Тыйым сөздер

1 Қазақ халқының тәрбие құралдарының бірі
2 Тыйым сөздер
3 Ұрпақ санасында ұлттық қасиеттерді қалыптастыру

Қазіргі қоғам дамуының үдерісіне қарай халықтың дәстүрі мен санасында айтулы өзгерістің жүзеге асып жатқаны мәлім. Өскелең өмірдің өсуімен салт пен сананың дамуы заңдылық, дей тұрғанмен, өркениеттер тоғысында ұлт тағдыры сынға түскен кезеңдегі күнделікті тіршілікте көзге түсіп жүрген кей жағдайлар алаңдаушылық туғызып, күнгейлі өмірдің көлеңкелі дағындай көрінетіні-шындық. Қазіргі адамдардың, әсіресе, жастардың бойындағы қаталдық, өзге тұр ғой өзін аямайтын қаттыбас оқшау жағдай, уыткерлікке берілушілік, ұятты мүшесіне қарамай жалаңаштану, бет-аузынан басқаның бәрін тұмшалап, сөлеңдеген киім кию, т.б. осындай халықтың дәстүр салтында жоқ келеңсіз көріністің көлбеңдеп қалмауы еріксіз ой салады. Сол ойдың ұшығы бодандық кезеңнің зардабынан көмескі тартқан ұлттық тәрбиеге барып тіреледі. Ежелгі халықтық тәрбиеге үрке қарап, кертартпа ескішіл үлгі деп бағалаудың салдарынан халықтық тәрбие қағидалары ұмыт бола бастады. Бүгінгі барлық ата-ана халықтық тәрбиені біле бермеуі де мүмкін. Екіншіден, ашық қоғам болғандықтан да жат жұрттық салт-сана иектеп, ел өміріне ентелей басып кіруде. Бұл – барлық өркениетті елдерге ортақ жағдай. Бұған қарсы тұратын ұлы күш бар, ол – ұлттық тәрбиені күшейту.
Тәуелсіздік алғаннан бері ғана ұлттық тәрбиенің тамырына қан жүгіріп, енді бел алып келеді. Бірақ осы мәселені қолға алу ата-аналар тарапынан толық жүзеге асты деп айту қиын.

1. Кенжеахметов С. «Қазақтың тыйым сөздері» «Абай» журналы, №10, 2010
2. Саргелтаева К. «Қалық тағлымы адастырмас сара жол» «Этнопедагогика» журналы, №6, 2007
3. Қаралұлы А. Қазақы тыйымдар мен ырымдар. Алматы, «Өнер», 1998
4. Кәкенова І. «Тыйым сөздер тәрбие құралы» «Тәрбие құралы» журналы, №3, 2009

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Қазақ халқының тәрбие құралдарының бірі – тыйым сөздер. Бұл сөздер есі
кірген балаларды жаман әдет, жат пиғыл, орынсыз қылық, теріс мінездерден
сақтандырып отырған. Тізені құшақтау – жалғыз қалудың, қолды төбеге қою –
ел-жұрттан безінудің, үлкеннің жолын кесу – әдепсіздіктің, асты төгу –
ысыраптың белгісі деп танылған және ондай ерсі істерге қатаң тыйым
салынған.
Мұндай тыйым сөздер ел ішінде өте көп. Оның бәрін қамти алмағанмен
кейбір үлгілерін қағазға түсіріп ұсынып отырмыз.

Дастарханды, тамақты баспа.
Кісі мініне күлме, кемтарға күлме.
Малды, ыдысты, тамақты теппе.
Суды сапырма, суға дәретке отырма, суға түкірме.
Көкті жұлма, шашыңды жұлма.
Үй айнала жүгірме.
Босағаны керме, құшақтама.
Табалдырықты баспа, отырма.
Үйді сабама, малды басқа сабама.
Бейіт тұсынан шауып өтпе, жүгіріп өтпе.
Бейітке қолыңды шошайтпа, оған қарап түзге отырма.
Итке ожаумен ас құйма.
Түнде үй сыпырма, түнда тырнағыңды алма.
Үлкендердің жолын кеспе, сөзін бөлме.
Бүйіріңді таянба, жер таянба, иегіңді таянба.
Шашыңды жайма.
Бетіңді баспа.
Тізеңді құшақтама.
Өтірік жылама.
Жұлдызды, адамды санама.
Сыпырғышты тік қойма.
Қолыңды қусырма.
Адамға пышақ, мылтық кезенбе.
Бос бесікті тербетпе.
Құранды, тамақты баспа.
Жақын адамға пышақ сыйлама.
Тұзды, күлді баспа.
Отпен ойнама, оттан аттама, отқа түкірме.
Нанды жерге тастама, үстіне басқа затты қойма.
Бейуақытта жылама, ұйықтама.
Бейуақытта кісіге көңіл айтпа.
Бөркіңді теріс киме.
Үйде ысқырма.
Үйге жүгіріп кірме.
Мойныңа белбеу жіп салма.
Айды қолыңмен көрсетпе.
Құдыққа түкірме, ыдысқа түкірме, жоғары қарай түкірме.
Шелектегі суға аузыңды батырма.
Ақты төкпе.
Адамды айналма.
Адамға қарап түкірме, есінеме.
Жалғыз ағашты кеспе.
Пышақтың жүзін жалама.
Пышақты шалқасынан қойма.
Таңдайыңды қақпа, басыңды шайқама.
Қызды ұрма.
Кісіге, молаға саусағыңды шошайтпа.
Орынсыз күлме.
Кісі айыбын бетіне баспа.
Көп сөйлеме.
Адамға, малға зәбір жасама.
Балаңа басқа ұрма.
Ата-анаңа қарсы келме.
Түнде суға барма.
Бетіңді сызба.
Нанды бір қолыңмен үзбе.
Асты үрлеме, асты жамандама.
Тамақты сораптап ішпе.
Қолыңды төбеңе, желкеңе қойма.
Өтірік күлме, өтірік сөйлеме, өтірік жылама.
Ішегіңді тартпа, табаныңды тартпа.
Қыз ұлдың, ұл қыздың киімін кимесін.
Дініңді сатпа, ұлтыңды сатпа, арыңды сатпа.
Құдайға, пайғамбарға, әулиеге тіліңді тигізбе.
Қабірді баспа.
Аманатқа қиянат жасама.
Ант ішпе, әбес сөйлеме.
Өтірік куәлік жасама.
Намазды бұзба.
Құстың ұясын бұзба.
Құмырсқаның ұясын баспа.
Ұрлық қылма, зорлық қылма.
Тіліңді шайнама, тіліңді тістеме, шығарма.
Саусағыңды аузыңа салма.
Кісі үйінде түрегеп тұрма.
Түрегеп тұрып немесе жатып тамақ ішпе.
Саусағыңды кеземе.
Аяғыңды тұсама, қолыңды байлама.
Көп ішінде қатты сөйлеме, қатты күлме.
Желге қарсы түкірме, желге қарсы дәрет сындырма.
Үлкеннен бұрын сөйлеме.
Үлкеннен бұрын тамақ жеме.
Үлкеннен бұрын отырма, жатпа.
Үлкеннің бетінен алма.
Шақырмаған жерге барма.
Рұқсатсыз үйге кірме.
Жұрт көзінше кекірме, қасынба.
Жұрт алдында құлағыңды қасыма, мұрныңды шұқыма.
Жерді сабама, жерді тепкілеме.
Баланы шошытпа.
Атқа теріс отырма.
Қайықты тербелтпе.
Әдепсіз сөзді айтпа, өтірік айтпа.
Мақтаншақ болма, тәкәппар болма.
Әйелге күш көрсетпе.
Малды боқтама.
Асты қорлама.
Жәндікті жәбірлеме.
Уһілеме.
Маңдайыңды, басыңды ұрма.
Отты, ошақты аттама.
Дастарханды, ыдысты, тамақты аттама.
Жаман әдетті үйренбе.
Жаманат шақырма.
Жаман ырым жасама.
Етбетіңнен жатпа.
Ерсі қимыл жасама.
Шашыңды, тырнағыңды өсірме.
Кісі төсегіне отырма.
Теріс қарап отырма, жүреңнен отырма.
Сол қолмен тамақ ішпе.
Шалбарды басыңа жастама.
Қолыңды артыңа ұстама.
Түнде мал санама.
Түнде күл шығарма.
Таңертеңгі асты тастама.
Көзіңді жыпылықтатпа.
Қолыңды кеудеңе қойма.
Ерніңді шығарма.
Орындықта аяғыңды айқастырып отырма.
Бала бетіне үрлеме.
Тырнағыңды тістеме.

