Қазақ хандығы тұсында соғылған тиындар беттеріндегі бейнелер мен жазбалардың орын алу себептері жайлы

1 Нумизматика саласы
2 ХҮ.ХҮІІ ғасырда қазақ хандығы тұсында соғылған тиындар
3 Әмәуи халифалары кезінде соғылған тиындар
4 Қазақ хандығы тұсында соғылған тиындар

Нумизматика саласы адамзат тарихын зерделеуде ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін тек қосалқы құрал ретінде ғана қарастырылып келді. Тек соңғы кездері ғана тиын бетіндегі бедерлердің сол тиын айналымда жүрген өлкенің саяси-экономикалық, рухани-әлеуметтік өмірін зерттеуде алатын орнының маңыздылығы ұғынылды. Көне тиындар алғашқыда тек коллекция жинаушыларды эстетикалық тұрғыда ғана қызықтырып, табылған тиындар арасынан тек тамаша сақталған тиын үлгілері ғана іріктеліп алынып, қалған үлгілер есепке алынбай жоғалып кетіп отырған. Тек соңғы кездері ғана бір көмбеден, бір өлкеден табылған бір типті тиындар түгел зерттеле бастады. Тиындарды бұлай зерттеу, тиын айналымда жүрген кезеңнің тарихын зерделеуде әлдеқайда пайдалы екендігі айқындалды.
Қазіргі таңда көне нумизматикалық материалдар өлке тарихын зерттеуде маңызды рөл ойнап отыр. Бір қарағанда тек эстетикалық тұрғыда ғана тартымды кішкентай металл пластиналар бетінде тарихтың ашылмаған талай сырлары бұғып жатыр. Тек сол сырды аша білу, осы жолда талай тер төгіп, өлкенің сан ғасырлық тарихын санаға сіңіріп, дұрыс қорытынды шығара білу қажет.
Ясы-Түркістанда ХҮ-ХҮІІ ғасырларда соғылған тиындар біршама зерттелген. Алайда зерттеу жұмыстары өлкенің сауда-саттық және экономикалық ахуалын анықтау бағытында ғана жүргізіліп, тиын беттеріндегі өлке халқының діни рухани ахуалынан хабар беретін тұстары мүлдем зерттелмей немесе белгіленіп қойған шеңбер аясында ғана қарастырылып келді.
Өлкенің діни-рухани ахуалы, сол өлкені мекен еткен халықтың мәдениетін, өлкедегі саяси және экономикалық жағдайды қалыптастыратын алғашқы негіз. Себебі мемлекет сол елдің діни көзқарастарына негіздеп саясат құрып, сол саясатқа негіздеп экономикалық жағдай түзеді. Тиындар беттеріндегі өлкенің рухани жағдайынан хабар беретін мәліметтерді дұрыс оқи білу тарихымыздың шынайы тұлғасын жасауға мүмкіндік беретін маңызды факторлардың бірі. Тиындардың қай кезеңде айналымда жүргендігі мен айналымның территориялық ауқымын анықтау әрине қажет. Алайда тиындар беттеріндегі жазбалар мен өрнектердің не себептен орын алғандығын, неге белгілі бір жазбалар мен өрнектердің таңдалып алынғандығын, қашан және қайда айналымда жүргендігін, не себептен дәл сол кезеңде және сол аумақта айналымда жүрді деген сынды маңызды сұрақтарға тиянақты жауап беруге көмек берер еді. Яғни тиындар беттерінде орын алған жазбалар мен өрнектер ең алдымен белгілі бір аумақтың діни-идеологиялық ахуалынан хабар береді. Себебі мемлекеттің бүкіл тұғырлары мемлекет ұстанған идеология негізінде құрылады. Бұл тұрғыда ресейдің белгілі ғалымы В.Н. Настич «Тиын мемлекет символы. Онда мемлекет саясаты мен ұстанған идеологиясы орын алған» дейді(1). Тиындарды қоғамның барлық сатыларының өкілдері тұтынатындықтан, оның бетінде мемлекеттің діни-әлеуметтік жағдайынан хабар беретін жазбалар мен бейнелердің орын алуы заңды да.

1- Хаким Р. Религии древней евразии: тюрко-монголы, финно-угры, балто-славяне.
Казань-2006
2- Абаев Н.В. Можем ли брать тенгрианство как фактор самоиднтификации для тюрко-монгольских народов Центральной Азии. Кызыл-2010
3- Шайдуллина Л.Д. Религиозно-культурные коды тюрков северной Евразии и их приемственность. Москва-2005
4- Севиндж Мамед Сулейман. Тенгрианство религия тюрков. 1998 ж.
5- Алекперов А. Все дороги ведут к тенгрианству.1995 ж.
6- Шайдуллина Л.Д. Суфизм-религия Золотой Орды (особенности суфизма в Среднем Поволжье и Прикамье в ордынский и постордынский периоды). Казань-2000 ж.
7- Жандарбек З. Иасауи жолы және қазақ қоғамы. Алматы, 2006 ж.
8- Нуртазина Н. Ислам в истории средневекового Казахстана. Алматы, 2004
9- Наурзбаева З. Судьба тенгрианства и миф о Нуртоле. www.arba.ru
10- В.Н. Настич. Художественное оформление мусульманских монет: нарушение запрета? nastich@zmail.ru
11- Бурнашева Р.З. Денежное обращение в городах южного Казахстана в ХҮ-ХҮІІІ вв. Туркестан 2006.
12- Бурнашева Р.З. Е.А. Смагулов, М.К. Туякбаев. Клады и монеты Туркестана. Алматы 2006.
13- Потапов П.Л. Алтайский шаманизм. Ленинград, 1991
14- Бурнашева Р.З. Некоторые сведения о Туркестанском монетном дворе и медные монеты ХҮІ- первой четверти ХҮІІ вв. Материалы международной научно-практической конференции 8-10 июня, 2006
15- Досымбаева А. Западный Тюркский каганат. Культуное наследие Казахской степи. Алматы, 2006
16- Байпаков К.М. Алдабергенов Н.О. Отрарский оазис. Алматы, 2005