлтандардың өз иеліктеріндегі үлыстарды жеке-дара билеуге ұмтылу-шылығы Кдзақ хандығының ыдырау қаупін тудыруына байланысты Тәуке хан елдің ауызбірлігін арттыратын ша-ралар карастырып, хандық билікті нығайтуга күш салды. Қазақ қоғамының дамуы мықты билік пен бірлікті қамтамасыз ете алатын жаңа заңдар жүйесін қажет етті. Осы ретте Тәуке хан бүрын-нан қалыптасқан дөстүрлі әдет-ғүрып зандары мен өзі-нен бүрынғы хандардың тұсында кабылданған "Крсым ханның қасқа жолы" мен "Есім ханның ескі жолын" одан әрі жетілдіру арқылы жаңа заң жүйесін жасауға тырысты. Үш жүздің игі жақсылары мен билерін жинап, оның ішінде атақты Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билер бар, Күлтөбенің басында "Төуке ханның Жеті жарғы-сы" деген атауға ие болған заңдар жиьштыган қабылдады. Ж. ж-ға сүйенген қазақ билері ел ішіндегі дау-жан-жаддар мен саяси маңызы бар мәселелерді тиімді шеше алды. Жаңа заң жүйесі қазақ халқының өмірлік мәселелерін барлықжағьшан қамтыды, соның нәтижесінде Тәуке ханның билік еткен түсы Қазақ хандығьшың барынша күшейіп, дәуірлеген кезі болды. Ж. ж-дан кейін арнайы атаулы заң жүйесі жасалмағандықган және Ж. ж-ның өзі талап, тілекті қанағаттандырарлық деңгейде болғаңдықган, оның көптеген жол-жобалары мен қағидалары 20 ғ-дың басына дейін

колданылып келді. (Мыс. бұл кағидаларға Абай да үл-кен мән бергені және кезін-де өзі жасаған заң жобасын-да ескергені белгілі. ) Ж. ж. қазақтың үлттық шешендік өнеріне сай, негізінен, афо-ризмдерден, мақал-мөтеддер-ден, қанатты сөздерден қү-ралған. Бүл жүйені мазмұн-дық-кезендік жағынан "Қасым ханның қасқа жолы" мен "Есім ханның ескі жо-лына" негізделген және Тәуке ханның өз дәуіріне, сая-сатына сай енгізілген өзгерістер деп үшке бөлуге болады. Ж. ж-ның толық нүсқасы сақталмаған. Кейбір ұзінділе-рі К. Шүкірәлиевтің (1804), Я. Гавердовскийдің (1806), 673 А. Левшиннің (1832) жазбала-рында кезігеді. Олардан бас-қа Н. Гродеков, Л. А. Слово-хотов, А. П. Чулошников тәрізді орыс ғалымдарының зерттеулері мен айтқан ойпікірлері шежіреші Ә. Кайнар-байүлынан алынған нүсқаға жақын келеді. Аталған нүс-қада Ж. ж-ның аталуы Төуке хан енгізген жеті өзгеріске байланысты деген тұжырым жасалынған. Бұл өзгерістерде төрелер мен қожаларға ерекше күқық беру арқылы би-лікті нығайту мақсаты көзделгені айқын байқалады. Мыс: 1) "Халықтың ханы, сүлтаны, пірәзіреті қастан өлтірілсе, олардьщ әркайсы-сыіушін жеті кісінің қүны мөлшерінде құн төленсін". Яғни қарапайым ер адамның құны 1000 қой немесе 100 түйе, я болмаса 200 жылқы болса, сүлтан мен қожаның қүны одан жеті есе кеп; 2) "Төрелер мен қожалардың жай қатардағы біреуі өлсе, олардың әрқайсысына екі кі-сінің құны төленсін". Сонымен қатар, ксғамдағы тұрмыстық және адамгершілік қатынастарды кұқықтьгк тұрұғыдан жетіддіре түскен. Мыс: 3) "Сырттан кірген адам үйге кірерде мініп келген атын босағаға байлағандықтан біреуді теуіп олтірсе, бүтін қүн, үйдің жапсарына байлаған ат теуіп олтірсе, жарты қүн, ал үйдің артына байла-ған ат теуіп өлтірсе тек ат-тон айып тартады". 4) "Ата-ана-сын туған баласы ренжітіп, қарсы келіп, қол жұмсаса, онда ол баланы ата-ана өлтірсе де ерікті, сұраусыз болады". 5) "Көмелетке жет-кен баласы туган ата-анасы-на тіл тигізіп сөккені үшін (қол тигізбесе) кдра сиырға не қара есекке теріс мінгізіп, мойнына құрым іліп, ауылды айналдыру керек". 6) "Құйрықбауыр жесіп, қуда болған соң ақ баталы жесір басқаға кетсе, оған берілген калыңмал жесір иесіне түгел кдйтдры-лып, оның үстіне қалыңсыз кыз немесе бір қыздың қалыңмалы беріледі". 7) "Ұры 674 айыр түйеге нар, атқа аруа-на, тайлаққа атан, тайға ат, қойға тана төлейді. Оның үс-тіне үш тоғыз айып төлей-ді". Осы соңгы өзгерістермен қатар жер дауы, отбасы және неке заңы, кылмыс пен қүн дауына, үрлық-қарлық, то-наушылыкқа және куәлік ету мен ант беру рәсімдеріне орай қалыптасып, тұжырым-далған казақгың ұлттық өдет-ғұрып заңдары Ж. ж-да кө-рініс тапты.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.