Орталық Азияиның ұлан-байтақ кеңістігі мен этникалық құрамы

Жоспар
Кіріспе

1 Орталық Азияда ертедегі тап
2 Мөде билік еткен алғашқы жылдар
3 Ғұндар өмірінде мал шаруашылығының маңызы
4 Кытай әскерлерінің ғұндарға жорықтары
5 Ғұндар өмірінде аң аулау
6 Ғұн қоғамында соғыс ісінің дамуы

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Б.З.Б мыңжылдықта қазіргі Монғолияның оңтүстігіндегі Ордостан Каспий
өңіріне дейінгі Орталық Азияиның ұлан-байтақ кеңістігі мен этникалық
құрамы жөнінен әр түрлі таипалар мекендеген.
Шаруашылықтың біртіндеп дамуы, тұрмыстың біршама ортақтығы, этникалық
жақындық саяси тәртіп факторы Орталық Азияда ертедегі таптық ірі
бірлестіктердің құрылуына әкеліп соқты. Олардын уақыты жағынан алғашкылары
сюнну (ғұндар) болды._
Б.з.б III ғасырдың аяғында қытай деректемелерінде пайда болған сюнну
(ғұн) атауы тегі әр түрлі тайпаларды біріктірген және Тынық мұхит пен
Солтүстік Қытайдан Алтай мен Жетісуға дейінгі аумақта, ал кейіннен одан әрі
батысқа да ара – тұра таралып оты-рған саяси құрылымға қатысты болды.
Орыс шежіресі Еділ мен Дунайдағы өздерінің сюн-иуларға сабақтастығын
сақтап қалған ғұн - болғар ақсүйектерін сппаттай келіп, оларды трунове,
яғни трундар деп атайды. Егер осылайша, трун деген сөз бастапқ ғұн
тайпаларының ақсүйектерне арналып айтылса, сюнну (хунну), яғни трундар
ғұндар деп саналмағанын білдірмейді. Трун жәнс ғұн терминдері бір ғана
этникалық-саяси қауым жөнінде қолданылған, олардың таралған аудандары әр
түрлі болғанымен ғұн термині әлдеқайда мол қауымды білдірді.
Ғұндардың жоғарғы билеушісін қытай авторлары шаньюи деп атайды. Б.з.б
206 жылы ғұн тайпаларын Мөде шаньюй басқарды.
Мөде билік еткен алғашқы жылдардың өзіндеақ Қытайдың шеқаралық
аудандарына жорықтар жасап оған күйрете соққы берді. Кескілескен күресте
Мөде әскери – саяси қуаты басым Хань әулетін сюнну- ғұндардың ордостағы
көшіп жүретін жерлерінен дәме етуден бас тартуға мәжбүр етті. Хань
императоры Гаоцзу Мөденің алдында бас иіп онымен тыныштық және туыстық
туралы шартқа қол қоюға мәжбүр болды, бұл шарт бойынша ол шаныюйге өзінің
ханшасын әйелдікке беруге және жыл сайын сыйлық ретінде салық төлеп
тұруға міндеттенді, кейін ол салықты үнемі төлеп тұрды.
Б.з.б. 101 жылғы жорықта Ғұндар Алтай тайпаларын түгелдей дерлік
бағындырды, бірақ олар аумақты толық қол астына қаратқан жоқ. Қалай
дегенменде сол кезде осылай болғанын жасзбаша деректемелер де,
археологиялық материал да көрсете алмады.
Одан кейін он жылдықта Ғұн тайпаларының күшейуіне қоса олар батыстада
қызу қимыл көрсете бастады. Б.з.б 177 жылы Моде көршлеріне қарсы өз бетімен
қимыл жасады деген сылтаумен өзінең батыстағы куктерін (князъдарын)
юедилерге қарсы жорыққа аттандырды. Ғұндардың атты әскерлері Чжания –
Ганьчжоу ауданы маңында юедилерді жеңіліске ұшыратты және сонымен бірге
Ғұндардың қалыптасып жатқан бірлестігінің шет аймағындағы бірнеше үлесті
бағындырды.
Ғұндар бірлестігінің шыққан тегі әр түрлі тайпалар немесе этникалық
саяси құрылымдар кірген.

Ғұндар өмірінде мал шаруашылығының маңызы ерекше болды. Көшпелілер
тұрмысында мал қысы – жазы тебіндеп бағылған. Жылқы ерекше маңызды орын
алады.
Ғұдарды сонымен қатар егіншілікпен аңшылықта дамыған.
М. Қашғари (ХІғ) ғұндардың отырықшылыққа көшкенін және түркілене бастағанын
жазады. Баспанасы – киіз үй. Ошақ тастан қаланып, оның үстіне қола қазан
орнатылған. Ғұндар ошақты қадыр тұтқан. Ғұндардың өмір-тіршілігінде мал
өсіру, әсіресе жылқы өсіру басты рөл атқарған. Жылқы болмаса, көшпелі мал
шаруашылығының өзі өмір сүре алмас еді, әскери жортуыл-жорықтарда ат
әскердің өзін ғана алып жүрмей, оларды аспен де қамтамасыз етіп отырған.
Ғұндардың аттарының көпшілігінің шоқтығы аласа, жатаған, дене бітімі тығыз
да дөкірлеу, басы үлкен болып келеді. Олар жүріске төзімді, жарлауыт тау
қыраттарына емін-еркін шығып, өзен – сулардан қиналмай өте беретін болған.
Тау жоталарына шығып, олардан түсерде, тау өзендерінен көктей өтіп,
олардан шығарда Кіндік патшалықтың аттары сюннулар аттарына ілесе алмай
қалады — деп жазған қытай бекзаты Час Ко.
Ғұндардын, қойы да көшпелілердің күллі қажетіне жараған.
Ғұндар шаруашылығының жүйесін алғашқы қауымдық немесе экстенсивті
(марғау) мал шаруашылығы деп атауға болады. Оларда отырықшылық пен
егіншілікте болған. Деректерде терістік жерлерінде ызғар ерте түседі,
бірақ тары себу қанша қолайсыз болғанымен, ғүн жеріндегілер оны сеуіп
отырады — деп хабарлайды.
Ғұндар өмірінде аңшылық та үлкен орын алған. Бұл жөнінде
деректерде: Балалардың қойға мініп, садақ тартып; құстар мен тышқандарды
атуына болады; біраз өскеннен кейін олар түлкі мен қоянды атып алып,
олардың етімен ауқаттанады... Олардың әдет-ғұрыптары бойынша тыныш кездері
малын жайып келе жатып жолай аң мен құстарды атып түрлі қажетіне жаратады —
деп жазады.
Ғұндардың өмірінде мал шаруашылығы басты рөл атқарды. Сыма Цянь былай
деп жазады: Қытайдын, солтүстігінің сырт жағын мекендей жүріп, олар
өздерінің малымен бір жайылымнан екінші жайылымға көшеді. Үй малынан жылқы,
ірі қара және қой-ешкі өсіреді; біразы түйе, есек ұстайды. Шөптің қалың
судың мол болуына қарай бір жерден екінші жерге көшіп жүреді. Шонжарларынан
бастап бәрі де үй малының етімен тамақтанады, олардың терісін киім қылады,
жүн мен аңтерісін жамылады.
Ғұндардың өмірінде жылкы ерекше маңызды рөл аткарды. Ал қойдың етін,
терісін, жүнін пайдаланды. Қой терісі мен жүннен киім, аяқ киім жасады,
жүннен киіз басылды.
Малының бәрі дерлік бүкіл жыл бойына жайып бағылды. Сондықтан жазда
куаңшылық немесе қыста көктайғақ болуы, мал індеті үлкен апатқа ұшыратып
отырды. Деректемелер мұны да жиі көрсетеді.
Кытай әскерлерінің ғұндарға жорықтары суреттемелерінде келтірілген
жанама деректерге қарап, халыктың жай басына шаққандағы орташа мал санын
аныктауға әрекет етуге болады. Мәселен, б. з. б. 72 жылы келтірілген ең
толық мәліметтер бойынша, әскербасылар өздерінің реляцияларында былай деп
хабарлаған: 700тұтқын мен 10 мыңбас мал қолға түсірілді — 15 : 1; 100
тұтқын мен 2 мың бас мал — 20 : 1; 300 және 7 мың — 20 : 1; 19 және 100 - 5
: 1; 1900 және 70 мың - 35 : 1; 39 және 700 мың - 18 : 1. Сонымен, орта
есеппен халықтың жан басына шаққанда 19 малдан келеді. Қарапайым мал
шаруашылығы жағдайында мұндай арақатынас оңтайлы болатын.
Ғұндар отырықшылық пен егіншілікті де білген. Деректемелерде
солтүстік жерлерде суық ерте түседі, сондықтан тары себуге колайсыз болса
да, ғұндардың жерінде тары себіледі деп жазылған. Байқал сыртындағы Нижне-
Иволгинск қала жұртын қазған кезде еденді сылағған балшық арасынан туралған
сабан шықты. Нақ осы жерден қысқы, тұрақты жартылай жертөлелердің жұрты
табылды, олар кандар жүйесімен жылытылған. Тары дәндері, шойын түрендер,
темір орақ, тас дән үккіш жер және астық сақтайтын ұралар шықты. Адам
жерленген ағаш қималар да ғүнда-рда отырыкшылық болғанын дәлелдейді.
Ғұндар өмірінде аң аулау маңызды рөл атқарды. Бұл жөнінде
деректемелерде былай делінген: ... балалар қойға мініп, садақ тарта алады
және құстар мен тышқандарды ата біледі; біраз өскен соң олар түлкілерді
және тамақ етіп жейтін қояндарды атады... Олардың арасында орнаған тыныштық
кезде мал бағып, оған қоса құс пеп аң аулайды, сөйтіп тіршілік етеді.
Ғұндардың қабірлерін қазған кезде киіктің, қабанның, кұланнын,
бұғынын, таутекенің, еліктің, қоян мен түлкінің сүйектері табылды.
Қабірлерде керамика — кұмыралар, көзелер, сапты аяктар аз емес, олар
қолдан жапсырып және құмырашы ұршықшасында дайындалған, мұның өзі
қышқұмырашылыктың дамығанын дәлелдейді. Басқа жақтан әкелінген заттар,
жібек маталар, айналар, көз салған әшекейлер кездеседі. Ғұндарда әскердің
негізі тез орын ауыстыра алатын атты әскер болған. Салт атты жауынгерлердің
қару жарағы – садақпен жебелер қазба жұмыстарының материалдарына қарағанда
садақ екі үлнгіде жасалынған. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.