Құр ерге мінбе.
Үйде ысқырма.
Үйде адам санын санама.
Тізеңді құшақтама.
Табаныңды тартпа.
Бейіт топырағын сәндеме.
Ата-ененің, қайын ағаларыңның төсегіне отырма,олар жатқан жерге жатпа.
Киімді желбегей жамылма.
Бір қолмен нан үзбе.
Қалыңды айқастырма.
Аяқ киімді төңкерме.
Аяқ киімді төрге шығарма.
Ескі сыпырғышты отқа жақпа.
Арқанды аттама.
Жерошақты аттама.
Ымыртта күл төкпе.
Күн батқанда сыпырындыны далаға шығарма.
Қараңғыда киіз қақпа.
Итаяқты теппе.
Есікті қатты жаппа.
Құдыққа түкірме.
Отқа түкірме.
Үйге қарай жүгірме.
Табалдырықты басып тұрма.
Адамға қарап керілме.
Кісінің үстінен аттама.
Аттың жүгенінен аттама.
Балтаны аттама.
Көсеуді аттама.
Бас киімді баспа.
Үйге тырнақ алма.
Қараңғыда тырнақ алма.
Бейітті саусағыңмен шошайтып көрсетпе.
Киімді теріс айналдырып тастама.
Малды теппе.
Есікті керме.
Итке ожаумен ас құйма.
Үлкен алдын кеспе.
Босағаға тұрма.
Дастарқанды қағазбен сүртпе.
Сыпырғышпен баланы ұрма.
Бос бесікті тербетпе.
Дастарқанна аттама.
Бетіңді баспа.

Адамның іс-әрекетіне тыйымдар
Адамға қарап керілмейді, әдепсіздік болып саналады.
Тырнақ тістесе, ырыс-несібе кетеді.
Жатқан кісінің үстінен аттамайды.
Жақты таянбайды. Қайғы-қасіреттен, әбден қажыған адам ғана жағын демеу етіп
таянады.
Бетті басуға болмайды. Қайғыдан қажыған адам ғана бетін басады.
Тізені, табанды тартуға болмайды. Ауырған кісі тартады.
Жуған қолды сілкісе ырыс-несібе кетеді
Киімге қатысты тыйымдар
Киімді оң қолдан бастап киіп, сол қолдан бастап шешеді.
Тозбаған киімді тастауға болмайды.
Киімді сілкіп киген жөн, өйткені киімге жабысқан улы жәндіктер болса, ұшып
түседі.
Қыздарға ер баланың киімін киюге болмайды. Жаман ырым.
Киімнің жағасын басуға болмайды.
Бас киімді теріс киюге, лақтыруға болмайды. Бас киімді әрқашанда таза,
ұқыпты ұстап, босағаға емес, төрге ілу керек.
Қыз бала басына ақ, қара орамал тартпайды. Ақ – жаулықтың, қара – қайғының
белгісі болып саналады.
Садақаға кім берсе, оның түймесін қиып алады.
Қоршаған ортаға байланысты тыйымдар
Көкті жұлса көктей соласың.
Суға түкірмейді.
Құстардың ұясын бұзуға болмайды. Қарғаса, үй-ішіңе кесапаты тиеді.
Құмырсқаның илеуін бұзба.
Төрт түлікке қатысты тыйымдар
Мал қораның сыртында, болмасы ішінде ысқырмайды.
Жас мал төлдегенде үйге қарыз сұрап келгендерге ештеңе бермейді.
Малдың алдынан бос ыдыспен шықса, сүт азаяды.
Малға дауыс көтеріп ұрсуға, ал атты ауыздықпен ұруға болмайды.
Түнде мал санамайды және ешкімге бермейді
Отқа қатысты тыйымдар
Отты шашуға, атуға, басуға болмайды. Отбасының берекесі кетеді.
Отқа түкірмейді.
Отты су құйып өшірмейді, өйткені қайта тұтатуға қиын болады.
Түнде күл шығармайды.
Күл төгілген жерді баспайды. Себебі барлық жаманшылық күлмен кетеді, оны
басу сол жаманшылықты үйіне әкелгенмен бірдей.
Үй тұрмысына қатысты тыйымдар
Үйге кіргізілген отынның артығын шығарып тастамайды.
Үйді айналып жүруге, жүгіруге болмайды. Бұл жамандықты шақырма дегенді
білдіреді.
Шәугім, аққұманның шүмегін есікке қаратып қойса, ырыс-несібе кемиді.
Сыпырғышты төрге қоймайды. Бұл үй ішіндегі жаманшылық, ауру-сырқау
сыпырғышпен босағадан шықсын, төрге жоламасын деген ниетпен туған.
Жол жүруге қатысты тыйымдар
Сейсенбі күні алыс жолға шықпайды.
Жүкпен жолға шыққанда тұз алмайды.
Жүрер жолдың уақытын кесіп айтуға болмайды. Жол жүретін адам Алла жазса,
Құдай қаласа деп тілегенде, жол бойындаға кедергілердің бәрі
алыстатылады.
Жұма күні көшуге болмайды. Жұма қасиетті күн. Бұл күні ата-баба аруақтары
шаңыраққа келіп, дұға дәметеді.
Алыс жолға шыққан адамдар қара шаңырақтан немесе үлкен кісінің үйінен дәм
татып аттанады.
Сүт тағамдарына байланысты
Тойға қымыз әкелген сабаны біржолата сарқып босатпайды, түбінде міндетті
түрде бір ожау қымыз қалуы керек.
Сайылған сүтті ашып қоюға болмайды.
Сүтті үрлеп ішпейді, майлылығы азаяды. Сүт сауатын шелекті су басына
апармайды, құты кетіп қалады.

Қазіргі қоғам дамуының үдерісіне қарай халықтың дәстүрі мен санасында
айтулы өзгерістің жүзеге асып жатқаны мәлім. Өскелең өмірдің өсуімен салт
пен сананың дамуы заңдылық, дей тұрғанмен, өркениеттер тоғысында ұлт
тағдыры сынға түскен кезеңдегі күнделікті тіршілікте көзге түсіп жүрген кей
жағдайлар алаңдаушылық туғызып, күнгейлі өмірдің көлеңкелі дағындай
көрінетіні-шындық. Қазіргі адамдардың, әсіресе, жастардың бойындағы
қаталдық, өзге тұр ғой өзін аямайтын қаттыбас оқшау жағдай, уыткерлікке
берілушілік, ұятты мүшесіне қарамай жалаңаштану, бет-аузынан басқаның бәрін
тұмшалап, сөлеңдеген киім кию, т.б. осындай халықтың дәстүр салтында жоқ
келеңсіз көріністің көлбеңдеп қалмауы еріксіз ой салады. Сол ойдың ұшығы
бодандық кезеңнің зардабынан көмескі тартқан ұлттық тәрбиеге барып
тіреледі. Ежелгі халықтық тәрбиеге үрке қарап, кертартпа ескішіл үлгі деп
бағалаудың салдарынан халықтық тәрбие қағидалары ұмыт бола бастады. Бүгінгі
барлық ата-ана халықтық тәрбиені біле бермеуі де мүмкін. Екіншіден, ашық
қоғам болғандықтан да жат жұрттық салт-сана иектеп, ел өміріне ентелей
басып кіруде. Бұл – барлық өркениетті елдерге ортақ жағдай. Бұған қарсы
тұратын ұлы күш бар, ол – ұлттық тәрбиені күшейту.
Тәуелсіздік алғаннан бері ғана ұлттық тәрбиенің тамырына қан жүгіріп,
енді бел алып келеді. Бірақ осы мәселені қолға алу ата-аналар тарапынан
толық жүзеге асты деп айту қиын.
Әр елдің өзінің ғасырлар бойы жасаған ұлттық құндылықтары тарихтың қатал
тезінен өтіп, ғасырлар өткелінде шыңдалып бүгінге жеткен асыл мұрасы.
Асылы, халықтық тәрбие сол елдің тұрмыс-тіршілігіне, тарихи танымына, ой-
санасына, дәстүріне сай қалыптасады.Бұл – атадан балаға қанымен беріліп, ес
кірген шақта тәрбиемен шоқтанып, жас ұрпақтың жанына жалын беретін рухани
ұлы күш. Мұны әр ата-ананың жүзеге асыруы қасиетті парызы екенін түсінгені
жөн. Ұрпақтың жақсы-жаман болуы, алдымен, олардың бойына ата-ананың
сіңірген үлгі-өнегесімен өлшенеді.
Халқымыз ғасырлардың небір талқысынан ұрпақтың бойына дарытқан рухани
күшінің құдіретімен аман өтті. Осы тәрбиенің нәрімен қазақтың болмысынан
өлмес рухтың өрлігі есті. Ата-бабамыз ұрпағын ұлттық тәрбиенің тұнығынан
қандыра отырып, талай тар кезеңде қазақтық бейнесін жоғалтпай, елдігі мен
өрлігін көрсете білген өмірлік жолы бұған куә. Қазіргі кезеңде біз үшін
тәрбиенің кілті ұлттық сана мен ата дәстүрін адал сақтай отырып, халқының
ұлттық мүддесі тұрғысынан әрекет ете білуге ұрпақты үйретуде және адамзат
қоғамы жасаған әлемдік адами құндылықтармен байыта отырып тәрбие мазмұнын
жетілдіре түсуде.
Ұрпақ санасында ұлттық қасиеттерді қалыптастыру ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.