Қызылорда облысының мәдени даму белестері (1946-1991 жж.)
КІРІСПЕ
1 «Соғыстан кейінгі жылдардағы Қызылорда облысындағы білім мен ғылым (1946.1991 жж.)»
2 Соғыстан кейінгі жылдардағы Қызылорда облысында мәдениет пен өнердің жағдайы (1946.1991 жж.)
3 Арал экономикалық дағдарысы жағдайында өнеркәсіпті дамыту
1 «Соғыстан кейінгі жылдардағы Қызылорда облысындағы білім мен ғылым (1946.1991 жж.)»
2 Соғыстан кейінгі жылдардағы Қызылорда облысында мәдениет пен өнердің жағдайы (1946.1991 жж.)
3 Арал экономикалық дағдарысы жағдайында өнеркәсіпті дамыту
Бұл магистрлік диссертацияда Қызылорда облысының 1946-1991 жылдар аралығында мәдени даму жолдарының өзіндік ерекшеліктері жаңа тарихи тұрғыдан талданып, жан-жақты ғылыми негізде қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі: Мәдениет – халықтың сан ғасырлар бойы жинақтап, ұрпақтан – ұрпаққа сабақтасып келе жатқан асыл қазынасы, бітім – болмысы, жалпы халықтың дамуының іргетасы.
Еліміз тәуелсіз мемлекет болып, әлемнің өркениетті елдер қатарынан көрініп, ғасырлар бойғы арманына жетті. Тарих ғылымы саласында аздаған жылдар аралығында тоталитарлық кезеңде бұрмаланып келген Отан тарихы жаңа тұрғыдан зерттеліп, оған тиісті оң баға беру жүзеге асуда. Алайда, ғылымның бұл саласында зерттелмей жатқан тың және жаңа тұрғыдан қарауды қажет ететін мәселелер баршылық.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Қазақстан – 2030» жолдауында «Бүгінгі таңда біз тұрақтану кезеңіне өтудеміз. Ең өзекті және маңызды міндеттерімізді шешуде қол жеткен табысымыз бізге жан-жағымызға үңіле зер тастауға, өткен жолымызды таразылауға әрі болашаққа батылырақ көз салуға, алдағы дамуымыз туралы ойлауға, өз жоспарымызды түзеуге мүмкіндік береді», - деген еді [1.66].
Қандай да болсын мемлекеттің қазіргі заманға сай дамуы мен тәжірбиесі тек экономикалық және саяси жағдайымен ғана емес, сондай-ақ мәдени құрылыс тәжірибесімен танылады.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін көп ұлтты мәдениетті дамытуға, олардың прогресшіл ұлттық дәстүрлері мен рухани қазыналарын өркендетуге, әрбір халықтың ұлттық қазыналарын қорғау арқылы ұлттық ерекшеліктерінің сақталуына кең жол ашылуда. Адамдардың, қоғамның мәдени өміріне еркін араласуға мүмкіндік берілуде.
Қазіргі көзқарас пен құндылықтар өзгерген әдет ғұрып, салт-дәстүр жаңғырған заманда бұл ұғым одан сайын кеңейіп, көкірегінде сәулесі бар әрбір азамат төл тарихын игеруде туған жерінің, өскен ортасының тарихын, мәдениетін білуден бастау керек деген ұғым қалыптасты. Дәлірек айтсақ, өлкетану-Отантанудың алғашқы қадамы. Бұл заңды құбылыс. Әр ғылымның тұңғиығына терең бойлау үшін ең әуелі оның әліппесін игеру қажет. Ал Қазақстанның әрбір азаматының Отан тарихын оқып-зерттеудегі алғашқы баспалдағы, әліппесі-өз өлкесінің, туған жерінің, өскен өңірінің тарихын игеру болса керек.
Тақырыптың өзектілігі: Мәдениет – халықтың сан ғасырлар бойы жинақтап, ұрпақтан – ұрпаққа сабақтасып келе жатқан асыл қазынасы, бітім – болмысы, жалпы халықтың дамуының іргетасы.
Еліміз тәуелсіз мемлекет болып, әлемнің өркениетті елдер қатарынан көрініп, ғасырлар бойғы арманына жетті. Тарих ғылымы саласында аздаған жылдар аралығында тоталитарлық кезеңде бұрмаланып келген Отан тарихы жаңа тұрғыдан зерттеліп, оған тиісті оң баға беру жүзеге асуда. Алайда, ғылымның бұл саласында зерттелмей жатқан тың және жаңа тұрғыдан қарауды қажет ететін мәселелер баршылық.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Қазақстан – 2030» жолдауында «Бүгінгі таңда біз тұрақтану кезеңіне өтудеміз. Ең өзекті және маңызды міндеттерімізді шешуде қол жеткен табысымыз бізге жан-жағымызға үңіле зер тастауға, өткен жолымызды таразылауға әрі болашаққа батылырақ көз салуға, алдағы дамуымыз туралы ойлауға, өз жоспарымызды түзеуге мүмкіндік береді», - деген еді [1.66].
Қандай да болсын мемлекеттің қазіргі заманға сай дамуы мен тәжірбиесі тек экономикалық және саяси жағдайымен ғана емес, сондай-ақ мәдени құрылыс тәжірибесімен танылады.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін көп ұлтты мәдениетті дамытуға, олардың прогресшіл ұлттық дәстүрлері мен рухани қазыналарын өркендетуге, әрбір халықтың ұлттық қазыналарын қорғау арқылы ұлттық ерекшеліктерінің сақталуына кең жол ашылуда. Адамдардың, қоғамның мәдени өміріне еркін араласуға мүмкіндік берілуде.
Қазіргі көзқарас пен құндылықтар өзгерген әдет ғұрып, салт-дәстүр жаңғырған заманда бұл ұғым одан сайын кеңейіп, көкірегінде сәулесі бар әрбір азамат төл тарихын игеруде туған жерінің, өскен ортасының тарихын, мәдениетін білуден бастау керек деген ұғым қалыптасты. Дәлірек айтсақ, өлкетану-Отантанудың алғашқы қадамы. Бұл заңды құбылыс. Әр ғылымның тұңғиығына терең бойлау үшін ең әуелі оның әліппесін игеру қажет. Ал Қазақстанның әрбір азаматының Отан тарихын оқып-зерттеудегі алғашқы баспалдағы, әліппесі-өз өлкесінің, туған жерінің, өскен өңірінің тарихын игеру болса керек.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы:-Алматы, 2001-93 б.
2. Мүслімов Ә. Қазақстан мектебі. 1991 ж. №3.
3. Сүлейменов Р.Б. Ленинские идеи культурной революции и их осуществление в Казахстане:-Алма-Ата, 1972 г. Сүлейменов Р.Б, БисеновХ.И. Соц-полетический путь культурного прогресса отсталых народов:-Алма-Ата,1967 г. Канапин А.К. Культурное стройтельство в Казахстане:-Алма-Ата, 1964 г. Жаманбаев К.Ж. Высшая школа в Казахстане:-Алма-Ата, 1972 г. Яндаров А.Д., Канапин А.К. Расцвет культуры казахского народа:-Алма-Ата, 1977 г.
4. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. Оқу құралы:-Алматы, 1992- 272 б.
5. Әбжанов Х.М. Назарбаева Г. Қазақстан: тарих тұлға теория. Теория:-Алматы, 2004-344б.
6. Ривлин Е., Төралиев Ж. Қызылорда облысындағы халық ағарту істері:-Алматы, 1957- 70 б.
7. Кереев М.К. Город на сырдарье:-Қызылорда, 1968-42 б.
8. Сембаев Ә. Қазақ совет мектебінің тарихы:-Алматы, «Мектеп», 1967-394 б.
9. Қалиев Н., Шілдебаев С. Дария жағасындағы қала:-Алматы, «Қазақстан», 1980-96 б.
10. Әбдібаев Ш. Қызылорда театр өнерінің қара шаңырағы:-Қызылорда, 1999-180 б.
11. Кіребайұлы А. Сыр өнерінің қара шаңырағы:-Қызылорда, «Тұмар», 2002-240 б.
12. Жонтаева Ж.А., Әбдібаев Ш.Ш. Сыр елінің мәдени мұралары:-Қызылорда, «Полиграфия», 2005-150 б.
13. Сыр мәдениеті жаңа ғасырда. Мәдениет пен өнер қызметкерлерінің облыстық съезінің материалдары:-2000 ж. 15-16 наурыз. Қызылорда, "Алтын орда", 2000.
14. Сыр өңірі тарихы (көне заманнан бүгінге дейін):-Алматы, «Атамұра», 1998-288 б.
15. Досмамбетов Б.С., Кереев М.К. Қызылорда:-Алматы, 1999- 222 б.
16. Айдосов А.Х., Кереев М.К., Қалиев Н. Қызылорда, 2005- 246 б.
17. Сыр елі. Энциклопедиялық жинақ:-Қызылорда, 2005-544 б.
18. Алаштың Ақмешіті:-Алматы, «Арна», 2009- 172 б.
19. Сыр өңірінің мәдениеті:-Алматы, «Арна», 2009-272.
20. КСРО-ның 1946-50 жылдарға арналған төртінші бесжылдық жоспары //Ленин жолы, 1946,2 қаңтар
21. Төралиев Н. Сапалы білім, саналы тәрбие беру жолында. //Ленин жолы, 1980, 2 тамыз.
22. Боқанов С. Туған еліміздің білім белестері. //Ленин жолы, 1980, 19 ақпан.
23. Атабаев Қ. Оқу мен тәрбие егіз. //Ленин жолы, 1970, 3 қараша.
24. ҚОММ. 292-қор, 1-т, 67-іс.
25. ҚОММ. 292-қор, 1-т, 47-іс
26. ҚОММ. 292-қор, 1-т, 3-іс.
27. ҚОММ. 292-қор, 1-т, 252-іс.
28. Сыр еліндегі іргелі білім ордасы:-Алматы, "Арыс", 2007- 432 б.
29. ҚОММ. 377-қор, 1-т, 77-іс.
30. Әбдіқалықова Ә.Ж., Қойшыбаева А.Қ. Малимова С.Ш. Ұлағат ұясы:-Алмат, "Арқас", 2004-188 б.
31. Садықов А. Сапалы білім ордасына 40 жыл. //Ленин жолы, 1987, 25 декабрь.
32. Әлімбетов. Е. Ең басты мақсат – ел игілігі.//Сыр бойы, 1992, 12 қараша.
33. Ермекбаев Б. Облысымыздың мәдениет жұмыстары. //Ленин жолы, 1951, 14 желтоқсан.
34. Идеологиялық жұмыстардың дәрежесін арттыра түсейік. Қызылорда қалалық партия комитетінің жиналысы. //Ленин жолы, 1951, 6 ноябрь.
35. Есетов К. Ұлы өзгеріс жолында. //Ленин жолы, 1980, 22 тамыз.
36. Еңсегенов Т. Сыр бойының ақын жыраулары:-Алматы, «Атамұра», 2000-243 б.
2. Мүслімов Ә. Қазақстан мектебі. 1991 ж. №3.
3. Сүлейменов Р.Б. Ленинские идеи культурной революции и их осуществление в Казахстане:-Алма-Ата, 1972 г. Сүлейменов Р.Б, БисеновХ.И. Соц-полетический путь культурного прогресса отсталых народов:-Алма-Ата,1967 г. Канапин А.К. Культурное стройтельство в Казахстане:-Алма-Ата, 1964 г. Жаманбаев К.Ж. Высшая школа в Казахстане:-Алма-Ата, 1972 г. Яндаров А.Д., Канапин А.К. Расцвет культуры казахского народа:-Алма-Ата, 1977 г.
4. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. Оқу құралы:-Алматы, 1992- 272 б.
5. Әбжанов Х.М. Назарбаева Г. Қазақстан: тарих тұлға теория. Теория:-Алматы, 2004-344б.
6. Ривлин Е., Төралиев Ж. Қызылорда облысындағы халық ағарту істері:-Алматы, 1957- 70 б.
7. Кереев М.К. Город на сырдарье:-Қызылорда, 1968-42 б.
8. Сембаев Ә. Қазақ совет мектебінің тарихы:-Алматы, «Мектеп», 1967-394 б.
9. Қалиев Н., Шілдебаев С. Дария жағасындағы қала:-Алматы, «Қазақстан», 1980-96 б.
10. Әбдібаев Ш. Қызылорда театр өнерінің қара шаңырағы:-Қызылорда, 1999-180 б.
11. Кіребайұлы А. Сыр өнерінің қара шаңырағы:-Қызылорда, «Тұмар», 2002-240 б.
12. Жонтаева Ж.А., Әбдібаев Ш.Ш. Сыр елінің мәдени мұралары:-Қызылорда, «Полиграфия», 2005-150 б.
13. Сыр мәдениеті жаңа ғасырда. Мәдениет пен өнер қызметкерлерінің облыстық съезінің материалдары:-2000 ж. 15-16 наурыз. Қызылорда, "Алтын орда", 2000.
14. Сыр өңірі тарихы (көне заманнан бүгінге дейін):-Алматы, «Атамұра», 1998-288 б.
15. Досмамбетов Б.С., Кереев М.К. Қызылорда:-Алматы, 1999- 222 б.
16. Айдосов А.Х., Кереев М.К., Қалиев Н. Қызылорда, 2005- 246 б.
17. Сыр елі. Энциклопедиялық жинақ:-Қызылорда, 2005-544 б.
18. Алаштың Ақмешіті:-Алматы, «Арна», 2009- 172 б.
19. Сыр өңірінің мәдениеті:-Алматы, «Арна», 2009-272.
20. КСРО-ның 1946-50 жылдарға арналған төртінші бесжылдық жоспары //Ленин жолы, 1946,2 қаңтар
21. Төралиев Н. Сапалы білім, саналы тәрбие беру жолында. //Ленин жолы, 1980, 2 тамыз.
22. Боқанов С. Туған еліміздің білім белестері. //Ленин жолы, 1980, 19 ақпан.
23. Атабаев Қ. Оқу мен тәрбие егіз. //Ленин жолы, 1970, 3 қараша.
24. ҚОММ. 292-қор, 1-т, 67-іс.
25. ҚОММ. 292-қор, 1-т, 47-іс
26. ҚОММ. 292-қор, 1-т, 3-іс.
27. ҚОММ. 292-қор, 1-т, 252-іс.
28. Сыр еліндегі іргелі білім ордасы:-Алматы, "Арыс", 2007- 432 б.
29. ҚОММ. 377-қор, 1-т, 77-іс.
30. Әбдіқалықова Ә.Ж., Қойшыбаева А.Қ. Малимова С.Ш. Ұлағат ұясы:-Алмат, "Арқас", 2004-188 б.
31. Садықов А. Сапалы білім ордасына 40 жыл. //Ленин жолы, 1987, 25 декабрь.
32. Әлімбетов. Е. Ең басты мақсат – ел игілігі.//Сыр бойы, 1992, 12 қараша.
33. Ермекбаев Б. Облысымыздың мәдениет жұмыстары. //Ленин жолы, 1951, 14 желтоқсан.
34. Идеологиялық жұмыстардың дәрежесін арттыра түсейік. Қызылорда қалалық партия комитетінің жиналысы. //Ленин жолы, 1951, 6 ноябрь.
35. Есетов К. Ұлы өзгеріс жолында. //Ленин жолы, 1980, 22 тамыз.
36. Еңсегенов Т. Сыр бойының ақын жыраулары:-Алматы, «Атамұра», 2000-243 б.
Қызылорда облысының мәдени даму белестері (1946-1991 жж.)
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл магистрлік диссертацияда Қызылорда
облысының 1946-1991 жылдар аралығында мәдени даму жолдарының өзіндік
ерекшеліктері жаңа тарихи тұрғыдан талданып, жан-жақты ғылыми негізде
қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі: Мәдениет – халықтың сан ғасырлар бойы жинақтап,
ұрпақтан – ұрпаққа сабақтасып келе жатқан асыл қазынасы, бітім – болмысы,
жалпы халықтың дамуының іргетасы.
Еліміз тәуелсіз мемлекет болып, әлемнің өркениетті елдер қатарынан
көрініп, ғасырлар бойғы арманына жетті. Тарих ғылымы саласында аздаған
жылдар аралығында тоталитарлық кезеңде бұрмаланып келген Отан тарихы жаңа
тұрғыдан зерттеліп, оған тиісті оң баға беру жүзеге асуда. Алайда, ғылымның
бұл саласында зерттелмей жатқан тың және жаңа тұрғыдан қарауды қажет ететін
мәселелер баршылық.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан –
2030 жолдауында Бүгінгі таңда біз тұрақтану кезеңіне өтудеміз. Ең өзекті
және маңызды міндеттерімізді шешуде қол жеткен табысымыз бізге жан-
жағымызға үңіле зер тастауға, өткен жолымызды таразылауға әрі болашаққа
батылырақ көз салуға, алдағы дамуымыз туралы ойлауға, өз жоспарымызды
түзеуге мүмкіндік береді, - деген еді [1.66].
Қандай да болсын мемлекеттің қазіргі заманға сай дамуы мен тәжірбиесі
тек экономикалық және саяси жағдайымен ғана емес, сондай-ақ мәдени құрылыс
тәжірибесімен танылады.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін көп ұлтты мәдениетті дамытуға,
олардың прогресшіл ұлттық дәстүрлері мен рухани қазыналарын өркендетуге,
әрбір халықтың ұлттық қазыналарын қорғау арқылы ұлттық ерекшеліктерінің
сақталуына кең жол ашылуда. Адамдардың, қоғамның мәдени өміріне еркін
араласуға мүмкіндік берілуде.
Қазіргі көзқарас пен құндылықтар өзгерген әдет ғұрып, салт-дәстүр
жаңғырған заманда бұл ұғым одан сайын кеңейіп, көкірегінде сәулесі бар
әрбір азамат төл тарихын игеруде туған жерінің, өскен ортасының тарихын,
мәдениетін білуден бастау керек деген ұғым қалыптасты. Дәлірек айтсақ,
өлкетану-Отантанудың алғашқы қадамы. Бұл заңды құбылыс. Әр ғылымның
тұңғиығына терең бойлау үшін ең әуелі оның әліппесін игеру қажет. Ал
Қазақстанның әрбір азаматының Отан тарихын оқып-зерттеудегі алғашқы
баспалдағы, әліппесі-өз өлкесінің, туған жерінің, өскен өңірінің тарихын
игеру болса керек.
Осы тұрғыдан алғанда соғыстан кейінгі жылдардағы Қызылорда облысының
мәдениетінің даму тарихын зерттеудің танымдық-тәрбиелік маңызы зор,
жастарды отансүйгіштік, ұлтжандылық қасиеттерге баулуда орны ерекше.
Ендеше, аталмыш тақырыптың өзектілігінде күмәніміз жоқ.
Кеңестік кезеңдегі мәдениет тарихының айрықша ерекшелігі оның дамуында
партия мен мемлекет рөлінің аса басымдылығы болды. Коммунистік партия
мемлекеттік қоғамдық ұйымдар арқылы халыққа білім беруді, мәдени ағарту
жұмыстарын, әдебиет пен өнерді бағыттап және бақылап отырды, еңбекшілерге
маркстік-лениндік идеология рухында идеалдық саяси тұрғыда тәрбиелеу
жұмыстарын жүргізді. Соғыстан кейінгі кезеңдегі қоғамдық саяси дамудың
ондағы басты сипаты идеология рөлінің күшеюі болып табылды.
Көркем шығармашылдыққа саяси бақылауды күшейту орталық партия
комитетінің 40-жылдардың екінші жартысы - 50-ші жылдардың басында әдебиет
пен өнер мәселелері бойынша қабылдаған көптеген қаулыларында айқын көрініс
тапты. Кеңестік режим барлық халықтарға және бүкіл мәдениет атаулыға өмір
сүрудің баршаға ортақ: "мәдениеттің мазмұны, социалистік формасы ұлттық
болуға тиіс" деген үлгі мен қалыбын таңды.
50-ші жылдардың соңында және 60-шы жылдардың бас кезінде демократиялық
үрдістердің аздап көрініс беруі, мәдениеттің ахуалын жағымды жаққа өзгерте
алмады. Демократияландыру элементтері қылаң бергенмен, бірақ мұны қоғам
дамуының жүйесі орнықты демократиялық үрдіс деп тануға әлі болмайтын еді.
Интеллигенцияны қуғындау мен қудалау 1953 жылғы наурыз айындағы елдегі
саяси өзгерістерден және Қазақстан басшылығы 1954 жылы ақпанда ауысқаннан
кейін барып тоқтатылды. 1956 жылы ақпанда өткен КОКП ХХ съезінің 1956
жылғы 30 маусымдағы КОКП ОК пленумының шешімдері қоғамды сталиншілдіктен
арылтуға жол ашты және үлкен қоғамдық-саяси мәнге ие болды. КОКП ХХ
съезінен кейін сондай-ақ 60-жылдардың бас кезінде кеңес әдебиеті мен
өнерінде "шиеленістің болмау теориясы" сияқты ойдан шығарылған теориялық
ережелерге тойтарыс берілді. "Мәдени жылымықтың" шектеулі межелеріне
қарамастан Қазақстанның мәдени-рухани өмірінде алға жылжушылық байқалды. 80-
жылдардың екінші жартысында қуғын-сүргінге ұшыраған жазушылардың
шығармашылық мұраларының ғылыми орта мен оқырман қауымға қайтарылуы
республика өміріндегі маңызды оқиғаға айналды. Замандастардың рухани
өміріне Ш.Құдайбердиевтің, Ж.Аймауытовтың, М.Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың,
М.Дулатовтың шығармалары қайтадан сәулесін төкті.
Соғыстың зардабы мәдениет саласының дамуында да үлкен қиыншылық
тудырды. Республиканың интеллигенция өкілдері, мәдениет қайраткерлерінің
соғысқа алынуы, мәдени мекемелер, оқу орындары мен мектептерінің санының
азаюы елдің мәдени даму үрдісіне кедергі келтірді. Соғыстан кейінгі
жылдарда мектепте білім беру ісі тоталитарлық тәртіптің ықпалынан шықпады.
Партия комсомол және пионер ұйымдары, мұғалімдер жас ұрпақтың санасы мен
мінез-құлқын қатаң бақылауда ұстады. Соған қарамастан 1946-1991 жылдары
мәдениет саласын нығайтуда біраз жұмыстар істелді. Халық ағарту ісі
бірсыпыра алға басты. Мектептің оқу ісінің алдына 70-ші жылдары жаппай орта
білім беру міндеті қойылды. 1984 жылы балаларды алты жастан бастап оқытуға
көшу, еңбекпен ұштастыра оқыту үшін оқу-материалдық база жасау, оқу
бағдарламасына жаңа пәндер қосу жөніндегі мектеп реформасы басталды. Ғылым
мен мәдениет дамуында елеулі табыстарға қол жетті.
1991 жылы Қызылорда облысында 30 бастауыш, 54 сегізжылдық, 199 орта,
барлығы 283 мектепте 136 мың оқушы оқып, білім алған [2. 22]. Қызылорда
облысында 2 жоғары оқу орны, 10-ға жуық арнаулы орта оқу орындары жастарға
білім мен тәрбие жұмыстарын ұштастыра жүргізді.
Облыста соғыстан кейінгі жылдарда Ғылым және мәдениет салаларын жоғары
деңгейге көтеру бағытында басты-басты міндеттер белгіленіп, жүзеге
асырылды. Сыр әдебиеті мен өнерінің дамуында жаңа белестер басталды.
Қызылорда бүкіл Сыр өңіріндегі білім, ғылым, мәдениет және өнер орталығына
айналды. Сондықтан облыстың 1946-1991 жылдардағы мәдени-рухани дамуының
тарихын талдау, жетістіктері мен кемшіліктерін дәйектілікпен кешенді
зерттеу, олар жөнінде тарихи тәжірибеге негізделген салиқалы қорытындылар
жасау тақырыпты бүгінгі күні отандық тарихта жаңаша зерделеу қажеттігін
дәлелдей түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қазақстан мәдениетінің тарихы мен
проблемаларын ғалымдардың үлкен тобы – философтар, әдебиетшілер,
тарихшылар, өнер қайраткерлері т.б. ұзақ жылдан бері зерттеп келеді.
Мәдениет тарихын түбегейлі зерттеген ғалымдардың Р.Б.Сүлейменов,
Х.И.Бисенов, А.Қ.Қанапин, Қ.Ж.Жаманбаев, Қ.Д.Жоламанов, А.Д.Яндаров [3]
және т.б. зерттеулері ерекше методологиялық маңызға ие.
Алайда ғалымдар да заманның перзенті болғандықтан көптеген
монографияларда, мақалаларда уақыт таңбасы барын мойындамай тұра алмаймыз.
Бірақ сол үшін авторлардың мәдениет пен интеллигенция тарихын, ұлттық
мәдениетімізді ғылыми тануға қосқан үлесін жоққа шығару қиянат болар еді.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін жарияланған М.Қ.Қозыбаевтың,
Х.М.Әбжановтың, Қ.Ахметовтың, Қ.Әбуовтың, Ә.Құдайбергеновтың еңбектерінде
Қазақстандағы мәдени құрылыстың кейбір көлеңкеде қалып келе жатқан
ақтаңдақ болып саналатын мәселелері қарастырылған, сондай-ақ бірқатар
методологиялық мағынасы бар проблемалар қаралған. Міне, осы аталған
ғалымдардың мәдениет құрылысын зерттеудегі қол жеткен табыстарына сүйене
отырып, жаңаша ойлау негізінде өткенімізді саралап, мәдени дамудағы шынайы
жетістіктер мен қайшылыққа толы кертартпа процестерді талдап, тарихтан
тәлім алуды ойластыруымыз қажет.
Академик Манаш Қозыбаев Ақтаңдақтар ақиқаты деген еңбегінде
мәдениет тарихының ақтандақтарына арнайы тоқталып, оны зерттеудің кейбір
методологиялық мәселелеріне назар аударады [4.36-40]. Профессор Х.Әбжанов
"Қазақстан: тарих тұлға теория атты еңбегінде социализмнің күйреуі
дәуіріндегі Қазақстан мәдениетіне жан-жақты талдау жасайды [5.52-
84]. Аталмыш еңбекте автордың Қазақстан тарихы мен мәдениетінің өзекті
мәселелері туралы теориялық-методологиялық пайымдаулары диссертация
барысында басшылыққа алынды.
Кезінде Отан тарихының зерттеуге қатаң тиым салынған ақтандақ
беттерін саралау бүгінгі тарихшылардың алдындағы үлкен міндеттердің бірі.
Сондықтан оқу ағарту мен мәдениет саласының күрделі кезеңдердегі тарихын
арнайы қарастыру өзекті мәселелер қатарында деп есептейміз.
Кеңестік кезеңде Қызылорда облысының әлеуметтік-экономикалық және
мәдени жағдайы туралы еңбектер 1950 жылдардың аяғында шыға бастады.
Е.Ривлин мен Ж.Төралиевтің Қызылорда облысындағы халық ағарту істері атты
[6. 70] еңбегінде Қазан төңкерісінен кейінгі облыстағы білім беру
жүйесіндегі қол жеткен табыстар айтылады, негізінен еңбек 1917-50 жылдарды
қамтиды. 1967 жылы Қазан төңкерісінің 50 жылдық мерейтойы қарсаңында
тарихшы ғалым М.К.Кереевтің Город на Сырдарье [7. 43] атты кітапшасы
шықты. Алайда бұл кітапша қысқаша тарихи-танымдық сипатта болғандықтан,
онда Қызылорда облысындағы соғыстан кейінгі жылдардағы мәдени даму тарихы
туралы толық мәліметтер болмады. 1967 жылы Алматыдан шыққан ғалым,
Ә.Сембаевтың Қазақ совет мектебінің тарихы [8. 394] атты еңбегінде Қазан
революциясына дейінгі Қазақстандағы оқу-ағарту жұмысының жайы, Кеңес
өкіметінің тұсындағы қазақ мектебінің өсу-өркендеу жолдары баяндалады.
Сондай-ақ кітапта Қызылорда облысындағы халық ағарту саласындағы атқарылған
жұмыстар туралы нақты мәлеметтер берілген. Алайда, еңбектің хронологиясы 60
жылдардың соңы мен 70 жылдардың бас кезіне дейінгі уақытты қамтиды.
1980 жылы Ы.Қалиев пен Е.Шілдебаевтың Дария жағасындағы қала [9.96]
атты кітабында соғыстан кейінгі қаланың жағдайы туралы, оның ішінде халық
ағарту саласы, білім және өнер ордалары туралы мәліметтер жинақталған.
Алайда, кітаптың мәліметтері 70 жылдарға дейінгі уақытты қамтиы.
Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген артисі, Ш.Әбдібаевтың Қызылорда театр
өнерінің қара шаңырағы [10] атты кітабында Қызылорда облысының қазақ драма
театрының қалыптасуы мен дамуының белестері туралы құнды репертуарлары,
актерлік шеберліктері, сахна өнерінің эстетикалық талаптары, театрдың қол
жеткен жетістіктері нақты материалдар негізінде көркемдік тілмен
жеткізілген.
Белгілі ақын А.Кіребайұлының Сыр өңірінің қара шаңырағы [11] атты
кітапта Қызылорда театрының қаз тұрып қалыптасуына, профессионалдық актер
өнерінің меңгеруіне ықпал жасаған талантты режиссерлер Мен-Дон Ук, Маман
Байсеркенов, Исмаил Құрымов, Төлеш Тұңғышбаев, Тастан Өтебаев, Жақып
Әбілтаев, Хұсейін Теміров, Ерғали Оразымбетов және т.б. туралы көптеген
мәліметтер кездеседі, сонымен қатар Бәкірова, Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген
әртісі – Жібек Бағысова, Серік Шотықов сынды актерлар туралы деректер
жинақталған. Сонымен қатар, кітапта театрдың тәуелсізік жылдарындағы
репертуарлары, қол жеткен жетістіктері туралы материалдар бар.
Ж.Жонтаева мен Ш.Әбдібаевтың Сыр елінің мәдени мұралары [12. 150]
атты кітапта тарихи және мәдени мұралардың тағылымы сөз етіледі. Жинақтың
танымық-тәрбиелік мәні зор.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығымен 2000
жыл Мәдениетті қолдау жылы деп жарияланған болатын. Осыған сәйкес облыс
әкімінің шешімімен Мәдениетті қолдау жылын өткізу жөніндегі облыстық
комиссия құрылды. Оның құрамына өнер қайраткерлері, мәдениет қайраткерлері,
ұлттық-мәдени орталықтардың жетекшілері енгізілді. 2000 жылғы 16 наурызда
Қызылорда қаласында мәдениет және өнер қайраткерлерінің облыстық съезі
өтті. Осы облыстық съезінде жасалған баяндамалар, сөйлеген сөздер негізінде
Сыр мәдениеті жаңа ғасырда [13] атты жинақ баспадан шықты. Онда
мәдениетті қолдау жылында атқарылатын нақты шаралар, болашақ шешімін табуды
қажет ететін мәселелер мен проблемалар айтылған.
1998 жылы жарыққа шыққан Сыр өңірінің тарихы (көне заманнан бүгінге
дейін) [14.] атты монографиялық еңбек – Сыр бойы деп аталатын қазақтың
киелі мекенінің тарихи-танымдық шежіресі болды. Кітапта зерттеу тақырыбына
байланысты құнды деректер бар. Кітаптың құнды жағы, облыстың тарихына
байланысты материалдар Мәскеу, Санкт-Петербург, Орынбор, Ташкент және
облыстық мұрағат материалдарынан алынған. Магистрлық жұмысты жазу барысында
аталмыш еңбек көп пайдасын тигізді. Сондай-ақ, белгілі ғалымдар,
Б.Досманбетов пен М.Кереевтің Қызылорда [15.] деп аталатын кітабында
қаланың мәдени дамуын көрсететін нақты деректер бар. 2005 жылы А.Айдосов,
М.Кереев, Ы.Қалиев шығарған Қызылорда [16.] деп аталатын кітапта облыстың
құрылған уақытысынан бастап тәуелсіздік кезеңіндегі экономикалық-
әлеуметтік, мәдени-рухани дамуындағы қол жеткен табыстары айтылады. Алайда
бұл еңбекте облыстың мәдени дамуы жанама түрде баяндалған. Сондай-ақ, ғалым
Б.Аяғанның редакциясымен шыққан Сыр елі деп аталатын энциклопедиялық
жинақта Қызылорда облысының мәдени мекемелердің тарихы туралы ақпараттық-
танымдық материалдар жинақталған [17.].
2009 жылы жарық көрген Алаштың Ақмешіті [18.] деп аталатын еңбек
тарихтың көзіндей болып қалған қазіргі Қызылорда, бұрынғы Ақмешіттің
тарихын терең, философиялық тұрғыдан мәнді, саясат бедерінен маңызды
бағдарда жазылған. Кітап беттерінде, соғыстан кейінгі қаланың тіршілігі,
халық шаруашылығын қалпына келтіру жұмыстары, әсіресе, мәдениетін дамыту
туралы материалдар жинақталған. Сонымен қатар "Сыр өңірінің мәдениеті" [19]
атты тарихи-анықтамалық кітапта Қызылорда облысының мәдениет мекемелері,
мұражай, кітапхана, мәдениет саласының ардагерлері туралы мәліметтер
берілген. Сондай-ақ Қызылорда облысының әр кездегі мерейтойлары барысында
шыққан мерекелік кітапшалар мен баспасөз беттеріндегі мақалалар топтары
облыстың өткені мен бүгінгі тарихынан мәліметтер береді. Осылайша Қызылорда
облысының тарихына қатысты еңбектерге тарихнамалық шолу жасай отырып, облыс
өмірінің жеке салаларына қатысты тарихи-танымдық мазмұндағы кітаптар мен
мақалалар бар екендігін, бірақ бұларда негізгі мақсат - облыстың мәдени
дамуының тарихын көрсету болмағандығын атап өтеміз.
Соғыстан кейінгі жылдардағы Қызылорда облысының мәдениетінің тарихына
(1946-1991 ж.ж.) арналған арнаулы еңбек жарияланбаған. Мұның өзі аталмыш
тақырыпты зерттеудің қажеттілігін айқындай түседі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
1946-1991 жылдардағы Қызылорда облысының мәдениетінің тарихын жаңа
көзқарастар тұрғысынан ашып көрсету – зерттеу жұмысының басты мақсаты болып
табылады. Осыған байланысты зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылып отыр:
- 1946-1991 жылдардағы облыстағы білім беру жүйесіндегі өзгерістерді
анықтау және талдау;
- қарастырылып отырған кезеңдегі облыстағы жоғары және арнаулы орта
оқу орындарының қызметіне талдау жасау, сандық және сапалық
өзгерістерін нақты мәліметтер арқылы көрсету;
- ғылымның дамуындағы басты бағыттарды айқындау, жетістіктерін және
проблемаларын талдау;
- мәдени-ағарту мекемелерінің жұмысына талдау жасау;
- Сыр өнерінің қара шаңырағы Н.Бекежанов атындағы қазақ музыкалық
драма театрының өсу белестерін көрсету;
- облыстық, аудандық, қалалық кітапханалар мен облыстық және аудандық
тарихи-өлкетану мұражайының қызметінің тарихына талдау жасау;
Сыр өнерінің ерекшеліктерін ашып көрсету, жетістіктерін талдау;
проблемаларын айқындау.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі.
Ғылыми жұмысты зерттеу барысында жинақтау, талдау, салыстырмалы түрде
көрсету тәсілдері қолданылды. Зерттеу барысында жаңа бағыттағы ғылыми ой-
пікірлер мен тұжырымдар, жаңа көзқарастар тұрғысынан жазылған зерттеулер
басшылыққа алынды. Сонымен қатар тарихи ұстанымдар мен тұжырымдамалық
ережелер, танымдық теория негіздері сарапталды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.
1946-1991 жылдар аралығы тұтас хронологиялық кезең ретінде алынуының
себептері, кеңестік кезеңдегі жүргізілген облыстағы мәдени-рухани саясаттың
ерекшеліктеріне байланысты. 1946 жылы Ұлы отан соғысының аяқталуынан
кейінгі және жаңа жағдайларға байланысты қайта жасақталуының бастауын
көрсетсе, зерттеудің 1980 жылдардың аяғына дейін жеткізілуі де тарихи-
логикалық принципке негізделген. Өйткені осы аралықтағы уақыттың тұтас
алынуы кеңес өкіметі тұсындағы мәдениет саясатындағы жұмыстарын зерттеу
арқылы Қызылорда облысындағы мәдениеттің 1980 жылдардың аяғына дейінгі даму
барысын нақтыладық.
Зерттеу жұмысының нысаны. Нақты-тарихи кезеңдегі Қызылорда облысындағы
мәдениеттің дамуы, білім, ғылым және мәдени мекемелердің қызметі, өнердің
жағдайы.
Зерттеу пәні. Қызылорда облысының 1946-1991 жылдардағы мәдени дамуының
теориялық-әдіснамалық және тарихи аспектілері.
Зерттеу жұмысының деректік негізі.
Зерттеу барысында КОКП және ҚКП-ның съездері мен пленумдарының,
конференцияларының шешімдерін, сондай-ақ мемлекеттік атқару органдарының
мәдениетке қатысты құжаттарын, статистикалық материалдар кеңінен
пайдаланылды. Республика мәдениетінің әр түрлі аумағындағы аймақтың
материалдары да жан-жақты пайдаланылды. Сондай-ақ Қызылорда облыстық
мемлекеттік мұрағатынан көптеген тың мәліметтер алынды. Әсіресе, соңғы
мұрағаттағы зерттеушілер назарына көп түспеген 23, 292, 375, 377, 148, 855,
710, 660 қорларының деректерінің тарихи-танымдық маңызының зор болғандығын
атап өтуге болады. Статистикалық материалдар да маңызды деректер қатарына
жатады. Олар диссертацияда сандық нәтижелерді қорытындылау және ұқсас
жайларға салыстырмалы сипаттама жасау үшін пайдаланылды. Сонымен қатар
жұмысты жазу барысында баспасөз беттерінде жарияланған тақырыпқа байланысты
деректер мәні бар мәліметтер пайдаланылды. Олар негізінен Егемен
Қазақстан, Жас Алаш, Заман-Қазақстан, Сыр бойы, Кызылординские
вести, Ақмешіт ақшамы, Ақмешіт апталығы, Халық, Новая Кызылорда
және т.б. басылымдарда тақырыпқа байланысты шыққан материалдарға шолу,
талдау жасалынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Зерттеу жұмысының басты ғылыми жаңалығы мынада, біріншіден, біз
қарастырып отырған тақырыптың бұрын-соңды арнайы зерттеу объектісі болмауы.
Осыған байланысты тың деректік материалдар негізінде облыстың мәдени дамуын
(1946-1991 жж.) арнайы қарастыру, зерттеу жұмысының негізгі жаңалығы болып
табылады. Қол жеткізген ғылыми нәтижеге сай мынадай нақты жаңалықтар бар:
- соғыстан кейінгі кеңестік заманда облыстың білім беру жүйесіндегі
өзгерістер жан-жақты деректік негізінде жүйеленді;
- Қызылорда облысындағы қарастырылып отырған кезеңдегі жоғары және
арнаулы орта оқу орындарының тарихы талдауға алынып, атқарған
жұмыстарына баға берілді;
- облыстың ғылымның дамуындағы табыстар мен кемшіліктердің себептері
тарихи шындық негізінде айқындалды;
- облыстың мәдени-рухани өміріндегі мәдени-ағарту мекемелерінің
қызметі мен даму барысы, сандық және сапалық өзгерістері нақты
деректер негізінде талданды;
- Қызылорда облыстық Н.Бекежанов атындағы қазақ музыкалық драма
театрының тарихы сол кезеңдегі қоғамның рухани-мәдени өзгерістер
аясында қарастырылып, театрлық қойылымдардың мазмұнына талдау
жасалынды, театрдың тәрбиелік мәнін көтеру насихатталды;
- Сыр өнерінің ерекшеліктері ғылыми тұрғыдан талданып көрсетілді;
Осындай нақты мәселелерге орай жаңа концепциялық тұрғыдан бұрындары
қолдануға енбеген бірқатар мұрағат деректері мен статистикалық дәйектер
алғаш рет ғылыми айналымға түсіріліп отыр.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысында көтерілген мәселелерге кешенді талдау жасаудың
маңызы зор. Бұл еңбекте қол жеткен нәтижелерді, диссертация жұмысының
қорытынды тұжырымдарын Қазақстан тарихының арнайы курстарында, өлкетану
сабақтарында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- 1946-1991 жылдар аралығында Қызылорда облысы мәдени даму
белестерінің тарихы туралы арнаулы еңбектердің жарияланбауы –
мұрағат құжаттарын айналымға енгізіп, мәдениет тарихының тұтас
тарихын жазу қажеттілігін алға қойып отыр.
- Қызылорда облысының мәдени-рухани өмірін жандандыру Отан соғысынан
кейінгі ауыр жағдайда жүзеге асырылды. Кеңестік биліктің мектептер
салуға, оларды оқу құрылдарымен қамтамасыз етуге қаржының
тапшылығы, оқытушылар санының жеткіліксіздігі, оқу орындарының
материалдық базасының төмендігі т.б. себептер – ғылым, мәдениет
және білім беру салаларын жоғары деңгейге көтеруге кедергілер
туғызды. Осыған қарамастан қысқа мерзім ішінде өндірісті қалпына
келтірумен қатар халықтың әл-ауқатын жақсарту, білім және ғылым
салаларын және мәдениетті дамытуға баса назар аударылды.
- Білім беру саласында оң өзгерістер болды. Біріншіден, білім беру
саласының біршама дамыған, жетілдірілген жүйесі қалыптасты.
Екіншіден, тұрғындардың, білім дәрежесінде айтарлықтай сапалық
өзгерістер жүзеге асып, сауатсыз адамдар мейлінше азайды. Десек те,
соғыстан кейінгі жылдарда мектепте білім беру ісі тоталитарлық
тәртіптің ықпалынан шықпады. Кеңестік мектептің басты міндеті –
маркстік-лениндік дүние тану көзқарасын қалыптастыру, өмір
құбылыстарына таптық тұрғыдан қарайтын және коммунистік партияға
шын берілген етіп тәрбиелеу болды.
- Қарастырылып отырған кезеңде жоғары және арнаулы орта білім алуға
деген сұраныс күшейді. Облыстағы білім ордаларының халық
шаруашылығының түрлі салаларына мамандар даярлауда белсенділігі
артты. Ғалым-педагогтердің қатары көбейіп, профессор-оқытушылар
құрамының кәсіби шеберлігі артты. Алайда техникалық бағыттағы
мамандар даярлауда қажеттілік көп болды.
- Қызылорда облысы тұрғындарының рухани-мәдени ахуалын көтеруге
мәдени-ағарту мекемелері өз үлестерін қосты. Зерттеп отырған
кезеңде облыс бойынша 150 мәдениет үйлері мен клубтар, 190
кітапхана, 8 музей, облыстық Н.Бекежанов атындағы қазақ музыкалық
драма театры, облыстық филармония, облыстық, халық шаруашылығын
дамыту орталығы, облыстық тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау
жөніндегі мемлекеттік мекемесі халыққа қызмет етті. Мұндағы барлық
ұйымдастырылған шаралардың басты мақсаты қарапайым адамдардың
облыстағы, аудандағы, қаладағы мәдени-ағарту ошақтарынан рухани
байып, бойынан қуат алуға бағытталды. Аталмыш кезеңде облыс
тұрмысындағы мәдени шаралардың барлық салаларында идеологияның
сақшылары орнатқан саяси-ағарту жұмыстарының көріністері анық
байқалды.
- Қарастырылып отырған кезеңде Қызылорда облысы мәдениет пен өнердің
ордасына айналды. Соғыстан кейінгі жылдары әдебиеттің дамуында жаңа
белестер басталды. Ақындар айтысы жаңа сипатқа ие болды. 1985-1991
жылдар аралығы Қазақстан қоғамы үшін рухани сілкіністің, жаңару,
жаңғырту үрдістерінің белең алған уақыты болды. Дәл осы кезде айтыс
өнерінің қоғамдық белсенділігі артып, идеологиялық күшке айналды.
Аталмыш кезеңде өткен ғасырдан бастау алған жыраулық өнер одан әрі
жалғасын тапты. Тұңғыш рет облыста жыраулар мектебі ашылды. Осыдан
келіп Сыр өнерінің өзіндік ерекшеліктерін зерттеу ғылыми тұрғыдан
талдау және кеңінен насихаттау міндеті туындап отыр.
Жұмыстың сыннан өтуі. Магистрл ік диссертациялық жұмыстың негізгі
нәтижелері мен қорытындылары Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік
университетінің тарих және тарихты оқыту әдістемесі кафедрасында
талқылаудан өтіп, қорғауға ұсынылды. Жұмыстың басты қағидалары мен
нәтижелері республикалық, облыстық ғылыми конференциялар материалдарының
жинақтарында жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыстың алға қойған мақсаты мен міндеттеріне
байланысты диссертациялық жұмыстың құрылымын кіріспе, 2 тарау және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі құрайды.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде магистрлік жұмыстың өзектілігі көрсетіліп, мақсат пен
міндеттері және негізгі нысаны белгіленіп, мәселенің зерттеу деңгейі
сараланды. Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі, ғылыми
жаңалығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдары, тәжрибелік маңызы, тақырыптың
хронологиялық шеңбері анықталып, тарихнамасы мен пайдаланған деректерге
сипаттама беріледі.
Диссертацияның Соғыстан кейінгі жылдардағы Қызылорда облысындағы
білім мен ғылым (1946-1991 жж.) деп аталатын бірінші тарауда соғыстан
кейінгі кезеңнен 1991 жылдарға дейінгі кезеңдегі облыстың білім мен ғылым
саласындағы қиыншылықтары мен өзгерістері баяндалып, қол жеткен
жетістіктеріне талдау жасалынған.
Соғыс кеңес мектебіне үлкен зиян келтіргені шындық. Мектептердің
материалдық базасы нашарлады. Оқулықтар мен басқа құралдар жетіспеді.
Көптеген мұғалімдер майданға аттанды. Материалдық таршылық, семья
асыраушысының майданға кетуі, киім-кешектің жетіспеуі – міне осының бәрі
балаларды түгел оқуға тартуға көп қиындықтар келтірді. Оқу-тәрбие жұмысының
сапасы едәуір төмендеді. 1946 жылдың наурыз айында өткен КСРО Жоғарғы
Кеңесінің бірінші сессиясында КСРО-ның 1946-1950 жылдардағы халық
шаруашылығын қалпына келтірудің және дамытудың бесжылдығының жоспары туралы
заң қабылданды. Төртінші бесжылдықта республиканың халық ағарту саласына
жұмсалатын мемлекеттік қаражаттың көлемі 1946 жылы 85,6 млн. сом болса,
1950 жылы оның көлемі 146,5 млн. сом болып белгіленді. Жаңа бесжылдықта
салынатын мектептердің саны ұлғаятын болды. Сонымен қатар мектептерді маман
кадрларымен жабдықтауға баса назар аударылды [20].
Соғыстан кейінгі жылдары қазақ орта мектептерін нығайтуға көп көңіл
бөлінді. Бұл жөнінде Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің 1946 жылы
қабылдаған қаулысы зор роль атқарды. Қызылорда облысында да қазақ орта
мектебінің жүйесі қайта құрылды, жаңа мектеп үйлері көптеп салына бастады,
мектептердің оқу-материалдық базасын нығайту, оқытушылармен толықтыру
бағытында көптеген игі шаралар іске асырылды. Әсіресе, оқушы қазақ
балаларының саны едәуір арта түсті. Мәселен 1947-1948 оқу жылында V-VІІ
кластарда 3496 қазақ балалары оқыса, 1952-53 оқу жылында 13255-ке жетті,
немесе 4 есе өсті [21.2].
Жалпыға бірдей міндетті жетіжылдық білім алуға көшу Қызылорда
облысында негізінен үш жылдың (1949-1953) ішінде аяқталды. Соғыстан соңғы
жылдарда орта мектепті нығайтуға үлкен көңіл бөлінді. 1953-54 оқу жылында
олардың саны 35-40-қа жетті. Арал теңізінің елді мекендерінде Бөген,
Қасқа құлан, Ауан, темір жолдан қашыққа орналасқан Мақпалкөл
(Жалағаш), Максим Горький (Қазалы), Шымбөгет (Тереңөзек) сияқты қазақ
орта мектептері пайда болды [14. 182].
Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі 1959 жылы мартта қабылдаған Мектептің
өмірмен байланысын нығайту және Қазақ ССР-інде халық ағарту жүйесін одан
әрі дамыту жөніндегі Заң бойынша 15-16 жасқа дейінгі балалардың жалпыға
бірдей міндетті сегіз жылдық тегін оқуы енгізілді.
Мектеп жасындағы барлық бюджеттік және қоғамдық интернаттар жүйесі мен
ондағы оқушылар санының қаулап өсуі жалпыға бірдей міндетті оқу жөніндегі
заңды іске асырудағы шешуші факторлардың бірі болды. 1964-1965 оқу жылында
бұл жүйеде 78 467 бала қамтылды, оның ішінде 41 272 бала [8. 47] қоғамдық
интернатта болды.
Егер 1959 жылы облыста 244 мектеп жұмыс істеген болса, 1966 жылы 104
бастауыш, 109 сегізжылдық, 67 орта, барлығы 280 мектеп жұмыс істеді. Облыс
мектептерінде 4011 мұғалім қызмет атқарды. Бұлардың 1895-і жоғары білімді
педагогтар [22.3].
КПСС Орталық Комитеті мен СССР Министрлер Кеңесінің 1966 жылғы
қаулысында "Кеңес мектебі жалпы білім беретін, политехникалық, еңбек
мектебі болып дамытылуы қажет" - деп көрсетілген болатын. Осыған орай,
өзінің негізгі міндеті оқуды еңбекпен тығыз ұштастыру деп түсінетін облыс
мектептері жастарды еңбекке баулуда көптеген жұмыстар жүргізді.
Облыс мектептерінде 93 оқушылар бригадалары мен звенолары, 24 еңбек
лагерьлері мен демалыс үйлері жұмыс істейді. Онда оқушылар күріш және басқа
ауыл шаруашылық дақылдарын өсірудің агротехникасы мен ауыл шаруашылығы
өндірісіне озат тәжірибені енгізу ісімен танысты. Облыстың 9 мектебінен
ұйымдастырылған 150 өндірістік оқу бригадаларының жұмысы ерекше назар
аударады. Олар Бүкілодақтық халық шаруашылығы жетістіктері көрмесіне
қатысты.
№49 Авангард, №50 Абай атындағы, Сырдария ауданының №40 Орджоникизе
атындағы, №43 Коммунизм, Жалағаш ауданының №33 Красный Октябрь, Қармақшы
ауданының №108 ІІІ Интернационал, Қазалы ауданының №24 орта мектептерінде
оқушылардың алғашқы өндірістік бригадалары құрылып, кейіннен олар облыс
мектептерінде кеңінен қанат жайды, игі тәжірибелер қалыптасты [23.2].
КПСС ХХІІІ съезі халық ағарту ісін дамытудағы міндеттерді айқындап
берді. Сегізінші бес жылдықта міндетті орта білімге көшуді аяқтау мәселесі
қойылды.
Осыған орай, облыс халық ағарту ісін онан әрі жақсарта түсуде
партиямыз белгілеп берген міндеттерді орындау мақсатында бесжылдық
жоспарлар жасалып, бірқатар шаралар іс жүзіне асырыла бастады. 1966-67 оқу
жылының яғни бесжылдықтың алғашқы жылының өзінде облыста 79 орта мектеп
жұмыс істеді. Кейінгі бесжылдықта мектеп құрылысының қарқыны бұрынғыдан да
үдетіле түскен.
КПСС Орталық Комитеті мен СССР Министрлер Советінің 1977 жылғы
Кәсіптік-техникалық білім беру жүйесінде оқыту мен тәрбиелеу процесін онан
әрі жетілдіру туралы қаулысы облыс кәсіптік-техникалық білім беретін оқу
орындарының материалдық-техникалық базасын нығайтуға кең мүмкіндік берді.
Бұған сай 11 училище жастарға кәсіби мамандықпен қатар, орта білім беретін
оқу орнына айналды. Сол таңда олардан 4300-ге тарта оқушы білім алды.
Диссертациялық жұмыста облыс мектептерінде оқушылармен жүргізілген
тәрбие жұмыстарының мазмұнына талдау жасалған.
КПСС программасына жазылған коммунизм құрылысшыларының моральдық
кодексін кеңес мектебі оқушы жастарды адамгершілікке тәрбиелеудің теориялық
негізі деп қабылдады. 70-жылдары мектептерде оқушыларды В.И.Лениннің өмірі
мен қызметі өнегесінде тәрбиелеу маңызды орын алды [8, 368].
Мектептерде лениндік оқулар, оқушылардың теориялық семинарлары мен
конференциялары тыңғылықты өткізілді. Облысымыздың барлық мектептерінде
дерлік Ленин бұрыштары, бөлмелері, залдары мен музейлері болды.
Шәкірттерге әскери-патриоттық, интернационалдық және эстетикалық
тәрбие беруде, өлкетану жұмыстарын ұйымдастыруда, мектептен тыс балалар
мекемелерінің жұмысын жақсартуда айтарлықтай табыстарға қол жетті.
Облысымыздың 168 орта, 65 сегізжылдық мектептерінде жауынгерлік және еңбек
даңқы залдары мен бұрыштары, интернационалдық достық клубтары жұмыс істеді.
Тұтастай алғанда, тәрбие жұмысының формасы сан алуан болып келгенімен,
оның мазмұны оқушыларды таптық, партиялық рухта тәрбиелеуге, оқушыларды
әміршіл-әкімшіл жүйенің адал бөлшегіне айналдыруға саятын.
Ол жас ұрпақтың өз ықыласымен белсенділік көрсетуіне, шектеулі
шеңберден шығуына, қасан қағидаларға күдікпен қарауына мүмкіндік бермеді.
Магистрлік жұмыста соғыстан кейінгі жылдардағы облыстағы жоғарғы оқу
орындары мен арнаулы орта оқу орындарының құрылу тарихы мен қызметі жан-
жақты талданған.
Сыр өңірі мен Арал аймағындағы бірден-бір жоғары оқу орны Қызылорда
педагогикалық институты соғыстан кейінгі жылдары күрделі кезеңді бастан
кешіре отырып, маман кадрлар даярлау ісіне өзіндік үлесін қосты.
Институттың оқу материалдық базасын нығайту, оқу ғимараттары, жатақхана,
оқытушыларға пәтер беру, қаржымен қамтамасыз ету қолға алына бастады.
Әсіресе институтқа қажетті оқытушы кадрлардың жетіспеушілігі сезіліп тұрды.
Оның үстіне соғыс кезінде Украинадан уақытша көшірілген жоғары оқу
орындарының оқытушы профессорлары да еліне қайтты. Бұл қиыншылықты жеңіп
шығу институт ұжымына оңайға түспеді. Оқытушылар қатары қысқа мерзімде
тәжірибелі мектеп мұғалімдерімен, жоғарғы оқу орнын бітіріп келген жас
оқытушылармен, ғалымдармен толықтырылды.
1948-49 оқу жылында институттағы оқытушылар саны 52-ге жетті. 1950-51
оқу жылында институтта қызмет істеген ғылым кандидаттары мен доценттердің
саны 11-ге көбейді. Осы жылдары институттың профессор оқытушылар құрамының
саны 64-ке жетті. Ал студенттер контингентіне келсек, 1948-1949 оқу жылында
күндізгі бөлімде 417 студент оқыса, 1949-1950 оқу жылында олардың саны 669-
ға жетті. Ал 1950-1951 оқу жылында 848-ге дейін көбейді [24. 2].
Сырттай оқу бөлімінің өзінде 1948-49 оқу жылдарында 249 студент оқыса,
1949-50 оқу жылында 740 студент, 1950-51 оқу жылында 941 студент білім
алған. Бұл сандық көрсеткіштер білім алушылардың жылдан жылға өсіп, көбейе
түскендігін байқатады [25. 13].
1950-1951 оқу жылында институт тарихында тұңғыш рет физика-математика
факультеті бойынша қазақ бөлімдері ашылып, ал 1951-1952 оқу жылында
жаратылыстану мамандықтары бойынша қазақ топтарынан түлектер бітірді.
Қызылорда педагогикалық институты осы оқу жылдары студенттер құрамы жөнінен
Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтынан кейінгі екінші орында болды.
1952 жылдың ақпан-наурыз айларында Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің
қаулысымен орыс халқының классик ақын-жазушысы Н.В.Гогольдің қайтыс болуына
100 жыл толуына байланысты оның есімін Қызылорда педагогикалық институтына
беруге шешім қабылданды. Сонымен бірге Н.В.Гоголь атындағы (400 сом
көлемінде) 2 стипендия тағайындалды [26. 1].
Бұл жылдары институт қабырғасында Белорус КСР ҒА академигі Е.И.Ривлин,
Қазақ КСР ҒА академигі І.К.Кеңесбаев, Қазақ КСР ҒА академигі А.Д.Тайманов,
Қазақ КСР ҒА корреспондент мүшелері Енгван Ким, В.М.Боровский, профессорлар
А.И.Соколовский, В.Е.Иллерецкий, И.Б.Волганецкий, М.Т.Кенжебаев,
Ю.Т.Кадькалов, Э.П.Козлов және т.б. ғалымдар еңбек етіп, оқу орнындағы
ғылыми кадрлардың көптеп өсуіне ерекше ықпал етті.
Институтты 1960-70 жылдарда 4447 жоғары білімді мамандар бітіріп
шықты. Институттың 4 факультетінде 16 кафедра болды. Сол кездегі профессор-
оқытушылар құрамының 23-нің ғылыми дәрежесі болды. Оның ішінде 12 доцент, 2
тарих ғылымдарының кандидаты, 2 педагогика ғылымдарының кандидаты, 6
филология ғылымдарының кандидаты, 1 биология ғылымдарының кандидаты болды
[27. 6].
Қызылорда педагогикалық институтында 1970-1980 жылдары 10 мамандық
бойынша орта мектеп мұғалімдері дайындалды. Институт құрамындағы 4
факультетте 3200-ден аса студент білім алды, оның 1800-і күндізгі бөлімде,
1400-і сырттай оқу бөлімінде оқыды.
Осы жылдары институт басшылығы жоғары оқу орнының материалдық-
техникалық базасын жақсарту мақсатында бірқатар шараларды іске асырды. 1976
жылға дейін институтта бір ғана оқу ғимараты бар болса, осы жылдары
гуманитарлық факультеттерге арналған бір оқу ғимараты салынды.
Институттың 1400-ден астам студенттері тұратын 3 студенттік
жатақханасы болды. Сонымен бірге институт оқытушылары мен студенттерінің
еңбек және тұрмыс жағдайларына баса назар аударылды. Мәселен, оқытушыларға,
қызметкерлерге демалыс үйлеріне, курорттарға, санаторийлерге жолдамалар
беріліп отырды.
Сырдария өзені жағалауынан 1973 жылы ашылған институттың спорттық-
сауықтыру лагерінде жыл сайын 150-ден аса студенттер демалып,
денсаулықтарын нығайтып отырды.
1976 жылы 13 шілдеде КСРО Ауылшаруашылығы министрлігінің №136
бұйрығына сәйкес Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институтының Қызыорда
филиалы ашылды.
Сыр елінде Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институтының Қызылорда
филиалының ашылуын облыс жұртшылығы қуанышпен қарсы алды. Оны басқаруға
Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институтының сол кездегі ректоры
М.Ф.Үркімбаев жасы 30-ға әлі толмаған т.ғ.кғ, доцент У.Қ.Бишімбаевты
тағайындады. Әуелде оқу орны бұрынғы политехникумның жөндеу жұмыстары
жүргізілмеген ескі үйіне орналастырылды. Оның дәрісханалары көне үстел,
орындықтармен жабдықталған еді. Уәлихан Қозыкеұлы Бишімбаев бастаған тарих,
химия, педагогика, техника ғылымдарының кандидаттары бар 11 адамнан
құралған топ барлық жұмыстарды жаңадан бастап кетті.
Институт филиалы бастапқы ашылған уақытта 3 бағытта мамандар даярлады,
филиалдың құрамында 3 факультет болды. Филиалдың дара жоғары оқу орны болып
қалыптасуына 1976 жылы ашылған алғашқы қоғамдық пәндер, жоғары математика
және физика, жалпы техникалық пәндер кафедраларының үлесі мол болды.
Алғашқы жылы филиалға 150 студент қабылданды. 1981 жылы күндізгі бөлімде
702 студент, сырттай бөлімде 450 студент оқыды. Сол кезеңде ғылым
кандидаттарының үлесі 21,4% болса, 3 оқытушы аспирантурада оқып жатты. 1976-
1977 жылдары үлгірім - 81%, 1980 жылы 90% болды. 1976-80 жылдары
жарияланған ғылыми еңбектер саны – 40, көлемі – 12,5 б.т. Әдістемелік оқу
құралдары – 155. Жыл сайын сәуірде Студент және ғылыми техникалық
прогресс атты олимпиада өткізіліп тұрды. 1981 жылы Қызылорда филиалында
алғашқы инженерлердің 126 жас мамандардан тұратын тобы дайын болды.
Гидромелиорация мамандығын 45 студент, гидромелиоративтік жұмыстарын
механикаландыру мамандығын 43, ауылшаруашылығы құрылысы 38 студент бітірді.
1981 жылы оқу жүйесінде 4 оқу ғимараты қызмет еткен, аумағы 2045 шаршы
метр, 280 орындық жатақхана қызмет көрсетті. 22 оқу-лабораториялық, 13 оқу
кабинеті болып, 4 лабораториялық қондырғы Мәскеу мен Одессадан алдырылған.
1981-82 оқу жылында институтта 10 кафедра оқу-тәрбие жұмысын жүргізді.
Студент жастардан құралған Тың мәдени-үгіт бригадасы облыстың
аудандарында өнерлерін көрсетті. Жамбыл мелиоративтік құрылыс
институтындағы конкурсқа қатысып, лауреат болды. 1979 жылдың желтоқсанында
Комсомольская правда газеті үгіт тобының құрамында Байкал-Амур теміржол
құрылысына арнайы шақырылды. Олар Пермь Жастар театрының Арлекино мәдени-
үгіт бригадасымен БАМ құрылыс алаңдарында қызықты кездесулер өткізіп,
өнерлерін көрсетті. Бригада құрамында болған жеке дауыстағы әнші
Б.Тайлақбаев бүгінде елімізге еңбек сіңірген танымал әнші, 2005 жылы
Қызылорда облыстық мәдениет департаментін басқарды.
Арал экономикалық дағдарысы жағдайында өнеркәсіпті дамыту, оның
әлеуметтік саласына баса назар аудару, облыстың экономикалық құрылымын
қайта құру үшін, бұл аймаққа инженер кадрлар дайындау, техникалық
ғылымдарды дамыту міндеттері жүктелген жаңа жоғары оқу орнын ашу керек
болды.
1990 жылдың 15 қарашасында КСРО Министрлер Кеңесінің Сату және Сатып
алу жөніндегі мемлекеттік комиссияның шешіміне сәйкес және №178 бұйрығымен
облыстағы Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институтының Қызылорда филиалы
негізінде жаңа техникалық жоғары оқу орны Қызылорда агроөнеркәсіп өндірісі
инженерлері институты дүниеге келді. Бұл жаңа ғылым ордасына 1991 жылы 30
тамызда Қызылорда облыстық атқару комитеті №211 шешімімен күріш өсіруден
дүние жүзілік рекорд жасап, Еңбек Ері атағын екі рет алған, Мемлекеттік
сыйлықтың лауреаты Ы.Жақаевтың есімі берілді. Аталмыш институтта экология,
экономика салалар бойынша және мұнай кен орындарын игеруге бағытталған жаңа
мамандықтар ашылып, жоғары білікті ғылыми-педагогикалық мамандарды кең
көлемде даярлау қолға алынды.
Алғашқы түлектер шыққан 1981 жылдан бері 4 мыңға жуық ел экономкасына
аса қажет кәсіби білікті инженер мамандар даярланды [28. 55].
1935 жылы құрылып, әуелі педагогикалық техникум, кейін педагогикалық
училище деп аталған М.Мәметова атындағы педагогикалық училищесінің бай
тарихы бар. Соғыс аяқталғаннан кейін Қызылорда педагогикалық училищесінің
тарихында біршама жарқын беттер ашылды. 1946-1947 жылдары училищеде 2
басқышты бастауыш бөлімдері, 3 басқышты негізгі бөлімдерде 294 адам оқыды.
Арнаулы оқу орнында бұған қоса екі жылдық мұғалімдер курсы жұмыс істеді.
1952 жылдың қыркүйек айында бұл оқу орны Кеңес Одағының батыры
М.Маметова атындағы педагогикалық училищесі болып қайта құрылды.
1950-1951 оқу жылында училищеде 20 мұғалім болған, оның 17-і жоғары
білімді, 7-еуі орта білімді, 5-еуі аяқталмаған орта білімді еді [29.1].
1952-1953 оқу жылында педучилищеде 305 оқушы, 13 класс болған. 1953-
1955 жылдары педучилищеге арналып 100 орындық жатақхана салынған.
Педагогикалық училищенің 1960-1970 жылдардағы тарихы жаңа
мамандықтардың ашылуымен, оқу-тәрбие жұмыстарының сапалық деңгейінің
көтерілуімен, кәсіби даярлықтың өнермен ұштастырылып, жан-жақты маман
кадрлар даярлауға ат салысумен ерекшеленді.
1960-1970 жылдары педагогикалық училищенің оқу материалдық базасы
кеңейтіліп, жаңа оқу ғимараттары бой көтерді. 1960 жылы қазіргі негізгі оқу
ғимаратының тасы қаланып, 1965-1966 оқу жылы 520 орындық жаңа оқу ғимараты
берілді.
1972 жылы училищеде 577 адам оқыған, жатақханада 551 адам тұрған, 180
орындық асхана, 1 оқу залы, 5 демалыс бөлмесі, 10 тұрмыстық бөлме болған
[30. 49].
1980-1990 жылдары оқу орынының керегесі кеңейіп, жаңа мамандықтармен
толыққан жылдар болды. Негізінен бастауыш мектеп, мектепке дейінгі тәрбие,
музыка мамандықтары бойынша кадрлар дайындап жатқан білім ордасы негізгі
мектептерде оқытылатын арнайы пәндердің мұғалімдерін даярлауға кірісті.
Бұған жоғарғы оқу орындарының интеграцияланып біріктірілуі, жоғары білім
беру ұйымы - университтердің көптеп құрылуы, бірыңғайланған жалғастырмалы
оқу жоспарларымен оқытатын көпсатылы білім беру жүйесінің қалыптастырылуы
әсер етті.
Соғыстан кейінгі кезеңде 1927 жылы құрылған Қызылорда медициналық
училищесі облыста медицина кадрларды даярлауға зор үлесін қосты.
1952 жылы мектеп директоры болып келген София Өтегенқызы Мақашева көп
ұзамай ақ облыстық денсаулық сақтау бөлімінің басшылық тізгінін қолға алып,
бұл саланы 30 жыл бойы басқарды. София Өтегенқызы осы жылдарда облыс
медицинасының дамуына ғана үлес қосып қоймай, 1954 жылы медицина
училищесіне айналған оқу орнының материалдық техникалық базасының нығаюы
мен сапалы да білікті кадрлармен қамтамасыз етілуіне де үлкен септігін
тигізді. Фельдшерлер мектебінің медицина училищесі болып қайта құрылуына
байланысты орта арнаулы білімді медицина кадрларының өрісі де кеңейіп, оқу
бағдарламасына жаңадан фармацевт, санитарлық фельдшер, фельдшер-лаборант,
стоматология мамандықтары қосылды [14. 185].
Алпысыншы жылдардың орта кезеңінен бері қарай елдің жағдайы қалыпқа
түсе бастауына орай оқу орындарындағы ахуал да едәуір алға басты.
Соғыстан кейінгі жылдары еліміздегі өндіріс жетекшілерінің ордасына
айналған арнаулы оқу орындарының бірі Қазалы ауылшаруашылығы техникумы
болатын.
1959 жылдан бастап техникум Қазалы ауылшаруашылық техникумы болып
аталды. Бұрынғы Зооветеринарлық және есепшілер бөлімінен басқа
ауылшаруашылығының агрономы мен ауылшаруашылығын механикаландыру бөлімдері
қосылды.
Бұл техникум Республиканың ауылшаруышылығына жыл сайын жүздеген
арнаулы орта білімді зоотехниктер, мал дәрігерлер, агрономдар мен
механиктер және есепшілер дайындап беріп отырды.
1971 жылы техникум Қызылорда қаласы жанындағы Сырдария ауданына
қарасты Комсомол совхозына көшіріліп, Совхоз-техникум, ал 1995 жылы
колледж болып қайта құрылды.
Соғыстан кейінгі ауыр жылдары арнаулы мелиорация мамандарының
тапшылығына байланысты, 1947 жылы Қызылорда қаласында гидромелиоративтік
техникум ашылды. Кейін ол политехникумга айналды. Әкімшілік пен оқытушылар
ұжымы оқу орнының оқу материалдық базасын одан әрі жетілдіруге тырысып,
техникум директорлары В.Н.Цой, А.Садықов бұл игілікті бастамаларға білікті
басшылық жасап, дер кезінде қолдай білді [31.2]. Арнаулы орта білім беретін
оқу орны қабырғасы қаланған 50 жыл ішінде халық шаруашылығына 20 мың су мен
құрылыс, техника мамандарын даярлап шықты. Алғашқы ашылғанда 24 оқушы ғана
қабылданған техникумда қазір күндізгі бөлімінде 1300, сырттай бөлімінде 900
оқушы оқып, білім алуда. Облыста мұнай мен газ кенінің мол қорының табылып,
игеріле бастауына байланысты 1992 жылы техникумда мұнай және газ кендерін
бұрғылаушыларды даярлайтын арнаулы бөлім ашылды. Оқу орны халық
шаруашылығына қажетті су мен құрылыс, техника мамандарын даярлап шығарды.
1977 жылдан Қызылорда қаласында тұңғыш музыкалық училище жұмыс істей
бастады. Алғашқыда фортепиано, халық аспаптары, ән және хор-дирижер
бөлімдері қосылды. Училищені бітірген өнерлі жастардың көбі өздерінің
музыка жөніндегі білімдерін әрі қарай жоғары оқу орындарында жалғастыруда,
көпшілігі облыстық музыка мектептерінде сабақ береді.
Әдепкі кезде Шымкент кооператив техникумының филиалы болып құрылған
Қызылорда кооператив техникумы дербес шаңырақ көтерді.
Ал 1997 жылы жоғарыда тілге тиек етілген арнаулы орта оқу орындарының
бірқатары уақыт талабына сай бір жерге топтасып, Қызылорда агротехникалық
колледжі деген атау алды. Сондай-ақ, соңғы жылдары нарықтық қатынастар
кезеңінде арнаулы орта және жоғары білім беретін коммерциялық бағыттағы оқу
орындары көптеп ашылуда.
Қорыта айтқанда, соғыстан кейінгі кезеңде облыстың жоғары және орта
дәрежелі оқу орындарының дамуында оң өзгерістер болды. Маман кадрлардың
білім сапасы артты, оқу орындарының материалдық-техникалық базасы нығайды,
студенттер контингенті жылдан-жылға өсіп отырды. Оқу орындарының қарышты
қадамдары облыстың әлеуметтік-мәдени дамуына зор серпін берді.
Жұмыста облыста ғылыми мекемелердің дамуы мамандардың қызметін ғылыми-
зерттеу жұмыстарымен ұштастыра жүргізу тәжірибесі кеңінен баяндалған.
Облыстағы іргелі ғылыми мекемелердің бірі Қызылорда ауыл шаруашылығы
ғылыми-зерттеу институты болды. Қазақстанда күріш шаруашылығын одан әрі
дамыту мақсатында 1937 жылы ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы ретінде
құрылып, ол 1972 жылы Қазақтың күріш жөніндегі ғылыми-зерттеу институты
болып шаңырақ көтерді. Бұл ғылым ошағы 1991 жылы қызмет ауқымының кеңеюіне
байланысты Қызылорда ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтына, ал
кейіннен Азия аймақтық агроэкология ғылыми-зерттеу институтына айналды. Осы
ғылыми мекеме жүргізген сан алуан тәжірибелер мен ғылыми-зерттеу
жұмыстарының нәтижесінде облыс көлемінде егілетін бағалы күріш дақылының
сапасы артып, мол өнім алуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл магистрлік диссертацияда Қызылорда
облысының 1946-1991 жылдар аралығында мәдени даму жолдарының өзіндік
ерекшеліктері жаңа тарихи тұрғыдан талданып, жан-жақты ғылыми негізде
қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі: Мәдениет – халықтың сан ғасырлар бойы жинақтап,
ұрпақтан – ұрпаққа сабақтасып келе жатқан асыл қазынасы, бітім – болмысы,
жалпы халықтың дамуының іргетасы.
Еліміз тәуелсіз мемлекет болып, әлемнің өркениетті елдер қатарынан
көрініп, ғасырлар бойғы арманына жетті. Тарих ғылымы саласында аздаған
жылдар аралығында тоталитарлық кезеңде бұрмаланып келген Отан тарихы жаңа
тұрғыдан зерттеліп, оған тиісті оң баға беру жүзеге асуда. Алайда, ғылымның
бұл саласында зерттелмей жатқан тың және жаңа тұрғыдан қарауды қажет ететін
мәселелер баршылық.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан –
2030 жолдауында Бүгінгі таңда біз тұрақтану кезеңіне өтудеміз. Ең өзекті
және маңызды міндеттерімізді шешуде қол жеткен табысымыз бізге жан-
жағымызға үңіле зер тастауға, өткен жолымызды таразылауға әрі болашаққа
батылырақ көз салуға, алдағы дамуымыз туралы ойлауға, өз жоспарымызды
түзеуге мүмкіндік береді, - деген еді [1.66].
Қандай да болсын мемлекеттің қазіргі заманға сай дамуы мен тәжірбиесі
тек экономикалық және саяси жағдайымен ғана емес, сондай-ақ мәдени құрылыс
тәжірибесімен танылады.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін көп ұлтты мәдениетті дамытуға,
олардың прогресшіл ұлттық дәстүрлері мен рухани қазыналарын өркендетуге,
әрбір халықтың ұлттық қазыналарын қорғау арқылы ұлттық ерекшеліктерінің
сақталуына кең жол ашылуда. Адамдардың, қоғамның мәдени өміріне еркін
араласуға мүмкіндік берілуде.
Қазіргі көзқарас пен құндылықтар өзгерген әдет ғұрып, салт-дәстүр
жаңғырған заманда бұл ұғым одан сайын кеңейіп, көкірегінде сәулесі бар
әрбір азамат төл тарихын игеруде туған жерінің, өскен ортасының тарихын,
мәдениетін білуден бастау керек деген ұғым қалыптасты. Дәлірек айтсақ,
өлкетану-Отантанудың алғашқы қадамы. Бұл заңды құбылыс. Әр ғылымның
тұңғиығына терең бойлау үшін ең әуелі оның әліппесін игеру қажет. Ал
Қазақстанның әрбір азаматының Отан тарихын оқып-зерттеудегі алғашқы
баспалдағы, әліппесі-өз өлкесінің, туған жерінің, өскен өңірінің тарихын
игеру болса керек.
Осы тұрғыдан алғанда соғыстан кейінгі жылдардағы Қызылорда облысының
мәдениетінің даму тарихын зерттеудің танымдық-тәрбиелік маңызы зор,
жастарды отансүйгіштік, ұлтжандылық қасиеттерге баулуда орны ерекше.
Ендеше, аталмыш тақырыптың өзектілігінде күмәніміз жоқ.
Кеңестік кезеңдегі мәдениет тарихының айрықша ерекшелігі оның дамуында
партия мен мемлекет рөлінің аса басымдылығы болды. Коммунистік партия
мемлекеттік қоғамдық ұйымдар арқылы халыққа білім беруді, мәдени ағарту
жұмыстарын, әдебиет пен өнерді бағыттап және бақылап отырды, еңбекшілерге
маркстік-лениндік идеология рухында идеалдық саяси тұрғыда тәрбиелеу
жұмыстарын жүргізді. Соғыстан кейінгі кезеңдегі қоғамдық саяси дамудың
ондағы басты сипаты идеология рөлінің күшеюі болып табылды.
Көркем шығармашылдыққа саяси бақылауды күшейту орталық партия
комитетінің 40-жылдардың екінші жартысы - 50-ші жылдардың басында әдебиет
пен өнер мәселелері бойынша қабылдаған көптеген қаулыларында айқын көрініс
тапты. Кеңестік режим барлық халықтарға және бүкіл мәдениет атаулыға өмір
сүрудің баршаға ортақ: "мәдениеттің мазмұны, социалистік формасы ұлттық
болуға тиіс" деген үлгі мен қалыбын таңды.
50-ші жылдардың соңында және 60-шы жылдардың бас кезінде демократиялық
үрдістердің аздап көрініс беруі, мәдениеттің ахуалын жағымды жаққа өзгерте
алмады. Демократияландыру элементтері қылаң бергенмен, бірақ мұны қоғам
дамуының жүйесі орнықты демократиялық үрдіс деп тануға әлі болмайтын еді.
Интеллигенцияны қуғындау мен қудалау 1953 жылғы наурыз айындағы елдегі
саяси өзгерістерден және Қазақстан басшылығы 1954 жылы ақпанда ауысқаннан
кейін барып тоқтатылды. 1956 жылы ақпанда өткен КОКП ХХ съезінің 1956
жылғы 30 маусымдағы КОКП ОК пленумының шешімдері қоғамды сталиншілдіктен
арылтуға жол ашты және үлкен қоғамдық-саяси мәнге ие болды. КОКП ХХ
съезінен кейін сондай-ақ 60-жылдардың бас кезінде кеңес әдебиеті мен
өнерінде "шиеленістің болмау теориясы" сияқты ойдан шығарылған теориялық
ережелерге тойтарыс берілді. "Мәдени жылымықтың" шектеулі межелеріне
қарамастан Қазақстанның мәдени-рухани өмірінде алға жылжушылық байқалды. 80-
жылдардың екінші жартысында қуғын-сүргінге ұшыраған жазушылардың
шығармашылық мұраларының ғылыми орта мен оқырман қауымға қайтарылуы
республика өміріндегі маңызды оқиғаға айналды. Замандастардың рухани
өміріне Ш.Құдайбердиевтің, Ж.Аймауытовтың, М.Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың,
М.Дулатовтың шығармалары қайтадан сәулесін төкті.
Соғыстың зардабы мәдениет саласының дамуында да үлкен қиыншылық
тудырды. Республиканың интеллигенция өкілдері, мәдениет қайраткерлерінің
соғысқа алынуы, мәдени мекемелер, оқу орындары мен мектептерінің санының
азаюы елдің мәдени даму үрдісіне кедергі келтірді. Соғыстан кейінгі
жылдарда мектепте білім беру ісі тоталитарлық тәртіптің ықпалынан шықпады.
Партия комсомол және пионер ұйымдары, мұғалімдер жас ұрпақтың санасы мен
мінез-құлқын қатаң бақылауда ұстады. Соған қарамастан 1946-1991 жылдары
мәдениет саласын нығайтуда біраз жұмыстар істелді. Халық ағарту ісі
бірсыпыра алға басты. Мектептің оқу ісінің алдына 70-ші жылдары жаппай орта
білім беру міндеті қойылды. 1984 жылы балаларды алты жастан бастап оқытуға
көшу, еңбекпен ұштастыра оқыту үшін оқу-материалдық база жасау, оқу
бағдарламасына жаңа пәндер қосу жөніндегі мектеп реформасы басталды. Ғылым
мен мәдениет дамуында елеулі табыстарға қол жетті.
1991 жылы Қызылорда облысында 30 бастауыш, 54 сегізжылдық, 199 орта,
барлығы 283 мектепте 136 мың оқушы оқып, білім алған [2. 22]. Қызылорда
облысында 2 жоғары оқу орны, 10-ға жуық арнаулы орта оқу орындары жастарға
білім мен тәрбие жұмыстарын ұштастыра жүргізді.
Облыста соғыстан кейінгі жылдарда Ғылым және мәдениет салаларын жоғары
деңгейге көтеру бағытында басты-басты міндеттер белгіленіп, жүзеге
асырылды. Сыр әдебиеті мен өнерінің дамуында жаңа белестер басталды.
Қызылорда бүкіл Сыр өңіріндегі білім, ғылым, мәдениет және өнер орталығына
айналды. Сондықтан облыстың 1946-1991 жылдардағы мәдени-рухани дамуының
тарихын талдау, жетістіктері мен кемшіліктерін дәйектілікпен кешенді
зерттеу, олар жөнінде тарихи тәжірибеге негізделген салиқалы қорытындылар
жасау тақырыпты бүгінгі күні отандық тарихта жаңаша зерделеу қажеттігін
дәлелдей түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қазақстан мәдениетінің тарихы мен
проблемаларын ғалымдардың үлкен тобы – философтар, әдебиетшілер,
тарихшылар, өнер қайраткерлері т.б. ұзақ жылдан бері зерттеп келеді.
Мәдениет тарихын түбегейлі зерттеген ғалымдардың Р.Б.Сүлейменов,
Х.И.Бисенов, А.Қ.Қанапин, Қ.Ж.Жаманбаев, Қ.Д.Жоламанов, А.Д.Яндаров [3]
және т.б. зерттеулері ерекше методологиялық маңызға ие.
Алайда ғалымдар да заманның перзенті болғандықтан көптеген
монографияларда, мақалаларда уақыт таңбасы барын мойындамай тұра алмаймыз.
Бірақ сол үшін авторлардың мәдениет пен интеллигенция тарихын, ұлттық
мәдениетімізді ғылыми тануға қосқан үлесін жоққа шығару қиянат болар еді.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін жарияланған М.Қ.Қозыбаевтың,
Х.М.Әбжановтың, Қ.Ахметовтың, Қ.Әбуовтың, Ә.Құдайбергеновтың еңбектерінде
Қазақстандағы мәдени құрылыстың кейбір көлеңкеде қалып келе жатқан
ақтаңдақ болып саналатын мәселелері қарастырылған, сондай-ақ бірқатар
методологиялық мағынасы бар проблемалар қаралған. Міне, осы аталған
ғалымдардың мәдениет құрылысын зерттеудегі қол жеткен табыстарына сүйене
отырып, жаңаша ойлау негізінде өткенімізді саралап, мәдени дамудағы шынайы
жетістіктер мен қайшылыққа толы кертартпа процестерді талдап, тарихтан
тәлім алуды ойластыруымыз қажет.
Академик Манаш Қозыбаев Ақтаңдақтар ақиқаты деген еңбегінде
мәдениет тарихының ақтандақтарына арнайы тоқталып, оны зерттеудің кейбір
методологиялық мәселелеріне назар аударады [4.36-40]. Профессор Х.Әбжанов
"Қазақстан: тарих тұлға теория атты еңбегінде социализмнің күйреуі
дәуіріндегі Қазақстан мәдениетіне жан-жақты талдау жасайды [5.52-
84]. Аталмыш еңбекте автордың Қазақстан тарихы мен мәдениетінің өзекті
мәселелері туралы теориялық-методологиялық пайымдаулары диссертация
барысында басшылыққа алынды.
Кезінде Отан тарихының зерттеуге қатаң тиым салынған ақтандақ
беттерін саралау бүгінгі тарихшылардың алдындағы үлкен міндеттердің бірі.
Сондықтан оқу ағарту мен мәдениет саласының күрделі кезеңдердегі тарихын
арнайы қарастыру өзекті мәселелер қатарында деп есептейміз.
Кеңестік кезеңде Қызылорда облысының әлеуметтік-экономикалық және
мәдени жағдайы туралы еңбектер 1950 жылдардың аяғында шыға бастады.
Е.Ривлин мен Ж.Төралиевтің Қызылорда облысындағы халық ағарту істері атты
[6. 70] еңбегінде Қазан төңкерісінен кейінгі облыстағы білім беру
жүйесіндегі қол жеткен табыстар айтылады, негізінен еңбек 1917-50 жылдарды
қамтиды. 1967 жылы Қазан төңкерісінің 50 жылдық мерейтойы қарсаңында
тарихшы ғалым М.К.Кереевтің Город на Сырдарье [7. 43] атты кітапшасы
шықты. Алайда бұл кітапша қысқаша тарихи-танымдық сипатта болғандықтан,
онда Қызылорда облысындағы соғыстан кейінгі жылдардағы мәдени даму тарихы
туралы толық мәліметтер болмады. 1967 жылы Алматыдан шыққан ғалым,
Ә.Сембаевтың Қазақ совет мектебінің тарихы [8. 394] атты еңбегінде Қазан
революциясына дейінгі Қазақстандағы оқу-ағарту жұмысының жайы, Кеңес
өкіметінің тұсындағы қазақ мектебінің өсу-өркендеу жолдары баяндалады.
Сондай-ақ кітапта Қызылорда облысындағы халық ағарту саласындағы атқарылған
жұмыстар туралы нақты мәлеметтер берілген. Алайда, еңбектің хронологиясы 60
жылдардың соңы мен 70 жылдардың бас кезіне дейінгі уақытты қамтиды.
1980 жылы Ы.Қалиев пен Е.Шілдебаевтың Дария жағасындағы қала [9.96]
атты кітабында соғыстан кейінгі қаланың жағдайы туралы, оның ішінде халық
ағарту саласы, білім және өнер ордалары туралы мәліметтер жинақталған.
Алайда, кітаптың мәліметтері 70 жылдарға дейінгі уақытты қамтиы.
Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген артисі, Ш.Әбдібаевтың Қызылорда театр
өнерінің қара шаңырағы [10] атты кітабында Қызылорда облысының қазақ драма
театрының қалыптасуы мен дамуының белестері туралы құнды репертуарлары,
актерлік шеберліктері, сахна өнерінің эстетикалық талаптары, театрдың қол
жеткен жетістіктері нақты материалдар негізінде көркемдік тілмен
жеткізілген.
Белгілі ақын А.Кіребайұлының Сыр өңірінің қара шаңырағы [11] атты
кітапта Қызылорда театрының қаз тұрып қалыптасуына, профессионалдық актер
өнерінің меңгеруіне ықпал жасаған талантты режиссерлер Мен-Дон Ук, Маман
Байсеркенов, Исмаил Құрымов, Төлеш Тұңғышбаев, Тастан Өтебаев, Жақып
Әбілтаев, Хұсейін Теміров, Ерғали Оразымбетов және т.б. туралы көптеген
мәліметтер кездеседі, сонымен қатар Бәкірова, Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген
әртісі – Жібек Бағысова, Серік Шотықов сынды актерлар туралы деректер
жинақталған. Сонымен қатар, кітапта театрдың тәуелсізік жылдарындағы
репертуарлары, қол жеткен жетістіктері туралы материалдар бар.
Ж.Жонтаева мен Ш.Әбдібаевтың Сыр елінің мәдени мұралары [12. 150]
атты кітапта тарихи және мәдени мұралардың тағылымы сөз етіледі. Жинақтың
танымық-тәрбиелік мәні зор.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығымен 2000
жыл Мәдениетті қолдау жылы деп жарияланған болатын. Осыған сәйкес облыс
әкімінің шешімімен Мәдениетті қолдау жылын өткізу жөніндегі облыстық
комиссия құрылды. Оның құрамына өнер қайраткерлері, мәдениет қайраткерлері,
ұлттық-мәдени орталықтардың жетекшілері енгізілді. 2000 жылғы 16 наурызда
Қызылорда қаласында мәдениет және өнер қайраткерлерінің облыстық съезі
өтті. Осы облыстық съезінде жасалған баяндамалар, сөйлеген сөздер негізінде
Сыр мәдениеті жаңа ғасырда [13] атты жинақ баспадан шықты. Онда
мәдениетті қолдау жылында атқарылатын нақты шаралар, болашақ шешімін табуды
қажет ететін мәселелер мен проблемалар айтылған.
1998 жылы жарыққа шыққан Сыр өңірінің тарихы (көне заманнан бүгінге
дейін) [14.] атты монографиялық еңбек – Сыр бойы деп аталатын қазақтың
киелі мекенінің тарихи-танымдық шежіресі болды. Кітапта зерттеу тақырыбына
байланысты құнды деректер бар. Кітаптың құнды жағы, облыстың тарихына
байланысты материалдар Мәскеу, Санкт-Петербург, Орынбор, Ташкент және
облыстық мұрағат материалдарынан алынған. Магистрлық жұмысты жазу барысында
аталмыш еңбек көп пайдасын тигізді. Сондай-ақ, белгілі ғалымдар,
Б.Досманбетов пен М.Кереевтің Қызылорда [15.] деп аталатын кітабында
қаланың мәдени дамуын көрсететін нақты деректер бар. 2005 жылы А.Айдосов,
М.Кереев, Ы.Қалиев шығарған Қызылорда [16.] деп аталатын кітапта облыстың
құрылған уақытысынан бастап тәуелсіздік кезеңіндегі экономикалық-
әлеуметтік, мәдени-рухани дамуындағы қол жеткен табыстары айтылады. Алайда
бұл еңбекте облыстың мәдени дамуы жанама түрде баяндалған. Сондай-ақ, ғалым
Б.Аяғанның редакциясымен шыққан Сыр елі деп аталатын энциклопедиялық
жинақта Қызылорда облысының мәдени мекемелердің тарихы туралы ақпараттық-
танымдық материалдар жинақталған [17.].
2009 жылы жарық көрген Алаштың Ақмешіті [18.] деп аталатын еңбек
тарихтың көзіндей болып қалған қазіргі Қызылорда, бұрынғы Ақмешіттің
тарихын терең, философиялық тұрғыдан мәнді, саясат бедерінен маңызды
бағдарда жазылған. Кітап беттерінде, соғыстан кейінгі қаланың тіршілігі,
халық шаруашылығын қалпына келтіру жұмыстары, әсіресе, мәдениетін дамыту
туралы материалдар жинақталған. Сонымен қатар "Сыр өңірінің мәдениеті" [19]
атты тарихи-анықтамалық кітапта Қызылорда облысының мәдениет мекемелері,
мұражай, кітапхана, мәдениет саласының ардагерлері туралы мәліметтер
берілген. Сондай-ақ Қызылорда облысының әр кездегі мерейтойлары барысында
шыққан мерекелік кітапшалар мен баспасөз беттеріндегі мақалалар топтары
облыстың өткені мен бүгінгі тарихынан мәліметтер береді. Осылайша Қызылорда
облысының тарихына қатысты еңбектерге тарихнамалық шолу жасай отырып, облыс
өмірінің жеке салаларына қатысты тарихи-танымдық мазмұндағы кітаптар мен
мақалалар бар екендігін, бірақ бұларда негізгі мақсат - облыстың мәдени
дамуының тарихын көрсету болмағандығын атап өтеміз.
Соғыстан кейінгі жылдардағы Қызылорда облысының мәдениетінің тарихына
(1946-1991 ж.ж.) арналған арнаулы еңбек жарияланбаған. Мұның өзі аталмыш
тақырыпты зерттеудің қажеттілігін айқындай түседі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
1946-1991 жылдардағы Қызылорда облысының мәдениетінің тарихын жаңа
көзқарастар тұрғысынан ашып көрсету – зерттеу жұмысының басты мақсаты болып
табылады. Осыған байланысты зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылып отыр:
- 1946-1991 жылдардағы облыстағы білім беру жүйесіндегі өзгерістерді
анықтау және талдау;
- қарастырылып отырған кезеңдегі облыстағы жоғары және арнаулы орта
оқу орындарының қызметіне талдау жасау, сандық және сапалық
өзгерістерін нақты мәліметтер арқылы көрсету;
- ғылымның дамуындағы басты бағыттарды айқындау, жетістіктерін және
проблемаларын талдау;
- мәдени-ағарту мекемелерінің жұмысына талдау жасау;
- Сыр өнерінің қара шаңырағы Н.Бекежанов атындағы қазақ музыкалық
драма театрының өсу белестерін көрсету;
- облыстық, аудандық, қалалық кітапханалар мен облыстық және аудандық
тарихи-өлкетану мұражайының қызметінің тарихына талдау жасау;
Сыр өнерінің ерекшеліктерін ашып көрсету, жетістіктерін талдау;
проблемаларын айқындау.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі.
Ғылыми жұмысты зерттеу барысында жинақтау, талдау, салыстырмалы түрде
көрсету тәсілдері қолданылды. Зерттеу барысында жаңа бағыттағы ғылыми ой-
пікірлер мен тұжырымдар, жаңа көзқарастар тұрғысынан жазылған зерттеулер
басшылыққа алынды. Сонымен қатар тарихи ұстанымдар мен тұжырымдамалық
ережелер, танымдық теория негіздері сарапталды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.
1946-1991 жылдар аралығы тұтас хронологиялық кезең ретінде алынуының
себептері, кеңестік кезеңдегі жүргізілген облыстағы мәдени-рухани саясаттың
ерекшеліктеріне байланысты. 1946 жылы Ұлы отан соғысының аяқталуынан
кейінгі және жаңа жағдайларға байланысты қайта жасақталуының бастауын
көрсетсе, зерттеудің 1980 жылдардың аяғына дейін жеткізілуі де тарихи-
логикалық принципке негізделген. Өйткені осы аралықтағы уақыттың тұтас
алынуы кеңес өкіметі тұсындағы мәдениет саясатындағы жұмыстарын зерттеу
арқылы Қызылорда облысындағы мәдениеттің 1980 жылдардың аяғына дейінгі даму
барысын нақтыладық.
Зерттеу жұмысының нысаны. Нақты-тарихи кезеңдегі Қызылорда облысындағы
мәдениеттің дамуы, білім, ғылым және мәдени мекемелердің қызметі, өнердің
жағдайы.
Зерттеу пәні. Қызылорда облысының 1946-1991 жылдардағы мәдени дамуының
теориялық-әдіснамалық және тарихи аспектілері.
Зерттеу жұмысының деректік негізі.
Зерттеу барысында КОКП және ҚКП-ның съездері мен пленумдарының,
конференцияларының шешімдерін, сондай-ақ мемлекеттік атқару органдарының
мәдениетке қатысты құжаттарын, статистикалық материалдар кеңінен
пайдаланылды. Республика мәдениетінің әр түрлі аумағындағы аймақтың
материалдары да жан-жақты пайдаланылды. Сондай-ақ Қызылорда облыстық
мемлекеттік мұрағатынан көптеген тың мәліметтер алынды. Әсіресе, соңғы
мұрағаттағы зерттеушілер назарына көп түспеген 23, 292, 375, 377, 148, 855,
710, 660 қорларының деректерінің тарихи-танымдық маңызының зор болғандығын
атап өтуге болады. Статистикалық материалдар да маңызды деректер қатарына
жатады. Олар диссертацияда сандық нәтижелерді қорытындылау және ұқсас
жайларға салыстырмалы сипаттама жасау үшін пайдаланылды. Сонымен қатар
жұмысты жазу барысында баспасөз беттерінде жарияланған тақырыпқа байланысты
деректер мәні бар мәліметтер пайдаланылды. Олар негізінен Егемен
Қазақстан, Жас Алаш, Заман-Қазақстан, Сыр бойы, Кызылординские
вести, Ақмешіт ақшамы, Ақмешіт апталығы, Халық, Новая Кызылорда
және т.б. басылымдарда тақырыпқа байланысты шыққан материалдарға шолу,
талдау жасалынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Зерттеу жұмысының басты ғылыми жаңалығы мынада, біріншіден, біз
қарастырып отырған тақырыптың бұрын-соңды арнайы зерттеу объектісі болмауы.
Осыған байланысты тың деректік материалдар негізінде облыстың мәдени дамуын
(1946-1991 жж.) арнайы қарастыру, зерттеу жұмысының негізгі жаңалығы болып
табылады. Қол жеткізген ғылыми нәтижеге сай мынадай нақты жаңалықтар бар:
- соғыстан кейінгі кеңестік заманда облыстың білім беру жүйесіндегі
өзгерістер жан-жақты деректік негізінде жүйеленді;
- Қызылорда облысындағы қарастырылып отырған кезеңдегі жоғары және
арнаулы орта оқу орындарының тарихы талдауға алынып, атқарған
жұмыстарына баға берілді;
- облыстың ғылымның дамуындағы табыстар мен кемшіліктердің себептері
тарихи шындық негізінде айқындалды;
- облыстың мәдени-рухани өміріндегі мәдени-ағарту мекемелерінің
қызметі мен даму барысы, сандық және сапалық өзгерістері нақты
деректер негізінде талданды;
- Қызылорда облыстық Н.Бекежанов атындағы қазақ музыкалық драма
театрының тарихы сол кезеңдегі қоғамның рухани-мәдени өзгерістер
аясында қарастырылып, театрлық қойылымдардың мазмұнына талдау
жасалынды, театрдың тәрбиелік мәнін көтеру насихатталды;
- Сыр өнерінің ерекшеліктері ғылыми тұрғыдан талданып көрсетілді;
Осындай нақты мәселелерге орай жаңа концепциялық тұрғыдан бұрындары
қолдануға енбеген бірқатар мұрағат деректері мен статистикалық дәйектер
алғаш рет ғылыми айналымға түсіріліп отыр.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысында көтерілген мәселелерге кешенді талдау жасаудың
маңызы зор. Бұл еңбекте қол жеткен нәтижелерді, диссертация жұмысының
қорытынды тұжырымдарын Қазақстан тарихының арнайы курстарында, өлкетану
сабақтарында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- 1946-1991 жылдар аралығында Қызылорда облысы мәдени даму
белестерінің тарихы туралы арнаулы еңбектердің жарияланбауы –
мұрағат құжаттарын айналымға енгізіп, мәдениет тарихының тұтас
тарихын жазу қажеттілігін алға қойып отыр.
- Қызылорда облысының мәдени-рухани өмірін жандандыру Отан соғысынан
кейінгі ауыр жағдайда жүзеге асырылды. Кеңестік биліктің мектептер
салуға, оларды оқу құрылдарымен қамтамасыз етуге қаржының
тапшылығы, оқытушылар санының жеткіліксіздігі, оқу орындарының
материалдық базасының төмендігі т.б. себептер – ғылым, мәдениет
және білім беру салаларын жоғары деңгейге көтеруге кедергілер
туғызды. Осыған қарамастан қысқа мерзім ішінде өндірісті қалпына
келтірумен қатар халықтың әл-ауқатын жақсарту, білім және ғылым
салаларын және мәдениетті дамытуға баса назар аударылды.
- Білім беру саласында оң өзгерістер болды. Біріншіден, білім беру
саласының біршама дамыған, жетілдірілген жүйесі қалыптасты.
Екіншіден, тұрғындардың, білім дәрежесінде айтарлықтай сапалық
өзгерістер жүзеге асып, сауатсыз адамдар мейлінше азайды. Десек те,
соғыстан кейінгі жылдарда мектепте білім беру ісі тоталитарлық
тәртіптің ықпалынан шықпады. Кеңестік мектептің басты міндеті –
маркстік-лениндік дүние тану көзқарасын қалыптастыру, өмір
құбылыстарына таптық тұрғыдан қарайтын және коммунистік партияға
шын берілген етіп тәрбиелеу болды.
- Қарастырылып отырған кезеңде жоғары және арнаулы орта білім алуға
деген сұраныс күшейді. Облыстағы білім ордаларының халық
шаруашылығының түрлі салаларына мамандар даярлауда белсенділігі
артты. Ғалым-педагогтердің қатары көбейіп, профессор-оқытушылар
құрамының кәсіби шеберлігі артты. Алайда техникалық бағыттағы
мамандар даярлауда қажеттілік көп болды.
- Қызылорда облысы тұрғындарының рухани-мәдени ахуалын көтеруге
мәдени-ағарту мекемелері өз үлестерін қосты. Зерттеп отырған
кезеңде облыс бойынша 150 мәдениет үйлері мен клубтар, 190
кітапхана, 8 музей, облыстық Н.Бекежанов атындағы қазақ музыкалық
драма театры, облыстық филармония, облыстық, халық шаруашылығын
дамыту орталығы, облыстық тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау
жөніндегі мемлекеттік мекемесі халыққа қызмет етті. Мұндағы барлық
ұйымдастырылған шаралардың басты мақсаты қарапайым адамдардың
облыстағы, аудандағы, қаладағы мәдени-ағарту ошақтарынан рухани
байып, бойынан қуат алуға бағытталды. Аталмыш кезеңде облыс
тұрмысындағы мәдени шаралардың барлық салаларында идеологияның
сақшылары орнатқан саяси-ағарту жұмыстарының көріністері анық
байқалды.
- Қарастырылып отырған кезеңде Қызылорда облысы мәдениет пен өнердің
ордасына айналды. Соғыстан кейінгі жылдары әдебиеттің дамуында жаңа
белестер басталды. Ақындар айтысы жаңа сипатқа ие болды. 1985-1991
жылдар аралығы Қазақстан қоғамы үшін рухани сілкіністің, жаңару,
жаңғырту үрдістерінің белең алған уақыты болды. Дәл осы кезде айтыс
өнерінің қоғамдық белсенділігі артып, идеологиялық күшке айналды.
Аталмыш кезеңде өткен ғасырдан бастау алған жыраулық өнер одан әрі
жалғасын тапты. Тұңғыш рет облыста жыраулар мектебі ашылды. Осыдан
келіп Сыр өнерінің өзіндік ерекшеліктерін зерттеу ғылыми тұрғыдан
талдау және кеңінен насихаттау міндеті туындап отыр.
Жұмыстың сыннан өтуі. Магистрл ік диссертациялық жұмыстың негізгі
нәтижелері мен қорытындылары Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік
университетінің тарих және тарихты оқыту әдістемесі кафедрасында
талқылаудан өтіп, қорғауға ұсынылды. Жұмыстың басты қағидалары мен
нәтижелері республикалық, облыстық ғылыми конференциялар материалдарының
жинақтарында жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыстың алға қойған мақсаты мен міндеттеріне
байланысты диссертациялық жұмыстың құрылымын кіріспе, 2 тарау және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі құрайды.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде магистрлік жұмыстың өзектілігі көрсетіліп, мақсат пен
міндеттері және негізгі нысаны белгіленіп, мәселенің зерттеу деңгейі
сараланды. Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі, ғылыми
жаңалығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдары, тәжрибелік маңызы, тақырыптың
хронологиялық шеңбері анықталып, тарихнамасы мен пайдаланған деректерге
сипаттама беріледі.
Диссертацияның Соғыстан кейінгі жылдардағы Қызылорда облысындағы
білім мен ғылым (1946-1991 жж.) деп аталатын бірінші тарауда соғыстан
кейінгі кезеңнен 1991 жылдарға дейінгі кезеңдегі облыстың білім мен ғылым
саласындағы қиыншылықтары мен өзгерістері баяндалып, қол жеткен
жетістіктеріне талдау жасалынған.
Соғыс кеңес мектебіне үлкен зиян келтіргені шындық. Мектептердің
материалдық базасы нашарлады. Оқулықтар мен басқа құралдар жетіспеді.
Көптеген мұғалімдер майданға аттанды. Материалдық таршылық, семья
асыраушысының майданға кетуі, киім-кешектің жетіспеуі – міне осының бәрі
балаларды түгел оқуға тартуға көп қиындықтар келтірді. Оқу-тәрбие жұмысының
сапасы едәуір төмендеді. 1946 жылдың наурыз айында өткен КСРО Жоғарғы
Кеңесінің бірінші сессиясында КСРО-ның 1946-1950 жылдардағы халық
шаруашылығын қалпына келтірудің және дамытудың бесжылдығының жоспары туралы
заң қабылданды. Төртінші бесжылдықта республиканың халық ағарту саласына
жұмсалатын мемлекеттік қаражаттың көлемі 1946 жылы 85,6 млн. сом болса,
1950 жылы оның көлемі 146,5 млн. сом болып белгіленді. Жаңа бесжылдықта
салынатын мектептердің саны ұлғаятын болды. Сонымен қатар мектептерді маман
кадрларымен жабдықтауға баса назар аударылды [20].
Соғыстан кейінгі жылдары қазақ орта мектептерін нығайтуға көп көңіл
бөлінді. Бұл жөнінде Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің 1946 жылы
қабылдаған қаулысы зор роль атқарды. Қызылорда облысында да қазақ орта
мектебінің жүйесі қайта құрылды, жаңа мектеп үйлері көптеп салына бастады,
мектептердің оқу-материалдық базасын нығайту, оқытушылармен толықтыру
бағытында көптеген игі шаралар іске асырылды. Әсіресе, оқушы қазақ
балаларының саны едәуір арта түсті. Мәселен 1947-1948 оқу жылында V-VІІ
кластарда 3496 қазақ балалары оқыса, 1952-53 оқу жылында 13255-ке жетті,
немесе 4 есе өсті [21.2].
Жалпыға бірдей міндетті жетіжылдық білім алуға көшу Қызылорда
облысында негізінен үш жылдың (1949-1953) ішінде аяқталды. Соғыстан соңғы
жылдарда орта мектепті нығайтуға үлкен көңіл бөлінді. 1953-54 оқу жылында
олардың саны 35-40-қа жетті. Арал теңізінің елді мекендерінде Бөген,
Қасқа құлан, Ауан, темір жолдан қашыққа орналасқан Мақпалкөл
(Жалағаш), Максим Горький (Қазалы), Шымбөгет (Тереңөзек) сияқты қазақ
орта мектептері пайда болды [14. 182].
Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі 1959 жылы мартта қабылдаған Мектептің
өмірмен байланысын нығайту және Қазақ ССР-інде халық ағарту жүйесін одан
әрі дамыту жөніндегі Заң бойынша 15-16 жасқа дейінгі балалардың жалпыға
бірдей міндетті сегіз жылдық тегін оқуы енгізілді.
Мектеп жасындағы барлық бюджеттік және қоғамдық интернаттар жүйесі мен
ондағы оқушылар санының қаулап өсуі жалпыға бірдей міндетті оқу жөніндегі
заңды іске асырудағы шешуші факторлардың бірі болды. 1964-1965 оқу жылында
бұл жүйеде 78 467 бала қамтылды, оның ішінде 41 272 бала [8. 47] қоғамдық
интернатта болды.
Егер 1959 жылы облыста 244 мектеп жұмыс істеген болса, 1966 жылы 104
бастауыш, 109 сегізжылдық, 67 орта, барлығы 280 мектеп жұмыс істеді. Облыс
мектептерінде 4011 мұғалім қызмет атқарды. Бұлардың 1895-і жоғары білімді
педагогтар [22.3].
КПСС Орталық Комитеті мен СССР Министрлер Кеңесінің 1966 жылғы
қаулысында "Кеңес мектебі жалпы білім беретін, политехникалық, еңбек
мектебі болып дамытылуы қажет" - деп көрсетілген болатын. Осыған орай,
өзінің негізгі міндеті оқуды еңбекпен тығыз ұштастыру деп түсінетін облыс
мектептері жастарды еңбекке баулуда көптеген жұмыстар жүргізді.
Облыс мектептерінде 93 оқушылар бригадалары мен звенолары, 24 еңбек
лагерьлері мен демалыс үйлері жұмыс істейді. Онда оқушылар күріш және басқа
ауыл шаруашылық дақылдарын өсірудің агротехникасы мен ауыл шаруашылығы
өндірісіне озат тәжірибені енгізу ісімен танысты. Облыстың 9 мектебінен
ұйымдастырылған 150 өндірістік оқу бригадаларының жұмысы ерекше назар
аударады. Олар Бүкілодақтық халық шаруашылығы жетістіктері көрмесіне
қатысты.
№49 Авангард, №50 Абай атындағы, Сырдария ауданының №40 Орджоникизе
атындағы, №43 Коммунизм, Жалағаш ауданының №33 Красный Октябрь, Қармақшы
ауданының №108 ІІІ Интернационал, Қазалы ауданының №24 орта мектептерінде
оқушылардың алғашқы өндірістік бригадалары құрылып, кейіннен олар облыс
мектептерінде кеңінен қанат жайды, игі тәжірибелер қалыптасты [23.2].
КПСС ХХІІІ съезі халық ағарту ісін дамытудағы міндеттерді айқындап
берді. Сегізінші бес жылдықта міндетті орта білімге көшуді аяқтау мәселесі
қойылды.
Осыған орай, облыс халық ағарту ісін онан әрі жақсарта түсуде
партиямыз белгілеп берген міндеттерді орындау мақсатында бесжылдық
жоспарлар жасалып, бірқатар шаралар іс жүзіне асырыла бастады. 1966-67 оқу
жылының яғни бесжылдықтың алғашқы жылының өзінде облыста 79 орта мектеп
жұмыс істеді. Кейінгі бесжылдықта мектеп құрылысының қарқыны бұрынғыдан да
үдетіле түскен.
КПСС Орталық Комитеті мен СССР Министрлер Советінің 1977 жылғы
Кәсіптік-техникалық білім беру жүйесінде оқыту мен тәрбиелеу процесін онан
әрі жетілдіру туралы қаулысы облыс кәсіптік-техникалық білім беретін оқу
орындарының материалдық-техникалық базасын нығайтуға кең мүмкіндік берді.
Бұған сай 11 училище жастарға кәсіби мамандықпен қатар, орта білім беретін
оқу орнына айналды. Сол таңда олардан 4300-ге тарта оқушы білім алды.
Диссертациялық жұмыста облыс мектептерінде оқушылармен жүргізілген
тәрбие жұмыстарының мазмұнына талдау жасалған.
КПСС программасына жазылған коммунизм құрылысшыларының моральдық
кодексін кеңес мектебі оқушы жастарды адамгершілікке тәрбиелеудің теориялық
негізі деп қабылдады. 70-жылдары мектептерде оқушыларды В.И.Лениннің өмірі
мен қызметі өнегесінде тәрбиелеу маңызды орын алды [8, 368].
Мектептерде лениндік оқулар, оқушылардың теориялық семинарлары мен
конференциялары тыңғылықты өткізілді. Облысымыздың барлық мектептерінде
дерлік Ленин бұрыштары, бөлмелері, залдары мен музейлері болды.
Шәкірттерге әскери-патриоттық, интернационалдық және эстетикалық
тәрбие беруде, өлкетану жұмыстарын ұйымдастыруда, мектептен тыс балалар
мекемелерінің жұмысын жақсартуда айтарлықтай табыстарға қол жетті.
Облысымыздың 168 орта, 65 сегізжылдық мектептерінде жауынгерлік және еңбек
даңқы залдары мен бұрыштары, интернационалдық достық клубтары жұмыс істеді.
Тұтастай алғанда, тәрбие жұмысының формасы сан алуан болып келгенімен,
оның мазмұны оқушыларды таптық, партиялық рухта тәрбиелеуге, оқушыларды
әміршіл-әкімшіл жүйенің адал бөлшегіне айналдыруға саятын.
Ол жас ұрпақтың өз ықыласымен белсенділік көрсетуіне, шектеулі
шеңберден шығуына, қасан қағидаларға күдікпен қарауына мүмкіндік бермеді.
Магистрлік жұмыста соғыстан кейінгі жылдардағы облыстағы жоғарғы оқу
орындары мен арнаулы орта оқу орындарының құрылу тарихы мен қызметі жан-
жақты талданған.
Сыр өңірі мен Арал аймағындағы бірден-бір жоғары оқу орны Қызылорда
педагогикалық институты соғыстан кейінгі жылдары күрделі кезеңді бастан
кешіре отырып, маман кадрлар даярлау ісіне өзіндік үлесін қосты.
Институттың оқу материалдық базасын нығайту, оқу ғимараттары, жатақхана,
оқытушыларға пәтер беру, қаржымен қамтамасыз ету қолға алына бастады.
Әсіресе институтқа қажетті оқытушы кадрлардың жетіспеушілігі сезіліп тұрды.
Оның үстіне соғыс кезінде Украинадан уақытша көшірілген жоғары оқу
орындарының оқытушы профессорлары да еліне қайтты. Бұл қиыншылықты жеңіп
шығу институт ұжымына оңайға түспеді. Оқытушылар қатары қысқа мерзімде
тәжірибелі мектеп мұғалімдерімен, жоғарғы оқу орнын бітіріп келген жас
оқытушылармен, ғалымдармен толықтырылды.
1948-49 оқу жылында институттағы оқытушылар саны 52-ге жетті. 1950-51
оқу жылында институтта қызмет істеген ғылым кандидаттары мен доценттердің
саны 11-ге көбейді. Осы жылдары институттың профессор оқытушылар құрамының
саны 64-ке жетті. Ал студенттер контингентіне келсек, 1948-1949 оқу жылында
күндізгі бөлімде 417 студент оқыса, 1949-1950 оқу жылында олардың саны 669-
ға жетті. Ал 1950-1951 оқу жылында 848-ге дейін көбейді [24. 2].
Сырттай оқу бөлімінің өзінде 1948-49 оқу жылдарында 249 студент оқыса,
1949-50 оқу жылында 740 студент, 1950-51 оқу жылында 941 студент білім
алған. Бұл сандық көрсеткіштер білім алушылардың жылдан жылға өсіп, көбейе
түскендігін байқатады [25. 13].
1950-1951 оқу жылында институт тарихында тұңғыш рет физика-математика
факультеті бойынша қазақ бөлімдері ашылып, ал 1951-1952 оқу жылында
жаратылыстану мамандықтары бойынша қазақ топтарынан түлектер бітірді.
Қызылорда педагогикалық институты осы оқу жылдары студенттер құрамы жөнінен
Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтынан кейінгі екінші орында болды.
1952 жылдың ақпан-наурыз айларында Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің
қаулысымен орыс халқының классик ақын-жазушысы Н.В.Гогольдің қайтыс болуына
100 жыл толуына байланысты оның есімін Қызылорда педагогикалық институтына
беруге шешім қабылданды. Сонымен бірге Н.В.Гоголь атындағы (400 сом
көлемінде) 2 стипендия тағайындалды [26. 1].
Бұл жылдары институт қабырғасында Белорус КСР ҒА академигі Е.И.Ривлин,
Қазақ КСР ҒА академигі І.К.Кеңесбаев, Қазақ КСР ҒА академигі А.Д.Тайманов,
Қазақ КСР ҒА корреспондент мүшелері Енгван Ким, В.М.Боровский, профессорлар
А.И.Соколовский, В.Е.Иллерецкий, И.Б.Волганецкий, М.Т.Кенжебаев,
Ю.Т.Кадькалов, Э.П.Козлов және т.б. ғалымдар еңбек етіп, оқу орнындағы
ғылыми кадрлардың көптеп өсуіне ерекше ықпал етті.
Институтты 1960-70 жылдарда 4447 жоғары білімді мамандар бітіріп
шықты. Институттың 4 факультетінде 16 кафедра болды. Сол кездегі профессор-
оқытушылар құрамының 23-нің ғылыми дәрежесі болды. Оның ішінде 12 доцент, 2
тарих ғылымдарының кандидаты, 2 педагогика ғылымдарының кандидаты, 6
филология ғылымдарының кандидаты, 1 биология ғылымдарының кандидаты болды
[27. 6].
Қызылорда педагогикалық институтында 1970-1980 жылдары 10 мамандық
бойынша орта мектеп мұғалімдері дайындалды. Институт құрамындағы 4
факультетте 3200-ден аса студент білім алды, оның 1800-і күндізгі бөлімде,
1400-і сырттай оқу бөлімінде оқыды.
Осы жылдары институт басшылығы жоғары оқу орнының материалдық-
техникалық базасын жақсарту мақсатында бірқатар шараларды іске асырды. 1976
жылға дейін институтта бір ғана оқу ғимараты бар болса, осы жылдары
гуманитарлық факультеттерге арналған бір оқу ғимараты салынды.
Институттың 1400-ден астам студенттері тұратын 3 студенттік
жатақханасы болды. Сонымен бірге институт оқытушылары мен студенттерінің
еңбек және тұрмыс жағдайларына баса назар аударылды. Мәселен, оқытушыларға,
қызметкерлерге демалыс үйлеріне, курорттарға, санаторийлерге жолдамалар
беріліп отырды.
Сырдария өзені жағалауынан 1973 жылы ашылған институттың спорттық-
сауықтыру лагерінде жыл сайын 150-ден аса студенттер демалып,
денсаулықтарын нығайтып отырды.
1976 жылы 13 шілдеде КСРО Ауылшаруашылығы министрлігінің №136
бұйрығына сәйкес Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институтының Қызыорда
филиалы ашылды.
Сыр елінде Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институтының Қызылорда
филиалының ашылуын облыс жұртшылығы қуанышпен қарсы алды. Оны басқаруға
Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институтының сол кездегі ректоры
М.Ф.Үркімбаев жасы 30-ға әлі толмаған т.ғ.кғ, доцент У.Қ.Бишімбаевты
тағайындады. Әуелде оқу орны бұрынғы политехникумның жөндеу жұмыстары
жүргізілмеген ескі үйіне орналастырылды. Оның дәрісханалары көне үстел,
орындықтармен жабдықталған еді. Уәлихан Қозыкеұлы Бишімбаев бастаған тарих,
химия, педагогика, техника ғылымдарының кандидаттары бар 11 адамнан
құралған топ барлық жұмыстарды жаңадан бастап кетті.
Институт филиалы бастапқы ашылған уақытта 3 бағытта мамандар даярлады,
филиалдың құрамында 3 факультет болды. Филиалдың дара жоғары оқу орны болып
қалыптасуына 1976 жылы ашылған алғашқы қоғамдық пәндер, жоғары математика
және физика, жалпы техникалық пәндер кафедраларының үлесі мол болды.
Алғашқы жылы филиалға 150 студент қабылданды. 1981 жылы күндізгі бөлімде
702 студент, сырттай бөлімде 450 студент оқыды. Сол кезеңде ғылым
кандидаттарының үлесі 21,4% болса, 3 оқытушы аспирантурада оқып жатты. 1976-
1977 жылдары үлгірім - 81%, 1980 жылы 90% болды. 1976-80 жылдары
жарияланған ғылыми еңбектер саны – 40, көлемі – 12,5 б.т. Әдістемелік оқу
құралдары – 155. Жыл сайын сәуірде Студент және ғылыми техникалық
прогресс атты олимпиада өткізіліп тұрды. 1981 жылы Қызылорда филиалында
алғашқы инженерлердің 126 жас мамандардан тұратын тобы дайын болды.
Гидромелиорация мамандығын 45 студент, гидромелиоративтік жұмыстарын
механикаландыру мамандығын 43, ауылшаруашылығы құрылысы 38 студент бітірді.
1981 жылы оқу жүйесінде 4 оқу ғимараты қызмет еткен, аумағы 2045 шаршы
метр, 280 орындық жатақхана қызмет көрсетті. 22 оқу-лабораториялық, 13 оқу
кабинеті болып, 4 лабораториялық қондырғы Мәскеу мен Одессадан алдырылған.
1981-82 оқу жылында институтта 10 кафедра оқу-тәрбие жұмысын жүргізді.
Студент жастардан құралған Тың мәдени-үгіт бригадасы облыстың
аудандарында өнерлерін көрсетті. Жамбыл мелиоративтік құрылыс
институтындағы конкурсқа қатысып, лауреат болды. 1979 жылдың желтоқсанында
Комсомольская правда газеті үгіт тобының құрамында Байкал-Амур теміржол
құрылысына арнайы шақырылды. Олар Пермь Жастар театрының Арлекино мәдени-
үгіт бригадасымен БАМ құрылыс алаңдарында қызықты кездесулер өткізіп,
өнерлерін көрсетті. Бригада құрамында болған жеке дауыстағы әнші
Б.Тайлақбаев бүгінде елімізге еңбек сіңірген танымал әнші, 2005 жылы
Қызылорда облыстық мәдениет департаментін басқарды.
Арал экономикалық дағдарысы жағдайында өнеркәсіпті дамыту, оның
әлеуметтік саласына баса назар аудару, облыстың экономикалық құрылымын
қайта құру үшін, бұл аймаққа инженер кадрлар дайындау, техникалық
ғылымдарды дамыту міндеттері жүктелген жаңа жоғары оқу орнын ашу керек
болды.
1990 жылдың 15 қарашасында КСРО Министрлер Кеңесінің Сату және Сатып
алу жөніндегі мемлекеттік комиссияның шешіміне сәйкес және №178 бұйрығымен
облыстағы Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институтының Қызылорда филиалы
негізінде жаңа техникалық жоғары оқу орны Қызылорда агроөнеркәсіп өндірісі
инженерлері институты дүниеге келді. Бұл жаңа ғылым ордасына 1991 жылы 30
тамызда Қызылорда облыстық атқару комитеті №211 шешімімен күріш өсіруден
дүние жүзілік рекорд жасап, Еңбек Ері атағын екі рет алған, Мемлекеттік
сыйлықтың лауреаты Ы.Жақаевтың есімі берілді. Аталмыш институтта экология,
экономика салалар бойынша және мұнай кен орындарын игеруге бағытталған жаңа
мамандықтар ашылып, жоғары білікті ғылыми-педагогикалық мамандарды кең
көлемде даярлау қолға алынды.
Алғашқы түлектер шыққан 1981 жылдан бері 4 мыңға жуық ел экономкасына
аса қажет кәсіби білікті инженер мамандар даярланды [28. 55].
1935 жылы құрылып, әуелі педагогикалық техникум, кейін педагогикалық
училище деп аталған М.Мәметова атындағы педагогикалық училищесінің бай
тарихы бар. Соғыс аяқталғаннан кейін Қызылорда педагогикалық училищесінің
тарихында біршама жарқын беттер ашылды. 1946-1947 жылдары училищеде 2
басқышты бастауыш бөлімдері, 3 басқышты негізгі бөлімдерде 294 адам оқыды.
Арнаулы оқу орнында бұған қоса екі жылдық мұғалімдер курсы жұмыс істеді.
1952 жылдың қыркүйек айында бұл оқу орны Кеңес Одағының батыры
М.Маметова атындағы педагогикалық училищесі болып қайта құрылды.
1950-1951 оқу жылында училищеде 20 мұғалім болған, оның 17-і жоғары
білімді, 7-еуі орта білімді, 5-еуі аяқталмаған орта білімді еді [29.1].
1952-1953 оқу жылында педучилищеде 305 оқушы, 13 класс болған. 1953-
1955 жылдары педучилищеге арналып 100 орындық жатақхана салынған.
Педагогикалық училищенің 1960-1970 жылдардағы тарихы жаңа
мамандықтардың ашылуымен, оқу-тәрбие жұмыстарының сапалық деңгейінің
көтерілуімен, кәсіби даярлықтың өнермен ұштастырылып, жан-жақты маман
кадрлар даярлауға ат салысумен ерекшеленді.
1960-1970 жылдары педагогикалық училищенің оқу материалдық базасы
кеңейтіліп, жаңа оқу ғимараттары бой көтерді. 1960 жылы қазіргі негізгі оқу
ғимаратының тасы қаланып, 1965-1966 оқу жылы 520 орындық жаңа оқу ғимараты
берілді.
1972 жылы училищеде 577 адам оқыған, жатақханада 551 адам тұрған, 180
орындық асхана, 1 оқу залы, 5 демалыс бөлмесі, 10 тұрмыстық бөлме болған
[30. 49].
1980-1990 жылдары оқу орынының керегесі кеңейіп, жаңа мамандықтармен
толыққан жылдар болды. Негізінен бастауыш мектеп, мектепке дейінгі тәрбие,
музыка мамандықтары бойынша кадрлар дайындап жатқан білім ордасы негізгі
мектептерде оқытылатын арнайы пәндердің мұғалімдерін даярлауға кірісті.
Бұған жоғарғы оқу орындарының интеграцияланып біріктірілуі, жоғары білім
беру ұйымы - университтердің көптеп құрылуы, бірыңғайланған жалғастырмалы
оқу жоспарларымен оқытатын көпсатылы білім беру жүйесінің қалыптастырылуы
әсер етті.
Соғыстан кейінгі кезеңде 1927 жылы құрылған Қызылорда медициналық
училищесі облыста медицина кадрларды даярлауға зор үлесін қосты.
1952 жылы мектеп директоры болып келген София Өтегенқызы Мақашева көп
ұзамай ақ облыстық денсаулық сақтау бөлімінің басшылық тізгінін қолға алып,
бұл саланы 30 жыл бойы басқарды. София Өтегенқызы осы жылдарда облыс
медицинасының дамуына ғана үлес қосып қоймай, 1954 жылы медицина
училищесіне айналған оқу орнының материалдық техникалық базасының нығаюы
мен сапалы да білікті кадрлармен қамтамасыз етілуіне де үлкен септігін
тигізді. Фельдшерлер мектебінің медицина училищесі болып қайта құрылуына
байланысты орта арнаулы білімді медицина кадрларының өрісі де кеңейіп, оқу
бағдарламасына жаңадан фармацевт, санитарлық фельдшер, фельдшер-лаборант,
стоматология мамандықтары қосылды [14. 185].
Алпысыншы жылдардың орта кезеңінен бері қарай елдің жағдайы қалыпқа
түсе бастауына орай оқу орындарындағы ахуал да едәуір алға басты.
Соғыстан кейінгі жылдары еліміздегі өндіріс жетекшілерінің ордасына
айналған арнаулы оқу орындарының бірі Қазалы ауылшаруашылығы техникумы
болатын.
1959 жылдан бастап техникум Қазалы ауылшаруашылық техникумы болып
аталды. Бұрынғы Зооветеринарлық және есепшілер бөлімінен басқа
ауылшаруашылығының агрономы мен ауылшаруашылығын механикаландыру бөлімдері
қосылды.
Бұл техникум Республиканың ауылшаруышылығына жыл сайын жүздеген
арнаулы орта білімді зоотехниктер, мал дәрігерлер, агрономдар мен
механиктер және есепшілер дайындап беріп отырды.
1971 жылы техникум Қызылорда қаласы жанындағы Сырдария ауданына
қарасты Комсомол совхозына көшіріліп, Совхоз-техникум, ал 1995 жылы
колледж болып қайта құрылды.
Соғыстан кейінгі ауыр жылдары арнаулы мелиорация мамандарының
тапшылығына байланысты, 1947 жылы Қызылорда қаласында гидромелиоративтік
техникум ашылды. Кейін ол политехникумга айналды. Әкімшілік пен оқытушылар
ұжымы оқу орнының оқу материалдық базасын одан әрі жетілдіруге тырысып,
техникум директорлары В.Н.Цой, А.Садықов бұл игілікті бастамаларға білікті
басшылық жасап, дер кезінде қолдай білді [31.2]. Арнаулы орта білім беретін
оқу орны қабырғасы қаланған 50 жыл ішінде халық шаруашылығына 20 мың су мен
құрылыс, техника мамандарын даярлап шықты. Алғашқы ашылғанда 24 оқушы ғана
қабылданған техникумда қазір күндізгі бөлімінде 1300, сырттай бөлімінде 900
оқушы оқып, білім алуда. Облыста мұнай мен газ кенінің мол қорының табылып,
игеріле бастауына байланысты 1992 жылы техникумда мұнай және газ кендерін
бұрғылаушыларды даярлайтын арнаулы бөлім ашылды. Оқу орны халық
шаруашылығына қажетті су мен құрылыс, техника мамандарын даярлап шығарды.
1977 жылдан Қызылорда қаласында тұңғыш музыкалық училище жұмыс істей
бастады. Алғашқыда фортепиано, халық аспаптары, ән және хор-дирижер
бөлімдері қосылды. Училищені бітірген өнерлі жастардың көбі өздерінің
музыка жөніндегі білімдерін әрі қарай жоғары оқу орындарында жалғастыруда,
көпшілігі облыстық музыка мектептерінде сабақ береді.
Әдепкі кезде Шымкент кооператив техникумының филиалы болып құрылған
Қызылорда кооператив техникумы дербес шаңырақ көтерді.
Ал 1997 жылы жоғарыда тілге тиек етілген арнаулы орта оқу орындарының
бірқатары уақыт талабына сай бір жерге топтасып, Қызылорда агротехникалық
колледжі деген атау алды. Сондай-ақ, соңғы жылдары нарықтық қатынастар
кезеңінде арнаулы орта және жоғары білім беретін коммерциялық бағыттағы оқу
орындары көптеп ашылуда.
Қорыта айтқанда, соғыстан кейінгі кезеңде облыстың жоғары және орта
дәрежелі оқу орындарының дамуында оң өзгерістер болды. Маман кадрлардың
білім сапасы артты, оқу орындарының материалдық-техникалық базасы нығайды,
студенттер контингенті жылдан-жылға өсіп отырды. Оқу орындарының қарышты
қадамдары облыстың әлеуметтік-мәдени дамуына зор серпін берді.
Жұмыста облыста ғылыми мекемелердің дамуы мамандардың қызметін ғылыми-
зерттеу жұмыстарымен ұштастыра жүргізу тәжірибесі кеңінен баяндалған.
Облыстағы іргелі ғылыми мекемелердің бірі Қызылорда ауыл шаруашылығы
ғылыми-зерттеу институты болды. Қазақстанда күріш шаруашылығын одан әрі
дамыту мақсатында 1937 жылы ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы ретінде
құрылып, ол 1972 жылы Қазақтың күріш жөніндегі ғылыми-зерттеу институты
болып шаңырақ көтерді. Бұл ғылым ошағы 1991 жылы қызмет ауқымының кеңеюіне
байланысты Қызылорда ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтына, ал
кейіннен Азия аймақтық агроэкология ғылыми-зерттеу институтына айналды. Осы
ғылыми мекеме жүргізген сан алуан тәжірибелер мен ғылыми-зерттеу
жұмыстарының нәтижесінде облыс көлемінде егілетін бағалы күріш дақылының
сапасы артып, мол өнім алуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz