Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Қазақстанда дара кәсіпкерліктің дамуы
1. Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... 4
2. Кәсіпкерлік істі ұйымдастыру ... ... ... ...17
3. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары ... ... ... ... ... ... ... .18
4.Кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық . құқықтық және институционалды қамтамасыз етілуі ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ...29
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... .30
Қазақстанда дара кәсіпкерліктің дамуы
1. Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... 4
2. Кәсіпкерлік істі ұйымдастыру ... ... ... ...17
3. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары ... ... ... ... ... ... ... .18
4.Кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық . құқықтық және институционалды қамтамасыз етілуі ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ...29
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... .30
Қазақстан заңында кәсіпкерлік азаматтар мен бірлестіктердің пайда алуға бағытталған және олардың тәуекел етуімен, сондай-ақ мүліктік жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылатын қызметі. Тәуекелмен, ынтамен, іскерлікпен, дербестікпен, жауапкершілікпен және белсенді ізденумен байланысты шаруашылық кызметті кәсіпкерлік қызмет деп санауға болады. Олардың бәрі кәсіпкерліктің белгілері болып табылады.
Кәсіпкерліктің субъектілері жеке тұлғалар, әр түрлі ассоциациялар, акционерлік қоғамдар, кооперативтер және мемлекет. Кәсіпкерлік объектілеріне шаруашылык қызметтің кез келген түрі, коммерциялық, делдалдык, сату-сатып алу, инновациялық, кеңес беру қызметтері, бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар жатады.
Қызмет мазмұнына қарай кәсіпкерлік мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Өндірістік кәсіпкерлік - тауарлар мен қызметтер, ақпараттар, рухани кұндылықтар өндіретін кәсіпкерлік. Бұл кәсіпкерліктің негізін өндіріс процесі кұрайды.
2. Коммерциялық кәсіпкерлік — тауарлар мен қызметтерді сатып алусатумен айналысатын қызмет түрі. Өнім өндірісімен айналыспайды. Кәсіпкер пайдасы тауарды сатып алу бағасынан жоғары бағаға сату арқылы жасалады. Егер бұл операциялар заң шеңберінде болса алып сатарлыққа жатпайды.
3. Қаржылық кәсіпкерлік - сатып алу-сату объектісі ақша, бағалы қағаздар, валюта болып табылатын коммерциялық кәсіпкерліктің бір турі. Делдалдық кәсіпкерлік - бір келісімге өзара мүдделі жақтардың басын қосатын қызмет. Осындай қызмет көрсеткені үшін кәсіпкер табыс алады.
4. Сақтандыру кәсіпкерлігі — сақтандырған оқиға болған кезде ғана қайтарылатын сақтандыру жарнасын алып отыратын қаржы кәсіпкерлігінің ерекше формасы.
Кәсіпкерліктің барлык түрі табыс алуға бағытталған. Кәсіпкерлік қызмет тек бір ғана меншік формасымен байланысты емес. Оның әр турлі варианттары мен үйлесімдері болуы мүмкін. Бұл кәсіпкерлікпен шұғылдану үшін қолданылатын капиталдың толық меншікті болуы міндет емес деген сөз. Қарыз капиталын да қолдануға болады. Алайда, қарыз капиталы пайданың белгілі бір бөлігімен бірге қайтарылады. Сондықтан оны пайдалану кезінде кәсіпкердің экономикалық тәуекел дәрежесі өседі. Ал тәуекел дегеніміз- жоспар немесе болжауды қарастырылған вариантпен салыстырғанда, табыс алмаудың немесе зиян шегудің ықтималдығы.
Кәсіпкерліктің субъектілері жеке тұлғалар, әр түрлі ассоциациялар, акционерлік қоғамдар, кооперативтер және мемлекет. Кәсіпкерлік объектілеріне шаруашылык қызметтің кез келген түрі, коммерциялық, делдалдык, сату-сатып алу, инновациялық, кеңес беру қызметтері, бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар жатады.
Қызмет мазмұнына қарай кәсіпкерлік мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Өндірістік кәсіпкерлік - тауарлар мен қызметтер, ақпараттар, рухани кұндылықтар өндіретін кәсіпкерлік. Бұл кәсіпкерліктің негізін өндіріс процесі кұрайды.
2. Коммерциялық кәсіпкерлік — тауарлар мен қызметтерді сатып алусатумен айналысатын қызмет түрі. Өнім өндірісімен айналыспайды. Кәсіпкер пайдасы тауарды сатып алу бағасынан жоғары бағаға сату арқылы жасалады. Егер бұл операциялар заң шеңберінде болса алып сатарлыққа жатпайды.
3. Қаржылық кәсіпкерлік - сатып алу-сату объектісі ақша, бағалы қағаздар, валюта болып табылатын коммерциялық кәсіпкерліктің бір турі. Делдалдық кәсіпкерлік - бір келісімге өзара мүдделі жақтардың басын қосатын қызмет. Осындай қызмет көрсеткені үшін кәсіпкер табыс алады.
4. Сақтандыру кәсіпкерлігі — сақтандырған оқиға болған кезде ғана қайтарылатын сақтандыру жарнасын алып отыратын қаржы кәсіпкерлігінің ерекше формасы.
Кәсіпкерліктің барлык түрі табыс алуға бағытталған. Кәсіпкерлік қызмет тек бір ғана меншік формасымен байланысты емес. Оның әр турлі варианттары мен үйлесімдері болуы мүмкін. Бұл кәсіпкерлікпен шұғылдану үшін қолданылатын капиталдың толық меншікті болуы міндет емес деген сөз. Қарыз капиталын да қолдануға болады. Алайда, қарыз капиталы пайданың белгілі бір бөлігімен бірге қайтарылады. Сондықтан оны пайдалану кезінде кәсіпкердің экономикалық тәуекел дәрежесі өседі. Ал тәуекел дегеніміз- жоспар немесе болжауды қарастырылған вариантпен салыстырғанда, табыс алмаудың немесе зиян шегудің ықтималдығы.
1. А.Қ.Мейірбеков., Қ.Ә.Әлімбетов., «Кәсіпорын экономикасы» Алматы. Экономика-2009.
2. А.Е.Карлик «Управление экономикой предприятия»., Финансы и статистика. 1999.
3. В.В.Ковалев, О.М.Волкова «Анализ хозяйственной деятельности предприятия» .М. Проспект-2009.
4. Н.П.Любушкин «Анализ финансово-экономической деятельности предприятия» Юнити-2008.
5. Е.Б.Жатқанбаев «Аралас экономика негіздері» Алматы-1996.
6. Ө.Қ.Шеденов., Е.Н.Жүнісов «Жалпы экономикалық теория» Алматы-2007.
7. «Экономикалық анализ» Алматы. Экономика-1999.
8. «Экономический анализ» Финансы и статистика-2010.
9. Под ред. Жатканбаева Е. Б. «Малое предпринимательство» , Алматы 2001 г.
10. Казахстан и мировой опыт рыночной трансформации, Арынов Е. М. – 2003 ж.
11. Ғылыми-практикалық халықаралық конференция материалдары боиынша; Алматы – 1999 ж. және 2010ж.
12. Жатқанбаев Е. Б. «Основы смешанной экономики» Алматы-1992 г.
13. А.Қ.Мейірбеков., Қ.Ә.Әлімбетов., «Кәсіпорын экономикасы» Алматы. Экономика-2003.
14. А.Е.Карлик «Управление экономикой предприятия»., Финансы и статистика. 1999.
15. В.В.Ковалев, О.М.Волкова «Анализ хозяйственной деятельности предприятия» .М. Проспект-2010.
16. Н.П.Любушкин «Анализ финансово-экономической деятельности предприятия» Юнити-2000.
17. Е.Б.Жатқанбаев «Аралас экономика негіздері» Алматы-1996.
18. Ө.Қ.Шеденов., Е.Н.Жүнісов «Жалпы экономикалық теория» Алматы-2004.
2. А.Е.Карлик «Управление экономикой предприятия»., Финансы и статистика. 1999.
3. В.В.Ковалев, О.М.Волкова «Анализ хозяйственной деятельности предприятия» .М. Проспект-2009.
4. Н.П.Любушкин «Анализ финансово-экономической деятельности предприятия» Юнити-2008.
5. Е.Б.Жатқанбаев «Аралас экономика негіздері» Алматы-1996.
6. Ө.Қ.Шеденов., Е.Н.Жүнісов «Жалпы экономикалық теория» Алматы-2007.
7. «Экономикалық анализ» Алматы. Экономика-1999.
8. «Экономический анализ» Финансы и статистика-2010.
9. Под ред. Жатканбаева Е. Б. «Малое предпринимательство» , Алматы 2001 г.
10. Казахстан и мировой опыт рыночной трансформации, Арынов Е. М. – 2003 ж.
11. Ғылыми-практикалық халықаралық конференция материалдары боиынша; Алматы – 1999 ж. және 2010ж.
12. Жатқанбаев Е. Б. «Основы смешанной экономики» Алматы-1992 г.
13. А.Қ.Мейірбеков., Қ.Ә.Әлімбетов., «Кәсіпорын экономикасы» Алматы. Экономика-2003.
14. А.Е.Карлик «Управление экономикой предприятия»., Финансы и статистика. 1999.
15. В.В.Ковалев, О.М.Волкова «Анализ хозяйственной деятельности предприятия» .М. Проспект-2010.
16. Н.П.Любушкин «Анализ финансово-экономической деятельности предприятия» Юнити-2000.
17. Е.Б.Жатқанбаев «Аралас экономика негіздері» Алматы-1996.
18. Ө.Қ.Шеденов., Е.Н.Жүнісов «Жалпы экономикалық теория» Алматы-2004.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Қазақстанда дара кәсіпкерліктің дамуы
1. Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... 4
2. Кәсіпкерлік істі
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
7
3. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі
формалары ... ... ... ... ... ... .. ...18
4.Кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық - құқықтық және институционалды
қамтамасыз
етілуі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 30
Кіріспе
Қазақстан заңында кәсіпкерлік азаматтар мен бірлестіктердің пайда
алуға бағытталған және олардың тәуекел етуімен, сондай-ақ мүліктік
жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылатын қызметі. Тәуекелмен, ынтамен,
іскерлікпен, дербестікпен, жауапкершілікпен және белсенді ізденумен
байланысты шаруашылық кызметті кәсіпкерлік қызмет деп санауға болады.
Олардың бәрі кәсіпкерліктің белгілері болып табылады.
Кәсіпкерліктің субъектілері жеке тұлғалар, әр түрлі ассоциациялар,
акционерлік қоғамдар, кооперативтер және мемлекет. Кәсіпкерлік
объектілеріне шаруашылык қызметтің кез келген түрі, коммерциялық,
делдалдык, сату-сатып алу, инновациялық, кеңес беру қызметтері, бағалы
қағаздармен жүргізілетін операциялар жатады.
Қызмет мазмұнына қарай кәсіпкерлік мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Өндірістік кәсіпкерлік - тауарлар мен қызметтер, ақпараттар,
рухани кұндылықтар өндіретін кәсіпкерлік. Бұл кәсіпкерліктің негізін
өндіріс процесі кұрайды.
2. Коммерциялық кәсіпкерлік — тауарлар мен қызметтерді сатып алусатумен
айналысатын қызмет түрі. Өнім өндірісімен айналыспайды.
Кәсіпкер пайдасы тауарды сатып алу бағасынан жоғары бағаға сату арқылы
жасалады. Егер бұл операциялар заң шеңберінде болса алып сатарлыққа
жатпайды.
3. Қаржылық кәсіпкерлік - сатып алу-сату объектісі ақша, бағалы қағаздар,
валюта болып табылатын коммерциялық кәсіпкерліктің бір турі. Делдалдық
кәсіпкерлік - бір келісімге өзара мүдделі жақтардың басын қосатын қызмет.
Осындай қызмет көрсеткені үшін кәсіпкер табыс алады.
4. Сақтандыру кәсіпкерлігі — сақтандырған оқиға болған кезде ғана
қайтарылатын сақтандыру жарнасын алып отыратын қаржы кәсіпкерлігінің ерекше
формасы.
Кәсіпкерліктің барлык түрі табыс алуға бағытталған. Кәсіпкерлік қызмет
тек бір ғана меншік формасымен байланысты емес. Оның әр турлі варианттары
мен үйлесімдері болуы мүмкін. Бұл кәсіпкерлікпен шұғылдану үшін
қолданылатын капиталдың толық меншікті болуы міндет емес деген сөз. Қарыз
капиталын да қолдануға болады. Алайда, қарыз капиталы пайданың белгілі бір
бөлігімен бірге қайтарылады. Сондықтан оны пайдалану кезінде кәсіпкердің
экономикалық тәуекел дәрежесі өседі. Ал тәуекел дегеніміз- жоспар немесе
болжауды қарастырылған вариантпен салыстырғанда, табыс алмаудың немесе зиян
шегудің ықтималдығы.
Кәсіпкерлік қызмет әрқашан да жаңалықты іздеу, игерумен тығыз байланыста
болуы қажет. Осыған байланысты кәсіпкерліктің екі моделін қарастырады:
классикалық және инновациялық. Біріншісінің мәні -бизнесмен өз кызметін
қарамағындағы бар ресурстардан максимальды қайтарым алу есебімен
ұйымдастыруға ұмтылады. Екінші модель өзінде бар ресурстарын ғана емес,
сондай-ақ сыртқы ресурстарды тарту және пайдалану мүмкіндігіне бағытталады.
Өзінің және сыртқы ресурстарды пайдалана отырып, кәсіпкер өз бизнесі
дамуының тиімді варианттарымен шұғылданады.
1. Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуы және дамуы.
Нарықтық қатынастарға өту кезеңінде экономикалық реформаны сәтті жүзеге
асыру кәсіпкерлікті жан-жақты дамытуды ұйғарады, ал Қазақстанның 2030
стратегиясынан шығатын әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуде басты
рөл ойнайды.
Кәсіпкерлік - ел экономикасының жандануы мен одан әрі қарай дамып,
тұрақты өсуінің қамтамасыз етілуін іске қосушы тұтқасы ретінде бизнестің әр
алуан түрлері мен ұйымдық формаларынан тұратын нарықтық шаруашылықты
қалыптастыру мен оның жұмыс істеуінде үлкен маңызға ие. Ол өзінің
икемділігіне және өзгермелі нарықтық жағдайларға тез бейімделуіне
байланысты теңдессіз артықшылықтарының негізінде нарықтық экономиканың
мобильді және нәтижелі секторына, сонымен қатар маңызы құрылымдық және
бәсекелестік нарықтық механизмнің маңызды интеграциялық элементіне жатады.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың нәтижесінде ұсақ және орта сериялы
өндірістер негізінде нарықты тауар және қызметтерге жергілікті шикізат
ресурстары мен өндіріс қалдықтарын кеңінен пайдалану, қоғамның "орта
сыныбын" қалыптастыру және халықты жұмыспен қамту мақсатында қосымша еңбек
салаларын және жұмыс орындарын көбейту мәселелері тез арада шешімін табады.
Әсіресе, жұмыссыздык деңгейі елеулі белең алған кезеңде кәсіпкерліктің
қосымша еңбек салаларын және жұмыс орындарын көбейтуге ықпал етуі оның
маңыздылығы мен артықшылығын елеулі дәрежеде арттырады. Кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын құрылымдарда жоғары қарқынмен жұмыс орындарын құру
және осының негізінде халықты мүмкіндігінше толық жұмыспен қамтамасыз ету
елімізде және оның жекелеген аймақтарында жұмыссыздықтың салдарынан
туындаған әлеуметтік шиеленістерді азайтады. Сондықтан дамыған нарықтық
экономикасы бар елдерде кәсіпкерліктің, әсіресе, шағын орта және ірі бизнес
сияқты түрлеріне деген қызығушылық азаюдың орнына арта түсуде. Мұны
бизнестегі жеке сектордың кеңеюі де растайды, бұл елдерде сол
экономикасының анағұрлым үлкен секторын алып жатыр және оның үлесіне жалпы
ішкі өнім мен экономикалық белсенді тұрғындардың айтарлықтай бөлігі келеді.
Мысалы, дамыған елдердің экономикасында шағын және орта деңгейдегі
шаруашылықтардың үлесі 90%-дан асады. Осы шаруашылықтар жалпы ішкі өнімнің
50%-ын өндіріп, барлық жұмысшылардың 80%-ын жұмыспен қамтып, жыл сайын
еңбек нарығында қалыптасатын барлық жаңа жұмыс орындарының 75%-ын
қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасында да тұрғындардың жұмыспен қамтылуын арттыру және
нарықты отандық тауарлар мен қызметтерге молықтыру мақсатында
кәсіпкерліктің шаруашылықты жүргізу тәжірибесіндегі техникалық-өндірістік
және әлеуметтік-экономикалық потенциалын толығырақ пайдалану үшін оның
пайда болуы мен дамуына үлкен мән берілуде. Елде оның тәуелсіз дами
бастағаның түрлері мен формаларының, Қазақстанның қайта қалыптасушы
экономикасының құрамдас бөлігі ретінде қалыптасу үрдісін қамтамасыз ету
және нарықтык қатынастарға өту жағдайларында әлеуметгік-кономикалык қайта
құрылуларды жүзеге асыруда, олардың рөлін жоғарылату үшін 20-дан астам заң
және нормативтік актілер қабылданды. Сонымен бірге инфляция деңгейін
төмендету, меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру, тіркеу
процедураларын қарапайым түрге келтіру және нарықтық жұмыс істеуіндегі
бәсекелестік режимді күшейту бойынша жалпы экономикалық шаралар дайындалды,
олар іс жүзінде жүзеге асырылу кезінде кәсіпкерліктің пайда болуы мен жер-
жерлерге таралуына және дамуын ынталандыруға қолайлы мүмкіндіктер туғызды.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік алғашқы рет кооперативтік
бастамада шағын кәсіпорындар түрінде 1992 ж. пайда болды. Ол кезде олар
34506 бірлікті құрады. Олардың үлесіне республикадағы жұмыспен қамтылған
жалпы жұмысшылар санының 6%-ы және ЖІӨ 7%-ы тиді. Бұл кезеңде
кәсіпкерлікті құру мен дамыту үшін сонау 1990 желтоқсанда қабылданған
КССР-да шаруашылық қызмет еркіндігі мен кәсіпкерлікті дамыту туралы заң
маңызды мәнге ие болады, келесі жылдары оған өзгерістер мен толықтырулар
енгізіліп, толықтырылады және 1992 жылы шілде айында "Жеке кәсіпкерлікті
қорғау және қолдау туралы" жаңа Заң қабылданды. Аталмыш заңда жеке
кәсіпкерлікті қорғау мен қолдаудың негізгі түрлері мен әдістері бекітіліп,
мемлекеттің жеке кәсіпкерлік қызметке тікелей араласуына тыйым салатын
құқықтық нормалар да қамтылды. Мемлекет тарапынан атқарылып жатқан осындай
іс-шараларға қарамастан, кәсіпкерлік қызмет саласындағы белсенділік әлі де
болса арта қойған жоқ. 1994 жылдың бас кезінде жеке кәсіпорындардың саны
15,7 мыңға жетіп, осы кәсіпорындарда жалпы 164 мың адам жұмыс істеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлықтары шығады,
оларла негізгі құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар мен
кәсіпкерлік қызметпен айналасушыларға қызметтерінде еркіндікті қамтамасыз
ететін кепілдемелер көрсетілген.
Жеке кәсіпкерлікті, оның ішінде шағын және орта бизнесті қолдау және
дамыту саясатын жүзеге асыру үшін бірқатар қаулы қабылданды.
Әсіресе, Қазақстан республикасы Президентінің "Жеке кәсіпкерліктің
дамуын мемлекеттік қолдау мен ынталандыруға бағытталған іс-шаралар туралы"
Қаулысы кәсіпкерлік құрылымдардың қызметін шектейтін қиыншылықтар мен
тосқауылдарды жоюға үлкен септігін тигізді. Аталмыш қаулыда өндірістік
салада жұмыс істейтін кәсіпкерлерге, сондай-ақ, жеке, отбасылық және
фермерлік шаруашылықтарға қолайлы жұмыс ортасын қалыптастыру жөніндегі
нақты іс-шаралар кешені қарастырылды. Осы қаулының ережелерін іс жүзінде
орындау және еліміздің облыс орталықтарында кәсіпкерлік қызметтің дамуын
қолдау үшін бос турған өндіріс орындары мен аяқталмаған нысандарды және жер
учаскелерін кәсіпкерлік құрылымдарға беру және сату, қала және аудан
әкімшіліктерінің жанынан құрылған қорлардың кепілі мен қаржылық гарантиясы
негізінде шағын және орта кәсіпкерлікті несиелеу жұмыстарын жүргізу,
пәтерлерді өндірістік қызмет пен сауда-саттық орындары ретінде қайта
жоспарлау кезінде құжаттарды қайта толтыру процедураларын жеңілдету
шаралары атқарылды.
Дегенмен, мемлекеттің инфляцияны ауыздықтау мақсатындағы қатаң ақша-
несие және бюджеттік реттеудің нәтижесінде кәсіпкерлік саласында пайда
болған дағдарысты үрдістер, оның дамуында маңызды қиыншылықтарды туындатты
және шағын бизнеспен айналысушы шаруашылық субъектілердің санының
төмендеуіне әкелді. Мысалы, 1996 ж. шағын бизнес субъектілерінің саны 24030
бірлікке дейін қысқарды, яғни жұмысшылар саны мен жалпы ішкі өнімдегі үлесі
бойынша, ал олардың үлестері жоғарыда көрсетілген мәліметтер бойынша
сәйкесінше 5,2% және 6% дейін қысқарды. Мұндай қысқарудың орын алу
себептерінің қатарына шағын бизнес субъектілеріне салынатын салықтардың
ставкаларының шектен тыс жоғары болуын, олардың қолдарында ақша
қаражаттарының болмауын жергілікті үкіметтердің олардың іске деген
бюрократиялық араласуларын, бақылаушы және тексеруші органдар тарапынан
олардан алынатын заңсыз алымдары және т.б жатқызуы тиіс.
Бірақ та 1997 ж. кәсіпкерліктің пайда болуы мен даму тәжірибесінде, ең
алдымен, шағын бизнес құрт өзгеріске ұшыраған жыл ретінде орын алды, ол
кезде шағын кәсіпорындардың қысқаруларының тоқтауы былай тұрсын, олардың
саны алдыңғы жылдармен салыстырғанда көптеген есе өсті. Мысалы, 1997 ж.
шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жататын шағын кәсіпорындар саны ел
бойынша 123 мың бірлікті құрады, ал жеке кәсіпкерлердің саны 196 мың
адамға жетті, бұл көрсетілген жылы жеке кәсіпкерлік саласының айтарлықтай
кеңейе тускендігін куәландырады. Занды және жеке шағын кәсіпкерлік
тұлғаларының тез кобеюіне 1997 ж. шыққан ҚР Президентінің 2-ші Жарлығы
үлкен ықпал жасады - "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мен дамуын
белсендендіру шаралары туралы", "ҚР-да аймақтык шағын кәсіпкерлікке қолдау
көрсету мен дамыту бағдарламалары және приоритеттер туралы" және шағын
кәсіпкерліктің, соның ішінде шағын бизнестің өзекті проблемаларын іс
жүзінде шешү үшін сол жылы осылардың негізінде қабылданған бірқатар заң
және нормативтік актілер. Солардың қатарында ел басшылылығын 1997 ж.
наурыздағы №325 "Шағын кәсіпкерліктің ақпараттық-көрме орталығын құру
туралы" және 1997 ж. 26 көктемтегі №665 "Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорын
құру туралы" Қаулылары мен 1997 ж. маусымда қабылданған "Шағын
кәсіпкерлікті қолдау туралы" Заңы маңызды орындарға ие, біздің
республикамызда шағын бизнесті одан әрі дамыту бойынша бағдарламалық
құжаттарға айналды.
Дегенмен, кәсіпкерліктің құрылымы заң-құқықтық, негізінен, ресми
құжаттардан тұрады, олар шағын бизнестің мәртебесі мен критерийлерін
анықтай отырып, оған заңды шаруашылық формасын береді және сәтті жұмыс
істеуіне көмек пен қолдау көрсету бойынша бір қатар шараларды ұйғарады.
1997 ж. маусым айында қабылданған "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
туралы" Заңында шағын кәсіпкерлік субъектілерінің пайда болу шарттары мен
олардың шаруашылыктарының көлемі. Бұл заң шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне ойын және шоу-бизнестен басқа кез келген кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыруға мумкіндік береді. Заңда көрсетілгендей "заңды тұлға
ретінде құрылмаған жеке тұлға да, сондай-ақ, жұмысшыларының орташа саны 50
адамнан аспайтын және активтерінің жалпы құны жылына орташа есеппен 1000-ға
тең бір айлық есеп айырысу көрсеткішінен аспайтын кәсіпкерлік қызметпен
айналысушы заңды тұлға да шағын кәсіпкерлік субъектісі бола алады".
Сонымен, қатар шағын кәсіпкерлік субъектілерінің құрылтайшысына жататын бір
занды тұлғаның жарғылық капиталға салған салымы оның жалпы сомасының 25%-
дан аспауы керек. Егер бұл шек бұзылатын болса, онда заңды тұлға
жеңілдіктерден айырылады. Заңда құқықтық шарттармен қатар шағын
кәсіпкерлікті дамыту үшін оның субъектілеріне арналғаны әділетсіз
бәсекелестік пен бақылаушы органдарының негізсіз араласуынан қорғайтын
бірқатар кепілдемелер де ұйғарылған.
Осылайша Қазақстанда елдегі қалыптасушы нарықтық экономикаға қажетті
масштабтарда кәсіпкерлік қызмет еркіндігін және оның пайда болуы мен сәтті
дамуын қамтамасыз ететін, шағын бизнестің берік құқықтық негізі құрылды.
Осыған байланысты соңғы жылдары елімізде кәсіпкерлік қызметпен айналысатын
субъектілер санының тұрақты өсіп келе жатқандығы байқалады. Мұны 1998
жылдың соңы мен 1999 жылдың бас кезеңінде жеке кәсіпкерлер саны мен шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне (заңды тұлғаларға) қатысты статистикалық
мәліметтер куәландырады (15-кесте).1997 жылдың бас кезінде елімізде
тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілерінен 5841-і немесе 54,9% жұмыс істеп
тұрды. Осы көрсеткіш облыстар бойынша 32,9%-дан (Павлодар)
Ал 1999 жылдың бас кезінде экономиканың шағын бизнес секторында жұмыс
істейтіндердің саны 1280,9 мың адамды құрады, оның ішінде жеке кәсіпкерлер
саны 731,1 мың адамға жетгі. Шағын бизнес субъектілерінің өнім (жұмыс,
қызмет) өндірү көлемі мен түрі және салалар мен шаруашылықтар бойынша
таралымына қарағанда олардың көбіне сауда (72,8%), өнеркәсіп (6,7%) және
құрылыс (4,1%) салаларына оғырланғандығы байқалады. Шағын бизнес
субъектілері тарапынан өндірілген өнімдердің салалық құрылымына қатысты
1999 жылдың бас кезіндегі мәліметтер келесі кестеде берілген (16-кесте).
Шағын бизнес субъектілеріне тарапынан өндірілген өнімдердің салалық
құрылымына қатысты 1999 жылдың бас кезіндегі мәліметтер (млн. теңге)
№ Сала түрлері барлығы %-дық үлесі
1 өнеркәсіп өндірісі 19656,3 6,7
2 Ауылшаруашылығы 8478,6 2,9
3 Құрылыс 11920,2 4,1
4 Көлік және байланыс 7061,4 2,4
5 Сауда 213314,6 72,8
6 Қонақ үйлер мен мейрамханалар1629,5 0,6
7 Басқа да қызмет түрлері 22303,9 7,0
8 Жалпы республика бойынша 284364,5 100
Елімізде шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдау жөніндегі зандық-
құқықтық құжаттардың бар болуы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне
жағымды әсерін тигізді. Оларға өндірістік-техникалық, қаржылық және
инвестициялық тұрғыдан қолдау көрсету мақсатында шағын кәсіпкерлік
субъектілерін банктік несиелермен қамтамасыз eту кезінде кепіл ретінде
қызмет атқаратын мемлекетгік кепіл қорлары және кәсіпкерлік құрылымдар мен
өзін-өзі қаржыландыру мақсатында несие серіктестіктері құрылды. Сондай-ақ,
шағын кәсіпкерлік субъектілерін білікті мамандармен және ғылыми-техникалық
жетістіктермен қамтамасыз ету және күштеп қаржы жинаушылықтан
(парақорлықтан) қорғау бағытында бірқатар іс-шаралар жүйесі қабылданды.
Осыған қарамастан шағын кәсіпкерліктің дамуы көзделген деңгейге дейін жете
қоймады, мұны шағын бизнестегі кәсіпорындар мен жұмысшылар санының
тұрақсыздығынан, оның салалар бойынша жүйесіз таралымынан және жалпы ішкі
өнімдегі кішігірім үлесінен байқауға болады. Мұндай жағымсыз құбылыстар
шағын кәсіпкерліктің ірі кәсіпкерліктен оқшау қалуы нәтижесінде туындады.
Яғни, олардың арасындағы өзара байланыстылыққа және ірі кәсіпорындардың
тапсырыстарын орындайтын шағын кәсіпкерлік құрылымдарға тікелей қолдау
көрсету керектігіне мән берілмеуде.
Бірақ шағын бизнесті оның өмір сүруімен органикалық түрде байланысты
болып келетін орта және ірі кәсіпкерліктен бөлуге болмайды. Бұл жерде
әңгіме орта және ірі бизнестің оның шағын формасына қарағанда қолданыстағы
заң нормативтік актілерінде барабар көрінісіне ие бола алмағандығы жөнінде.
Оларға қатысты көптеген құқықтық және ұйымдық мәселелер көбіне өңделусіз
қалуда. Орта және ірі бизнестің, олардың субъектілерінің кұқықтары мен
міндеттерін және оларға ұсынылатын жеңілдіктерді анықтауға мүмкіндік
беретін сандық және сапалық критерийлері жеткілікті түрде анық
көрсетілмеген.
Осы жерде бизнестің әрбір түріне өздерінің жеке артықшылықтарын
танытуға және нарықтық экономикада өздеріне тән ерекше міндеттердің
орындауға мүмкіндік беретін байланыстырушы бірыңғай заң базасының жоқтығы
білінеді, ол бизнестің барлық түрлерінің өзара байланысқан түрде дамуы үшін
жалпы құқықтық негіз ретінде қызмет етуі керек. Кәсіпкерлік қызмет
саласында шағын бизнес кәсіпорындарының негізін қалаушы ретінде орын
алатындығы белгілі, кейіннен бұл негізде анағұрлым биігірек шаруашылық
"қабаттары" өсіп жетіледі және ол көп нәрсе бойынша нарықтык экономикамен
түсініліп өз ғимаратының архитектураларын алдын-ала қарастырады. Ірі бизнес
кәсіпорындары болса, нарықтық экономиканың "тасушы конструкциясына" жатады,
олар тұрғындардың әр алуан тауарлар мен қызметтерге деген сұраныстарын
қамтамасыз ететін күшті өндірістік потенциалына ие. Олар индустриялық
жүйенің негізін құрайды және елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етеді. Орта бизнес кәсіпорындарына келетін болсақ, олар айтарлықтай бәрінен
бұрын шағын кәсіпкерліктен өсе келе, көбінесе тұтынушылардың ерекше
сұрауларын қанағаттандыратын тендесі жоқ сипатына ие қасиеттегі тауарларды
өндірумен шұғылданады. Бұл кәсіпорындар, ең алдымен, экономикалық
қажеттіліктердің әр алуандылығы мен тұтынушылардың ерекше спецификалық,
кейде сирек кездесетін және типтік емес сұраныстарының бар болуының
арқасында пайда болды.
Оларды қанағаттандыруға бейімделіп алып, олар көріне түседі, бірақ,
тәжірибе көрсетіп отырғандай, олар сонымен қатар икемділіктері мен қызмет
түрін өзгерту қабілеттілігін жоғалтады.
Бизнестің көрсетілген түрлерінің жиынтығы нарықтық экономиканың ерекше
секторын жасайды және нарықтық саның заңдар ықпалында бола беріп, нарықтық
экономиканың құрылымын қалыптастыруға қатысады. Олар белгілі бір
үйлесімділікте тұтас экономика мен әр түрлі салалардың экономикалық
құрылымдарына кіреді және мемлекеттік тұтынушылардың әр алуан сұрауларын
толығырақ қанағаттандыру үшін өнімнің кең ассортиментін шығарудағы
экономикалы белсенді рөліне, экономиканың дағдарыстағы жағдайын жеңуге және
оның тұрақтануы мен келешекте берік түрде дамуына жәрдемдеседі.
Нақтық қатынастарға өту жағдайларында шағын, орта және ірі
кәсіпкерліктердің арасында тығыз өзара шартты байланыс пайда болады, ол
олардың жаппай түрде қатысты тәуелсіз жұмыс істеулері ретінде көрініс
алады. Бұл байланыс, әсіресе, шағын және ірі бизнес кәсіпорындары арасында
нақты көрініс табады, бұл кезде біріншілері екіншілеріне қатысты қажетті
қосымша ретінде орын алады және контракт пен субконтракт негізінде ірі
өңдіріске тікелей немесе жанама түрде қызмет көрсету міндеттерін атқарады.
Кәсіпкерліктің әр алуан түрлері өзара байланысу кезінде кәсіпкерлік
қызметтің анағұрлым тиімдірек нәтижелеріне қол жеткізеді және бизнестің
тұрақтылығы қамтамасыз етіледі. Осыған орай мемлекет осы мақсаттарға қол
жеткізу үшін тек шағын бизнестің ғана емес, сондай-ақ, осы мақсатқа
бағытталған орта және ірі бизнестің дамуына да ықпал жасауы керек, себебі
олар да, әсіресе, нақты бір нарықта пайда болу және өз жағдайларын күшейту
сатысында мемлекеттік көмекке, мүдделерінің қорғалуына, технологияларға
және қаржылай колдауға мұктаж болады. Шағын бизнес ушін алдын ала заңмен
қарастырылған жеңілдіктер мен кепіддемелерге келер болсақ, олар шағын
кәсіпкерліктің тұрақты тиімді жұмыс істеуін алдын ала анықтай алады,
дегенмен шағын бизнестің бастапқы кезеңце пайда болуына және өзінің одан
әрі дамуына "келесі қарқынды" жасау үшін қажетті потенциал құруға мүмкіндік
береді.
Бұған, сондай-ақ, белгілі бір мөлшерде елде орын алған ірі
мемлекеттік кәсіпорындарды қайта қалыптастыру мен құрылымын қайта жасауға
жағдай жасады, бұл оларға өнімнің айтарлықтай көлеміне айналуына, ал кейбір
жағдайларда осы кәсіпорындардың жойылуларына да алып келді. Бірақ бұл ірі
өндірістің өзінің барлык артықшылықтарынан айырылып, нарықтық құрылымда
шағын шаруашылықтарға жол береді дегенді білдірмейді. Ірі және ең ірі
кәсіпорындардың өзі өздерінің экономикалық көрсеткіштерін жақсартуға
мүдделі болып, бірте-бірте жеке бизнес ортасын тарылта түседі.
Оларды тиімсіз өндірістен, масштабы кішкентай болуына байланысты
босату шағын бизнестің дамуы қолайлы жағдайлар жасайды, бұл өндірістің осы
түрлеріне, яғни соңғы өнімнің жекелеген бөлшектеріне (қосалқы бөлшектер,
дайын өнімдерді буып-түюге арналған ыдыстаір және т.б.) мамандандырылған
шағын кәсіпорындармен интеграциялану кезінде жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл
iрі кәсіпорындар үшін де ұтымды, себебі олар еңбек өнімділігін жоғарылату
мен өндіріс шығындарын төмендету және өнім шығаруды ұлғайту мүмкіндігіне ие
болады. Ірі компаниялар әрдайым шағын бизнес кәсіпорындарына қамқоршы
болады және олардың кәсіпкерлік мүмкіндіктерін ең тиімді түрде іске асыруда
қолдау көрсетеді. Алайда сонымен қатар мұндай компаниялармен кооперациялану
тәуелсіздіктерін жоғалтуға айтарлықтай қауіп төндіреді. Сондықтан олар ірі
бір кәсіпорынның өндірістік сызбасына шектен тыс байланып қалмауы үшін аз
сериялы немесе жеке өндіріске мамандандырылып, өзінің шамамен тәуелсіз
экономикалық саясатын жүргізеді.
Орта бизнес кәсіпорындары да солардың дайын өнімдерін жинақтау
операциясын бітіру мен іске асыру үшін ірі кәсіпорындармен кооперациялана
алады.
Осылайша шағын, орта және ірі бизнестің жұмыс істеу барысында олардың
арасында өзара тәуелді белгілі іскерлік қатынастар пайда болады. Осы
қатынастар мен оларды реттеудегі мемлекеттің рөлінің тек шағын және орта
бизнесті ғана емес, сондай-ақ, ірі кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасын
дайындау арқылы дұрыс орналастырылуының ескерілуі нарықтық экономикаға өту
үрдісін жылдамдатуда маңызы өте зор. Бұл бағдарламада кәсіпкерлердің
мүдделерінің үйлесімділігі, әсіресе, ірі және шағын бизнес арасында
ынтымақтастық (франчайзинг) жүйесін құру бойынша ынталандырушы шаралары
алдын ала қарастырылған болуы керек.
Мұндай ынтымақтастық жүйесі өндіріс саласында шағын және ірі
кәсіпкерлікті кеңейту мен тиімді түрде дамыту үшін қосымша мүмкіндіктер
тудырады, бұл біздің еліміз үшін өте маңызды. Қазіргі таңда шағын бизнес
артықшылықтарға ие бола отырып, сауда саласында дамыды (72%), ал өнеркәсіп
өндірісі (8%) мен ауылшаруашылығындағы (3%) даму үлесі айтарлықтай аз.
Ынтымақтастық жүйесінің орнатылуымен ірі бизнес кәсіпорындары өз мүдделері
үшін өндіріс саласындағы шағын бизнестің дамуын ынталандырады, бұл біздің
елдегі кәсіпкерлік кызметінің құрылымдық қайта қалыптасуын өткізуге жақсы
ықпал жасайды. Атап айтқанда, олар өз маркаларын ұсынады, шағын бизнес
субъектілеріне консалтингтік қызмет көрсетеді және оларға ғимараттарды,
машиналарды, құрал-жабдықтарды және т.б. жалға береді.
Мүндай көмектер мен мемлекеттік қолдауға бір уақытта ие бола отырып,
шағын бизнес міндетті түрде өзінің жағдайын тұрақтандып түседі, сан жағынан
өсіп, тұрақты түрде өндіріс саласында дамиды, бұл өндірілетін тауарлар мен
қызметтердің номенклатурасы мен ассартименттінің көбеюіне әкеледі. Ірі
бизнес кәсіпорындарының өздері болса, қажетті жартылай фабрикаттар, қосалқы
бөлшектер мен технологиялық үрдістерінің жекелеген сатыларындағы өнімдердің
өндірісін шағын кәсіпорындарға тапсыра отырып, өндірісін ұлғайту, жана
бұйымдарды құрастыру мен жобалауға көбірек көңіл, және қаржы бөлу, өнім
сапасын бақылау әдістерін жетілдіру мүмкіндіктеріне және т.б. ие болады.
Бұл сайып келгенде, шығарылатын өнімді уақтылы жаңартып отырудың, өз
тауарларының өмірлік потенциалын қысқартудың, өткізу торабын кеңейтудің,
өндіріс шығындарын төмендету мен оның тиімділігін жоғарылатудың және осының
негізінде өзінің нарықтағы ұстанымын тұрақтандырудың алғы шарттарын
жасайды. Сондықтан үкіметтің кәсіпкерлік қызмет саласын құру мен кеңейту
бойынша мақсатқа бағытталған саясатында бизнестің әртүрлі түрлері
арасындағы орнатылатын өзара қарым-қатынастар мен оларды ынталандырушы
шаралар көрініс табуы керек, бұл кәсіпкерлікті дамытудың қосымша көзі
ретінде соларға негізделген ынтымақтастықты пайдалану үшін қажет. Бизнестің
түрлері арасында бір-біріне өзара толықтырушы ретінде қызмет ететін өзара
алғы шарттарды белгілеуші байланыстардың ескерілмеуі және нарықтық
қатынастарды қалыптастыруда олардың әрқайсысының рөлі мен мәнін бағалау
кезінде есепте жіберілген жаңылысулар шағын кәсіпкерлік секторының пайда
болу және даму үрдісіне кідіртпелі ықпал жасайды.
Мұндай ескерусіздіктердің жұмыс істеулері үшін жасалған колайлы
жағдайларға қарамастан, тіркелген бизнес субъектілерінің арасында тоқтап
түрған кәсіпорындардың пайда болуына тікелей қатысы бар. Қазіргі уақытта
тіркелген шағын кәсіпорындардың жалпы санының 50% тоқтап тұр, сондықтан,
ЖІӨ-гі шағын кәсіпкерліктің үлесі әлі бүрынғы денгейінде қалуда. Бұл
бағдарлама шағын, орта және ірі бизнес арқылы жүзеге асырылатын
кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуының барлық жағын қамтып, білім беру,
қызмет және келесілерінің жұмыс істеулерінің тоқталуының барлық
аспектілерін реттеуші шараларды алдын ала қарастыруы қажет.
Қазақстан Президентінің "Кәсіпкерлік қызмет еркіндігі бойынша азаматтар
мен заңды тұлғалардың құқықтарын қорғау туралы" Жарлығының негізінде
дайындалған, 1999-2000 жылдарына арналған Қазақстан Республикасында шағын
кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекетгік қолдау көрсету бағдарламасы шағын
бизнес бойынша онда ұйғарылған шаралардың Іс жүзінде жүзеге асырылуын
қамтамасыз ететін құрамдас бөлігі болуы керек.
Сонымен қатар жалпы бағдарламаның негізінде біздің еліміздің
жағдайларында қолдануға болатын кәсіпкерліктің нарыктық экономикаға даму
концепциясының болуы тиіс. Мұндай концепция болмаған кезде мемлекеттік және
аймақтық шағын бизнесті бағдарламалары жартылай сипатқа ие болады және
күтілген нәтижені бермейді. Алдыңғы екі мемлекеттік шағын бизнесті дамыту
бағдарламасына қатысты орын басушылық принципінен шыға отырып
қалыптастырылған 1999-2000 жылдары Қазақстан Республикасында шағын бизнесті
дамыту мен мемлекеттік қолдау көрсету бағдарламасы 1999 жылдан бері көп
уақыт өтуіне қарамастан барлық тіркелген шағын бизнес кәсіпорындарының
жұмыс істеулерін қамтамасыз ете алмайды. Қазіргі уақытта тіркелген шағын
кәсіпорындардың жалпы санының 50% -ы тоқтап тұр, сондықтан ЖІӨ-гі шағын
кәсіпкерліктің (7%) деңгейінде қалуда. Осыған орай ол жерде алдын ала
қарастырылған жеңілдіктер мен кепілдемелер әлі шағын бизнес
кәсіпорындарының пайда болуы мен жұмыс істеуін ынталандырудың әсерлі
жүйесіне жатпайды. Шағын бизнестің даму деңгейіне шаруашылык тарапынан
қолдау көрсету механизмінің жоқ болуы да ыкпал етеді. 2000 жылдың соңында
елдегі өз бетінше жұмыс істеуші шағын бизнес кәсіпорындарының саны 350
мыңға жуықтаңқырады, бұл біздің еліміз үшін аз. Қазақстан Республикасында
шағын кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғалардың саны миллиондармен есептелуі
керек. Тек сонда ғана нарықтық экономикасы бар басқа дамыған елдердегідей
шағын бизнестің ел экономикасындағы рөлі мен мәнін жоғарылатуға болады.
Мысалы, АҚШ-да жалпы өнеркәсіп өндірісінің көлеміндегі шағын бизнестің
үлесі 25%, Ұлыбританияда -30%, ал Жапонияда - 50%-ға жуық. Қалыптасушы
нарықтық экономикадағы шағын, орта және ірі бизнес кәсіпорындарынан
құралған кәсіпкерлік құрылыстың үлес салмағын жоғарылату үшін кәсіпкерлік
қызметтің дамуына кедергі жасайтын себептерді жою қажет. Соның ішінде ең
маңызды себептердің бірі - бұл кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізуші
субъектілеріне қызмет көрсетуге бағытталған нарықтық инфрақұрылымның
дамымағандығы. Бұдан басқа кәсіпкерліктің дамуын тежейтін себептеріне оның
қолдау көрсетілуі мен қорғалуын қамтамасыз ететін заң және нормативтік
базаның жетілмегеңдігі, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға қабілеті бар
білікті кадрлардың жетіспеушілігі, оның субъектілерінің ақпаратпен
қамтамасыз етілуінің әлсіздігі, мемлекет тарапынан шағын бизнесті қолдау
үшін бөлінетін ақша қаражаттарының шектеулілігі және кәсіпорындардың даму
үшін ресурстар тартудағы киыншылықтары жатады.
Инфляция жағдайында қаржы түрғысынан оң нәтижелерге айтарлықтай тез
жетуге болатындықтан, негізінен, каржы айналымы саласында басталған
Қазакстанның шағын және орташа бизнесінің даму тәжірибесі бүгіндері бірте-
бірте көмескілене бастады. Реформалардың негізгі мақсаты -
макроэкономикалық тұрақтылық кәсіпкерлік қызметтің ұсақ және орташа тауар
өндірушілерге айналғанға дейін кеңейтілу қалайды. Олар өздерінің арасында
ішкі бәсекелесгік ортаны қалыптастыруы қажет. Бұндай жағдайда мемлекет
кәсіпкерлікті дамытуға қолдау жасау жолына түсуі тиіс.
Үкімет өзінің осындай бағдарламалары туралы талай мәрте жариялады. Енді
осы ыңғайдағы саясат сорабына талдау жасауға да болады. Министрлер
Кабинетінің Қазақстанның кәсіпкерлікті қолдау және дамыту орталығын құру
туралы 1994 жылғы 11 қазандағы қаулысымен танысу, бұл құжатты Қазақстан
кәсіпкерлері конгресі әзірлеген, оның республикадағы кәсіпкерлердің бәрінің
бірдей көңілінен шығады деуге келмейтінін көрсетеді. Айта кетейік, қаулы
оны қосар орындаушылардың да келісімімен қабылдануы тиіс еді, бірақ олай
болмаған. Бұл да аталған үкімет шешімінің жартыкештігін көрсетсе керек.
Атап айтқанда, ол кәсіпкерлікті дамыту проблемалары жөніндегі ғылыми
орталық аткаруға тиісті міндеттерді толық атап көрсетпейді. Оның қызметінің
негізгі бағыттары мен міндеттерін жүзеге асырудың механизмдері, оны
қаржыландырудың тәртібі мен көздері анықталмаған.
Бұған қоса бюджет тапшылығы жағдайында орталықты ұстау үшін үстіміздегі
жылдың өзінде 5 миллион теңге, сондай-ақ шетелдік техникалық көмек
шеңберінде қаржы және ғимарат бөлу көзделген. Осы қаулымен, кәсіпкерлікті
қолдау және дамыту жөніндегі ережеге сәйкес, орталықтың ғылыми-практикалық
кеңесі құрылған. Оның бірқатар мүшелері бір мезгілде кәсіпкерлікті қолдау
жөніндегі мемлекеттік комиссияның да мүшелері. Мұны орынды деуге бола қояр
ма екен?
Қалыптасқан жағдайда Ғылым және жаңа технологиялар министрлігі
жанындағы Қазақ мемлекеттік ғылыми-техникалық ақпараттар институты
базасында кәсіпкерлікті дамыту проблемалары жөніндегі Ғылыми-ақпараттық
орталық құрған қолайлырақ секілді. Бұлай еткенде осы бағдардағы ұйымдық
құрылымдарды, кадрларды, ақпараттық және материалдық-техникалык
ресурстарды барынша тиімді пайдалануға болатын еді.
Кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі мемлекеттік саясаттың Кәсіпкерлікті
қолдау және бәсекелестікті дамыту қоры ұсынған екінші нұсқасы шағын бизнес
орталықтарының республикалық жүйесі арқылы жұмыс жүргізуді көздейді. Бұл
жүйенің элементтеріне мыналар жатады: бизнесті дамытудың ұлттық орталығы,
нарықтык инфрақұрылымдар элементтері, кәсіпкерлік бірлестігі, аймактық
шағын бизнес орталыктары (ШБО) сауда жүйесі, лизинг. Синымсн бірге көзделіп
отырған жүйенің орталық буыны аймақтық орталықтар болады деп жобалануда.
Олар бизнес-инкубаторлар, бизнес орталықтары, технопарктар үлгісінде жұмыс
істеуі мүмкін.
Осындай ШБО желісін құру бастамасын қолдай отырып бірқатар ескертпелер
мен толықтырулар айтқымыз келеді. ШБО-лар ұсақ және орташа тауар
өндірушілер тобының құрылу үрдісіне мемлекет тарапынан ықпал етудің нақты
құралы бола алады. Алайда барлық орталықты бір қалыптан шыққандай
ұқсастырып қою дұрыс болмас еді. Бұған басқа
елдердің тәжірибесімен танысу барысында көз жеткіздік. Әрбір накты жағдай
ерекше назар аударуды қажет етеді.
Бүгінге дейін облыс орталықтарында құрылған ШБО-лар қаржыдан қиналуда,
бұл олардың орнығуына кедергі келтіруде, Кәсіпкерлікті қолдау қоры ұсынған
ШБО-ларды акционерлендіру жолы қажеттілік және қызмет етудің тиімді үлгісі
секілді көрінеді. Солай еткенде орталықтар бір жағынан - жергілікті
жерлерде кәсіпкерлікті қолдау жөнінде мемлекегтік саясатты жүргізуші, ал
екінші жағынан -кәсіпкерлердін аймақтық проблемаларды шешу үшін, мысалы,
шағын индустрия саласында, бірігуінің үлгісі бола алады.
Әрі қарай ШБО-ларды өзінің сауда жүйесі, лизингтік қызметі бар бір
жүйеге келтіру ұсынылады. Ал оның ең басында Бизнесті дамытудың ұлттық
орталығы тұрмақ. Алайда бұл жерде де Қазақстанның кәсіпкерлікті қолдау және
дамыту орталығы сиякты үлкен құрылым барлық қаржыны тиісті қайтарымсыз.
Көзделгендей, "орталықтың (ШБҰО) жарғылық капиталын калыптастырғаннан кейін
оған ШБҰО желісін құру үшін мақсатты қаржылар немесе несие ресурстары
берілелі". Және де одан әрі ШБҰО-ның инвестицияларына акцияларды сатып алу
және нақты бизнес-бағдарламалар арқылы шағын бизнес орталықтарының
жарғылық қорларына орналастырылуы тиімді" Аймактық орталықтарды
қаржыландырудың бағдарламада ұсынылып отырған үлгісі орталықтардың
калыптасуының бастапқы және одан кейінгі кезеңдерінде де шығынды болатын
тәрізді. Қаржы тұрақсыздығы – инфляция жағдайында осыншалықты ебедейсіз,
далиған жүйе құруға жол беруге болмайтын ысырапқорлық. Қаржыландырудың
мұндай үлгісіне қатысу одан әрі өзін-өзі ақтауға күмән туғызып, мемлекет
тарапынан негізсіз несие беру мүмкін болатын жолдар қалдырады. Өзінің сауда
үйлері арқылы тауар өткізу, "баға саясаты жөнінде ұсыныстар әзірлеу" баға
белгілеудің объективтілігіне күмән туғызады.
Бизнес-инкубатор рөлінде қызмет ететін ШБО-лардың жобалар бойынша үлесі
25 пайыздан аспауы тиімді. Кәсіпорынның қалыптасу кезінде "шығындар ШБО
жүйесі нақты жобаға тартқан қаржы есебінен жабылады". Біздіңше, ШБО-ларды
нақты бизнес бағдарлама бойынша қаржыландыруды емес, қайта кәсіпкерлікті
қолдау қорының орталықтандырылған несие ресурстарын тікелей өндірушілерге
беру ұсынылады. Бұл ретте ШБО-лардың жобалар мен жарғылық қордағы үлесі
инкубацияланатын кәсіпорын акциясының 25 пайызына дейін құрайтынын
ескертуге болады. Сонымен бірге ШБО-лар тікелей салатын қаржы бөлек
есептелуі тиіс.
Бұған дейін құрылған шағын бизнес орталықтарының өкілдерімен
кездесулерде мәлім болғанындай, ШБО-лардың мәртебе мәселесінің зор
маңызы бар. Біздің пайымдауымызша, шағын бизнес дамытудың
аймақтық орталығы мемлекеттік акционерлік қоғам болуы тиіс. Қосымша
вертикальдық құрылымдардың болуы мемлекеттің кәсіпкерлікке тиімді қолдау
жасауына мүмкіндік бермейді. Ал экономиканы және меншік секторын дамытуды,
нарық инфрақұрылымын Экономика министрлігі, Қазақстанның кәсіпкерлікті
қолдау және дамыту орталығы, сондай-ақ Бизнесті дамытудың ұлттық орталығы
қабат баскаруы олардың бір-бірінің қызметін кажетсіз қайталуына әкеліп
соқтырады. Бұл арада әнгіме басқару немесе Бизнесті дамытудың ұлттық
орталығы арасында таңдау жасау туралы емес, тиімділік тұрғысында болып
отыр. Кәсіпкерлікті қолдау қоры мен кәсідкерлік құрылымдардың Ұлттық
орталықтың үстінен құрылтайшылық жасауы республика көлемінде алғанда жөнсіз
әрі дұрыс емес. Қосымша қаржы тарту ниеті мемлекеттік қаржыны орынсыз
жұмсау мүмкіндігін ұлғайтады. Дегенмен, акционерлендіру схемасы жағдайында
мемлекет қаржысын тікелей шағын бизнес орталығына тарту нақты
бағдарламаларға инвестициялардың көбірек келуіне ғана көмектесіп қоймайды,
сондай-ақ, өзара түсіністік пен бірігу үлгісін табуға да жәрдемдеседі. ШБО-
лар бірте-бірте қалыптасу кезеңінен өтуі тиіс. Және де басы артық
құрылымдарды, штаттарды, бөлімшелерді жасанды түрде көбейтуге жол беруге
болмайтынын да ұғыну керек. Бастапқы кезенде қолда барды және таяу
болашақта қайтарым беретіндерін ғана пайдалану маңызды. Біздіңше, кейбір
жекелеген бағдарламаларды жүзеге асыру үшін ірі өнеркәсіпорын олардың
жанынан (немесе қызмет істеп тұрган кәсіпкерлік фирмалармен бірлесіп) шағын
еншілес кәсіпорындар, франчайзинг құру арқылы пайдалануға болады.
Кәсіпкерге тұс-тұстан қолдау көрсетуге қазір мүмкіндік жоқ және ол ондай
сипат алмауы тиіс.
Кәсіпкерлікті қолдау мәселесі онда жариялылық пен демократиялық болуы
қажеттігіне байланысты белгілі бір дәрежеде саяси да сипат алады. Сондықтан
бұл арада әттеген- айларға жол берілмегені жөн. Бірте-бірте
макроэкономикалық тұрақтылыққа жету халықтың шағын индустрия саласындағы
іскерлік белсендіріліп тұруға жәрдемдеседі, бірақ нақ осы кезеңде дәл
теңдестіруге қол жеткізу қажет.
Шағын және орта бизнестің ортақ әрі жалпылама анықтамасының болмауы
аталмыш себептерді жоюда қиыншылық туындатуда. Шетелдерде және
мемлекетімізде шағын және орта кәсіпорындарды дамыту мәселелерінің әртүрлі
тұстарына қатысты бірқатар ғылыми-зертгеу жұмыстарының жүргізілгеніне
қарамастан, олардың нәтижелері көбіне фрагмент (қысқаша шолу) сипатын
иеленуде. Мұны жекелеген елдердің ерекшеліктеріне қарай әртүрлі деңгейде
қалыптасатын макро-ортадағы шағын және орта кәсіпорындарға қатысты
анықтамалардың түрлілігімен түсіндіруге болады. Оның үстіне аталмыш
кәсіпорындардың құрылу мақсаты мен атқаратын міндеттерін белгілеу және
кәсіпорындардың ауқымы мен ерекшеліктеріне қатысты түсініктердің мағынасын
толық ашу үшін әр түрлі аныктамалар жасауға өздігінен қажеттілік
туындайды. Шағын немесе орта бизнеспен айналысатын кез келген кәсіпорынды
бір ғана критерий бойынша бағалауға болмайды. Өйткені бір салада "орта"
кәсіпорын ретінде саналатын кез келген бір кәсіпорын өзге салаларда "шағын"
немесе "ірі" кәсіпорын сипатында қарастырылуы мүмкін. Бұл көбіне
кәсіпорынның ауқымына әсер ететін айналымдағы капиталдың көлемі мен айналым
жылдамдығының мәдениет, өнеркәсіп, құрылыс және білім беру салаларында әр
түрлі болып келуімен түсіндіріледі. Сондықтан шағын және орта
кәсіпорындарды анықтау кезінде олардың кәсіпкерлік қызметтері жайында
дұрысырақ мәлімет беретін сандық және сапалық көрсеткіштерді толық ескерген
жөн. Сандық көрсеткіштер кәсіпорындардағы жұмысшылар санын, сату (айналым)
көлемін және активтердің баланстық құнын; ал сапалық көрсеткіштер шағын
және орта бизнестің қызмет көрсету саласы мен өндірілген тауардың (қызмет,
жұмыс) өзіндік ерекшеліктерін сипаттайды. Осыған байланысты, шағын және
орта кәсіпкерлікті дамыту мен қолдауға арналған мемлекеттік багдарламада
шағын және орта бизнестің субъектілері үшін олардың қызмет көрсету
саласының ерекшеліктерін және өндіріп жатқан тауарлары мен қызметтерінің
маңыздылығын ескере отырып, бірыңғайдан гөрі әртүрлі жеңілдіктерді қолдану
және жалпы құқықтық шарттарды қалыптастыру керектігіне мән берілу керек.
Сондай-ақ, мұндай шаралар
кәсіпкерлік қызметгі қолдау мен дамытуға бағытталған аймақтық
бағдарламаларда да қолға алыну қажет.
Мысалы, жалпы елімізде және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Қазақстанда дара кәсіпкерліктің дамуы
1. Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... 4
2. Кәсіпкерлік істі
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
7
3. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі
формалары ... ... ... ... ... ... .. ...18
4.Кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық - құқықтық және институционалды
қамтамасыз
етілуі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 30
Кіріспе
Қазақстан заңында кәсіпкерлік азаматтар мен бірлестіктердің пайда
алуға бағытталған және олардың тәуекел етуімен, сондай-ақ мүліктік
жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылатын қызметі. Тәуекелмен, ынтамен,
іскерлікпен, дербестікпен, жауапкершілікпен және белсенді ізденумен
байланысты шаруашылық кызметті кәсіпкерлік қызмет деп санауға болады.
Олардың бәрі кәсіпкерліктің белгілері болып табылады.
Кәсіпкерліктің субъектілері жеке тұлғалар, әр түрлі ассоциациялар,
акционерлік қоғамдар, кооперативтер және мемлекет. Кәсіпкерлік
объектілеріне шаруашылык қызметтің кез келген түрі, коммерциялық,
делдалдык, сату-сатып алу, инновациялық, кеңес беру қызметтері, бағалы
қағаздармен жүргізілетін операциялар жатады.
Қызмет мазмұнына қарай кәсіпкерлік мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Өндірістік кәсіпкерлік - тауарлар мен қызметтер, ақпараттар,
рухани кұндылықтар өндіретін кәсіпкерлік. Бұл кәсіпкерліктің негізін
өндіріс процесі кұрайды.
2. Коммерциялық кәсіпкерлік — тауарлар мен қызметтерді сатып алусатумен
айналысатын қызмет түрі. Өнім өндірісімен айналыспайды.
Кәсіпкер пайдасы тауарды сатып алу бағасынан жоғары бағаға сату арқылы
жасалады. Егер бұл операциялар заң шеңберінде болса алып сатарлыққа
жатпайды.
3. Қаржылық кәсіпкерлік - сатып алу-сату объектісі ақша, бағалы қағаздар,
валюта болып табылатын коммерциялық кәсіпкерліктің бір турі. Делдалдық
кәсіпкерлік - бір келісімге өзара мүдделі жақтардың басын қосатын қызмет.
Осындай қызмет көрсеткені үшін кәсіпкер табыс алады.
4. Сақтандыру кәсіпкерлігі — сақтандырған оқиға болған кезде ғана
қайтарылатын сақтандыру жарнасын алып отыратын қаржы кәсіпкерлігінің ерекше
формасы.
Кәсіпкерліктің барлык түрі табыс алуға бағытталған. Кәсіпкерлік қызмет
тек бір ғана меншік формасымен байланысты емес. Оның әр турлі варианттары
мен үйлесімдері болуы мүмкін. Бұл кәсіпкерлікпен шұғылдану үшін
қолданылатын капиталдың толық меншікті болуы міндет емес деген сөз. Қарыз
капиталын да қолдануға болады. Алайда, қарыз капиталы пайданың белгілі бір
бөлігімен бірге қайтарылады. Сондықтан оны пайдалану кезінде кәсіпкердің
экономикалық тәуекел дәрежесі өседі. Ал тәуекел дегеніміз- жоспар немесе
болжауды қарастырылған вариантпен салыстырғанда, табыс алмаудың немесе зиян
шегудің ықтималдығы.
Кәсіпкерлік қызмет әрқашан да жаңалықты іздеу, игерумен тығыз байланыста
болуы қажет. Осыған байланысты кәсіпкерліктің екі моделін қарастырады:
классикалық және инновациялық. Біріншісінің мәні -бизнесмен өз кызметін
қарамағындағы бар ресурстардан максимальды қайтарым алу есебімен
ұйымдастыруға ұмтылады. Екінші модель өзінде бар ресурстарын ғана емес,
сондай-ақ сыртқы ресурстарды тарту және пайдалану мүмкіндігіне бағытталады.
Өзінің және сыртқы ресурстарды пайдалана отырып, кәсіпкер өз бизнесі
дамуының тиімді варианттарымен шұғылданады.
1. Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуы және дамуы.
Нарықтық қатынастарға өту кезеңінде экономикалық реформаны сәтті жүзеге
асыру кәсіпкерлікті жан-жақты дамытуды ұйғарады, ал Қазақстанның 2030
стратегиясынан шығатын әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуде басты
рөл ойнайды.
Кәсіпкерлік - ел экономикасының жандануы мен одан әрі қарай дамып,
тұрақты өсуінің қамтамасыз етілуін іске қосушы тұтқасы ретінде бизнестің әр
алуан түрлері мен ұйымдық формаларынан тұратын нарықтық шаруашылықты
қалыптастыру мен оның жұмыс істеуінде үлкен маңызға ие. Ол өзінің
икемділігіне және өзгермелі нарықтық жағдайларға тез бейімделуіне
байланысты теңдессіз артықшылықтарының негізінде нарықтық экономиканың
мобильді және нәтижелі секторына, сонымен қатар маңызы құрылымдық және
бәсекелестік нарықтық механизмнің маңызды интеграциялық элементіне жатады.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың нәтижесінде ұсақ және орта сериялы
өндірістер негізінде нарықты тауар және қызметтерге жергілікті шикізат
ресурстары мен өндіріс қалдықтарын кеңінен пайдалану, қоғамның "орта
сыныбын" қалыптастыру және халықты жұмыспен қамту мақсатында қосымша еңбек
салаларын және жұмыс орындарын көбейту мәселелері тез арада шешімін табады.
Әсіресе, жұмыссыздык деңгейі елеулі белең алған кезеңде кәсіпкерліктің
қосымша еңбек салаларын және жұмыс орындарын көбейтуге ықпал етуі оның
маңыздылығы мен артықшылығын елеулі дәрежеде арттырады. Кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын құрылымдарда жоғары қарқынмен жұмыс орындарын құру
және осының негізінде халықты мүмкіндігінше толық жұмыспен қамтамасыз ету
елімізде және оның жекелеген аймақтарында жұмыссыздықтың салдарынан
туындаған әлеуметтік шиеленістерді азайтады. Сондықтан дамыған нарықтық
экономикасы бар елдерде кәсіпкерліктің, әсіресе, шағын орта және ірі бизнес
сияқты түрлеріне деген қызығушылық азаюдың орнына арта түсуде. Мұны
бизнестегі жеке сектордың кеңеюі де растайды, бұл елдерде сол
экономикасының анағұрлым үлкен секторын алып жатыр және оның үлесіне жалпы
ішкі өнім мен экономикалық белсенді тұрғындардың айтарлықтай бөлігі келеді.
Мысалы, дамыған елдердің экономикасында шағын және орта деңгейдегі
шаруашылықтардың үлесі 90%-дан асады. Осы шаруашылықтар жалпы ішкі өнімнің
50%-ын өндіріп, барлық жұмысшылардың 80%-ын жұмыспен қамтып, жыл сайын
еңбек нарығында қалыптасатын барлық жаңа жұмыс орындарының 75%-ын
қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасында да тұрғындардың жұмыспен қамтылуын арттыру және
нарықты отандық тауарлар мен қызметтерге молықтыру мақсатында
кәсіпкерліктің шаруашылықты жүргізу тәжірибесіндегі техникалық-өндірістік
және әлеуметтік-экономикалық потенциалын толығырақ пайдалану үшін оның
пайда болуы мен дамуына үлкен мән берілуде. Елде оның тәуелсіз дами
бастағаның түрлері мен формаларының, Қазақстанның қайта қалыптасушы
экономикасының құрамдас бөлігі ретінде қалыптасу үрдісін қамтамасыз ету
және нарықтык қатынастарға өту жағдайларында әлеуметгік-кономикалык қайта
құрылуларды жүзеге асыруда, олардың рөлін жоғарылату үшін 20-дан астам заң
және нормативтік актілер қабылданды. Сонымен бірге инфляция деңгейін
төмендету, меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру, тіркеу
процедураларын қарапайым түрге келтіру және нарықтық жұмыс істеуіндегі
бәсекелестік режимді күшейту бойынша жалпы экономикалық шаралар дайындалды,
олар іс жүзінде жүзеге асырылу кезінде кәсіпкерліктің пайда болуы мен жер-
жерлерге таралуына және дамуын ынталандыруға қолайлы мүмкіндіктер туғызды.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік алғашқы рет кооперативтік
бастамада шағын кәсіпорындар түрінде 1992 ж. пайда болды. Ол кезде олар
34506 бірлікті құрады. Олардың үлесіне республикадағы жұмыспен қамтылған
жалпы жұмысшылар санының 6%-ы және ЖІӨ 7%-ы тиді. Бұл кезеңде
кәсіпкерлікті құру мен дамыту үшін сонау 1990 желтоқсанда қабылданған
КССР-да шаруашылық қызмет еркіндігі мен кәсіпкерлікті дамыту туралы заң
маңызды мәнге ие болады, келесі жылдары оған өзгерістер мен толықтырулар
енгізіліп, толықтырылады және 1992 жылы шілде айында "Жеке кәсіпкерлікті
қорғау және қолдау туралы" жаңа Заң қабылданды. Аталмыш заңда жеке
кәсіпкерлікті қорғау мен қолдаудың негізгі түрлері мен әдістері бекітіліп,
мемлекеттің жеке кәсіпкерлік қызметке тікелей араласуына тыйым салатын
құқықтық нормалар да қамтылды. Мемлекет тарапынан атқарылып жатқан осындай
іс-шараларға қарамастан, кәсіпкерлік қызмет саласындағы белсенділік әлі де
болса арта қойған жоқ. 1994 жылдың бас кезінде жеке кәсіпорындардың саны
15,7 мыңға жетіп, осы кәсіпорындарда жалпы 164 мың адам жұмыс істеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлықтары шығады,
оларла негізгі құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар мен
кәсіпкерлік қызметпен айналасушыларға қызметтерінде еркіндікті қамтамасыз
ететін кепілдемелер көрсетілген.
Жеке кәсіпкерлікті, оның ішінде шағын және орта бизнесті қолдау және
дамыту саясатын жүзеге асыру үшін бірқатар қаулы қабылданды.
Әсіресе, Қазақстан республикасы Президентінің "Жеке кәсіпкерліктің
дамуын мемлекеттік қолдау мен ынталандыруға бағытталған іс-шаралар туралы"
Қаулысы кәсіпкерлік құрылымдардың қызметін шектейтін қиыншылықтар мен
тосқауылдарды жоюға үлкен септігін тигізді. Аталмыш қаулыда өндірістік
салада жұмыс істейтін кәсіпкерлерге, сондай-ақ, жеке, отбасылық және
фермерлік шаруашылықтарға қолайлы жұмыс ортасын қалыптастыру жөніндегі
нақты іс-шаралар кешені қарастырылды. Осы қаулының ережелерін іс жүзінде
орындау және еліміздің облыс орталықтарында кәсіпкерлік қызметтің дамуын
қолдау үшін бос турған өндіріс орындары мен аяқталмаған нысандарды және жер
учаскелерін кәсіпкерлік құрылымдарға беру және сату, қала және аудан
әкімшіліктерінің жанынан құрылған қорлардың кепілі мен қаржылық гарантиясы
негізінде шағын және орта кәсіпкерлікті несиелеу жұмыстарын жүргізу,
пәтерлерді өндірістік қызмет пен сауда-саттық орындары ретінде қайта
жоспарлау кезінде құжаттарды қайта толтыру процедураларын жеңілдету
шаралары атқарылды.
Дегенмен, мемлекеттің инфляцияны ауыздықтау мақсатындағы қатаң ақша-
несие және бюджеттік реттеудің нәтижесінде кәсіпкерлік саласында пайда
болған дағдарысты үрдістер, оның дамуында маңызды қиыншылықтарды туындатты
және шағын бизнеспен айналысушы шаруашылық субъектілердің санының
төмендеуіне әкелді. Мысалы, 1996 ж. шағын бизнес субъектілерінің саны 24030
бірлікке дейін қысқарды, яғни жұмысшылар саны мен жалпы ішкі өнімдегі үлесі
бойынша, ал олардың үлестері жоғарыда көрсетілген мәліметтер бойынша
сәйкесінше 5,2% және 6% дейін қысқарды. Мұндай қысқарудың орын алу
себептерінің қатарына шағын бизнес субъектілеріне салынатын салықтардың
ставкаларының шектен тыс жоғары болуын, олардың қолдарында ақша
қаражаттарының болмауын жергілікті үкіметтердің олардың іске деген
бюрократиялық араласуларын, бақылаушы және тексеруші органдар тарапынан
олардан алынатын заңсыз алымдары және т.б жатқызуы тиіс.
Бірақ та 1997 ж. кәсіпкерліктің пайда болуы мен даму тәжірибесінде, ең
алдымен, шағын бизнес құрт өзгеріске ұшыраған жыл ретінде орын алды, ол
кезде шағын кәсіпорындардың қысқаруларының тоқтауы былай тұрсын, олардың
саны алдыңғы жылдармен салыстырғанда көптеген есе өсті. Мысалы, 1997 ж.
шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жататын шағын кәсіпорындар саны ел
бойынша 123 мың бірлікті құрады, ал жеке кәсіпкерлердің саны 196 мың
адамға жетті, бұл көрсетілген жылы жеке кәсіпкерлік саласының айтарлықтай
кеңейе тускендігін куәландырады. Занды және жеке шағын кәсіпкерлік
тұлғаларының тез кобеюіне 1997 ж. шыққан ҚР Президентінің 2-ші Жарлығы
үлкен ықпал жасады - "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мен дамуын
белсендендіру шаралары туралы", "ҚР-да аймақтык шағын кәсіпкерлікке қолдау
көрсету мен дамыту бағдарламалары және приоритеттер туралы" және шағын
кәсіпкерліктің, соның ішінде шағын бизнестің өзекті проблемаларын іс
жүзінде шешү үшін сол жылы осылардың негізінде қабылданған бірқатар заң
және нормативтік актілер. Солардың қатарында ел басшылылығын 1997 ж.
наурыздағы №325 "Шағын кәсіпкерліктің ақпараттық-көрме орталығын құру
туралы" және 1997 ж. 26 көктемтегі №665 "Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорын
құру туралы" Қаулылары мен 1997 ж. маусымда қабылданған "Шағын
кәсіпкерлікті қолдау туралы" Заңы маңызды орындарға ие, біздің
республикамызда шағын бизнесті одан әрі дамыту бойынша бағдарламалық
құжаттарға айналды.
Дегенмен, кәсіпкерліктің құрылымы заң-құқықтық, негізінен, ресми
құжаттардан тұрады, олар шағын бизнестің мәртебесі мен критерийлерін
анықтай отырып, оған заңды шаруашылық формасын береді және сәтті жұмыс
істеуіне көмек пен қолдау көрсету бойынша бір қатар шараларды ұйғарады.
1997 ж. маусым айында қабылданған "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
туралы" Заңында шағын кәсіпкерлік субъектілерінің пайда болу шарттары мен
олардың шаруашылыктарының көлемі. Бұл заң шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне ойын және шоу-бизнестен басқа кез келген кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыруға мумкіндік береді. Заңда көрсетілгендей "заңды тұлға
ретінде құрылмаған жеке тұлға да, сондай-ақ, жұмысшыларының орташа саны 50
адамнан аспайтын және активтерінің жалпы құны жылына орташа есеппен 1000-ға
тең бір айлық есеп айырысу көрсеткішінен аспайтын кәсіпкерлік қызметпен
айналысушы заңды тұлға да шағын кәсіпкерлік субъектісі бола алады".
Сонымен, қатар шағын кәсіпкерлік субъектілерінің құрылтайшысына жататын бір
занды тұлғаның жарғылық капиталға салған салымы оның жалпы сомасының 25%-
дан аспауы керек. Егер бұл шек бұзылатын болса, онда заңды тұлға
жеңілдіктерден айырылады. Заңда құқықтық шарттармен қатар шағын
кәсіпкерлікті дамыту үшін оның субъектілеріне арналғаны әділетсіз
бәсекелестік пен бақылаушы органдарының негізсіз араласуынан қорғайтын
бірқатар кепілдемелер де ұйғарылған.
Осылайша Қазақстанда елдегі қалыптасушы нарықтық экономикаға қажетті
масштабтарда кәсіпкерлік қызмет еркіндігін және оның пайда болуы мен сәтті
дамуын қамтамасыз ететін, шағын бизнестің берік құқықтық негізі құрылды.
Осыған байланысты соңғы жылдары елімізде кәсіпкерлік қызметпен айналысатын
субъектілер санының тұрақты өсіп келе жатқандығы байқалады. Мұны 1998
жылдың соңы мен 1999 жылдың бас кезеңінде жеке кәсіпкерлер саны мен шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне (заңды тұлғаларға) қатысты статистикалық
мәліметтер куәландырады (15-кесте).1997 жылдың бас кезінде елімізде
тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілерінен 5841-і немесе 54,9% жұмыс істеп
тұрды. Осы көрсеткіш облыстар бойынша 32,9%-дан (Павлодар)
Ал 1999 жылдың бас кезінде экономиканың шағын бизнес секторында жұмыс
істейтіндердің саны 1280,9 мың адамды құрады, оның ішінде жеке кәсіпкерлер
саны 731,1 мың адамға жетгі. Шағын бизнес субъектілерінің өнім (жұмыс,
қызмет) өндірү көлемі мен түрі және салалар мен шаруашылықтар бойынша
таралымына қарағанда олардың көбіне сауда (72,8%), өнеркәсіп (6,7%) және
құрылыс (4,1%) салаларына оғырланғандығы байқалады. Шағын бизнес
субъектілері тарапынан өндірілген өнімдердің салалық құрылымына қатысты
1999 жылдың бас кезіндегі мәліметтер келесі кестеде берілген (16-кесте).
Шағын бизнес субъектілеріне тарапынан өндірілген өнімдердің салалық
құрылымына қатысты 1999 жылдың бас кезіндегі мәліметтер (млн. теңге)
№ Сала түрлері барлығы %-дық үлесі
1 өнеркәсіп өндірісі 19656,3 6,7
2 Ауылшаруашылығы 8478,6 2,9
3 Құрылыс 11920,2 4,1
4 Көлік және байланыс 7061,4 2,4
5 Сауда 213314,6 72,8
6 Қонақ үйлер мен мейрамханалар1629,5 0,6
7 Басқа да қызмет түрлері 22303,9 7,0
8 Жалпы республика бойынша 284364,5 100
Елімізде шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдау жөніндегі зандық-
құқықтық құжаттардың бар болуы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне
жағымды әсерін тигізді. Оларға өндірістік-техникалық, қаржылық және
инвестициялық тұрғыдан қолдау көрсету мақсатында шағын кәсіпкерлік
субъектілерін банктік несиелермен қамтамасыз eту кезінде кепіл ретінде
қызмет атқаратын мемлекетгік кепіл қорлары және кәсіпкерлік құрылымдар мен
өзін-өзі қаржыландыру мақсатында несие серіктестіктері құрылды. Сондай-ақ,
шағын кәсіпкерлік субъектілерін білікті мамандармен және ғылыми-техникалық
жетістіктермен қамтамасыз ету және күштеп қаржы жинаушылықтан
(парақорлықтан) қорғау бағытында бірқатар іс-шаралар жүйесі қабылданды.
Осыған қарамастан шағын кәсіпкерліктің дамуы көзделген деңгейге дейін жете
қоймады, мұны шағын бизнестегі кәсіпорындар мен жұмысшылар санының
тұрақсыздығынан, оның салалар бойынша жүйесіз таралымынан және жалпы ішкі
өнімдегі кішігірім үлесінен байқауға болады. Мұндай жағымсыз құбылыстар
шағын кәсіпкерліктің ірі кәсіпкерліктен оқшау қалуы нәтижесінде туындады.
Яғни, олардың арасындағы өзара байланыстылыққа және ірі кәсіпорындардың
тапсырыстарын орындайтын шағын кәсіпкерлік құрылымдарға тікелей қолдау
көрсету керектігіне мән берілмеуде.
Бірақ шағын бизнесті оның өмір сүруімен органикалық түрде байланысты
болып келетін орта және ірі кәсіпкерліктен бөлуге болмайды. Бұл жерде
әңгіме орта және ірі бизнестің оның шағын формасына қарағанда қолданыстағы
заң нормативтік актілерінде барабар көрінісіне ие бола алмағандығы жөнінде.
Оларға қатысты көптеген құқықтық және ұйымдық мәселелер көбіне өңделусіз
қалуда. Орта және ірі бизнестің, олардың субъектілерінің кұқықтары мен
міндеттерін және оларға ұсынылатын жеңілдіктерді анықтауға мүмкіндік
беретін сандық және сапалық критерийлері жеткілікті түрде анық
көрсетілмеген.
Осы жерде бизнестің әрбір түріне өздерінің жеке артықшылықтарын
танытуға және нарықтық экономикада өздеріне тән ерекше міндеттердің
орындауға мүмкіндік беретін байланыстырушы бірыңғай заң базасының жоқтығы
білінеді, ол бизнестің барлық түрлерінің өзара байланысқан түрде дамуы үшін
жалпы құқықтық негіз ретінде қызмет етуі керек. Кәсіпкерлік қызмет
саласында шағын бизнес кәсіпорындарының негізін қалаушы ретінде орын
алатындығы белгілі, кейіннен бұл негізде анағұрлым биігірек шаруашылық
"қабаттары" өсіп жетіледі және ол көп нәрсе бойынша нарықтык экономикамен
түсініліп өз ғимаратының архитектураларын алдын-ала қарастырады. Ірі бизнес
кәсіпорындары болса, нарықтық экономиканың "тасушы конструкциясына" жатады,
олар тұрғындардың әр алуан тауарлар мен қызметтерге деген сұраныстарын
қамтамасыз ететін күшті өндірістік потенциалына ие. Олар индустриялық
жүйенің негізін құрайды және елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етеді. Орта бизнес кәсіпорындарына келетін болсақ, олар айтарлықтай бәрінен
бұрын шағын кәсіпкерліктен өсе келе, көбінесе тұтынушылардың ерекше
сұрауларын қанағаттандыратын тендесі жоқ сипатына ие қасиеттегі тауарларды
өндірумен шұғылданады. Бұл кәсіпорындар, ең алдымен, экономикалық
қажеттіліктердің әр алуандылығы мен тұтынушылардың ерекше спецификалық,
кейде сирек кездесетін және типтік емес сұраныстарының бар болуының
арқасында пайда болды.
Оларды қанағаттандыруға бейімделіп алып, олар көріне түседі, бірақ,
тәжірибе көрсетіп отырғандай, олар сонымен қатар икемділіктері мен қызмет
түрін өзгерту қабілеттілігін жоғалтады.
Бизнестің көрсетілген түрлерінің жиынтығы нарықтық экономиканың ерекше
секторын жасайды және нарықтық саның заңдар ықпалында бола беріп, нарықтық
экономиканың құрылымын қалыптастыруға қатысады. Олар белгілі бір
үйлесімділікте тұтас экономика мен әр түрлі салалардың экономикалық
құрылымдарына кіреді және мемлекеттік тұтынушылардың әр алуан сұрауларын
толығырақ қанағаттандыру үшін өнімнің кең ассортиментін шығарудағы
экономикалы белсенді рөліне, экономиканың дағдарыстағы жағдайын жеңуге және
оның тұрақтануы мен келешекте берік түрде дамуына жәрдемдеседі.
Нақтық қатынастарға өту жағдайларында шағын, орта және ірі
кәсіпкерліктердің арасында тығыз өзара шартты байланыс пайда болады, ол
олардың жаппай түрде қатысты тәуелсіз жұмыс істеулері ретінде көрініс
алады. Бұл байланыс, әсіресе, шағын және ірі бизнес кәсіпорындары арасында
нақты көрініс табады, бұл кезде біріншілері екіншілеріне қатысты қажетті
қосымша ретінде орын алады және контракт пен субконтракт негізінде ірі
өңдіріске тікелей немесе жанама түрде қызмет көрсету міндеттерін атқарады.
Кәсіпкерліктің әр алуан түрлері өзара байланысу кезінде кәсіпкерлік
қызметтің анағұрлым тиімдірек нәтижелеріне қол жеткізеді және бизнестің
тұрақтылығы қамтамасыз етіледі. Осыған орай мемлекет осы мақсаттарға қол
жеткізу үшін тек шағын бизнестің ғана емес, сондай-ақ, осы мақсатқа
бағытталған орта және ірі бизнестің дамуына да ықпал жасауы керек, себебі
олар да, әсіресе, нақты бір нарықта пайда болу және өз жағдайларын күшейту
сатысында мемлекеттік көмекке, мүдделерінің қорғалуына, технологияларға
және қаржылай колдауға мұктаж болады. Шағын бизнес ушін алдын ала заңмен
қарастырылған жеңілдіктер мен кепіддемелерге келер болсақ, олар шағын
кәсіпкерліктің тұрақты тиімді жұмыс істеуін алдын ала анықтай алады,
дегенмен шағын бизнестің бастапқы кезеңце пайда болуына және өзінің одан
әрі дамуына "келесі қарқынды" жасау үшін қажетті потенциал құруға мүмкіндік
береді.
Бұған, сондай-ақ, белгілі бір мөлшерде елде орын алған ірі
мемлекеттік кәсіпорындарды қайта қалыптастыру мен құрылымын қайта жасауға
жағдай жасады, бұл оларға өнімнің айтарлықтай көлеміне айналуына, ал кейбір
жағдайларда осы кәсіпорындардың жойылуларына да алып келді. Бірақ бұл ірі
өндірістің өзінің барлык артықшылықтарынан айырылып, нарықтық құрылымда
шағын шаруашылықтарға жол береді дегенді білдірмейді. Ірі және ең ірі
кәсіпорындардың өзі өздерінің экономикалық көрсеткіштерін жақсартуға
мүдделі болып, бірте-бірте жеке бизнес ортасын тарылта түседі.
Оларды тиімсіз өндірістен, масштабы кішкентай болуына байланысты
босату шағын бизнестің дамуы қолайлы жағдайлар жасайды, бұл өндірістің осы
түрлеріне, яғни соңғы өнімнің жекелеген бөлшектеріне (қосалқы бөлшектер,
дайын өнімдерді буып-түюге арналған ыдыстаір және т.б.) мамандандырылған
шағын кәсіпорындармен интеграциялану кезінде жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл
iрі кәсіпорындар үшін де ұтымды, себебі олар еңбек өнімділігін жоғарылату
мен өндіріс шығындарын төмендету және өнім шығаруды ұлғайту мүмкіндігіне ие
болады. Ірі компаниялар әрдайым шағын бизнес кәсіпорындарына қамқоршы
болады және олардың кәсіпкерлік мүмкіндіктерін ең тиімді түрде іске асыруда
қолдау көрсетеді. Алайда сонымен қатар мұндай компаниялармен кооперациялану
тәуелсіздіктерін жоғалтуға айтарлықтай қауіп төндіреді. Сондықтан олар ірі
бір кәсіпорынның өндірістік сызбасына шектен тыс байланып қалмауы үшін аз
сериялы немесе жеке өндіріске мамандандырылып, өзінің шамамен тәуелсіз
экономикалық саясатын жүргізеді.
Орта бизнес кәсіпорындары да солардың дайын өнімдерін жинақтау
операциясын бітіру мен іске асыру үшін ірі кәсіпорындармен кооперациялана
алады.
Осылайша шағын, орта және ірі бизнестің жұмыс істеу барысында олардың
арасында өзара тәуелді белгілі іскерлік қатынастар пайда болады. Осы
қатынастар мен оларды реттеудегі мемлекеттің рөлінің тек шағын және орта
бизнесті ғана емес, сондай-ақ, ірі кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасын
дайындау арқылы дұрыс орналастырылуының ескерілуі нарықтық экономикаға өту
үрдісін жылдамдатуда маңызы өте зор. Бұл бағдарламада кәсіпкерлердің
мүдделерінің үйлесімділігі, әсіресе, ірі және шағын бизнес арасында
ынтымақтастық (франчайзинг) жүйесін құру бойынша ынталандырушы шаралары
алдын ала қарастырылған болуы керек.
Мұндай ынтымақтастық жүйесі өндіріс саласында шағын және ірі
кәсіпкерлікті кеңейту мен тиімді түрде дамыту үшін қосымша мүмкіндіктер
тудырады, бұл біздің еліміз үшін өте маңызды. Қазіргі таңда шағын бизнес
артықшылықтарға ие бола отырып, сауда саласында дамыды (72%), ал өнеркәсіп
өндірісі (8%) мен ауылшаруашылығындағы (3%) даму үлесі айтарлықтай аз.
Ынтымақтастық жүйесінің орнатылуымен ірі бизнес кәсіпорындары өз мүдделері
үшін өндіріс саласындағы шағын бизнестің дамуын ынталандырады, бұл біздің
елдегі кәсіпкерлік кызметінің құрылымдық қайта қалыптасуын өткізуге жақсы
ықпал жасайды. Атап айтқанда, олар өз маркаларын ұсынады, шағын бизнес
субъектілеріне консалтингтік қызмет көрсетеді және оларға ғимараттарды,
машиналарды, құрал-жабдықтарды және т.б. жалға береді.
Мүндай көмектер мен мемлекеттік қолдауға бір уақытта ие бола отырып,
шағын бизнес міндетті түрде өзінің жағдайын тұрақтандып түседі, сан жағынан
өсіп, тұрақты түрде өндіріс саласында дамиды, бұл өндірілетін тауарлар мен
қызметтердің номенклатурасы мен ассартименттінің көбеюіне әкеледі. Ірі
бизнес кәсіпорындарының өздері болса, қажетті жартылай фабрикаттар, қосалқы
бөлшектер мен технологиялық үрдістерінің жекелеген сатыларындағы өнімдердің
өндірісін шағын кәсіпорындарға тапсыра отырып, өндірісін ұлғайту, жана
бұйымдарды құрастыру мен жобалауға көбірек көңіл, және қаржы бөлу, өнім
сапасын бақылау әдістерін жетілдіру мүмкіндіктеріне және т.б. ие болады.
Бұл сайып келгенде, шығарылатын өнімді уақтылы жаңартып отырудың, өз
тауарларының өмірлік потенциалын қысқартудың, өткізу торабын кеңейтудің,
өндіріс шығындарын төмендету мен оның тиімділігін жоғарылатудың және осының
негізінде өзінің нарықтағы ұстанымын тұрақтандырудың алғы шарттарын
жасайды. Сондықтан үкіметтің кәсіпкерлік қызмет саласын құру мен кеңейту
бойынша мақсатқа бағытталған саясатында бизнестің әртүрлі түрлері
арасындағы орнатылатын өзара қарым-қатынастар мен оларды ынталандырушы
шаралар көрініс табуы керек, бұл кәсіпкерлікті дамытудың қосымша көзі
ретінде соларға негізделген ынтымақтастықты пайдалану үшін қажет. Бизнестің
түрлері арасында бір-біріне өзара толықтырушы ретінде қызмет ететін өзара
алғы шарттарды белгілеуші байланыстардың ескерілмеуі және нарықтық
қатынастарды қалыптастыруда олардың әрқайсысының рөлі мен мәнін бағалау
кезінде есепте жіберілген жаңылысулар шағын кәсіпкерлік секторының пайда
болу және даму үрдісіне кідіртпелі ықпал жасайды.
Мұндай ескерусіздіктердің жұмыс істеулері үшін жасалған колайлы
жағдайларға қарамастан, тіркелген бизнес субъектілерінің арасында тоқтап
түрған кәсіпорындардың пайда болуына тікелей қатысы бар. Қазіргі уақытта
тіркелген шағын кәсіпорындардың жалпы санының 50% тоқтап тұр, сондықтан,
ЖІӨ-гі шағын кәсіпкерліктің үлесі әлі бүрынғы денгейінде қалуда. Бұл
бағдарлама шағын, орта және ірі бизнес арқылы жүзеге асырылатын
кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуының барлық жағын қамтып, білім беру,
қызмет және келесілерінің жұмыс істеулерінің тоқталуының барлық
аспектілерін реттеуші шараларды алдын ала қарастыруы қажет.
Қазақстан Президентінің "Кәсіпкерлік қызмет еркіндігі бойынша азаматтар
мен заңды тұлғалардың құқықтарын қорғау туралы" Жарлығының негізінде
дайындалған, 1999-2000 жылдарына арналған Қазақстан Республикасында шағын
кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекетгік қолдау көрсету бағдарламасы шағын
бизнес бойынша онда ұйғарылған шаралардың Іс жүзінде жүзеге асырылуын
қамтамасыз ететін құрамдас бөлігі болуы керек.
Сонымен қатар жалпы бағдарламаның негізінде біздің еліміздің
жағдайларында қолдануға болатын кәсіпкерліктің нарыктық экономикаға даму
концепциясының болуы тиіс. Мұндай концепция болмаған кезде мемлекеттік және
аймақтық шағын бизнесті бағдарламалары жартылай сипатқа ие болады және
күтілген нәтижені бермейді. Алдыңғы екі мемлекеттік шағын бизнесті дамыту
бағдарламасына қатысты орын басушылық принципінен шыға отырып
қалыптастырылған 1999-2000 жылдары Қазақстан Республикасында шағын бизнесті
дамыту мен мемлекеттік қолдау көрсету бағдарламасы 1999 жылдан бері көп
уақыт өтуіне қарамастан барлық тіркелген шағын бизнес кәсіпорындарының
жұмыс істеулерін қамтамасыз ете алмайды. Қазіргі уақытта тіркелген шағын
кәсіпорындардың жалпы санының 50% -ы тоқтап тұр, сондықтан ЖІӨ-гі шағын
кәсіпкерліктің (7%) деңгейінде қалуда. Осыған орай ол жерде алдын ала
қарастырылған жеңілдіктер мен кепілдемелер әлі шағын бизнес
кәсіпорындарының пайда болуы мен жұмыс істеуін ынталандырудың әсерлі
жүйесіне жатпайды. Шағын бизнестің даму деңгейіне шаруашылык тарапынан
қолдау көрсету механизмінің жоқ болуы да ыкпал етеді. 2000 жылдың соңында
елдегі өз бетінше жұмыс істеуші шағын бизнес кәсіпорындарының саны 350
мыңға жуықтаңқырады, бұл біздің еліміз үшін аз. Қазақстан Республикасында
шағын кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғалардың саны миллиондармен есептелуі
керек. Тек сонда ғана нарықтық экономикасы бар басқа дамыған елдердегідей
шағын бизнестің ел экономикасындағы рөлі мен мәнін жоғарылатуға болады.
Мысалы, АҚШ-да жалпы өнеркәсіп өндірісінің көлеміндегі шағын бизнестің
үлесі 25%, Ұлыбританияда -30%, ал Жапонияда - 50%-ға жуық. Қалыптасушы
нарықтық экономикадағы шағын, орта және ірі бизнес кәсіпорындарынан
құралған кәсіпкерлік құрылыстың үлес салмағын жоғарылату үшін кәсіпкерлік
қызметтің дамуына кедергі жасайтын себептерді жою қажет. Соның ішінде ең
маңызды себептердің бірі - бұл кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізуші
субъектілеріне қызмет көрсетуге бағытталған нарықтық инфрақұрылымның
дамымағандығы. Бұдан басқа кәсіпкерліктің дамуын тежейтін себептеріне оның
қолдау көрсетілуі мен қорғалуын қамтамасыз ететін заң және нормативтік
базаның жетілмегеңдігі, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға қабілеті бар
білікті кадрлардың жетіспеушілігі, оның субъектілерінің ақпаратпен
қамтамасыз етілуінің әлсіздігі, мемлекет тарапынан шағын бизнесті қолдау
үшін бөлінетін ақша қаражаттарының шектеулілігі және кәсіпорындардың даму
үшін ресурстар тартудағы киыншылықтары жатады.
Инфляция жағдайында қаржы түрғысынан оң нәтижелерге айтарлықтай тез
жетуге болатындықтан, негізінен, каржы айналымы саласында басталған
Қазакстанның шағын және орташа бизнесінің даму тәжірибесі бүгіндері бірте-
бірте көмескілене бастады. Реформалардың негізгі мақсаты -
макроэкономикалық тұрақтылық кәсіпкерлік қызметтің ұсақ және орташа тауар
өндірушілерге айналғанға дейін кеңейтілу қалайды. Олар өздерінің арасында
ішкі бәсекелесгік ортаны қалыптастыруы қажет. Бұндай жағдайда мемлекет
кәсіпкерлікті дамытуға қолдау жасау жолына түсуі тиіс.
Үкімет өзінің осындай бағдарламалары туралы талай мәрте жариялады. Енді
осы ыңғайдағы саясат сорабына талдау жасауға да болады. Министрлер
Кабинетінің Қазақстанның кәсіпкерлікті қолдау және дамыту орталығын құру
туралы 1994 жылғы 11 қазандағы қаулысымен танысу, бұл құжатты Қазақстан
кәсіпкерлері конгресі әзірлеген, оның республикадағы кәсіпкерлердің бәрінің
бірдей көңілінен шығады деуге келмейтінін көрсетеді. Айта кетейік, қаулы
оны қосар орындаушылардың да келісімімен қабылдануы тиіс еді, бірақ олай
болмаған. Бұл да аталған үкімет шешімінің жартыкештігін көрсетсе керек.
Атап айтқанда, ол кәсіпкерлікті дамыту проблемалары жөніндегі ғылыми
орталық аткаруға тиісті міндеттерді толық атап көрсетпейді. Оның қызметінің
негізгі бағыттары мен міндеттерін жүзеге асырудың механизмдері, оны
қаржыландырудың тәртібі мен көздері анықталмаған.
Бұған қоса бюджет тапшылығы жағдайында орталықты ұстау үшін үстіміздегі
жылдың өзінде 5 миллион теңге, сондай-ақ шетелдік техникалық көмек
шеңберінде қаржы және ғимарат бөлу көзделген. Осы қаулымен, кәсіпкерлікті
қолдау және дамыту жөніндегі ережеге сәйкес, орталықтың ғылыми-практикалық
кеңесі құрылған. Оның бірқатар мүшелері бір мезгілде кәсіпкерлікті қолдау
жөніндегі мемлекеттік комиссияның да мүшелері. Мұны орынды деуге бола қояр
ма екен?
Қалыптасқан жағдайда Ғылым және жаңа технологиялар министрлігі
жанындағы Қазақ мемлекеттік ғылыми-техникалық ақпараттар институты
базасында кәсіпкерлікті дамыту проблемалары жөніндегі Ғылыми-ақпараттық
орталық құрған қолайлырақ секілді. Бұлай еткенде осы бағдардағы ұйымдық
құрылымдарды, кадрларды, ақпараттық және материалдық-техникалык
ресурстарды барынша тиімді пайдалануға болатын еді.
Кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі мемлекеттік саясаттың Кәсіпкерлікті
қолдау және бәсекелестікті дамыту қоры ұсынған екінші нұсқасы шағын бизнес
орталықтарының республикалық жүйесі арқылы жұмыс жүргізуді көздейді. Бұл
жүйенің элементтеріне мыналар жатады: бизнесті дамытудың ұлттық орталығы,
нарықтык инфрақұрылымдар элементтері, кәсіпкерлік бірлестігі, аймактық
шағын бизнес орталыктары (ШБО) сауда жүйесі, лизинг. Синымсн бірге көзделіп
отырған жүйенің орталық буыны аймақтық орталықтар болады деп жобалануда.
Олар бизнес-инкубаторлар, бизнес орталықтары, технопарктар үлгісінде жұмыс
істеуі мүмкін.
Осындай ШБО желісін құру бастамасын қолдай отырып бірқатар ескертпелер
мен толықтырулар айтқымыз келеді. ШБО-лар ұсақ және орташа тауар
өндірушілер тобының құрылу үрдісіне мемлекет тарапынан ықпал етудің нақты
құралы бола алады. Алайда барлық орталықты бір қалыптан шыққандай
ұқсастырып қою дұрыс болмас еді. Бұған басқа
елдердің тәжірибесімен танысу барысында көз жеткіздік. Әрбір накты жағдай
ерекше назар аударуды қажет етеді.
Бүгінге дейін облыс орталықтарында құрылған ШБО-лар қаржыдан қиналуда,
бұл олардың орнығуына кедергі келтіруде, Кәсіпкерлікті қолдау қоры ұсынған
ШБО-ларды акционерлендіру жолы қажеттілік және қызмет етудің тиімді үлгісі
секілді көрінеді. Солай еткенде орталықтар бір жағынан - жергілікті
жерлерде кәсіпкерлікті қолдау жөнінде мемлекегтік саясатты жүргізуші, ал
екінші жағынан -кәсіпкерлердін аймақтық проблемаларды шешу үшін, мысалы,
шағын индустрия саласында, бірігуінің үлгісі бола алады.
Әрі қарай ШБО-ларды өзінің сауда жүйесі, лизингтік қызметі бар бір
жүйеге келтіру ұсынылады. Ал оның ең басында Бизнесті дамытудың ұлттық
орталығы тұрмақ. Алайда бұл жерде де Қазақстанның кәсіпкерлікті қолдау және
дамыту орталығы сиякты үлкен құрылым барлық қаржыны тиісті қайтарымсыз.
Көзделгендей, "орталықтың (ШБҰО) жарғылық капиталын калыптастырғаннан кейін
оған ШБҰО желісін құру үшін мақсатты қаржылар немесе несие ресурстары
берілелі". Және де одан әрі ШБҰО-ның инвестицияларына акцияларды сатып алу
және нақты бизнес-бағдарламалар арқылы шағын бизнес орталықтарының
жарғылық қорларына орналастырылуы тиімді" Аймактық орталықтарды
қаржыландырудың бағдарламада ұсынылып отырған үлгісі орталықтардың
калыптасуының бастапқы және одан кейінгі кезеңдерінде де шығынды болатын
тәрізді. Қаржы тұрақсыздығы – инфляция жағдайында осыншалықты ебедейсіз,
далиған жүйе құруға жол беруге болмайтын ысырапқорлық. Қаржыландырудың
мұндай үлгісіне қатысу одан әрі өзін-өзі ақтауға күмән туғызып, мемлекет
тарапынан негізсіз несие беру мүмкін болатын жолдар қалдырады. Өзінің сауда
үйлері арқылы тауар өткізу, "баға саясаты жөнінде ұсыныстар әзірлеу" баға
белгілеудің объективтілігіне күмән туғызады.
Бизнес-инкубатор рөлінде қызмет ететін ШБО-лардың жобалар бойынша үлесі
25 пайыздан аспауы тиімді. Кәсіпорынның қалыптасу кезінде "шығындар ШБО
жүйесі нақты жобаға тартқан қаржы есебінен жабылады". Біздіңше, ШБО-ларды
нақты бизнес бағдарлама бойынша қаржыландыруды емес, қайта кәсіпкерлікті
қолдау қорының орталықтандырылған несие ресурстарын тікелей өндірушілерге
беру ұсынылады. Бұл ретте ШБО-лардың жобалар мен жарғылық қордағы үлесі
инкубацияланатын кәсіпорын акциясының 25 пайызына дейін құрайтынын
ескертуге болады. Сонымен бірге ШБО-лар тікелей салатын қаржы бөлек
есептелуі тиіс.
Бұған дейін құрылған шағын бизнес орталықтарының өкілдерімен
кездесулерде мәлім болғанындай, ШБО-лардың мәртебе мәселесінің зор
маңызы бар. Біздің пайымдауымызша, шағын бизнес дамытудың
аймақтық орталығы мемлекеттік акционерлік қоғам болуы тиіс. Қосымша
вертикальдық құрылымдардың болуы мемлекеттің кәсіпкерлікке тиімді қолдау
жасауына мүмкіндік бермейді. Ал экономиканы және меншік секторын дамытуды,
нарық инфрақұрылымын Экономика министрлігі, Қазақстанның кәсіпкерлікті
қолдау және дамыту орталығы, сондай-ақ Бизнесті дамытудың ұлттық орталығы
қабат баскаруы олардың бір-бірінің қызметін кажетсіз қайталуына әкеліп
соқтырады. Бұл арада әнгіме басқару немесе Бизнесті дамытудың ұлттық
орталығы арасында таңдау жасау туралы емес, тиімділік тұрғысында болып
отыр. Кәсіпкерлікті қолдау қоры мен кәсідкерлік құрылымдардың Ұлттық
орталықтың үстінен құрылтайшылық жасауы республика көлемінде алғанда жөнсіз
әрі дұрыс емес. Қосымша қаржы тарту ниеті мемлекеттік қаржыны орынсыз
жұмсау мүмкіндігін ұлғайтады. Дегенмен, акционерлендіру схемасы жағдайында
мемлекет қаржысын тікелей шағын бизнес орталығына тарту нақты
бағдарламаларға инвестициялардың көбірек келуіне ғана көмектесіп қоймайды,
сондай-ақ, өзара түсіністік пен бірігу үлгісін табуға да жәрдемдеседі. ШБО-
лар бірте-бірте қалыптасу кезеңінен өтуі тиіс. Және де басы артық
құрылымдарды, штаттарды, бөлімшелерді жасанды түрде көбейтуге жол беруге
болмайтынын да ұғыну керек. Бастапқы кезенде қолда барды және таяу
болашақта қайтарым беретіндерін ғана пайдалану маңызды. Біздіңше, кейбір
жекелеген бағдарламаларды жүзеге асыру үшін ірі өнеркәсіпорын олардың
жанынан (немесе қызмет істеп тұрган кәсіпкерлік фирмалармен бірлесіп) шағын
еншілес кәсіпорындар, франчайзинг құру арқылы пайдалануға болады.
Кәсіпкерге тұс-тұстан қолдау көрсетуге қазір мүмкіндік жоқ және ол ондай
сипат алмауы тиіс.
Кәсіпкерлікті қолдау мәселесі онда жариялылық пен демократиялық болуы
қажеттігіне байланысты белгілі бір дәрежеде саяси да сипат алады. Сондықтан
бұл арада әттеген- айларға жол берілмегені жөн. Бірте-бірте
макроэкономикалық тұрақтылыққа жету халықтың шағын индустрия саласындағы
іскерлік белсендіріліп тұруға жәрдемдеседі, бірақ нақ осы кезеңде дәл
теңдестіруге қол жеткізу қажет.
Шағын және орта бизнестің ортақ әрі жалпылама анықтамасының болмауы
аталмыш себептерді жоюда қиыншылық туындатуда. Шетелдерде және
мемлекетімізде шағын және орта кәсіпорындарды дамыту мәселелерінің әртүрлі
тұстарына қатысты бірқатар ғылыми-зертгеу жұмыстарының жүргізілгеніне
қарамастан, олардың нәтижелері көбіне фрагмент (қысқаша шолу) сипатын
иеленуде. Мұны жекелеген елдердің ерекшеліктеріне қарай әртүрлі деңгейде
қалыптасатын макро-ортадағы шағын және орта кәсіпорындарға қатысты
анықтамалардың түрлілігімен түсіндіруге болады. Оның үстіне аталмыш
кәсіпорындардың құрылу мақсаты мен атқаратын міндеттерін белгілеу және
кәсіпорындардың ауқымы мен ерекшеліктеріне қатысты түсініктердің мағынасын
толық ашу үшін әр түрлі аныктамалар жасауға өздігінен қажеттілік
туындайды. Шағын немесе орта бизнеспен айналысатын кез келген кәсіпорынды
бір ғана критерий бойынша бағалауға болмайды. Өйткені бір салада "орта"
кәсіпорын ретінде саналатын кез келген бір кәсіпорын өзге салаларда "шағын"
немесе "ірі" кәсіпорын сипатында қарастырылуы мүмкін. Бұл көбіне
кәсіпорынның ауқымына әсер ететін айналымдағы капиталдың көлемі мен айналым
жылдамдығының мәдениет, өнеркәсіп, құрылыс және білім беру салаларында әр
түрлі болып келуімен түсіндіріледі. Сондықтан шағын және орта
кәсіпорындарды анықтау кезінде олардың кәсіпкерлік қызметтері жайында
дұрысырақ мәлімет беретін сандық және сапалық көрсеткіштерді толық ескерген
жөн. Сандық көрсеткіштер кәсіпорындардағы жұмысшылар санын, сату (айналым)
көлемін және активтердің баланстық құнын; ал сапалық көрсеткіштер шағын
және орта бизнестің қызмет көрсету саласы мен өндірілген тауардың (қызмет,
жұмыс) өзіндік ерекшеліктерін сипаттайды. Осыған байланысты, шағын және
орта кәсіпкерлікті дамыту мен қолдауға арналған мемлекеттік багдарламада
шағын және орта бизнестің субъектілері үшін олардың қызмет көрсету
саласының ерекшеліктерін және өндіріп жатқан тауарлары мен қызметтерінің
маңыздылығын ескере отырып, бірыңғайдан гөрі әртүрлі жеңілдіктерді қолдану
және жалпы құқықтық шарттарды қалыптастыру керектігіне мән берілу керек.
Сондай-ақ, мұндай шаралар
кәсіпкерлік қызметгі қолдау мен дамытуға бағытталған аймақтық
бағдарламаларда да қолға алыну қажет.
Мысалы, жалпы елімізде және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz