Қазақстан Республикасында зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелерін реформалаудың теориялық негіздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЗЕЙНЕТКЕРЛЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК МӘСЕЛЕЛЕРІ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтану ғылымындағы зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері туралы ғылыми көзқарастар мен тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстандағы зейнеткерлік жас. Зейнеткерлер әлеуметтік.демографиялық топ ретінде ... ... ... ...17
1.3 Біріккен Ұлттар Ұйымының зейнеткерлік мәселесі туралы концепциялары мен шаралары ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЗЕЙНЕТКЕРЛЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстандағы зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелерінің ерекшеліктерін әлеуметтанулық талдау ... ... ... ..25
2.2 Ерлер мен әйелдердің зейнеткерлікке шығудың ережелері мен нормотиптері ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Қазақстандағы зейнетақымен қамтамасыздандырудың әлеуметтік мәселелері әлеуметтік талдау ... ... 43
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... .57
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... 60
1 ЗЕЙНЕТКЕРЛЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК МӘСЕЛЕЛЕРІ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтану ғылымындағы зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері туралы ғылыми көзқарастар мен тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстандағы зейнеткерлік жас. Зейнеткерлер әлеуметтік.демографиялық топ ретінде ... ... ... ...17
1.3 Біріккен Ұлттар Ұйымының зейнеткерлік мәселесі туралы концепциялары мен шаралары ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЗЕЙНЕТКЕРЛЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстандағы зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелерінің ерекшеліктерін әлеуметтанулық талдау ... ... ... ..25
2.2 Ерлер мен әйелдердің зейнеткерлікке шығудың ережелері мен нормотиптері ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Қазақстандағы зейнетақымен қамтамасыздандырудың әлеуметтік мәселелері әлеуметтік талдау ... ... 43
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... .57
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қазақстан Республикасында зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері ауқымды қамтамасыз ету жүйесінің реформасы салыстырмалы аз уақыт ішінде басталып өз дамуын алды – жаңа зейнет ақы жүйесіне әлі төрт жыл да болған жоқ. Жаңа зейнет ақымен қамтамамсыз етудің жүйесі бір орында тұрып жатқан жоқ – ол үздіксіз даму процесінің үстінде екенін атап айтқан жөн. ұсынылған еңбекте жинақтаушы зейнет ақы қорының не екенін біліп, оны жан-жақтан зертей аламыз.
Осындай көлемдегі зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері талдау ТМД елдер кеңістігінде Қазақстан Республикасында бірінші жүргізілді. Қазіргі кезде де ТМД мен Балтық елдерінің мемлекеттерінің бірде-біреуінде зейнет ақымен қамтамасыз етудің осындай реформасы әлі іске асқан жоқ. Осымен қатар, зейнет ақы реформасы өз уақытында жүзеге асырылды деп күмән келтірмей айтуға болады. Ал қиындықсыз еш нәрсе болмайды.
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы зерттеушіні өзінің жаңалығы мен жылдамдығымен және зерттеу ойының кеңістігінің үлкендігімен қызықтырады, ол терең ойлануға, соның ішінде, өз кәрілігіңді зейнет ақымен қамтамасыз ету жөнінде талғануға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, осы дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тек қызықтығымен шектелмейді, олар тағы қазіргі таңда өте актуалды. Ұсынылған еңбектің тақырыбының үлкен актуалдығы бірінші кезекте зейнет ақымен қамтамасыз ету мәселесінің зор әлеуметтік маңыздылығымен көрінеді.
Зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері қоғамның өзекті саласы қамтамасыз етудің деңгейі мен саласы республика халқының экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі.
Ауқатты кәрілікті материалды жағынан қамтамасыз ету проблемасы әлемнің барлық елдеріне актуалды, бұның ішіне әлеуметтік жағынан жағдайы жақсы елдер де кіреді. Бұл халықтың жалпы санының ішінде қарт азаматтардың үлес салмағының табиғи өсуімен байланысты, ал бұл мемлекет пен азамат, жұмыс беруші мен жұмысшы, ата-ана мен баланың және т.б. әлеуметтік пен экономикалық қарым-қатынастарының эволюциясының нәтижесінде болған нәрсе.
Осындай көлемдегі зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері талдау ТМД елдер кеңістігінде Қазақстан Республикасында бірінші жүргізілді. Қазіргі кезде де ТМД мен Балтық елдерінің мемлекеттерінің бірде-біреуінде зейнет ақымен қамтамасыз етудің осындай реформасы әлі іске асқан жоқ. Осымен қатар, зейнет ақы реформасы өз уақытында жүзеге асырылды деп күмән келтірмей айтуға болады. Ал қиындықсыз еш нәрсе болмайды.
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы зерттеушіні өзінің жаңалығы мен жылдамдығымен және зерттеу ойының кеңістігінің үлкендігімен қызықтырады, ол терең ойлануға, соның ішінде, өз кәрілігіңді зейнет ақымен қамтамасыз ету жөнінде талғануға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, осы дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тек қызықтығымен шектелмейді, олар тағы қазіргі таңда өте актуалды. Ұсынылған еңбектің тақырыбының үлкен актуалдығы бірінші кезекте зейнет ақымен қамтамасыз ету мәселесінің зор әлеуметтік маңыздылығымен көрінеді.
Зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері қоғамның өзекті саласы қамтамасыз етудің деңгейі мен саласы республика халқының экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі.
Ауқатты кәрілікті материалды жағынан қамтамасыз ету проблемасы әлемнің барлық елдеріне актуалды, бұның ішіне әлеуметтік жағынан жағдайы жақсы елдер де кіреді. Бұл халықтың жалпы санының ішінде қарт азаматтардың үлес салмағының табиғи өсуімен байланысты, ал бұл мемлекет пен азамат, жұмыс беруші мен жұмысшы, ата-ана мен баланың және т.б. әлеуметтік пен экономикалық қарым-қатынастарының эволюциясының нәтижесінде болған нәрсе.
1 Закон Республики Казахстан «О пенсионном обеспечении в Республике Казахстан» от 07 января 2003 года;
2 Постановление Правительства Республики Казахстан от 12 мая 1997 года №819 об утверждении Концепции реформирования системы пенсионного обеспечения в Республике Казахстан;
3 Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 сентября 1997 года № 1396 об утверждении Положения о лицензировании деятельности накопительных пенсионных фондов по привлечению пенсионных взносов и осуществлению пенсионных выплат;
4 Постановление Правительства Республики Казахстан от 26 апреля 1999 года № 47 об утверждении Положения о Комитете по регулированию деятельности накопительных пенсионных фондов Министерства труда и социальной защиты населения Республики Казахстан;
5 Положение «О квалификационных требованиях, предъявляемых к лицензиату, учредителям и руководящим работникам НПФ и документах, подтверждающих указанные требования для получения лицензии на осуществление деятельности по привлечению пенсионных взносов и осуществлению пенсионных выплат» от 3 декабря 1997 года № 31-п;
6 Основные требования к Правилам НПФ от 27 августа 1997 года № 3-п;
7 Инструкция «О порядке информирования накопительными пенсионными фондами вкладчиков и получателей о состоянии их пенсионных накоплений» от 18 декабря 1998 года №171-п;
8 Положение по раскрытию и публикации информации о деятельности накопительных пенсионных фондов в Республике Казахстан от 9 марта 1998 года № 30-п;
9 Инструкция «О формировании собственного капитала накопительных пенсионных фондов в Республике Казахстан» от 27 августа 1997 года № 2-п;
10 Правила по ведению бухгалтерского учета и представлению финансовой отчетности в накопительных пенсионных фондах от 13 октября 1997 года № 10-п, с изменениями и дополнениями от 18 декабря 1998 года;
11 Правила осуществления инвестиционной деятельности компаниями по управлению пенсионными активами (Постановление НКЦБ от 13 августа 1998 года № 11);
12 Постановлению Правительства РК от10.12.1997 №1733 «Об утверждении порядка исчисления, перечисления обязательных пенсионных взносов и осуществления выплат из государственного центра по выплате пенсий»;
13 Постановление Правительства Республики Казахстан "Об утверждении Правил удержания и перечисления обязательных пенсионных взносов в накопительные пенсионные фонды" от 15 марта 1999 № 245;
14 Положение «О порядке предоставления и осуществления права прямого или косвенного владения, распоряжения и/или управления более чем 25% акций с правом голоса открытого накопительного пенсионного фонда в период его деятельности» от 9 марта 1998 года № 31-п;
15 Положение «О порядке предоставления разрешения выступить учредителями негосударственного накопительного пенсионного фонда государственным предприятиям с пакетом акций или с долей государства» от 26 сентября 1997 года №7-п;
16 Положение «О порядке согласования открытия и закрытия филиалов и представительств НПФ» от 7 января 1998 года №4-п;
17 Положение «О реорганизации и ликвидации негосударственных накопительных пенсионных фондов» от 3 ноября 1997 года №16-п;
18 Интервью с председателем FIAP Педро Корона. // Панорама, 2.06.1999;
19 Все о накопительной пенсионной системе в Казахстане (вопросы и ответы). \\ Проект информационной поддержки системы пенсионного обеспечения азиатского банка развития, 1999;
20 Информационный веб-сайт www. pension.almaty.kz.;
21 А.Алибаев. Пенсионная реформа Казахстана (вопросы и ответы)// Рынок ценных бумаг Казахстана, №8/1998;
22 А.Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана. // Рынок ценных бумаг, №5/2000;
23 К.Тулепбаев. Новые механизмы инвестирования активов пенсионных фондов // Рынок ценных бумаг Казахстана, №5/1999;
24 К.Б.Дандыбаева, К.А.Кененова. Пенсионная реформа в Казахстане: обзор переходного процесса. // Экономическое обозрение, №2/1999;
25 Отчет о человеческом развитии ООН;
26 К.Тулепбаев. Порядок уплаты обязательных пенсионных взносов в пенсионные фонды и схема движения денег.// Рынок ценных бумаг Казахстана, №11/1998;
27 Первая Казахстанская международная конференция «Пенсионная реформа Казахстана: итоги, проблемы, перспективы» // Рынок ценных бумаг Казахстана, №8/1999;
28 А.Алибаев. Пенсионная реформа: проблемы и вопросы. // Рынок ценных бумаг Казахстана, №7/1998;
29 Национальная комиссия по ценным бумагам: о результатах функционирования накопительной пенсионной системы. // Рынок ценных бумаг, №7/1998;
30 Информация от информационного агентства «Ирбис» по коэффициентам номинального и реального дохода НПФ и КУПА за 2000-2001 годы;
31 А. Умбетов. НПС Казахстана. Стратегия формирования базы вкладчиков. \\ Деловое обозрение Республика от 8 марта 2000 года;
32 Машабаева. Накопительная пенсионная система: дискуссия открыта. \\ Рынок ценных бумаг, №2\2000;
33 Четыркин Е. М. Пенсионные фонды. Зарубежный опыт для отечественных предприятий. Актуарные расчеты. – М.: АО Арго, 1993;
34 Серия публикаций о пенсионной реформе Казахстана. // Бизнес – курьер (Биен), февраль – март 2000 года;
35 Н. Алимухамбетов. Накопительная пенсионная система: дискуссия открыта. \\ Рынок ценных бумаг Казахстана, №2\2000;
36 Накопительная пенсионная система Республики Казахстан на 1 июля 2000 года. \\ Рынок ценных бумаг, №8\2000;
37 АПФ имеет возражения по поводу разработанного Нацбанком проекта правил пенсионных выплат. \\ Панорама от 4 февраля 2001 года;
38 Статистический бюллетень Национального Банка Казахстана № 7 (68) июль 2000 года “Накопительная пенсионная система”;
39 Доклад “Социально-экономическое положение Республики Казахстан”. Агентство Республики Казахстан по статистике.
40 Официальная информация НКЦБ по накопительной пенсионной системе за 2000-2002 годы;
41 Официальная информация Комитета по регулированию деятельности накопительных пенсионных фондов за 2000-2001 годы;
СІЛТЕМЕЛЕР
1) ҚР жинақтаушы зейнет ақы жүйесі, 1 шілде 2000 ж//Құнды қағаздар нарығы №8
2) НКЦБ жинақтаушы зейнет ақы жүйесі бойынша 2000-2002 ресми ақпарат
3) Н. Алилтухамбетов. Накопительная пенсионная система: дисскусия открыта//Рынок ценных бумаг Кзахстана. №2, 2000
4) К.Б. Дандыбаев, К.А.Кененова. Пенсионная реформа в Казахстане // экономическое обозрение № 1. 1999
5) К.Б. Дандыбаев, К.А. Кененова. Пенсионная реформа в Казахстане // Экономическое обозрение, № 2/1999
6) К. Тулепбаев. Противозаконность смещения пенсионных взносов и налогов
7) Официальная информация НКЦБ по накопительной пенсионной системе за 2000-2002 годы.
8) Накопительная система Республики Казахстан на 1 июля 2002// РЦБ №8 2000
9) The Wall street journal, 10.12.2000 year
10) Умбетов А. Накопительная пенсионная система//РЦБ №8/2000
11) «Ирбис» ақпарат агенттігі
12) Показатели накопительной пенсионной системы Республики Казахстан на 01.01.2001
13) Положение «О порядке согласования открытия и закрытия филиалов и пердставительств НПФ» от 7 сент.1998 года №4
14) Положение по раскрытию и публикации информации о деятельности НПФ в РК
15) К. Тулепбаев Противозаконность смешения пенсионных взносов и налогов//РЦБ Казахстсна №11/1998
16) Информация предосталена комитетом по регулированию деятельности пенсионных фондов при Министерстве труда и социальной защите
17) По материалам Агенства по статистике РК
18) Панорама от 4 февраля 2001 года
2 Постановление Правительства Республики Казахстан от 12 мая 1997 года №819 об утверждении Концепции реформирования системы пенсионного обеспечения в Республике Казахстан;
3 Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 сентября 1997 года № 1396 об утверждении Положения о лицензировании деятельности накопительных пенсионных фондов по привлечению пенсионных взносов и осуществлению пенсионных выплат;
4 Постановление Правительства Республики Казахстан от 26 апреля 1999 года № 47 об утверждении Положения о Комитете по регулированию деятельности накопительных пенсионных фондов Министерства труда и социальной защиты населения Республики Казахстан;
5 Положение «О квалификационных требованиях, предъявляемых к лицензиату, учредителям и руководящим работникам НПФ и документах, подтверждающих указанные требования для получения лицензии на осуществление деятельности по привлечению пенсионных взносов и осуществлению пенсионных выплат» от 3 декабря 1997 года № 31-п;
6 Основные требования к Правилам НПФ от 27 августа 1997 года № 3-п;
7 Инструкция «О порядке информирования накопительными пенсионными фондами вкладчиков и получателей о состоянии их пенсионных накоплений» от 18 декабря 1998 года №171-п;
8 Положение по раскрытию и публикации информации о деятельности накопительных пенсионных фондов в Республике Казахстан от 9 марта 1998 года № 30-п;
9 Инструкция «О формировании собственного капитала накопительных пенсионных фондов в Республике Казахстан» от 27 августа 1997 года № 2-п;
10 Правила по ведению бухгалтерского учета и представлению финансовой отчетности в накопительных пенсионных фондах от 13 октября 1997 года № 10-п, с изменениями и дополнениями от 18 декабря 1998 года;
11 Правила осуществления инвестиционной деятельности компаниями по управлению пенсионными активами (Постановление НКЦБ от 13 августа 1998 года № 11);
12 Постановлению Правительства РК от10.12.1997 №1733 «Об утверждении порядка исчисления, перечисления обязательных пенсионных взносов и осуществления выплат из государственного центра по выплате пенсий»;
13 Постановление Правительства Республики Казахстан "Об утверждении Правил удержания и перечисления обязательных пенсионных взносов в накопительные пенсионные фонды" от 15 марта 1999 № 245;
14 Положение «О порядке предоставления и осуществления права прямого или косвенного владения, распоряжения и/или управления более чем 25% акций с правом голоса открытого накопительного пенсионного фонда в период его деятельности» от 9 марта 1998 года № 31-п;
15 Положение «О порядке предоставления разрешения выступить учредителями негосударственного накопительного пенсионного фонда государственным предприятиям с пакетом акций или с долей государства» от 26 сентября 1997 года №7-п;
16 Положение «О порядке согласования открытия и закрытия филиалов и представительств НПФ» от 7 января 1998 года №4-п;
17 Положение «О реорганизации и ликвидации негосударственных накопительных пенсионных фондов» от 3 ноября 1997 года №16-п;
18 Интервью с председателем FIAP Педро Корона. // Панорама, 2.06.1999;
19 Все о накопительной пенсионной системе в Казахстане (вопросы и ответы). \\ Проект информационной поддержки системы пенсионного обеспечения азиатского банка развития, 1999;
20 Информационный веб-сайт www. pension.almaty.kz.;
21 А.Алибаев. Пенсионная реформа Казахстана (вопросы и ответы)// Рынок ценных бумаг Казахстана, №8/1998;
22 А.Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана. // Рынок ценных бумаг, №5/2000;
23 К.Тулепбаев. Новые механизмы инвестирования активов пенсионных фондов // Рынок ценных бумаг Казахстана, №5/1999;
24 К.Б.Дандыбаева, К.А.Кененова. Пенсионная реформа в Казахстане: обзор переходного процесса. // Экономическое обозрение, №2/1999;
25 Отчет о человеческом развитии ООН;
26 К.Тулепбаев. Порядок уплаты обязательных пенсионных взносов в пенсионные фонды и схема движения денег.// Рынок ценных бумаг Казахстана, №11/1998;
27 Первая Казахстанская международная конференция «Пенсионная реформа Казахстана: итоги, проблемы, перспективы» // Рынок ценных бумаг Казахстана, №8/1999;
28 А.Алибаев. Пенсионная реформа: проблемы и вопросы. // Рынок ценных бумаг Казахстана, №7/1998;
29 Национальная комиссия по ценным бумагам: о результатах функционирования накопительной пенсионной системы. // Рынок ценных бумаг, №7/1998;
30 Информация от информационного агентства «Ирбис» по коэффициентам номинального и реального дохода НПФ и КУПА за 2000-2001 годы;
31 А. Умбетов. НПС Казахстана. Стратегия формирования базы вкладчиков. \\ Деловое обозрение Республика от 8 марта 2000 года;
32 Машабаева. Накопительная пенсионная система: дискуссия открыта. \\ Рынок ценных бумаг, №2\2000;
33 Четыркин Е. М. Пенсионные фонды. Зарубежный опыт для отечественных предприятий. Актуарные расчеты. – М.: АО Арго, 1993;
34 Серия публикаций о пенсионной реформе Казахстана. // Бизнес – курьер (Биен), февраль – март 2000 года;
35 Н. Алимухамбетов. Накопительная пенсионная система: дискуссия открыта. \\ Рынок ценных бумаг Казахстана, №2\2000;
36 Накопительная пенсионная система Республики Казахстан на 1 июля 2000 года. \\ Рынок ценных бумаг, №8\2000;
37 АПФ имеет возражения по поводу разработанного Нацбанком проекта правил пенсионных выплат. \\ Панорама от 4 февраля 2001 года;
38 Статистический бюллетень Национального Банка Казахстана № 7 (68) июль 2000 года “Накопительная пенсионная система”;
39 Доклад “Социально-экономическое положение Республики Казахстан”. Агентство Республики Казахстан по статистике.
40 Официальная информация НКЦБ по накопительной пенсионной системе за 2000-2002 годы;
41 Официальная информация Комитета по регулированию деятельности накопительных пенсионных фондов за 2000-2001 годы;
СІЛТЕМЕЛЕР
1) ҚР жинақтаушы зейнет ақы жүйесі, 1 шілде 2000 ж//Құнды қағаздар нарығы №8
2) НКЦБ жинақтаушы зейнет ақы жүйесі бойынша 2000-2002 ресми ақпарат
3) Н. Алилтухамбетов. Накопительная пенсионная система: дисскусия открыта//Рынок ценных бумаг Кзахстана. №2, 2000
4) К.Б. Дандыбаев, К.А.Кененова. Пенсионная реформа в Казахстане // экономическое обозрение № 1. 1999
5) К.Б. Дандыбаев, К.А. Кененова. Пенсионная реформа в Казахстане // Экономическое обозрение, № 2/1999
6) К. Тулепбаев. Противозаконность смещения пенсионных взносов и налогов
7) Официальная информация НКЦБ по накопительной пенсионной системе за 2000-2002 годы.
8) Накопительная система Республики Казахстан на 1 июля 2002// РЦБ №8 2000
9) The Wall street journal, 10.12.2000 year
10) Умбетов А. Накопительная пенсионная система//РЦБ №8/2000
11) «Ирбис» ақпарат агенттігі
12) Показатели накопительной пенсионной системы Республики Казахстан на 01.01.2001
13) Положение «О порядке согласования открытия и закрытия филиалов и пердставительств НПФ» от 7 сент.1998 года №4
14) Положение по раскрытию и публикации информации о деятельности НПФ в РК
15) К. Тулепбаев Противозаконность смешения пенсионных взносов и налогов//РЦБ Казахстсна №11/1998
16) Информация предосталена комитетом по регулированию деятельности пенсионных фондов при Министерстве труда и социальной защите
17) По материалам Агенства по статистике РК
18) Панорама от 4 февраля 2001 года
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері туралы ғылыми ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтану ғылымындағы зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері
туралы ғылыми көзқарастар мен
тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстандағы зейнеткерлік жас. Зейнеткерлер әлеуметтік-
демографиялық топ
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .17
1.3 Біріккен Ұлттар Ұйымының зейнеткерлік мәселесі туралы концепциялары
мен
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .21
2 ҚазақстандаҒЫ ЗЕЙНЕТКЕРЛЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫН талдауДЫҢ әлеуметтік
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстандағы зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелерінің
ерекшеліктерін әлеуметтанулық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Ерлер мен әйелдердің зейнеткерлікке шығудың ережелері мен
нормотиптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.3 Қазақстандағы зейнетақымен қамтамасыздандырудың әлеуметтік
мәселелері әлеуметтік
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .43
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .57
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста зейнеткерлердің
әлеуметтік мәртебесі, қоғамда алатын орны қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасында зейнеткерлердің
әлеуметтік мәселелері ауқымды қамтамасыз ету жүйесінің реформасы
салыстырмалы аз уақыт ішінде басталып өз дамуын алды – жаңа зейнет ақы
жүйесіне әлі төрт жыл да болған жоқ. Жаңа зейнет ақымен қамтамамсыз етудің
жүйесі бір орында тұрып жатқан жоқ – ол үздіксіз даму процесінің үстінде
екенін атап айтқан жөн. ұсынылған еңбекте жинақтаушы зейнет ақы қорының не
екенін біліп, оны жан-жақтан зертей аламыз.
Осындай көлемдегі зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері талдау ТМД
елдер кеңістігінде Қазақстан Республикасында бірінші жүргізілді. Қазіргі
кезде де ТМД мен Балтық елдерінің мемлекеттерінің бірде-біреуінде зейнет
ақымен қамтамасыз етудің осындай реформасы әлі іске асқан жоқ. Осымен
қатар, зейнет ақы реформасы өз уақытында жүзеге асырылды деп күмән
келтірмей айтуға болады. Ал қиындықсыз еш нәрсе болмайды.
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы зерттеушіні өзінің жаңалығы мен
жылдамдығымен және зерттеу ойының кеңістігінің үлкендігімен қызықтырады, ол
терең ойлануға, соның ішінде, өз кәрілігіңді зейнет ақымен қамтамасыз ету
жөнінде талғануға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, осы дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тек
қызықтығымен шектелмейді, олар тағы қазіргі таңда өте актуалды. Ұсынылған
еңбектің тақырыбының үлкен актуалдығы бірінші кезекте зейнет ақымен
қамтамасыз ету мәселесінің зор әлеуметтік маңыздылығымен көрінеді.
Зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері қоғамның өзекті саласы
қамтамасыз етудің деңгейі мен саласы республика халқының экономикалық және
әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі.
Ауқатты кәрілікті материалды жағынан қамтамасыз ету проблемасы әлемнің
барлық елдеріне актуалды, бұның ішіне әлеуметтік жағынан жағдайы жақсы
елдер де кіреді. Бұл халықтың жалпы санының ішінде қарт азаматтардың үлес
салмағының табиғи өсуімен байланысты, ал бұл мемлекет пен азамат, жұмыс
беруші мен жұмысшы, ата-ана мен баланың және т.б. әлеуметтік пен
экономикалық қарым-қатынастарының эволюциясының нәтижесінде болған нәрсе.
Зерттелген дипломдық жұмыс алдымен оқырманды Қазақстан Республикасында
зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелерін реформалаудың теориялық
негіздерімен, ал екінші бөлімде Қазақстан әлеуметтік зейнет ақы қорларының
даму жағдайымен таныстырады.
Жоғарыда көрсетілгеннен осы дипломдық жұмыстың мақсаты шығады. Ол –
теориялық асепектіде және Қазақстан мысалында зейнет ақы қорларын зерттеп
оқу.
Зерттеудің эмпирикалық негізі
- Ресми статистика,
- БҰҰ-ның Қазақстан туралы жылдық есептері,
- Адам дамуы туралы ұлттық есеп,
- мемлекеттік емес ұйымдардың (кейбір) жылдық есептері,
- Нақтылы социологиялық зерттеулер.
Зерттеу жұмыстарының мақсаттары мен міндеттер. Зерттеу жұмыстарының
мақсаты тақырыптың өзектілігімен сипатталады. Диплом тақырыбының
өзектілігін, маңызын оның негізгі бағыттарына талдау жасау барысында
зерттеу жұмысының алдына мынадай мақсаттар қойылды.
Қазақстандағы зейнеткерлердің әлеуметтік белгілерін талдау және
социологиялық зерттеулер әдісін пайдалану. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін
мынадай міндеттер белгіленді.
Қазақстан Республикасында зейнеткерлердің алатын зейнет ақы молшерін
салымдарының қалыптасу процессі мен даму мәселелерін қарастыру.
Зейнет ақы активтерін басқару механизмін сипаттау жетілдірудің тиімді
жолдарын дамыту
1) Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізі
Әлеуметтану ғылымындағы зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері туралы
ғылыми көзқарастар мен тұжырымдамалары теориялық тұрғыдан батыстың ірі
социологтарының еңбектерінде зерттелген. Олар: Э. Дюркгейм, М. Вебер, П.
Сорокин, Э. Зиммель, Т. Парсонс, Дм. Дьюи, П. Бурдье, К. Джекси, Дж.
Колмэн және т.б. Қазақстан социологтарының ішінде М.С. Аженов пен М.С.
Садырованың бірлесіп жазған еңбектерін зейнеткерлердің әлеуметтік
мәселерлері туралы ғылыми көзқарастарды көруге болады
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, 7 бөлімшеден, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері туралы ғылыми ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтану ғылымындағы зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері
туралы ғылыми көзқарастар мен тұжырымдамалары
Әлеуметтану ғылымында зейнеткерлер қоғамды құрайтын, өзара байланыста
болатын әлеуметтік – демографиялық топ ретінде зертеледі. Зейнеткерлер –
зейнет жасына жеткен әлеуметтік қарым-қатынас иесі. Қазақстанда, КСРО-ның
барлық елдерінде сияқты, әр қашан ынтымақтастық зейнет ақы қоры болған.
Кәсіпорынның еңбек ақы төлеу қорынан 25%-ды жалпыға бірдей зейнет ақы
қорына аударылады, ал ол жерде зейнет ақы жинақтарының белгілі бір массасы
жиналады да, сол мезетте ағымды зейнет ақыны төлеуге жұмсалатын. Бұл зейнет
ақы жүйесінің мәні осында еді: бүгінгі таңдағы жұмыс істейтін адамдар өз
аударымдарымен қазіргі таңдағы зейнеткерлерді қамтамасыз ететін.
Әлеуметтану ғылымындағы зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері туралы ғылыми
көзқарастар мен тұжырымдамалары теориялық тұрғыдан батыстың ірі
социологтарының еңбектерінде зерттелген. Олар: Э. Дюркгейм, М. Вебер, П.
Сорокин, Э. Зиммель, Т. Парсонс, Дм. Дьюи, П. Бурдье, К. Джекси, Дж.
Колмэн және т.б. Қазақстан социологтарының ішінде М.С. Аженов пен М.С.
Садырованың бірлесіп жазған еңбектерін зейнеткерлердің әлеуметтік
мәселерлері туралы ғылыми көзқарастарды көруге болады ҚР аумағында тұрақты
тұратын ҚР азаматтары, шетелдіктер және азаматтығы жоқ адамдар ала алады.
Ерлерге арналған зейнеткерлік жас 63 жастан, әйелдер үшін – 2018 жылға
дейін 58 жастан басталады. Қазақстан Республикасында зейнетақымен
қамсыздандыру туралы ҚР Заңының 11-бабына сәйкес 2018 жылдан бастап
әйелдердің зейнеткерлік жасы 2027 жылға дейін жарты жыл сайын 63 жасқа
жеткенше көтерілетін болады. Осылайша, 1964 жылы туған әйелдер
зейнеткерлікке ерлермен бірге 63 жаста шығады.
Халықтың жұмыс істейтін бөлігі, өз алдына, олардың да зейнет ақы алу
уақытысы келеді және ол солардан кейін жұмыс істейтіндердің зейнет ақы алу
уақытысы келеді және ол солардан кейін жұмыс істейтіндердің зейнет ақы
аударымдары есебінен қамтамасыз етілетінін білетін. Жинақтардың
ынтымақтастығы осында жатыр.
Бірақ, жұмыс істейтіндердің жалпы көлемі зейнеттегі адамдардың санынан
бірнеше есе көп болған жағдайда ғана ынтымақтастық жүйесі тиімді болады.
КСРО да осылай болды, сондықтан зеейнет ақы қоры бос ақша-қаражаттарды
мемлекеттің милитаризациясына инвестиция ретінде құя алды.
1998 жылы Қазақстан зейнетақы жүйесін реформалауға және ұрпақтардың
ынтымақтастығы әлеуметтік қағидатынан дербес зейнетақы жинақтары қағидатына
кезең-кезеңімен өтуді жүзеге асыруға кірісті. Әлеуметтік қамсыздандыру
жүйелері қызмет етуінің халықаралық тәжірибесіне сүйене отырып жүргізілген
реформа нәтижесінде Қазақстанда базалық, міндетті (ынтымақты және
жинақтаушы) және ерікті зейнетақымен қамсыздандыру деңгейлерінен тұратын
көпдеңгейлі жүйе құрылып, қызмет көрсетеді;
Базалық денгейде-зейнеткер жасына жеткен адамдарға базалық зейнетақы төлемі
төленеді. Ол еңбек стажына және бұрын алған табысына қарамастан, баршаға
бірдей мөлшерде белгіленеді.
Міндетті денгейде - зейнеткерлерге бюджеттен ынтымақты (еңбек)
зейнетақы және жинақтаушы зейнетақы қорларынан жинақтаушы зейнетақы
төленеді. үшіншісі — ерікті және кәсіби зейнетақы аудару есебінен қосымша
төлеу.
Республикада 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап,Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы өз күшіне енді.Зейнетақы көлемі
еңбекақының 50 пайызы есебінен белгіленді және соңғы жұмыс істеген он
жылының 5 жылғы жұмыс өтіліне және еңбекақысына байланысты болды.
Зейнетақыға әйелдер 55, ерлер 60 жаста шығатын.
1998 жылғы 1 қаңтарға дейін республикада зейнетақыға әйелдер 55,
ерлер 60 жаста шығатын.
• 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап, ерлер – 61 жасында, әйелдер – 55
жасында;
• 1999 жылдың 1 шілдесінен бастап, ерлер – 62 жасында, әйелдер – 57
жасында;
• 2000 жылдың 1 шілдесінен бастап, ерлер – 62,5 жасында, әйелдер – 57,5
жасында;
• 2001 жылдан бастап ерлер – 63 жасында, әйелдер – 58 жасында
зейнетақыға шыға алатын болды.
Зейнеткерлер үшін өмір сүруге қолайлы жағдай жасалған мемлекеттерді
анықтады. Әлем бойынша қариялар үшін барлық жағдай жасалған үздік мемлекет
ретінде Швеция танылды. Сондай-ақ, алғашқы үштікке Норвегия мен Германия
кірді.
Жалпы үздіктер ондығына олардан басқа Нидерланды, Канада, Швейцария,
Жаңа Зеландия, АҚШ, Исландия мен Жапония енген екен. Зейнеткерлерге
әлеуметтік жағдай жасалмаған мемлекет ретінде Ауғаныстан танылған.
Ал, бұрынғы Кеңес одағына мүше мемлекеттерден Эстония 29 орынға табан
тіреген екен. Грузия болса - 37, Латвия – 45, Литва – 50, Армения – 51,
Тәжістан – 52, Белоруссия – на 60, Қырғызстан – 63, Украина – 66, Молдава –
76 және Ресей - 78 орынға жайғасыпты.
Алпысты алқымдаған қариялардың өмір сүру деңгейін зерттеу барысында
медициналық қызмет, әлеуметтік белсенділік және білім алу деңгейі сынды бір
қатар параметрлер негізге алынған. Жалпы әлем бойынша Солтүстік Еуропа
елдері зейнеткерлердің жандарына жайлы деп танылып отыр.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, зейнеткерлік жасты ұлғайту
дамыған елдердің күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелердің бірі болып
саналады. Мысалы, 2010 жылы Германия, Италия елдерінде зейнет жасы
ұзартылып, нәтижесінде бүгінде әйелдердің зейнеткерлікке шығу жасы
Германияда – 67, Италияда – 65 болып тұр. Ал Дания мен Норвегияда әйелдер
зейнетке – 67 жасында, Швейцария елінде – 64 жасында шығады.
Ал зейнеткерлік жасы сәйкестендірілген елдердің қатарына жататын Жапонияда
әйелдер мен ерлер өз еңбектерінің зейнетін – 70 жасында, Австрия, Испания,
Канада, АҚШ, Швеция елдерінде – 65-ке жеткенде көре алады екен.
БҰҰ сарапшыларының мәлімдеуі бойынша, 2050 жылға қарай Қазақстан
тұрғындарының орташа өмір сүру жасы 65 жастан жоғарылап, еліміздегі
қарттардың саны арта түсуі мүмкін
Шетел мемлекеттерінің зейнет ақы жүйесінің дамуының жаңа бағыттарын
реформа сипаты бойынша сипаттауға болады: Радикалды реформалар: ескі
қоғамдық бөлу жүйесін индивидуалды зейнет ақы жоспарлар жүйесіне
ауыстырудан тұрады. Ол жеке меншік және міндетті болып табылады. Буған
Баливия, Чили, Сальвадор, Мексика елдерін мысалға келтіруге болады. Аралық
реформалар: міндетті жеке жинақтаулар жүйесін қоғамдық бөлу жүйесімен
үйлестіріп дамыту. Мысалы: Аргентина, Колумбия, Внгрия, Перу, Польша,
Уругвай. Басқа реформалар: радикалды реформаларсыз мамандық бойынша зейнет
ақы реформалар жүйесін және қоғамдық бөлу жүйесінің ауыртпашылығын жұмсарту
мақсатында еркін жинақтарды күшейткен елдер. Мысалы: Австрия, Бразилия,
Коста-Рика, США, Испания, Ресей, Ұлыбритания, Швейцария. 8
Әртүрлі елдердегі зейнеткерлердің ақы қорларының ұйымдастыру-құқықтық
нысандары да түрлі. Мысалы АҚШ, Ирландия және Ұлыбритания зейнет ақы
қорлары көбіне активтермен сенім хат арқылы басқару жүргізетін траст
компаниялар нысанында құрылады: Нидерландыда, Швейцарияда, Бельгия мен
Португалияда құратын кәсіпорынды заң жүзінде тәуелсіз акционерлік
компанилармен ассоциациялар нысанында; Германияда көптеген кәсіпорындар өз
жұмысшыларын зейнет ақымен қамтамасыз ету мақсатында арнайы резервтік
шоттар, сонымен қатар автономды зейнет ақы кассалары немесе көмек қорлары
құрылады. Әр түрлі елдердегі зейнет ақы жүйелерін сипаттайтын негізгі
көрсеткіштерінің бірі зейнет ақы қорытындыға млрд.долл. активтер көлемі
Соңғы жылдарда зейнет ақы қор активтерінің орта жылдық өсу қарқыны барлық
айтылған елдерде жоғары болы: көп елдерде олар 7-11%-ды құрады, соның
ішінде АҚШ – 12%, Ұлыбритания - 16%, Нидерланды – 15,6%.
Кесте 1 - 2001 жылы ОЭСР елдеріндегі зейнет ақы қор активтерінің көлемі
Ел Активтер, млрд. Активтер, % Жан басына
долл. шаққандағы
активтер
АКШ 2908 49 12
Япония 1752 42 14
Великобритания 726 77 13
Германия 254 15 3
Нидерланды 216 68 14
Швейцария 195 83 28
Канада 162 29 6
Австралия 122 43 7
Швеция 62 25 7
Норвегия 31 27 7
Ирландия 14 28 4
Бельгия 6 3 1
Португалия 2 3 -
Бірақ, КСРО құлауымен, экономикалық климаттың нашарлауынан, нарық
қатынастарына көшуіден жағдай шиеленісіп, жылдан жылға нашарлай бастады.
Бүгінгі таңда, мысалға, бір зейнеткерге 7 жұмыс істейтіндер келеді, және
кәсіпорын іс-әрекетінің өтімуілігі мен рентабельдігімен байланысты туатын
қиыншылықтар әсерінен олар зейнет ақы қорына еш бір аударым жасамайды.
Бұндай жағдайда зейнет ақы қоры іс жүзінде банкрот болды. Оның
зейнеткерлер алдындағы міндеттемелері түсімдер соммасынан көп болды да
содан төлемдер бойынша қарыздар көлемі тез өсе бастады. 1
Зейнет ақы реформасы көп адамдар теріс көзқарасымен қарайды. Бірақ
ескі ынтымақтастық жүйені тек екі жағдайда қалпына келтіруге болатын еді:
не зейнет ақы қорына табысты үлкейтту не оның шығынын азайту, бірақ бұл
екеуін де жүзеге асыру мүмкін емес еді.
Қордың табысын үлкейту орташа айлықты өсіру, аударым қойылымын өсіру
немесе жұмысшылардың зейнеткерлерге қатынасын үлкейту есебінен мүмкін
болатын.
Республикада орташа жалақы көлемінің жақын арада өсу үміті кішкентай
еді.
Аударымдар қойыламының мәнді өсуін кәсіпорындар көтере алмайды,
қазірдің өзінде еңбек ақы төлеу қорына барлық аударымдарды төлеу өте
қиын.
Жұмысшылардың зейнеткерлерге қатынасының өсуі де еш нәрсеге алып
келмейді. Мамандар есептеулері бойынша 2040 жылға бір зейнеткерге шамамен 1
жұмыскер келеді. 2
Зейнет ақы қорының шығындарының азаюы қазіргі зейнет ақылардың
мөлшерінің қысқаруы есебінен, не зейнетке шығу жасын өсуруінен, бірақ бұл
бәрімізге түсінікті себептерден мүмкін емес. Яғни, ынтымақтастық зейнет-ақы
жүйесінде барлық жеңілдіктердің алынып тасталуы маңызы зор нәрсе болды.
Шынында да, ынтымақтастық жүйеде әр түрлі жеңілдіктер көп болды, соның
ішінде мерзімнен ерте зейнетке шығу 45-50 жасында.
Жинақтаушы зейнет ақы қорлары – бұл жалпы ортақ қазан емес, адамның өз
зейнетіне ақша жинауға үлкен ынтасы пайда болады, себебі жеке зейнет ақы
шотында қандай ақша көлемі жинақталса, сонша зейнет ақы төлемі де болады.
Егер салым салушы өзінің жинақталған соммасымен түгел немесе жартылай
қолдана алмай қалса, ол бұрыңғыдай жоқ болып кетпейді, ол мұрагерлеріне
қалады.
Бірақ, әрине, қоғамда әрқашанда әр түрлі себептерге байланысыты
өздеріне зейнет ақыны толығымен немесе жартылай жинақтай алмайтын адамдар
болады. Олар деңсаулығы жоқ, жұмыссыздар, белгілі бір тұратын жері жоқ
адамдар және т.с.с. Мемлекет Конституция бойынша әлеуметтік кепіл
болғандықтан, оларды өз қол астына алады.
Жаңа зейнет ақы заңы бұл проблеманы әлеуметтік адрестік жәрдемақы
институттары арқылы шешеді. Зейнет ақы – бір кездерде салым түрінде
ынтымақтық немесе жинақтық зейнет ақы жүйесіне аударылған аударымдар болып
табылады. Жәрдемақыны мемлекет бюджет есебінен бөледі. Бүгінгі таңда оның
көлемі үлкен емес – 2000 теңге шамасында. Бірақ бұл экономикалық жағдайға
байланысты, мемлекет байланысты түссе, жәрдемақылар мөлшері де өседі.
Жаңа зейнет ақы жүйесінде еңбек ақы төлеу қорының 25% - зейнет ақы
аударымдар қойылымы алынып тасталған, ал 10% көлеміндегі салымдар
жинақтаушы жүйесіне түседі.
Зейнет ақыны есептеуде ынтымақтық жүйесіндегі еңбек стажының 1998 жылы
1 қантарынан есепке алынбайтынын ескерсек (кім қанша тапса – сонша қалады)
15% салымды ынтымақтастық жүйесіне бір салық ретінде қарастыруға болады
(бұрын аударымдар ұзақтығынан еңбек стажы байланысты болатын, және
сәйкесінше болашақ зейнет ақы мөлшері). Бірақ біз бұл ақшаның бүгінгі
зейнеткерлерге төлем ретінде жаратылғанын білеміз, оларды мемлекте есебінен
қамтамасыз ету мүмкін емес еді. Бұндай аударымдар көлемі ақырындап
кішірейіп, бүгінгі күнге олар жоқ болатындай заңмен қарастырылған. Бұл 1999
жылға Республика бюджеті туралы заңда анықталған. Осы аударымдардан бас
тарту мүмкін емес еді, әлі халықтың көп саны ынтымақтық жүйеден зейнет ақы
алуға құқығына ие.
Салымдардың екі ағымға бөлінуінен көбісінде түсініспеушіліктер туады:
Егер 25,5% аударымдар кезінде зейнет ақы төлеу үшін ақша қаражаттар
жеткіліксіз болса, онда 15%-қ төлемдер ғана түскен жағдайда зейнет ақы
қалай төленеді?
1998 жылы республикалық бюджетте үкіметпен 50 млрд теңгеден аса зейнет
ақы төлеу бойынша Мемлекеттік орталыққа трансферттер қарастырылған. Өтпелі
кезеңде бюджет ынтымақтастық зейнет ақы жүйесіне бонустар, роялти,
жекешелендіру құралдары есебінен көмек көрсетті. Ынтымақ жүйесінен
жинақтаушы жүйесіне бір сағатта көші мүмкін емес. Және бұл екеуі әлі көп
уақыт бірге жүзеге асады, ынтымақтастық жүйесі 1998 жылы 1 қантар еңбек
стажы кем дегенде жарты жыл болған соңғы адаммен есептеспейінше бұл процесс
жүзеге асып отырады.
1998 жылы Қазақстан зейнетақы жүйесін реформалауға және ұрпақтардың
ынтымақтастығы әлеуметтік қағидатынан дербес зейнетақы жинақтары қағидатына
кезең-кезеңімен өтуді жүзеге асыруға кірісті. Әлеуметтік қамсыздандыру
жүйелері қызмет етуінің халықаралық тәжірибесіне сүйене отырып жүргізілген
реформа нәтижесінде Қазақстанда базалық, міндетті (ынтымақты және
жинақтаушы) және ерікті зейнетақымен қамсыздандыру деңгейлерінен тұратын
көпдеңгейлі жүйе құрылып, қызмет көрсетеді;
- тұрақты әлеуметтік-экономикалық даму негізінде зейнетақы бағдарламасын
қаржыландыру арттырылды. Зейнетақы төлемдерінің мөлшері үздіксіз өсірілді.
14 жыл ішінде (1998-2012 жылдар) ең төменгі зейнетақы мөлшері 11 есеге
(2 440 теңгеден 26 211 теңгеге дейін) артты, орташа зейнетақы – 10 есеге
(3 964 теңгеден 38 765 теңгеге дейін), ең жоғарғысы – 7 есеге (7256-дан
56047 теңгеге дейін) артты.
- жинақтаушы жүйені енгізу және қызмет етуінің практикалық іс тәжірибесі
жинақталды;
- азаматтардың зейнетақы жинақтары өсуде. 2013 жылғы 1 қаңтардағы жағдай
бойынша зейнетақы жинақтарының сомасы 3183,2 млрд. теңгені құрады.
Сонымен қатар, 2013 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша зейнетақының орташа
мөлшері (базалық зейнетақы төлемін қосқанда) 41912 теңгені құрайды немесе
жалпы экономика бойынша орташа айлық жалақының 40% асады.
Келешекте ынтымақты жүйеден зейнетақы төлемдерінің мөлшері азаятын болады
(азаматтардың 1.01.1998 ж. дейін жинақталған еңбек стажы азаюына
байланысты). Бұл азаю жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін төлемдермен
өтелетін болады деп көзделген.
Алайда жинақтаушы зейнетақы жүйесінің ұзақ қызмет етпеуі зейнетақымен
қамсыздандырудың әлеуметтік деңгейін қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді.
Осыған байланысты, Мемлекет басшысы 2012 жылғы 27 қаңтардағы
Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты атты
Қазақстан халқына Жолдауына және ҚР Үкіметінің 2013 жылғы 23 қаңтардағы
кеңейтілген отырысында ҚР Үкіметі мен Ұлттық Банкіне жинақтаушы зейнетақы
жүйесін одан әрі дамыту шараларын қабылдауды тапсырды.
Қазіргі кезде ҚР базалық, міндетті және ерікті деңгейден тұратын
көпдеңгейлі зейнетақы жүйесі қызмет етеді.
Базалық денгейде-зейнеткер жасына жеткен адамдарға базалық зейнетақы
төлемі (БЗТ) төленеді. Ол еңбек стажына және бұрын алған табысына
қарамастан, баршаға бірдей мөлшерде белгіленеді.
Міндетті денгейде - зейнеткерлерге бюджеттен ынтымақты (еңбек)
зейнетақы және жинақтаушы зейнетақы қорларынан жинақтаушы зейнетақы
төленеді.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне өткен кезде (1998 ж.) еліміздің
азаматтары үшін оларда 01.01.1998 ж. жағдайдай бойынша кемінде 6 ай еңбек
стажы және 1995 жылдан бастап қатарынан кез келген 3 жыл үшін жалақысы
болған кезде бюджеттен ынтымақты зейнетақы алу құқығы сақталды. Толық
зейнетақы тағайындау үшін міндетті еңбек стажы әйелдер үшін 20 жылды және
ерлер үшін 25 жылды құрайды.
Зейнетке шығар кезде еңбек өтілі болып, бірақ белгілі бір себептермен
табысы туралы мәліметтерді тапсыра алмаған жағдайда ең төмен зейнетақы
тағайындалады (ағымдағы жылы 19066 теңге).
Белгіленген жағдайларға қарай ынтымақты зейнетақыны тағайындау және
төлеу шамамен 2043 жылға дейін сақталады.
Алайда, әйелдер үшін 2018 жылдан бастап, ерлер үшін 2023 жылдан
бастап зейнетақыны есептеуге ұсынылатын еңбек өтілінің қысқаруына
байланысты зейнетақы толық емес және үнемі азайып отыратын мөлшерде
тағайындалатын болады.
Анықтама үшін: ынтымақты зейнетақы 2012 жылы тағайындалған ынтымақты
зейнетақы алушылардың саны 104 мың адамды құрады. Оның ішінде 91,2 мың
адамға зейнетақы толық мөлшерде, ал 12,7 мың адамға (жалпы санынан 12% )
толық емес мөлшерде тағайындалған.
ЖЗҚ төленетін жинақталған зейнетақы жалақыдан 10% мөлшерде міндетті
зейнетақы аударымдарын жүзеге асырған жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қатысушыларына төленеді.
Зейнетақы жинақтарының мөлшері зейнетке шыққаннан кейін 18 жыл ішінде
(халықаралық стандарт) зейнетақы төлемдерін ең төмен мөлшерде зейнетақы
төлеуге жететін болса, әйелдер 50 жаста, ал ерлер 55 жаста зейнетақы алуға
құқылы.
Егер жинақтың мөлшері аз болса, жинақтау жүйесінің қатысушылары
өздерінің жинақтарын аннуитет (сақтандыру) компаниясына ауыстырумен
зейнетақы аннуитетін сатып ала алады. Зейнетақы аннуитетінің иесіне
зейнеткер қайтыс болған жағдайда мирасқорлық құқығынсыз ең төмен зейнетақы
мөлшерінде өмірлік зейнетақыға кепілдік беріледі.
Жинақтаушы зейнетақы қорларынан және сақтандыру компаниясынан
(аннуитет бойынша) төленетін төлемдер арасындағы айырмашылық ЖЗҚ төленетін
төлемдер мирасқорлық құқығын бере отырып, сол құқық аяқталғанға дейін, ал
екінші жағдайда – өмір бойы мирасқорлық құқығынсыз жүзеге асырылуынан
тұрады.
Қазіргі кезде зейнетақы жинақтарының орташа мөлшері 376 мың теңгені
құрайды. Зейнетақы төлемдері орташа 4000 теңге мөлшерімен (тұтастай
экономика бойынша орташа айлық жалақыдан шамамен 3-6%) шамамен 901 мың
зейнеткерге төленді.
Сарапшылардың есебі бойынша кемінде 30 жыл жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне қатысу өтілі болған және зейнетақы жарналарын тұрақты аударған
(жылына 12 рет) кезде барабар зейнетақы (жалақыдан кемінде 40% шердмөле)
алуға болады. Осындай стандарттармен салыстырғанда жинақтаушы зейнетақы
жүйесінен төленетін бұрынғы төлемдер аз, бұл екі түрлі себеппен:
жүйенің сәйкесінше жас болуы (оған небары 15-ақ жыл) және зейнетақы
жинақтарының инвестициялық табыстылығының төмен болуымен
түсіндіріледі.
Бірінші себепке келетін болсақ, онда уақыт жүйені кемелділікке
әкеледі, екінші кедергі күрделілеу және ол сақталған жағдайда, осылайша
болашақ зейнеткерлердің зейнетақы төлемдерінің мөлшеріне теріс әсер ететін
болады.
Басқаша айтқанда – зейнетақы активтерін тиімді орналастыру және
олардың табыстылығын арттыруға қажетті жағдайлар жасау есебінен жинақтаушы
зейнетақы жүйесінің тиімділігін арттыру – уақыт бұйрығы.
Қазақстанда зейнетақы жүйесін жаңғырту бір жағынан, ол болған уақытта
макроэкономикалық жағдайлардың өзгеруімен
екінші жағынан - ынтымақты зейнетақы жүйесінің ауысуымен байланысты
зейнетақымен қамсыздандыру жүйесіндегі алдағы өзгерістермен байланысты.
Жұмыспен қамту серпінділігі, оның ішінде әйелдерді жұмыспен қамту ЖЗЖ
дамуына әсер ететін факторлардың бірі болып табылады. Егер 1998 жылы
халықты жұмыспен қамту деңгейі экономикалық белсенді халықтан 86,9% құраса,
бүгінде ол 94,7 % тең, ал абсолюттік әлпетте жұмыспен қамтылған халық саны
осы кезеңде 2,4 млн. артты және 8,5% млн. адамды құрайды.
Жұмыспен қамтылған халықтың табысы да артты. Бір қызметкердің орташа
айлық жалақысы экономика бойынша соңғы 15 жылда 8 есеге артты және ағымдағы
жылғы ақпанда 98 736 теңгені құрады.
Егер 2001 жылға қарай жинақтаушы зейнетақы жүйесіне шамамен 3 млн.
жұмыспен қамтылған адам қатысып, олардың ЖЗҚ зейнетақы аударымдары 53
млрд. теңгені құраса, 2012 жылы белсенді қатысушылардың саны 5,7 млн.
адамға, ал зейнетақы аударымдары 507 млрд. теңгеге жетті.
Қазіргі кезде жылына кемінде бір рет МЗЖ аударатын шамамен 50% өз
бетінше жұмыспен айналысатын халық ЖЗЖ қатысушысы болып табылады.
2013 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша зейнетақы жинақтарының жалпы
мөлшері 3,2 трлн. құрады, алайда, зейнетақы жинақтарының орташа мөлшері бір
қатысушыға небары 376 мың теңге.
2018 жылы жинақтаушы зейнетақы жүйесінің енгізгеніне 20 жыл толады.
Осы уақытта зейнеткер жасына жеткен зейнетақы жүйесіне қатысушылардың
олардың жүйеге қатысу өтіліне және зейнетақы аударымдарын жүзеге асырған
табыстарына барабар зейнетақы алуға құқығы бар. Осындай жағдайда 20 жаста
ЖЗҚ төленетін жаңа зейнетақы төлемдеріне қатысу өтілі болған кезде толық
ынтымақты зейнетақы тағайындау тәртібі қолданатын ойлау инерциясы да
сақталады.
Өкінішке орай, ЖЗҚ төленетін зейнетақы төлемдерінің деңгейі ағымдағы
жылдың басында экономика бойынша ОАЖ шамамен 4% ғана құрады. Қалыптасқан
жағдайдың себептері зейнетақы жүйесінің жетілдірілмеуі шеңберінен шығады.
Бұрынғы табыстарын алмастырудың осынша төмен деңгейі көбінесе қор
нарығының дамымағандығына және зейнетақы активтерін тиімді инвестициялау
мүмкіндіктерінің шектелуіне негізделген.
Қазақстанның дамыған қор нарығы қабылдауға және зейнетақы активтері
өспелі ағымын тиімді орналастыруға дайын болмай шықты (МЗЖ жыл сайынғы
сомасы шамамен 2,5 млрд. АҚШ $құрайды).
Қолданыстағы шектеу зейнетақы активтерін инвестициялық пайдалануда
минималды қатермен, бірақ инфляция деңгейінен төмен табыстылықпен
байланысты мемлекеттік құнды қағаздарға (ағымдағы жылдың басында 45,3%)
салу қайта иемденуге әкелді.
Анықтама үшін: Латын Америкасы елдерінде (Чили, Бразилия, Аргентина) ЖЗЖ
қызмет еткен алғашқы жылдары салушылардың зейнетақы активтері
инфрақұрылымдық жобаларда – аэропорттар, автомобиль және темір жолдар,
теңіз порттарын салуға инвестицияланды, 10-15 жыл ішінде олардың құнының
орны толтырылды.
Инвестициялық портфельдерді әртараптандыруға жеткілікті ынта
болмаған, ЖЗҚ пайдаланылған инвестициялық стратегиялар да аяқталмаған болып
қалды.
Зейнетақымен қамсыздандырудың ынтымақты жүйесін ауыстыруға қатысты
Ол уақытқа дейін зейнеткер болғандарға және зейнеткер жасына жеткен
және 1998 жылғы 1 қаңтарға еңбек өтілі бар (кемінде 6 ай) адамдар үшін ЖЗЖ-
ға қалыпты көшуді қамтамасыз ету үшін ынтымақты жүйе сақталғанын атап өткен
жөн.
Бұл ретте толық зейнетақы тағайындау үшін әйелдер үшін 20 жыл, ерлер
үшін 25 жыл міндетті еңбек өтілі белгіленді.
1998 жылдан бастап ынтымақты зейнетақы 930 мың адамға (зейнеткерлердің
жалпы санынан 53%) тағайындалды, олардың 95% толық еңбек өтілінің бар
екенін растады, 5% толық емес еңбек өтілі бар. Соңғы жылдары толық емес
еңбек өтілі бар зейнеткерлер санының артқаны байқалады: мәселен 2006 жылмен
салыстырғанда жаңадан қосылған зейнеткерлердің жалпы санындағы олардың үлес
салмағы екі еседен артық артты: 5%-дан 12% дейін.
Ынтымақты зейнетақы мөлшерінің кемуі 2018 жылға дейін білінер-білінбес
болады, одан кейін зейнеткер жасына жеткен барлық адамдарда толық ынтымақты
зейнетақы тағайындауға қажетті еңбек өтілінің болуымен байланысты ол өте
елеулі болады.
Қазіргі кезде ынтымақты зейнетақының кемуі болжанған жинақталған
зейнетақымен емес, көбінесе базалық зейнетақымен өтеледі.
Зейнетақы жүйесін жаңғыртудың мақсаты мен ерекшеліктері:
Зейнетақы төлемдерінің алдыңғы табыс пен еліміздегі өмір сүру деңгейіне
сәйкестігін қамтамасыз ету.
Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Жаңғырту зейнетақымен қамсыздандырудың көпдеңгейлі жүйесін сақтай
отырып жүзеге асырылады. қажетті және өзара байланысты өзгерістер базалық
деңгейде жүргізілетін болады, ал міндетті деңгейде – ынтымақты және
жинақтаушы, және ерікті құрамдас бөліктерде жүргізіледі.
Өзгерістер кезең-кезеңімен кең талқылаулар және ашықтық қағидатында
жүргізіледі.
Алдағы өзгерістер тұрғындар мен зейнеткерлердің қандай топтарына
бағытталатын болады?
Зейнетақымен қамсыздандыру мәселелерінің ерекшелігі бүкіл және әрбір
адамға қатысты болатындығында: бүгінгі зейнеткерлерді де, зейнетке шығу
құқығына әлі еңбек сіңіретіндерге де, әйелдер мен ер кісілерге; жұмыс
істейтіндер мен жұмыссыздарға, азаматтық тұрғындар мен әскерилер және т.б.
қатысты болады.
Осыған орай, алдағы өзгерістер мемлекет, жұмыс беруші және тікелей
азаматтардың арасында қарттық туындаған кезде қажетті қамтамасыз етуге
жауапкершілікті бөлуді көздейтін адам мүддесінде жүзеге асырылады.
Жаңа тәсілдер үстіртін мағынада өз бетінше жұмыспен айналысатын халықты,
әйелдерді, еңбек жағдайлары зиянды және ауыр жұмыстардағы адамдарға;
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушыларына қатысты әзірленеді.
Зейнетақы жүйесін жаңғыртуға жауапты мемлекеттік органдар. ҚР Еңбек және
халықты әлеуметтік қорғау министрлігі зейнетақы жүйесін жетілдіру
бағыттарын әзірлеу, оларды іске асыру тетігін, іс-әрекеттерді реформалау
және түзету қорытындыларына талдау жүргізу, жаңа тәсілдердің енгізілуін
бақылауды әзірлеу бөлігіне.
ҚР Президентінің жанындағы кеңес (ҚР Үкіметінің, ХБ өкілдері, қаржылық
нарық қатысушылары мен тәуелсіз сарапшылар) – инвестициялық стратегиялар
және инвестициялауға арналған тиімді құралдарды таңдап алу жөнінде
ұсынымдар әзірлеу саласында.
ҚР Ұлттық Банкі зейнетақы активтерін басқаруды және инвестициялауды,
зейнетақы активтерін басқару жөніндегі ұйымдардың инвестициялық
стратегияларды іске асыруын бақылауды жүзеге асыратын болады.
Жаңғырту бағыттары
ҚР Парламенті Мәжілісіне енгізілген Зейнетақымен қамсыздандыру туралы
заң жобасы шеңберінде бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорын (БЖЗҚ) құру және
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің тиімділігін арттыру көзделді.
Бұдан басқа ҚР Үкіметі жанындағы ведомоствоаралық комиссияның талқылауына
мынадай мәселелер шығарылды:
тұрғындарды ЖЗҚ қызметтерімен қамтуды кеңейту;
зейнетақымен қамсыздандырудың ең төменгі кепілдіктері жүйесін өзгерту;
зейнетақы жасын біріздендіру;
еңбек жағдайлары ерекше жұмыстарда істейтін азаматтарды зейнетақымен
қамсыздандырудың міндетті кәсіптік жүйесінен ерікті жүйеге өту.
Зейнет ақы активтерін басқару жинақтушы зейнет ақы қоры мен Зейнет ақы
активтерін басқару компаниясының инвестициялық іс-әрекеті болып табылады,
басқаша сөзбен айтқанда әр-түрлі қаржы инструменттеріне зейнет ақы
активртерін салу бойынша қызметі.
Қазақстан Республикасында зейнет ақымен қамтамасыз ету туралы
Қазақстан Республиканың заңына және Мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы
қорының инвестициялық қызметті жүзеге асыру ережелеріне сай Мемлекеттік
жинақтау зейнет ақы қоры, зейнет ақы активтерімен инвестициялық басқару
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры зейнет ақы активтермен басқарушысы
ретінде НКЦБ-мен анықталатын ұйыммен жүзеге асады, немесе НКЦБ келісімімен
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорының өзімен де іске аса алады.
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорын құру моментінен зейнет ақы
активтерімен инвестициялық басқару 1999 жылы 14 шілдесіне дейін ұлттық
Банкпен жүргізіліп отырды. НКЦБ келісімімен 14 шілдеде зейнет ақы
активтерімен басқару функциялары Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры
берілді.
Мемлекеттік емес жинақтаушы қорының активтерімен басқаруына келсек, ол
зейнет ақы активтерімен басқару бойынша компаниялардың инвестициялық
қызметі туралы ережелерге сәйкес (1998 жылы 13 тамызына НКЦБ-ның №11
жарлығы), зейнет ақы активтерімен басқару компанияларымен іске асады. Бірақ
қазір Жинақтау зейнет ақы қорынің өз активтерін өзі басқару идеялары
көртеп шығыр жататынын атап кеткен жөн. Және Зейнет ақы активтерін басқару
компаниясындаға қойылатын жоғары талаптарға зейнет ақы активтерімен өзі
басқаратын қор өзі жауап беру керек. Мұндай жағдай қорларға шығындарын
төмендетіп, функцялардың қайталануын шегеріп және қордың капитализациясы
есебінен қаржылық тұрақтылығын өсіруге мүмкіндік тұғызады.3 Зейнет ақы
активтерін басқару компаниясының басқарушы Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы
қоры сияқты зейнет ақы қорлары мен зейнет ақы активтерін басқару
компаниясымен арасындағы келісімдерге сәйкес зейнет ақы активтерін
инвестиционды басқаруға алған соммадан 0,15%-н аспайтын ай сайынға
коммисионды сыый ақыға ие болуға құқы бар.
Зейнет ақы активтерін басқару компанияның қызметі құнды қағаз бойынша
ұлттық комиссиямен реттелді. Бұл комиссия негізгі, резервті капиталды
қалыптастыру мәселелерінде Зейнет ақы активтерін басқару компанияның
қойылатын негізгі нормативті талаптарды белгілеген. Зейнет ақы активтерін
басқару компанияның негізгі және қосымша резервті капиталды қалыптастыруға
міндетті.
Негізгі резервті капитал Зейнет ақы активтерін басқару компанияның
басқаруға алынған зейнет ақы активтері бойынша міндеттемелерін дер кезінде
қамтамасыз ету мақсатымен құрылады. Ол Зейнет ақы активтерін басқару
компанисы басқаруындағы зейнет ақы активтерінің көлемінің өзгеруіне
пропорционалды Зейнет ақы активтерін басқару компанияның өзіндік
құралдарынан келесі көлемде алынады:
- 0.25% 5 миллиард теңгеден аз болатын Зейнет ақы активтерін
басқару компаниясы басқаруындағы зейнет ақы активтерінің мөлшері
кезінде
- 0,2% 5 тен 35 миллиард теңгедегі зейнет ақы активтерінің
мөлшері кезінде
- 0,15% зейнет ақы активтерінің 35 тен 50 миллиард теңге мөлшері
кезінде
- 0,1% зейнет ақы активтері 50 миллиард теңгеден асқан кезде.
Қосымша резервті капитал зейнет ақы активтерін басқару кезінде
компанияның инвестициялық тәуекел нәтижесінен пайда болған залалдарды жабу
үшін құралады. Ол зейнет ақы активтері бойынша Зейнет ақы активтерін
басқару компанияның нақты табыс коэффициенті келесі көрсеткіштердің
максималдылығынан асатын өзіндік құралдар есебіндегі соммадан құралады:
- Республикада зейнет ақы активтерін басқару бойынша барлық
компаниялардың нақты табыс коэффициентінің 50%;
- Республикадағы зейнет ақы активтерімен басқаратын барлық
компаниялардың нақты табыс коэффициентінен 2% алып тастағанда.
Егер Зейнет ақы активтерін басқару компанияның нақты табыс коэффициенті
анықталған минималды мөлшерінен аз болған жағдайда, Зейнет ақы активтерін
басқару компания қосымша резервті капитал есебінен арасындағы айырманы
зейнет ақы ұтысына қарай компенсациялайды. Қосымша резервті капитал
мөлшерінің жеткіліксіз болған жағдайында қалдық негізгі резервтік капитал
есебінен жабылады. Егер бұл да аз болса, онда қалған меншік капиталының
есебінен.
Меншік құралдарының жеткіліктігі Зейнет ақы активтерін басқару
компанияның меншік капиталының компаниясының меншігіндегі активтер мен
зейнетвқы активтерінің соммасына қатынасымен сипатталады. Меншік
құралдарының жеткіліктігінің коэффициентінің минималды мөлшері Зейнет ақы
активтерін басқару компания басқаруындағы зейнет ақы активтерінің көлеміне
байланысты:
- 5 млрд теңгеден аз коэффициент – 0,02;
- 5 тен 10 млрд тенге – 0,015
- 10 млрд тенгеден аса – 0,01
Зейнет ақы активтерін басқару компанияға негізгі құралдарға және
айналымнан тыс активтерге меншік құралдарын салу бойынша шектеулер
қойылған, олар 0,25 коэффициентінен аспау тиіс.
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры мен мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнет ақы қорларының зейнет ақы активтерін басқару екі принциптің
үйлесімдігін қажет етеді: тәекелді максималды шегеру және сәйкес
табыстылықты қамтамасыз ету, сондықтан басқарушы органдармен (Қазақстан
Республикасының ұлттық Банктiң ДРРЦР) Жинақтау зейнет ақы қорын мен Зейнет
ақы активтерін басқару компания инвестициялық қызметіне белгілі бір
шектеулер қойылған.
Рұқсат етілген әрбір қаржы инструменттері бойынша ұлттық комиссия мен
зейнет ақы активтерін орналастыру бойынша Қазақстан Республикасының ұлттық
Банктiң ДРРЦБ нормативті-құқықтық актілеріне сай келесі шектеулер іске
асады: 4
• Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры үшін:
- Халықаралық қайта құру және даму банкі; Еуропадық қайта құру және
даму банкі; Халықаралық төлемдер банкі; Азия даму банкі; Халықаралық
қарды корпорациясы; Ислам даму банкі сияқты халықаралық қаржы
ұйымдарының құнды қағаздары – 10%-дан көп емес;
- юанктік депозит сертификаттары және екінші деңгейлі мемлекеттік
банктер депозиттері – 20% көп емес;
• Зейнет ақы активтерін басқару компания үшін
Тура сол шектеулер, тек Зейнет ақы активтерін басқару компания зейнет
ақы активтерін мемлекеттік емес ұйымдардың құнды қағаздарына
инвестициялауға құқы бар, бірақ бұл қағаздар КФБ-нің А листинг тізіміне
кіру керек – 30% артық емес.
1.2 Қазақстандағы зейнеткерлік жас. Зейнеткерлер әлеуметтік-
демографиялық топ ретінде.
Жинақтаушы зейнет ақы қор идеясы біздің халықпен скептикалық көз
қараспен қабылданды. Смағулов, Мавроди мединица сақтандыру қоры сияқты
қаржы пирамидаларының құлауы туралы толқұлардың тынышталдығына әлі көп
уақыт болған жоқ. Жеке трастық компаниялардың өткен тәжәрибесі бойынша,
адамдар жинақтаушы зейнет ақы салымдарын салуға әлі дайын емес. Мүмкін
мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы қорына сенім көбірек, бірақ бұл жалпы
мемлекетке деген сенімге тура пропорционал.
Жаңа құрылымдарға деген жалпылай сенімсіз қарау көбіне олардың мәнін,
жұмыс істеу механизмін, оларды мемлекеттік бақылау тәсілдерін білмеу мен
түсінбеумен байланысты.
Смағулов және МММ компаниялары кезінде олардың қызметін бақылау
механизмі әлі заң жүзінде реттелмегенін атап кеткенжөн. Компанияларды тек
салық органдарына ғана есеп беретін. Бірде бір мемлекеттік органы, халықтан
жиналған ақша қайда инвестицияланатыны, олардың сақтығына кім жауап
беретіні және осы компания банкрот болса, жинақтармен не болатынын бақылай
алмайтын. Бүгінгі таңда жинақтаушы зейнет ақы қорларын, зейнет ақы
активтерін басқару компанияларын және банк-кастодиандарды бақылаудың
функцияларын мемлекет сәйкесінше үш органға: мемлекеттік зейнет ақы
агенствосына, құнды қағаздар бойынша ұлттық комиссияға (қазір Қазақстан
Республиканың ұлттық Банкi Құнды қағаз нарығын реттеу департаменті) және
ұлттық Банкке тапсырған. 5
Осы құрылымдардың қызметін реттеу мемлекеттік органдар лицензиялау
механизмі арқылы жүзеге асады. Өз қызметін істеу үшін әр бір қор немесе
компания лицензия алу керек.
Лицензия алу үшін қор келесі талаптарға сай болу керек:
Алдымен зейнет ақы жинақтармен іс-әрекет жүргізгісі келетін заңды
тұлғаға өте қатаң квалификациялық талаптар қойылады (меншік капитал
көлеміне, құрылтайшыларға, басұарушы адамдарға, техникамен қамтылғаны мен
ішкі документацияға). Егер ол барлық талаптарға сай келсе, онда лицензия
алуға болады. Осыдан кейін күнделікті есеп түрінде және орында отырып
кезеңді тексерулер арқылы үздіксіз бақылаау жүреді. Мысалға, зейнет ақы
активтерін басқару компаниялары Қазақстан Республикасының ұлттық Банктiң
Депортаментi күнделікті сегіз есеп беру формаларын ұсынуға міндетті. Бір
жөнсіздіктер табылса, лицензия тоқталынуы мүмкін, ал егер жағдай қалпына
келмесе, онда ол тіпті алынуы әбден ықтимал. 6
Жарғылық капитал міндетті түрде құрылтайшылардың өзіндік құралдарының
есебінен тек ақшамен ғана төленуі керек. Қор көлемі – 90 млн тенге, ашық
үшін – 180 млн теңге, зейнет ақы активтерін басқару компаниялар үшін – 150
млн теңге. Бірақ бұл әлі соңы емес. Мысалға, зейнет ақы активтерін басқару
компаниясы активтердің өсу көлеміне байланысты өзінің меншік капиталын да
өсіру керек; негізгі құралдырға салынатын салымның максималды көлемі де
шектелмеген, бұл шектеме қорларға да тиісті нәрсе.
Бұндай нормативтер жайдан-жай емес. Қорлардың және Зейнет ақы
активтерін басқару компания меншік капиталы салым салушы, кредитор алдында
жауапкершілік туған кездегі критикалық жағдайдағы зиянды жабу кепілі болып
табылады.
Зейнет ақы қорлары мен Зейнет ақы активтерін басқару компанияның
басқарушы адамдарына және мамандарына жоғары талаптар қойылады: жоғары
білім, алынбаған немесе өтелмеген соттылығы болмау керек, олар бұрыңғы
банкрот кәсіпорындардың басшылары болмау керек. Арнайы білім деңгейі де
жоғару болу керек.
Қор жұмысын техникалық жағынан қамтамасыз ету де лицензия алу үшін
маңызды шарт.
Сонымен қатар, қор зейнет ақы активтерін басқару компаниясы мен банк-
кастодианмен келісімге отырған жағдайда ғана лицензия ала алады. Яғни
лицензия алу бұл формальность емес, бұл ұлттық зейнет ақы ақы агенствосы
мен қор басшыларының қызығушылығы бар әріптестер болып табылатын үлкен мәні
бар жұмыс.
Сонымен, жаңа зейнет-ақы жүйесінің барлық субъектілерімен жақынырақ
танысайық. Ол келесі институттармен ұсынылған: ол жинақтаушы зейнет ақы
қорлары, зейнет ақы активтерін басқару компаниялары мен банк-кастодианттар.
Зейнет ақы заңына сай, қазіргі таңда Мемлекттік жинақтаушы зейнет ақы
қоры мен жеке меншік зейнет ақы қорлары өз қызметін жүзеге асыруда.
Мемлекеттік қор – 1, ал жекеменшік – 15, ашық типтегі – 13, корпоративті –
2. Міндетті салымдар қойылымы еңбек ақы төлеу қорынан 10% құрайды.
Мемлекттік жинақы қорға 15%, ал жеке меншікке 10% аудару керек деп
ойлайтындар пікірі дұрыс емес. 15%-дық қойылым Мемлекеттік зейнет ақы төлеу
орталығына салым салу үшін қарастырылған, яғни қазіргі зейнеткерлерге
зейнет ақыны төлеу үшін. 7
Заңға сәйкес жеке меншік қорлар 2 түрлі болуы мүмкін: корпоративті және
ашық. Корпоративті текұсынылған қордың құрылтайшысы болып табылатын
кәсіпорындар жұмысшыларынан ғана құрылады.
Корпоративті қор идеясы өте тартымды. Кәсіпорын осындай қор құра отырып
өз жұмысшыларына қосымша қызмет көрсетеді. Сонымен қатар, бәсеке жағдайында
корпоративті қор құрылтайшылары өз жұмысшыларын ұстап қалу үшін қосымша
шаралар жүргізеді, жұмысшыны белгілі бір зейнет ақы қорына күшпен
итермелеуге ешкімнің құқы жоқ. Мен корпоративті қор басшыларына (лицензиясы
бар) олар бұл не есебінен деген жауап алдым. Бізде жұмыс істесін, біздің
қормен келісімге отырдың кәсіпорын есеп-шотқа қосымша саммалар аударады,
егер басқа қорға ауыссаң, еркін салымдар болмайды – бұл қалыпты нәрсе және
заңды.
Ашық зейнет ақы қорлары барлығы үшін арналған. Бұндай зейнет ақы қоры
келісімге отыруға ешкімге бас тартуға құқы жоқ.
Қор физикалық тұлға – салым салушымен келісімге отырады. Егер бұл еркін
салымдар болса, онда заңды тұлғалармен де отыруға болады. Қордың ең маңызды
мақсаты – жеке зейнет ақы есеп шоттарында есеп жүргізу: қанша ақша түсті,
қашан және қандай инвестициялық табыс есептелді. Бұның бәрі тіркеліп,
есептелу керек.
Зейнет ақы қорымен жинақталған барлық ақшалар банк-кастодиан есеп-
шотына түседі. Банк-кастодиан болып екінші деңгейлі банк болып табылады, ол
тек ақша-қаражаттардың есебі мен басқа да қаржы инструменттерімен
айналысады.
Зейнет ақы қоры салым салушылардың ақшаларын ұрлай алмайды. Барлық
зейнет ақы жинақтары банк-кастодианың жеке есеп-шотына түседі. Ақша
құралдарының орналасуы туралы барлық шешімдерді зейнет ақы активтерін
басқару компаниясы қабылдайды, сондықтан қор ақша-қаражаттармен еш нәрсе
істей алмайды.
Радикалды экономикалық реформаға кірісе отырып шығыс еуропа елдері
әлеуметтік еңбек схемасына көз-қарасты өзгерту қажеттілігін түсініп отырды.
Өмір деңгейінің күрт төмендеуіне байланысты әлеуметтік наразылықтың ұлғайу
мүмкіндігінен әлеуметтік саясаттың тиімді және салықты болуы қажет еді.
Барлық дерлік әлем елдерінде демографиялық процестер жұмысшылар саны
зейнеткерлер санына жақындағанына алып келді, ол бұл экономикалық және
әлеуметтік тәуекелді шиеленістіреді.
Мемлекеттік зейнет ақылар үкіметтің мойнына ілінді, Жұ¤-гі зейнет ақы
мөлшері әлі өсуде.
ОЭСР болжамы бойынша Францияда активті халықтың жалпы санындағы (15-
65жас) 65 жастан жоғары тұлғалардың үлесі 1990 жылы 20,9%-дан 2010 жылы
24.5% және 2040 жылы 38,2%-ға дейін өседі. Бұндай бағыт басқа елдерге де
тән: 2040 жылға Италияда 41,1%, Нидерланды – 42%, Германияда 48,5%,
Ұлыбританияда – 33,1%.
Бір зейнеткерге шаққандағы жұмысшылар саны ақырандап төмендеп келе
жатыр, сөйтіп бүгінгі таңда Жапонияда – 2,6, АҚШ – 2,5, Францияда - 2,5,
Германияда – 2,4, Швецияда – 2,1, Ресейде – 1,8.
Басқа еледрдің экономикасында зейнет ақымен қамтамасыздандырудың даму
тарихы бойынша келесі моменттерді атап кетуге болады. Зейнет ақы ретінде
мемлекетпен кепілденген бірінғай минималды табыспен қамтамасыз ету идеясы
II Дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды және Берверидж деген атқа ие
болды. Ұлыбританияда ол 1946 жылы қолданыла бастады. АҚШ-та кейбір фирмалар
зейнет ақымен қамтамасыз етуді ғасыр басында енгізген, бірақ шынайы кең
масштабты зейнет ақы төлемдерінің басы 1949 жылы қаланды, бұл кезде
қорғасын құюшылар кәсіподағы қорғасын құю компанилардың контрактісіне
зейнет ақы жөнінде пунктті қосуына қол жеткізді. Бұл мысалға басқа да
солалар ере бастады, сөйтіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері туралы ғылыми ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтану ғылымындағы зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері
туралы ғылыми көзқарастар мен
тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстандағы зейнеткерлік жас. Зейнеткерлер әлеуметтік-
демографиялық топ
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .17
1.3 Біріккен Ұлттар Ұйымының зейнеткерлік мәселесі туралы концепциялары
мен
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .21
2 ҚазақстандаҒЫ ЗЕЙНЕТКЕРЛЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫН талдауДЫҢ әлеуметтік
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстандағы зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелерінің
ерекшеліктерін әлеуметтанулық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Ерлер мен әйелдердің зейнеткерлікке шығудың ережелері мен
нормотиптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.3 Қазақстандағы зейнетақымен қамтамасыздандырудың әлеуметтік
мәселелері әлеуметтік
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .43
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .57
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста зейнеткерлердің
әлеуметтік мәртебесі, қоғамда алатын орны қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасында зейнеткерлердің
әлеуметтік мәселелері ауқымды қамтамасыз ету жүйесінің реформасы
салыстырмалы аз уақыт ішінде басталып өз дамуын алды – жаңа зейнет ақы
жүйесіне әлі төрт жыл да болған жоқ. Жаңа зейнет ақымен қамтамамсыз етудің
жүйесі бір орында тұрып жатқан жоқ – ол үздіксіз даму процесінің үстінде
екенін атап айтқан жөн. ұсынылған еңбекте жинақтаушы зейнет ақы қорының не
екенін біліп, оны жан-жақтан зертей аламыз.
Осындай көлемдегі зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері талдау ТМД
елдер кеңістігінде Қазақстан Республикасында бірінші жүргізілді. Қазіргі
кезде де ТМД мен Балтық елдерінің мемлекеттерінің бірде-біреуінде зейнет
ақымен қамтамасыз етудің осындай реформасы әлі іске асқан жоқ. Осымен
қатар, зейнет ақы реформасы өз уақытында жүзеге асырылды деп күмән
келтірмей айтуға болады. Ал қиындықсыз еш нәрсе болмайды.
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы зерттеушіні өзінің жаңалығы мен
жылдамдығымен және зерттеу ойының кеңістігінің үлкендігімен қызықтырады, ол
терең ойлануға, соның ішінде, өз кәрілігіңді зейнет ақымен қамтамасыз ету
жөнінде талғануға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, осы дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тек
қызықтығымен шектелмейді, олар тағы қазіргі таңда өте актуалды. Ұсынылған
еңбектің тақырыбының үлкен актуалдығы бірінші кезекте зейнет ақымен
қамтамасыз ету мәселесінің зор әлеуметтік маңыздылығымен көрінеді.
Зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері қоғамның өзекті саласы
қамтамасыз етудің деңгейі мен саласы республика халқының экономикалық және
әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі.
Ауқатты кәрілікті материалды жағынан қамтамасыз ету проблемасы әлемнің
барлық елдеріне актуалды, бұның ішіне әлеуметтік жағынан жағдайы жақсы
елдер де кіреді. Бұл халықтың жалпы санының ішінде қарт азаматтардың үлес
салмағының табиғи өсуімен байланысты, ал бұл мемлекет пен азамат, жұмыс
беруші мен жұмысшы, ата-ана мен баланың және т.б. әлеуметтік пен
экономикалық қарым-қатынастарының эволюциясының нәтижесінде болған нәрсе.
Зерттелген дипломдық жұмыс алдымен оқырманды Қазақстан Республикасында
зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелерін реформалаудың теориялық
негіздерімен, ал екінші бөлімде Қазақстан әлеуметтік зейнет ақы қорларының
даму жағдайымен таныстырады.
Жоғарыда көрсетілгеннен осы дипломдық жұмыстың мақсаты шығады. Ол –
теориялық асепектіде және Қазақстан мысалында зейнет ақы қорларын зерттеп
оқу.
Зерттеудің эмпирикалық негізі
- Ресми статистика,
- БҰҰ-ның Қазақстан туралы жылдық есептері,
- Адам дамуы туралы ұлттық есеп,
- мемлекеттік емес ұйымдардың (кейбір) жылдық есептері,
- Нақтылы социологиялық зерттеулер.
Зерттеу жұмыстарының мақсаттары мен міндеттер. Зерттеу жұмыстарының
мақсаты тақырыптың өзектілігімен сипатталады. Диплом тақырыбының
өзектілігін, маңызын оның негізгі бағыттарына талдау жасау барысында
зерттеу жұмысының алдына мынадай мақсаттар қойылды.
Қазақстандағы зейнеткерлердің әлеуметтік белгілерін талдау және
социологиялық зерттеулер әдісін пайдалану. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін
мынадай міндеттер белгіленді.
Қазақстан Республикасында зейнеткерлердің алатын зейнет ақы молшерін
салымдарының қалыптасу процессі мен даму мәселелерін қарастыру.
Зейнет ақы активтерін басқару механизмін сипаттау жетілдірудің тиімді
жолдарын дамыту
1) Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізі
Әлеуметтану ғылымындағы зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері туралы
ғылыми көзқарастар мен тұжырымдамалары теориялық тұрғыдан батыстың ірі
социологтарының еңбектерінде зерттелген. Олар: Э. Дюркгейм, М. Вебер, П.
Сорокин, Э. Зиммель, Т. Парсонс, Дм. Дьюи, П. Бурдье, К. Джекси, Дж.
Колмэн және т.б. Қазақстан социологтарының ішінде М.С. Аженов пен М.С.
Садырованың бірлесіп жазған еңбектерін зейнеткерлердің әлеуметтік
мәселерлері туралы ғылыми көзқарастарды көруге болады
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, 7 бөлімшеден, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері туралы ғылыми ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтану ғылымындағы зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері
туралы ғылыми көзқарастар мен тұжырымдамалары
Әлеуметтану ғылымында зейнеткерлер қоғамды құрайтын, өзара байланыста
болатын әлеуметтік – демографиялық топ ретінде зертеледі. Зейнеткерлер –
зейнет жасына жеткен әлеуметтік қарым-қатынас иесі. Қазақстанда, КСРО-ның
барлық елдерінде сияқты, әр қашан ынтымақтастық зейнет ақы қоры болған.
Кәсіпорынның еңбек ақы төлеу қорынан 25%-ды жалпыға бірдей зейнет ақы
қорына аударылады, ал ол жерде зейнет ақы жинақтарының белгілі бір массасы
жиналады да, сол мезетте ағымды зейнет ақыны төлеуге жұмсалатын. Бұл зейнет
ақы жүйесінің мәні осында еді: бүгінгі таңдағы жұмыс істейтін адамдар өз
аударымдарымен қазіргі таңдағы зейнеткерлерді қамтамасыз ететін.
Әлеуметтану ғылымындағы зейнеткерлердің әлеуметтік мәселелері туралы ғылыми
көзқарастар мен тұжырымдамалары теориялық тұрғыдан батыстың ірі
социологтарының еңбектерінде зерттелген. Олар: Э. Дюркгейм, М. Вебер, П.
Сорокин, Э. Зиммель, Т. Парсонс, Дм. Дьюи, П. Бурдье, К. Джекси, Дж.
Колмэн және т.б. Қазақстан социологтарының ішінде М.С. Аженов пен М.С.
Садырованың бірлесіп жазған еңбектерін зейнеткерлердің әлеуметтік
мәселерлері туралы ғылыми көзқарастарды көруге болады ҚР аумағында тұрақты
тұратын ҚР азаматтары, шетелдіктер және азаматтығы жоқ адамдар ала алады.
Ерлерге арналған зейнеткерлік жас 63 жастан, әйелдер үшін – 2018 жылға
дейін 58 жастан басталады. Қазақстан Республикасында зейнетақымен
қамсыздандыру туралы ҚР Заңының 11-бабына сәйкес 2018 жылдан бастап
әйелдердің зейнеткерлік жасы 2027 жылға дейін жарты жыл сайын 63 жасқа
жеткенше көтерілетін болады. Осылайша, 1964 жылы туған әйелдер
зейнеткерлікке ерлермен бірге 63 жаста шығады.
Халықтың жұмыс істейтін бөлігі, өз алдына, олардың да зейнет ақы алу
уақытысы келеді және ол солардан кейін жұмыс істейтіндердің зейнет ақы алу
уақытысы келеді және ол солардан кейін жұмыс істейтіндердің зейнет ақы
аударымдары есебінен қамтамасыз етілетінін білетін. Жинақтардың
ынтымақтастығы осында жатыр.
Бірақ, жұмыс істейтіндердің жалпы көлемі зейнеттегі адамдардың санынан
бірнеше есе көп болған жағдайда ғана ынтымақтастық жүйесі тиімді болады.
КСРО да осылай болды, сондықтан зеейнет ақы қоры бос ақша-қаражаттарды
мемлекеттің милитаризациясына инвестиция ретінде құя алды.
1998 жылы Қазақстан зейнетақы жүйесін реформалауға және ұрпақтардың
ынтымақтастығы әлеуметтік қағидатынан дербес зейнетақы жинақтары қағидатына
кезең-кезеңімен өтуді жүзеге асыруға кірісті. Әлеуметтік қамсыздандыру
жүйелері қызмет етуінің халықаралық тәжірибесіне сүйене отырып жүргізілген
реформа нәтижесінде Қазақстанда базалық, міндетті (ынтымақты және
жинақтаушы) және ерікті зейнетақымен қамсыздандыру деңгейлерінен тұратын
көпдеңгейлі жүйе құрылып, қызмет көрсетеді;
Базалық денгейде-зейнеткер жасына жеткен адамдарға базалық зейнетақы төлемі
төленеді. Ол еңбек стажына және бұрын алған табысына қарамастан, баршаға
бірдей мөлшерде белгіленеді.
Міндетті денгейде - зейнеткерлерге бюджеттен ынтымақты (еңбек)
зейнетақы және жинақтаушы зейнетақы қорларынан жинақтаушы зейнетақы
төленеді. үшіншісі — ерікті және кәсіби зейнетақы аудару есебінен қосымша
төлеу.
Республикада 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап,Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы өз күшіне енді.Зейнетақы көлемі
еңбекақының 50 пайызы есебінен белгіленді және соңғы жұмыс істеген он
жылының 5 жылғы жұмыс өтіліне және еңбекақысына байланысты болды.
Зейнетақыға әйелдер 55, ерлер 60 жаста шығатын.
1998 жылғы 1 қаңтарға дейін республикада зейнетақыға әйелдер 55,
ерлер 60 жаста шығатын.
• 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап, ерлер – 61 жасында, әйелдер – 55
жасында;
• 1999 жылдың 1 шілдесінен бастап, ерлер – 62 жасында, әйелдер – 57
жасында;
• 2000 жылдың 1 шілдесінен бастап, ерлер – 62,5 жасында, әйелдер – 57,5
жасында;
• 2001 жылдан бастап ерлер – 63 жасында, әйелдер – 58 жасында
зейнетақыға шыға алатын болды.
Зейнеткерлер үшін өмір сүруге қолайлы жағдай жасалған мемлекеттерді
анықтады. Әлем бойынша қариялар үшін барлық жағдай жасалған үздік мемлекет
ретінде Швеция танылды. Сондай-ақ, алғашқы үштікке Норвегия мен Германия
кірді.
Жалпы үздіктер ондығына олардан басқа Нидерланды, Канада, Швейцария,
Жаңа Зеландия, АҚШ, Исландия мен Жапония енген екен. Зейнеткерлерге
әлеуметтік жағдай жасалмаған мемлекет ретінде Ауғаныстан танылған.
Ал, бұрынғы Кеңес одағына мүше мемлекеттерден Эстония 29 орынға табан
тіреген екен. Грузия болса - 37, Латвия – 45, Литва – 50, Армения – 51,
Тәжістан – 52, Белоруссия – на 60, Қырғызстан – 63, Украина – 66, Молдава –
76 және Ресей - 78 орынға жайғасыпты.
Алпысты алқымдаған қариялардың өмір сүру деңгейін зерттеу барысында
медициналық қызмет, әлеуметтік белсенділік және білім алу деңгейі сынды бір
қатар параметрлер негізге алынған. Жалпы әлем бойынша Солтүстік Еуропа
елдері зейнеткерлердің жандарына жайлы деп танылып отыр.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, зейнеткерлік жасты ұлғайту
дамыған елдердің күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелердің бірі болып
саналады. Мысалы, 2010 жылы Германия, Италия елдерінде зейнет жасы
ұзартылып, нәтижесінде бүгінде әйелдердің зейнеткерлікке шығу жасы
Германияда – 67, Италияда – 65 болып тұр. Ал Дания мен Норвегияда әйелдер
зейнетке – 67 жасында, Швейцария елінде – 64 жасында шығады.
Ал зейнеткерлік жасы сәйкестендірілген елдердің қатарына жататын Жапонияда
әйелдер мен ерлер өз еңбектерінің зейнетін – 70 жасында, Австрия, Испания,
Канада, АҚШ, Швеция елдерінде – 65-ке жеткенде көре алады екен.
БҰҰ сарапшыларының мәлімдеуі бойынша, 2050 жылға қарай Қазақстан
тұрғындарының орташа өмір сүру жасы 65 жастан жоғарылап, еліміздегі
қарттардың саны арта түсуі мүмкін
Шетел мемлекеттерінің зейнет ақы жүйесінің дамуының жаңа бағыттарын
реформа сипаты бойынша сипаттауға болады: Радикалды реформалар: ескі
қоғамдық бөлу жүйесін индивидуалды зейнет ақы жоспарлар жүйесіне
ауыстырудан тұрады. Ол жеке меншік және міндетті болып табылады. Буған
Баливия, Чили, Сальвадор, Мексика елдерін мысалға келтіруге болады. Аралық
реформалар: міндетті жеке жинақтаулар жүйесін қоғамдық бөлу жүйесімен
үйлестіріп дамыту. Мысалы: Аргентина, Колумбия, Внгрия, Перу, Польша,
Уругвай. Басқа реформалар: радикалды реформаларсыз мамандық бойынша зейнет
ақы реформалар жүйесін және қоғамдық бөлу жүйесінің ауыртпашылығын жұмсарту
мақсатында еркін жинақтарды күшейткен елдер. Мысалы: Австрия, Бразилия,
Коста-Рика, США, Испания, Ресей, Ұлыбритания, Швейцария. 8
Әртүрлі елдердегі зейнеткерлердің ақы қорларының ұйымдастыру-құқықтық
нысандары да түрлі. Мысалы АҚШ, Ирландия және Ұлыбритания зейнет ақы
қорлары көбіне активтермен сенім хат арқылы басқару жүргізетін траст
компаниялар нысанында құрылады: Нидерландыда, Швейцарияда, Бельгия мен
Португалияда құратын кәсіпорынды заң жүзінде тәуелсіз акционерлік
компанилармен ассоциациялар нысанында; Германияда көптеген кәсіпорындар өз
жұмысшыларын зейнет ақымен қамтамасыз ету мақсатында арнайы резервтік
шоттар, сонымен қатар автономды зейнет ақы кассалары немесе көмек қорлары
құрылады. Әр түрлі елдердегі зейнет ақы жүйелерін сипаттайтын негізгі
көрсеткіштерінің бірі зейнет ақы қорытындыға млрд.долл. активтер көлемі
Соңғы жылдарда зейнет ақы қор активтерінің орта жылдық өсу қарқыны барлық
айтылған елдерде жоғары болы: көп елдерде олар 7-11%-ды құрады, соның
ішінде АҚШ – 12%, Ұлыбритания - 16%, Нидерланды – 15,6%.
Кесте 1 - 2001 жылы ОЭСР елдеріндегі зейнет ақы қор активтерінің көлемі
Ел Активтер, млрд. Активтер, % Жан басына
долл. шаққандағы
активтер
АКШ 2908 49 12
Япония 1752 42 14
Великобритания 726 77 13
Германия 254 15 3
Нидерланды 216 68 14
Швейцария 195 83 28
Канада 162 29 6
Австралия 122 43 7
Швеция 62 25 7
Норвегия 31 27 7
Ирландия 14 28 4
Бельгия 6 3 1
Португалия 2 3 -
Бірақ, КСРО құлауымен, экономикалық климаттың нашарлауынан, нарық
қатынастарына көшуіден жағдай шиеленісіп, жылдан жылға нашарлай бастады.
Бүгінгі таңда, мысалға, бір зейнеткерге 7 жұмыс істейтіндер келеді, және
кәсіпорын іс-әрекетінің өтімуілігі мен рентабельдігімен байланысты туатын
қиыншылықтар әсерінен олар зейнет ақы қорына еш бір аударым жасамайды.
Бұндай жағдайда зейнет ақы қоры іс жүзінде банкрот болды. Оның
зейнеткерлер алдындағы міндеттемелері түсімдер соммасынан көп болды да
содан төлемдер бойынша қарыздар көлемі тез өсе бастады. 1
Зейнет ақы реформасы көп адамдар теріс көзқарасымен қарайды. Бірақ
ескі ынтымақтастық жүйені тек екі жағдайда қалпына келтіруге болатын еді:
не зейнет ақы қорына табысты үлкейтту не оның шығынын азайту, бірақ бұл
екеуін де жүзеге асыру мүмкін емес еді.
Қордың табысын үлкейту орташа айлықты өсіру, аударым қойылымын өсіру
немесе жұмысшылардың зейнеткерлерге қатынасын үлкейту есебінен мүмкін
болатын.
Республикада орташа жалақы көлемінің жақын арада өсу үміті кішкентай
еді.
Аударымдар қойыламының мәнді өсуін кәсіпорындар көтере алмайды,
қазірдің өзінде еңбек ақы төлеу қорына барлық аударымдарды төлеу өте
қиын.
Жұмысшылардың зейнеткерлерге қатынасының өсуі де еш нәрсеге алып
келмейді. Мамандар есептеулері бойынша 2040 жылға бір зейнеткерге шамамен 1
жұмыскер келеді. 2
Зейнет ақы қорының шығындарының азаюы қазіргі зейнет ақылардың
мөлшерінің қысқаруы есебінен, не зейнетке шығу жасын өсуруінен, бірақ бұл
бәрімізге түсінікті себептерден мүмкін емес. Яғни, ынтымақтастық зейнет-ақы
жүйесінде барлық жеңілдіктердің алынып тасталуы маңызы зор нәрсе болды.
Шынында да, ынтымақтастық жүйеде әр түрлі жеңілдіктер көп болды, соның
ішінде мерзімнен ерте зейнетке шығу 45-50 жасында.
Жинақтаушы зейнет ақы қорлары – бұл жалпы ортақ қазан емес, адамның өз
зейнетіне ақша жинауға үлкен ынтасы пайда болады, себебі жеке зейнет ақы
шотында қандай ақша көлемі жинақталса, сонша зейнет ақы төлемі де болады.
Егер салым салушы өзінің жинақталған соммасымен түгел немесе жартылай
қолдана алмай қалса, ол бұрыңғыдай жоқ болып кетпейді, ол мұрагерлеріне
қалады.
Бірақ, әрине, қоғамда әрқашанда әр түрлі себептерге байланысыты
өздеріне зейнет ақыны толығымен немесе жартылай жинақтай алмайтын адамдар
болады. Олар деңсаулығы жоқ, жұмыссыздар, белгілі бір тұратын жері жоқ
адамдар және т.с.с. Мемлекет Конституция бойынша әлеуметтік кепіл
болғандықтан, оларды өз қол астына алады.
Жаңа зейнет ақы заңы бұл проблеманы әлеуметтік адрестік жәрдемақы
институттары арқылы шешеді. Зейнет ақы – бір кездерде салым түрінде
ынтымақтық немесе жинақтық зейнет ақы жүйесіне аударылған аударымдар болып
табылады. Жәрдемақыны мемлекет бюджет есебінен бөледі. Бүгінгі таңда оның
көлемі үлкен емес – 2000 теңге шамасында. Бірақ бұл экономикалық жағдайға
байланысты, мемлекет байланысты түссе, жәрдемақылар мөлшері де өседі.
Жаңа зейнет ақы жүйесінде еңбек ақы төлеу қорының 25% - зейнет ақы
аударымдар қойылымы алынып тасталған, ал 10% көлеміндегі салымдар
жинақтаушы жүйесіне түседі.
Зейнет ақыны есептеуде ынтымақтық жүйесіндегі еңбек стажының 1998 жылы
1 қантарынан есепке алынбайтынын ескерсек (кім қанша тапса – сонша қалады)
15% салымды ынтымақтастық жүйесіне бір салық ретінде қарастыруға болады
(бұрын аударымдар ұзақтығынан еңбек стажы байланысты болатын, және
сәйкесінше болашақ зейнет ақы мөлшері). Бірақ біз бұл ақшаның бүгінгі
зейнеткерлерге төлем ретінде жаратылғанын білеміз, оларды мемлекте есебінен
қамтамасыз ету мүмкін емес еді. Бұндай аударымдар көлемі ақырындап
кішірейіп, бүгінгі күнге олар жоқ болатындай заңмен қарастырылған. Бұл 1999
жылға Республика бюджеті туралы заңда анықталған. Осы аударымдардан бас
тарту мүмкін емес еді, әлі халықтың көп саны ынтымақтық жүйеден зейнет ақы
алуға құқығына ие.
Салымдардың екі ағымға бөлінуінен көбісінде түсініспеушіліктер туады:
Егер 25,5% аударымдар кезінде зейнет ақы төлеу үшін ақша қаражаттар
жеткіліксіз болса, онда 15%-қ төлемдер ғана түскен жағдайда зейнет ақы
қалай төленеді?
1998 жылы республикалық бюджетте үкіметпен 50 млрд теңгеден аса зейнет
ақы төлеу бойынша Мемлекеттік орталыққа трансферттер қарастырылған. Өтпелі
кезеңде бюджет ынтымақтастық зейнет ақы жүйесіне бонустар, роялти,
жекешелендіру құралдары есебінен көмек көрсетті. Ынтымақ жүйесінен
жинақтаушы жүйесіне бір сағатта көші мүмкін емес. Және бұл екеуі әлі көп
уақыт бірге жүзеге асады, ынтымақтастық жүйесі 1998 жылы 1 қантар еңбек
стажы кем дегенде жарты жыл болған соңғы адаммен есептеспейінше бұл процесс
жүзеге асып отырады.
1998 жылы Қазақстан зейнетақы жүйесін реформалауға және ұрпақтардың
ынтымақтастығы әлеуметтік қағидатынан дербес зейнетақы жинақтары қағидатына
кезең-кезеңімен өтуді жүзеге асыруға кірісті. Әлеуметтік қамсыздандыру
жүйелері қызмет етуінің халықаралық тәжірибесіне сүйене отырып жүргізілген
реформа нәтижесінде Қазақстанда базалық, міндетті (ынтымақты және
жинақтаушы) және ерікті зейнетақымен қамсыздандыру деңгейлерінен тұратын
көпдеңгейлі жүйе құрылып, қызмет көрсетеді;
- тұрақты әлеуметтік-экономикалық даму негізінде зейнетақы бағдарламасын
қаржыландыру арттырылды. Зейнетақы төлемдерінің мөлшері үздіксіз өсірілді.
14 жыл ішінде (1998-2012 жылдар) ең төменгі зейнетақы мөлшері 11 есеге
(2 440 теңгеден 26 211 теңгеге дейін) артты, орташа зейнетақы – 10 есеге
(3 964 теңгеден 38 765 теңгеге дейін), ең жоғарғысы – 7 есеге (7256-дан
56047 теңгеге дейін) артты.
- жинақтаушы жүйені енгізу және қызмет етуінің практикалық іс тәжірибесі
жинақталды;
- азаматтардың зейнетақы жинақтары өсуде. 2013 жылғы 1 қаңтардағы жағдай
бойынша зейнетақы жинақтарының сомасы 3183,2 млрд. теңгені құрады.
Сонымен қатар, 2013 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша зейнетақының орташа
мөлшері (базалық зейнетақы төлемін қосқанда) 41912 теңгені құрайды немесе
жалпы экономика бойынша орташа айлық жалақының 40% асады.
Келешекте ынтымақты жүйеден зейнетақы төлемдерінің мөлшері азаятын болады
(азаматтардың 1.01.1998 ж. дейін жинақталған еңбек стажы азаюына
байланысты). Бұл азаю жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін төлемдермен
өтелетін болады деп көзделген.
Алайда жинақтаушы зейнетақы жүйесінің ұзақ қызмет етпеуі зейнетақымен
қамсыздандырудың әлеуметтік деңгейін қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді.
Осыған байланысты, Мемлекет басшысы 2012 жылғы 27 қаңтардағы
Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты атты
Қазақстан халқына Жолдауына және ҚР Үкіметінің 2013 жылғы 23 қаңтардағы
кеңейтілген отырысында ҚР Үкіметі мен Ұлттық Банкіне жинақтаушы зейнетақы
жүйесін одан әрі дамыту шараларын қабылдауды тапсырды.
Қазіргі кезде ҚР базалық, міндетті және ерікті деңгейден тұратын
көпдеңгейлі зейнетақы жүйесі қызмет етеді.
Базалық денгейде-зейнеткер жасына жеткен адамдарға базалық зейнетақы
төлемі (БЗТ) төленеді. Ол еңбек стажына және бұрын алған табысына
қарамастан, баршаға бірдей мөлшерде белгіленеді.
Міндетті денгейде - зейнеткерлерге бюджеттен ынтымақты (еңбек)
зейнетақы және жинақтаушы зейнетақы қорларынан жинақтаушы зейнетақы
төленеді.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне өткен кезде (1998 ж.) еліміздің
азаматтары үшін оларда 01.01.1998 ж. жағдайдай бойынша кемінде 6 ай еңбек
стажы және 1995 жылдан бастап қатарынан кез келген 3 жыл үшін жалақысы
болған кезде бюджеттен ынтымақты зейнетақы алу құқығы сақталды. Толық
зейнетақы тағайындау үшін міндетті еңбек стажы әйелдер үшін 20 жылды және
ерлер үшін 25 жылды құрайды.
Зейнетке шығар кезде еңбек өтілі болып, бірақ белгілі бір себептермен
табысы туралы мәліметтерді тапсыра алмаған жағдайда ең төмен зейнетақы
тағайындалады (ағымдағы жылы 19066 теңге).
Белгіленген жағдайларға қарай ынтымақты зейнетақыны тағайындау және
төлеу шамамен 2043 жылға дейін сақталады.
Алайда, әйелдер үшін 2018 жылдан бастап, ерлер үшін 2023 жылдан
бастап зейнетақыны есептеуге ұсынылатын еңбек өтілінің қысқаруына
байланысты зейнетақы толық емес және үнемі азайып отыратын мөлшерде
тағайындалатын болады.
Анықтама үшін: ынтымақты зейнетақы 2012 жылы тағайындалған ынтымақты
зейнетақы алушылардың саны 104 мың адамды құрады. Оның ішінде 91,2 мың
адамға зейнетақы толық мөлшерде, ал 12,7 мың адамға (жалпы санынан 12% )
толық емес мөлшерде тағайындалған.
ЖЗҚ төленетін жинақталған зейнетақы жалақыдан 10% мөлшерде міндетті
зейнетақы аударымдарын жүзеге асырған жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қатысушыларына төленеді.
Зейнетақы жинақтарының мөлшері зейнетке шыққаннан кейін 18 жыл ішінде
(халықаралық стандарт) зейнетақы төлемдерін ең төмен мөлшерде зейнетақы
төлеуге жететін болса, әйелдер 50 жаста, ал ерлер 55 жаста зейнетақы алуға
құқылы.
Егер жинақтың мөлшері аз болса, жинақтау жүйесінің қатысушылары
өздерінің жинақтарын аннуитет (сақтандыру) компаниясына ауыстырумен
зейнетақы аннуитетін сатып ала алады. Зейнетақы аннуитетінің иесіне
зейнеткер қайтыс болған жағдайда мирасқорлық құқығынсыз ең төмен зейнетақы
мөлшерінде өмірлік зейнетақыға кепілдік беріледі.
Жинақтаушы зейнетақы қорларынан және сақтандыру компаниясынан
(аннуитет бойынша) төленетін төлемдер арасындағы айырмашылық ЖЗҚ төленетін
төлемдер мирасқорлық құқығын бере отырып, сол құқық аяқталғанға дейін, ал
екінші жағдайда – өмір бойы мирасқорлық құқығынсыз жүзеге асырылуынан
тұрады.
Қазіргі кезде зейнетақы жинақтарының орташа мөлшері 376 мың теңгені
құрайды. Зейнетақы төлемдері орташа 4000 теңге мөлшерімен (тұтастай
экономика бойынша орташа айлық жалақыдан шамамен 3-6%) шамамен 901 мың
зейнеткерге төленді.
Сарапшылардың есебі бойынша кемінде 30 жыл жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне қатысу өтілі болған және зейнетақы жарналарын тұрақты аударған
(жылына 12 рет) кезде барабар зейнетақы (жалақыдан кемінде 40% шердмөле)
алуға болады. Осындай стандарттармен салыстырғанда жинақтаушы зейнетақы
жүйесінен төленетін бұрынғы төлемдер аз, бұл екі түрлі себеппен:
жүйенің сәйкесінше жас болуы (оған небары 15-ақ жыл) және зейнетақы
жинақтарының инвестициялық табыстылығының төмен болуымен
түсіндіріледі.
Бірінші себепке келетін болсақ, онда уақыт жүйені кемелділікке
әкеледі, екінші кедергі күрделілеу және ол сақталған жағдайда, осылайша
болашақ зейнеткерлердің зейнетақы төлемдерінің мөлшеріне теріс әсер ететін
болады.
Басқаша айтқанда – зейнетақы активтерін тиімді орналастыру және
олардың табыстылығын арттыруға қажетті жағдайлар жасау есебінен жинақтаушы
зейнетақы жүйесінің тиімділігін арттыру – уақыт бұйрығы.
Қазақстанда зейнетақы жүйесін жаңғырту бір жағынан, ол болған уақытта
макроэкономикалық жағдайлардың өзгеруімен
екінші жағынан - ынтымақты зейнетақы жүйесінің ауысуымен байланысты
зейнетақымен қамсыздандыру жүйесіндегі алдағы өзгерістермен байланысты.
Жұмыспен қамту серпінділігі, оның ішінде әйелдерді жұмыспен қамту ЖЗЖ
дамуына әсер ететін факторлардың бірі болып табылады. Егер 1998 жылы
халықты жұмыспен қамту деңгейі экономикалық белсенді халықтан 86,9% құраса,
бүгінде ол 94,7 % тең, ал абсолюттік әлпетте жұмыспен қамтылған халық саны
осы кезеңде 2,4 млн. артты және 8,5% млн. адамды құрайды.
Жұмыспен қамтылған халықтың табысы да артты. Бір қызметкердің орташа
айлық жалақысы экономика бойынша соңғы 15 жылда 8 есеге артты және ағымдағы
жылғы ақпанда 98 736 теңгені құрады.
Егер 2001 жылға қарай жинақтаушы зейнетақы жүйесіне шамамен 3 млн.
жұмыспен қамтылған адам қатысып, олардың ЖЗҚ зейнетақы аударымдары 53
млрд. теңгені құраса, 2012 жылы белсенді қатысушылардың саны 5,7 млн.
адамға, ал зейнетақы аударымдары 507 млрд. теңгеге жетті.
Қазіргі кезде жылына кемінде бір рет МЗЖ аударатын шамамен 50% өз
бетінше жұмыспен айналысатын халық ЖЗЖ қатысушысы болып табылады.
2013 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша зейнетақы жинақтарының жалпы
мөлшері 3,2 трлн. құрады, алайда, зейнетақы жинақтарының орташа мөлшері бір
қатысушыға небары 376 мың теңге.
2018 жылы жинақтаушы зейнетақы жүйесінің енгізгеніне 20 жыл толады.
Осы уақытта зейнеткер жасына жеткен зейнетақы жүйесіне қатысушылардың
олардың жүйеге қатысу өтіліне және зейнетақы аударымдарын жүзеге асырған
табыстарына барабар зейнетақы алуға құқығы бар. Осындай жағдайда 20 жаста
ЖЗҚ төленетін жаңа зейнетақы төлемдеріне қатысу өтілі болған кезде толық
ынтымақты зейнетақы тағайындау тәртібі қолданатын ойлау инерциясы да
сақталады.
Өкінішке орай, ЖЗҚ төленетін зейнетақы төлемдерінің деңгейі ағымдағы
жылдың басында экономика бойынша ОАЖ шамамен 4% ғана құрады. Қалыптасқан
жағдайдың себептері зейнетақы жүйесінің жетілдірілмеуі шеңберінен шығады.
Бұрынғы табыстарын алмастырудың осынша төмен деңгейі көбінесе қор
нарығының дамымағандығына және зейнетақы активтерін тиімді инвестициялау
мүмкіндіктерінің шектелуіне негізделген.
Қазақстанның дамыған қор нарығы қабылдауға және зейнетақы активтері
өспелі ағымын тиімді орналастыруға дайын болмай шықты (МЗЖ жыл сайынғы
сомасы шамамен 2,5 млрд. АҚШ $құрайды).
Қолданыстағы шектеу зейнетақы активтерін инвестициялық пайдалануда
минималды қатермен, бірақ инфляция деңгейінен төмен табыстылықпен
байланысты мемлекеттік құнды қағаздарға (ағымдағы жылдың басында 45,3%)
салу қайта иемденуге әкелді.
Анықтама үшін: Латын Америкасы елдерінде (Чили, Бразилия, Аргентина) ЖЗЖ
қызмет еткен алғашқы жылдары салушылардың зейнетақы активтері
инфрақұрылымдық жобаларда – аэропорттар, автомобиль және темір жолдар,
теңіз порттарын салуға инвестицияланды, 10-15 жыл ішінде олардың құнының
орны толтырылды.
Инвестициялық портфельдерді әртараптандыруға жеткілікті ынта
болмаған, ЖЗҚ пайдаланылған инвестициялық стратегиялар да аяқталмаған болып
қалды.
Зейнетақымен қамсыздандырудың ынтымақты жүйесін ауыстыруға қатысты
Ол уақытқа дейін зейнеткер болғандарға және зейнеткер жасына жеткен
және 1998 жылғы 1 қаңтарға еңбек өтілі бар (кемінде 6 ай) адамдар үшін ЖЗЖ-
ға қалыпты көшуді қамтамасыз ету үшін ынтымақты жүйе сақталғанын атап өткен
жөн.
Бұл ретте толық зейнетақы тағайындау үшін әйелдер үшін 20 жыл, ерлер
үшін 25 жыл міндетті еңбек өтілі белгіленді.
1998 жылдан бастап ынтымақты зейнетақы 930 мың адамға (зейнеткерлердің
жалпы санынан 53%) тағайындалды, олардың 95% толық еңбек өтілінің бар
екенін растады, 5% толық емес еңбек өтілі бар. Соңғы жылдары толық емес
еңбек өтілі бар зейнеткерлер санының артқаны байқалады: мәселен 2006 жылмен
салыстырғанда жаңадан қосылған зейнеткерлердің жалпы санындағы олардың үлес
салмағы екі еседен артық артты: 5%-дан 12% дейін.
Ынтымақты зейнетақы мөлшерінің кемуі 2018 жылға дейін білінер-білінбес
болады, одан кейін зейнеткер жасына жеткен барлық адамдарда толық ынтымақты
зейнетақы тағайындауға қажетті еңбек өтілінің болуымен байланысты ол өте
елеулі болады.
Қазіргі кезде ынтымақты зейнетақының кемуі болжанған жинақталған
зейнетақымен емес, көбінесе базалық зейнетақымен өтеледі.
Зейнетақы жүйесін жаңғыртудың мақсаты мен ерекшеліктері:
Зейнетақы төлемдерінің алдыңғы табыс пен еліміздегі өмір сүру деңгейіне
сәйкестігін қамтамасыз ету.
Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Жаңғырту зейнетақымен қамсыздандырудың көпдеңгейлі жүйесін сақтай
отырып жүзеге асырылады. қажетті және өзара байланысты өзгерістер базалық
деңгейде жүргізілетін болады, ал міндетті деңгейде – ынтымақты және
жинақтаушы, және ерікті құрамдас бөліктерде жүргізіледі.
Өзгерістер кезең-кезеңімен кең талқылаулар және ашықтық қағидатында
жүргізіледі.
Алдағы өзгерістер тұрғындар мен зейнеткерлердің қандай топтарына
бағытталатын болады?
Зейнетақымен қамсыздандыру мәселелерінің ерекшелігі бүкіл және әрбір
адамға қатысты болатындығында: бүгінгі зейнеткерлерді де, зейнетке шығу
құқығына әлі еңбек сіңіретіндерге де, әйелдер мен ер кісілерге; жұмыс
істейтіндер мен жұмыссыздарға, азаматтық тұрғындар мен әскерилер және т.б.
қатысты болады.
Осыған орай, алдағы өзгерістер мемлекет, жұмыс беруші және тікелей
азаматтардың арасында қарттық туындаған кезде қажетті қамтамасыз етуге
жауапкершілікті бөлуді көздейтін адам мүддесінде жүзеге асырылады.
Жаңа тәсілдер үстіртін мағынада өз бетінше жұмыспен айналысатын халықты,
әйелдерді, еңбек жағдайлары зиянды және ауыр жұмыстардағы адамдарға;
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушыларына қатысты әзірленеді.
Зейнетақы жүйесін жаңғыртуға жауапты мемлекеттік органдар. ҚР Еңбек және
халықты әлеуметтік қорғау министрлігі зейнетақы жүйесін жетілдіру
бағыттарын әзірлеу, оларды іске асыру тетігін, іс-әрекеттерді реформалау
және түзету қорытындыларына талдау жүргізу, жаңа тәсілдердің енгізілуін
бақылауды әзірлеу бөлігіне.
ҚР Президентінің жанындағы кеңес (ҚР Үкіметінің, ХБ өкілдері, қаржылық
нарық қатысушылары мен тәуелсіз сарапшылар) – инвестициялық стратегиялар
және инвестициялауға арналған тиімді құралдарды таңдап алу жөнінде
ұсынымдар әзірлеу саласында.
ҚР Ұлттық Банкі зейнетақы активтерін басқаруды және инвестициялауды,
зейнетақы активтерін басқару жөніндегі ұйымдардың инвестициялық
стратегияларды іске асыруын бақылауды жүзеге асыратын болады.
Жаңғырту бағыттары
ҚР Парламенті Мәжілісіне енгізілген Зейнетақымен қамсыздандыру туралы
заң жобасы шеңберінде бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорын (БЖЗҚ) құру және
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің тиімділігін арттыру көзделді.
Бұдан басқа ҚР Үкіметі жанындағы ведомоствоаралық комиссияның талқылауына
мынадай мәселелер шығарылды:
тұрғындарды ЖЗҚ қызметтерімен қамтуды кеңейту;
зейнетақымен қамсыздандырудың ең төменгі кепілдіктері жүйесін өзгерту;
зейнетақы жасын біріздендіру;
еңбек жағдайлары ерекше жұмыстарда істейтін азаматтарды зейнетақымен
қамсыздандырудың міндетті кәсіптік жүйесінен ерікті жүйеге өту.
Зейнет ақы активтерін басқару жинақтушы зейнет ақы қоры мен Зейнет ақы
активтерін басқару компаниясының инвестициялық іс-әрекеті болып табылады,
басқаша сөзбен айтқанда әр-түрлі қаржы инструменттеріне зейнет ақы
активртерін салу бойынша қызметі.
Қазақстан Республикасында зейнет ақымен қамтамасыз ету туралы
Қазақстан Республиканың заңына және Мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы
қорының инвестициялық қызметті жүзеге асыру ережелеріне сай Мемлекеттік
жинақтау зейнет ақы қоры, зейнет ақы активтерімен инвестициялық басқару
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры зейнет ақы активтермен басқарушысы
ретінде НКЦБ-мен анықталатын ұйыммен жүзеге асады, немесе НКЦБ келісімімен
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорының өзімен де іске аса алады.
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қорын құру моментінен зейнет ақы
активтерімен инвестициялық басқару 1999 жылы 14 шілдесіне дейін ұлттық
Банкпен жүргізіліп отырды. НКЦБ келісімімен 14 шілдеде зейнет ақы
активтерімен басқару функциялары Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры
берілді.
Мемлекеттік емес жинақтаушы қорының активтерімен басқаруына келсек, ол
зейнет ақы активтерімен басқару бойынша компаниялардың инвестициялық
қызметі туралы ережелерге сәйкес (1998 жылы 13 тамызына НКЦБ-ның №11
жарлығы), зейнет ақы активтерімен басқару компанияларымен іске асады. Бірақ
қазір Жинақтау зейнет ақы қорынің өз активтерін өзі басқару идеялары
көртеп шығыр жататынын атап кеткен жөн. Және Зейнет ақы активтерін басқару
компаниясындаға қойылатын жоғары талаптарға зейнет ақы активтерімен өзі
басқаратын қор өзі жауап беру керек. Мұндай жағдай қорларға шығындарын
төмендетіп, функцялардың қайталануын шегеріп және қордың капитализациясы
есебінен қаржылық тұрақтылығын өсіруге мүмкіндік тұғызады.3 Зейнет ақы
активтерін басқару компаниясының басқарушы Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы
қоры сияқты зейнет ақы қорлары мен зейнет ақы активтерін басқару
компаниясымен арасындағы келісімдерге сәйкес зейнет ақы активтерін
инвестиционды басқаруға алған соммадан 0,15%-н аспайтын ай сайынға
коммисионды сыый ақыға ие болуға құқы бар.
Зейнет ақы активтерін басқару компанияның қызметі құнды қағаз бойынша
ұлттық комиссиямен реттелді. Бұл комиссия негізгі, резервті капиталды
қалыптастыру мәселелерінде Зейнет ақы активтерін басқару компанияның
қойылатын негізгі нормативті талаптарды белгілеген. Зейнет ақы активтерін
басқару компанияның негізгі және қосымша резервті капиталды қалыптастыруға
міндетті.
Негізгі резервті капитал Зейнет ақы активтерін басқару компанияның
басқаруға алынған зейнет ақы активтері бойынша міндеттемелерін дер кезінде
қамтамасыз ету мақсатымен құрылады. Ол Зейнет ақы активтерін басқару
компанисы басқаруындағы зейнет ақы активтерінің көлемінің өзгеруіне
пропорционалды Зейнет ақы активтерін басқару компанияның өзіндік
құралдарынан келесі көлемде алынады:
- 0.25% 5 миллиард теңгеден аз болатын Зейнет ақы активтерін
басқару компаниясы басқаруындағы зейнет ақы активтерінің мөлшері
кезінде
- 0,2% 5 тен 35 миллиард теңгедегі зейнет ақы активтерінің
мөлшері кезінде
- 0,15% зейнет ақы активтерінің 35 тен 50 миллиард теңге мөлшері
кезінде
- 0,1% зейнет ақы активтері 50 миллиард теңгеден асқан кезде.
Қосымша резервті капитал зейнет ақы активтерін басқару кезінде
компанияның инвестициялық тәуекел нәтижесінен пайда болған залалдарды жабу
үшін құралады. Ол зейнет ақы активтері бойынша Зейнет ақы активтерін
басқару компанияның нақты табыс коэффициенті келесі көрсеткіштердің
максималдылығынан асатын өзіндік құралдар есебіндегі соммадан құралады:
- Республикада зейнет ақы активтерін басқару бойынша барлық
компаниялардың нақты табыс коэффициентінің 50%;
- Республикадағы зейнет ақы активтерімен басқаратын барлық
компаниялардың нақты табыс коэффициентінен 2% алып тастағанда.
Егер Зейнет ақы активтерін басқару компанияның нақты табыс коэффициенті
анықталған минималды мөлшерінен аз болған жағдайда, Зейнет ақы активтерін
басқару компания қосымша резервті капитал есебінен арасындағы айырманы
зейнет ақы ұтысына қарай компенсациялайды. Қосымша резервті капитал
мөлшерінің жеткіліксіз болған жағдайында қалдық негізгі резервтік капитал
есебінен жабылады. Егер бұл да аз болса, онда қалған меншік капиталының
есебінен.
Меншік құралдарының жеткіліктігі Зейнет ақы активтерін басқару
компанияның меншік капиталының компаниясының меншігіндегі активтер мен
зейнетвқы активтерінің соммасына қатынасымен сипатталады. Меншік
құралдарының жеткіліктігінің коэффициентінің минималды мөлшері Зейнет ақы
активтерін басқару компания басқаруындағы зейнет ақы активтерінің көлеміне
байланысты:
- 5 млрд теңгеден аз коэффициент – 0,02;
- 5 тен 10 млрд тенге – 0,015
- 10 млрд тенгеден аса – 0,01
Зейнет ақы активтерін басқару компанияға негізгі құралдарға және
айналымнан тыс активтерге меншік құралдарын салу бойынша шектеулер
қойылған, олар 0,25 коэффициентінен аспау тиіс.
Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры мен мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнет ақы қорларының зейнет ақы активтерін басқару екі принциптің
үйлесімдігін қажет етеді: тәекелді максималды шегеру және сәйкес
табыстылықты қамтамасыз ету, сондықтан басқарушы органдармен (Қазақстан
Республикасының ұлттық Банктiң ДРРЦР) Жинақтау зейнет ақы қорын мен Зейнет
ақы активтерін басқару компания инвестициялық қызметіне белгілі бір
шектеулер қойылған.
Рұқсат етілген әрбір қаржы инструменттері бойынша ұлттық комиссия мен
зейнет ақы активтерін орналастыру бойынша Қазақстан Республикасының ұлттық
Банктiң ДРРЦБ нормативті-құқықтық актілеріне сай келесі шектеулер іске
асады: 4
• Мемлекеттік жинақтау зейнет ақы қоры үшін:
- Халықаралық қайта құру және даму банкі; Еуропадық қайта құру және
даму банкі; Халықаралық төлемдер банкі; Азия даму банкі; Халықаралық
қарды корпорациясы; Ислам даму банкі сияқты халықаралық қаржы
ұйымдарының құнды қағаздары – 10%-дан көп емес;
- юанктік депозит сертификаттары және екінші деңгейлі мемлекеттік
банктер депозиттері – 20% көп емес;
• Зейнет ақы активтерін басқару компания үшін
Тура сол шектеулер, тек Зейнет ақы активтерін басқару компания зейнет
ақы активтерін мемлекеттік емес ұйымдардың құнды қағаздарына
инвестициялауға құқы бар, бірақ бұл қағаздар КФБ-нің А листинг тізіміне
кіру керек – 30% артық емес.
1.2 Қазақстандағы зейнеткерлік жас. Зейнеткерлер әлеуметтік-
демографиялық топ ретінде.
Жинақтаушы зейнет ақы қор идеясы біздің халықпен скептикалық көз
қараспен қабылданды. Смағулов, Мавроди мединица сақтандыру қоры сияқты
қаржы пирамидаларының құлауы туралы толқұлардың тынышталдығына әлі көп
уақыт болған жоқ. Жеке трастық компаниялардың өткен тәжәрибесі бойынша,
адамдар жинақтаушы зейнет ақы салымдарын салуға әлі дайын емес. Мүмкін
мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы қорына сенім көбірек, бірақ бұл жалпы
мемлекетке деген сенімге тура пропорционал.
Жаңа құрылымдарға деген жалпылай сенімсіз қарау көбіне олардың мәнін,
жұмыс істеу механизмін, оларды мемлекеттік бақылау тәсілдерін білмеу мен
түсінбеумен байланысты.
Смағулов және МММ компаниялары кезінде олардың қызметін бақылау
механизмі әлі заң жүзінде реттелмегенін атап кеткенжөн. Компанияларды тек
салық органдарына ғана есеп беретін. Бірде бір мемлекеттік органы, халықтан
жиналған ақша қайда инвестицияланатыны, олардың сақтығына кім жауап
беретіні және осы компания банкрот болса, жинақтармен не болатынын бақылай
алмайтын. Бүгінгі таңда жинақтаушы зейнет ақы қорларын, зейнет ақы
активтерін басқару компанияларын және банк-кастодиандарды бақылаудың
функцияларын мемлекет сәйкесінше үш органға: мемлекеттік зейнет ақы
агенствосына, құнды қағаздар бойынша ұлттық комиссияға (қазір Қазақстан
Республиканың ұлттық Банкi Құнды қағаз нарығын реттеу департаменті) және
ұлттық Банкке тапсырған. 5
Осы құрылымдардың қызметін реттеу мемлекеттік органдар лицензиялау
механизмі арқылы жүзеге асады. Өз қызметін істеу үшін әр бір қор немесе
компания лицензия алу керек.
Лицензия алу үшін қор келесі талаптарға сай болу керек:
Алдымен зейнет ақы жинақтармен іс-әрекет жүргізгісі келетін заңды
тұлғаға өте қатаң квалификациялық талаптар қойылады (меншік капитал
көлеміне, құрылтайшыларға, басұарушы адамдарға, техникамен қамтылғаны мен
ішкі документацияға). Егер ол барлық талаптарға сай келсе, онда лицензия
алуға болады. Осыдан кейін күнделікті есеп түрінде және орында отырып
кезеңді тексерулер арқылы үздіксіз бақылаау жүреді. Мысалға, зейнет ақы
активтерін басқару компаниялары Қазақстан Республикасының ұлттық Банктiң
Депортаментi күнделікті сегіз есеп беру формаларын ұсынуға міндетті. Бір
жөнсіздіктер табылса, лицензия тоқталынуы мүмкін, ал егер жағдай қалпына
келмесе, онда ол тіпті алынуы әбден ықтимал. 6
Жарғылық капитал міндетті түрде құрылтайшылардың өзіндік құралдарының
есебінен тек ақшамен ғана төленуі керек. Қор көлемі – 90 млн тенге, ашық
үшін – 180 млн теңге, зейнет ақы активтерін басқару компаниялар үшін – 150
млн теңге. Бірақ бұл әлі соңы емес. Мысалға, зейнет ақы активтерін басқару
компаниясы активтердің өсу көлеміне байланысты өзінің меншік капиталын да
өсіру керек; негізгі құралдырға салынатын салымның максималды көлемі де
шектелмеген, бұл шектеме қорларға да тиісті нәрсе.
Бұндай нормативтер жайдан-жай емес. Қорлардың және Зейнет ақы
активтерін басқару компания меншік капиталы салым салушы, кредитор алдында
жауапкершілік туған кездегі критикалық жағдайдағы зиянды жабу кепілі болып
табылады.
Зейнет ақы қорлары мен Зейнет ақы активтерін басқару компанияның
басқарушы адамдарына және мамандарына жоғары талаптар қойылады: жоғары
білім, алынбаған немесе өтелмеген соттылығы болмау керек, олар бұрыңғы
банкрот кәсіпорындардың басшылары болмау керек. Арнайы білім деңгейі де
жоғару болу керек.
Қор жұмысын техникалық жағынан қамтамасыз ету де лицензия алу үшін
маңызды шарт.
Сонымен қатар, қор зейнет ақы активтерін басқару компаниясы мен банк-
кастодианмен келісімге отырған жағдайда ғана лицензия ала алады. Яғни
лицензия алу бұл формальность емес, бұл ұлттық зейнет ақы ақы агенствосы
мен қор басшыларының қызығушылығы бар әріптестер болып табылатын үлкен мәні
бар жұмыс.
Сонымен, жаңа зейнет-ақы жүйесінің барлық субъектілерімен жақынырақ
танысайық. Ол келесі институттармен ұсынылған: ол жинақтаушы зейнет ақы
қорлары, зейнет ақы активтерін басқару компаниялары мен банк-кастодианттар.
Зейнет ақы заңына сай, қазіргі таңда Мемлекттік жинақтаушы зейнет ақы
қоры мен жеке меншік зейнет ақы қорлары өз қызметін жүзеге асыруда.
Мемлекеттік қор – 1, ал жекеменшік – 15, ашық типтегі – 13, корпоративті –
2. Міндетті салымдар қойылымы еңбек ақы төлеу қорынан 10% құрайды.
Мемлекттік жинақы қорға 15%, ал жеке меншікке 10% аудару керек деп
ойлайтындар пікірі дұрыс емес. 15%-дық қойылым Мемлекеттік зейнет ақы төлеу
орталығына салым салу үшін қарастырылған, яғни қазіргі зейнеткерлерге
зейнет ақыны төлеу үшін. 7
Заңға сәйкес жеке меншік қорлар 2 түрлі болуы мүмкін: корпоративті және
ашық. Корпоративті текұсынылған қордың құрылтайшысы болып табылатын
кәсіпорындар жұмысшыларынан ғана құрылады.
Корпоративті қор идеясы өте тартымды. Кәсіпорын осындай қор құра отырып
өз жұмысшыларына қосымша қызмет көрсетеді. Сонымен қатар, бәсеке жағдайында
корпоративті қор құрылтайшылары өз жұмысшыларын ұстап қалу үшін қосымша
шаралар жүргізеді, жұмысшыны белгілі бір зейнет ақы қорына күшпен
итермелеуге ешкімнің құқы жоқ. Мен корпоративті қор басшыларына (лицензиясы
бар) олар бұл не есебінен деген жауап алдым. Бізде жұмыс істесін, біздің
қормен келісімге отырдың кәсіпорын есеп-шотқа қосымша саммалар аударады,
егер басқа қорға ауыссаң, еркін салымдар болмайды – бұл қалыпты нәрсе және
заңды.
Ашық зейнет ақы қорлары барлығы үшін арналған. Бұндай зейнет ақы қоры
келісімге отыруға ешкімге бас тартуға құқы жоқ.
Қор физикалық тұлға – салым салушымен келісімге отырады. Егер бұл еркін
салымдар болса, онда заңды тұлғалармен де отыруға болады. Қордың ең маңызды
мақсаты – жеке зейнет ақы есеп шоттарында есеп жүргізу: қанша ақша түсті,
қашан және қандай инвестициялық табыс есептелді. Бұның бәрі тіркеліп,
есептелу керек.
Зейнет ақы қорымен жинақталған барлық ақшалар банк-кастодиан есеп-
шотына түседі. Банк-кастодиан болып екінші деңгейлі банк болып табылады, ол
тек ақша-қаражаттардың есебі мен басқа да қаржы инструменттерімен
айналысады.
Зейнет ақы қоры салым салушылардың ақшаларын ұрлай алмайды. Барлық
зейнет ақы жинақтары банк-кастодианың жеке есеп-шотына түседі. Ақша
құралдарының орналасуы туралы барлық шешімдерді зейнет ақы активтерін
басқару компаниясы қабылдайды, сондықтан қор ақша-қаражаттармен еш нәрсе
істей алмайды.
Радикалды экономикалық реформаға кірісе отырып шығыс еуропа елдері
әлеуметтік еңбек схемасына көз-қарасты өзгерту қажеттілігін түсініп отырды.
Өмір деңгейінің күрт төмендеуіне байланысты әлеуметтік наразылықтың ұлғайу
мүмкіндігінен әлеуметтік саясаттың тиімді және салықты болуы қажет еді.
Барлық дерлік әлем елдерінде демографиялық процестер жұмысшылар саны
зейнеткерлер санына жақындағанына алып келді, ол бұл экономикалық және
әлеуметтік тәуекелді шиеленістіреді.
Мемлекеттік зейнет ақылар үкіметтің мойнына ілінді, Жұ¤-гі зейнет ақы
мөлшері әлі өсуде.
ОЭСР болжамы бойынша Францияда активті халықтың жалпы санындағы (15-
65жас) 65 жастан жоғары тұлғалардың үлесі 1990 жылы 20,9%-дан 2010 жылы
24.5% және 2040 жылы 38,2%-ға дейін өседі. Бұндай бағыт басқа елдерге де
тән: 2040 жылға Италияда 41,1%, Нидерланды – 42%, Германияда 48,5%,
Ұлыбританияда – 33,1%.
Бір зейнеткерге шаққандағы жұмысшылар саны ақырандап төмендеп келе
жатыр, сөйтіп бүгінгі таңда Жапонияда – 2,6, АҚШ – 2,5, Францияда - 2,5,
Германияда – 2,4, Швецияда – 2,1, Ресейде – 1,8.
Басқа еледрдің экономикасында зейнет ақымен қамтамасыздандырудың даму
тарихы бойынша келесі моменттерді атап кетуге болады. Зейнет ақы ретінде
мемлекетпен кепілденген бірінғай минималды табыспен қамтамасыз ету идеясы
II Дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды және Берверидж деген атқа ие
болды. Ұлыбританияда ол 1946 жылы қолданыла бастады. АҚШ-та кейбір фирмалар
зейнет ақымен қамтамасыз етуді ғасыр басында енгізген, бірақ шынайы кең
масштабты зейнет ақы төлемдерінің басы 1949 жылы қаланды, бұл кезде
қорғасын құюшылар кәсіподағы қорғасын құю компанилардың контрактісіне
зейнет ақы жөнінде пунктті қосуына қол жеткізді. Бұл мысалға басқа да
солалар ере бастады, сөйтіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz